melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

126
Toen na het mislukken van de godsdienstgesprekken de oorlog uitbrak en voor de
protestanten een zo verschrikkelijke afloop had, bleek eerst goed in welke crisis men
terecht was gekomen. De bedoelingen van de keizer Karel V waren niet zo
welmenend als hij had doen voorkomen en het compromis, dat men in het
zogenaamde Leipziger Interim 1548 sloot, werd hard aangevochten. Mocht het zo zijn,
dat de leer van de rechtvaardiging zou kunnen worden gepredikt, de invoering van de
oude roomse riten riep heftig verzet op. Nu bleek wat het protestantisme waard was.
De strijd om de adiaphora brak in volle hevigheid los. Merkwaardig blijft het, niet
alleen in het Lutherse protestantisme maar ook in het latere gereformeerde
protestantisme, hoe bij een gelijke beoordeling van sommige zaken als 'middelmatig'
of 'onverschillig' de consequentie van zulk een beoordeling zo geheel ongelijk kan
uitpakken.
Ook Flacius Illyricus (1520-1575) beschouwde de bepalingen van het interim als
onverschillig op zichzelf. Maar de omstandigheden waaronder zij werden geëist en
ingevoerd maakten er totaal iets anders van. Hier was de belijdenis wel degelijk in het
geding. Melanchthons onderscheiding tussen doctrina en uiterlijke dingen hielp hem
niet aan de instemming van de tegenstanders. Zoals in Zuid-Duitsland gebeurde, waar
het interim tot een andere situatie leidde, waarbij de geesten uiteen gingen, zo
geschiedde in Saksen ook. Hier begon zich een breuklijn af te tekenen binnen het
Lutherse protestantisme, waarbij de echte Lutheranen zich van de Philippisten onderscheidden.
De eersten, ook wel gnesio-lutheranen genoemd, kwamen ongewild tot een
ietwat verkrampte houding. De anderen gingen hier en daar door voor de meer
gevormde en liberalere protestanten. De waardering van het humanisme en van de
taak van de overheid speelde een rol mee, als ook de vraag van het gezag van Luther
zelf. Het was sindsdien niet meer goed mogelijk om over Melanchthon een oordeel te
hebben, dat geheel objectief was. Hij werd niet alleen door zijn opvattingen, maar ook
door de handelwijze waarmee men hem bejegende in de richting van de Calvinisten
gedrongen en mocht dit met hemzelf in die mate niet het geval zijn, dan gold het zeker
voor zijn leerlingen.
Hierna moesten allerlei kernpunten van het reformatorische belijden wel aan de orde
komen. Luther had de leer van de rechtvaardiging gezien als het artikel waarmee de
kerk staat of valt. Hij had overal in de Schrift deze prediking gehoord en zó ook de
Schrift in haar geheel uitgelegd. Maar tot een systeem ervan was hij niet gekomen en
dit behoefde bij hem ook niet. De levendigheid van zijn prediking liet zonder enige
onnatuurlijkheid ook de andere momenten uit de totaalboodschap van de Schrift
meeklinken.
Maar dit werd anders, toen de tweede generatie zich meldde. De eenzijdigheden
bleven niet uit. In de Majoristische strijd ging het om het karakter van het 'sola' in de
formule van de rechtvaardiging door het geloof. George Major betoogde goed
reformatorisch dat goede werken noodzakelijk zijn voor de zaligheid. Hij bestreed het
libertinisme dat zich in heel Duitsland breed maakte. Major had in de strijd om het
Interim aan de kant van Melanchton gestaan. Hij hield nu staande, dat de werken te
beschouwen waren als vrucht van het geloof: 'Dit belijd ik echter, dat ik voorheen
geleerd heb en nog leer en voorts ook mijn leven lang wil leren, dat goede werken
voor de zaligheid noodzakelijk zijn. Ik zeg openlijk met klare en duidelijke woorden,
dat niemand door boze werken zalig zal worden en dat ook niemand zonder goede
werken zalig zal worden en ik zeg verder, dat wie anders leert, al zou het een engel uit
de hemel zijn, die zij vervloekt'.
Tegen hem verdedigde Amsdorf bijzonder eenzijdig: "dat de voorstelling 'goede
werken zijn tot zaligheid schadelijk' een rechte, ware en christelijke voorstelling is,