melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

125
gezag verleende moet men niet verklaren alsof men aan hem een profetisch of
apostolisch gezag verleende, maar omdat zijn woorden een getuigenis vormden van de
echte en gezonde leer.
Deze geest kenmerkt het Lutheranisme in de jaren tachtig van de zestiende eeuw.
Luther is in tegenstelling tot Melanchthon de grote autoriteit. Op hém kan men zich
beroepen. En dit beroep is vooral geldig op een exclusieve manier tegenover de
Calvinisten. De laatsten werden gebrandmerkt als een door mensen gestichte sekte.
Van meet afaan hebben de Zwitsers en ook de Zuidduitsers getracht hun
zelfstandigheid ten opzichte van Luther te poneren. In 1528 spreekt Bucer in Bern
over zijn relatie tot Luther: Luther heb ik ten zeerste geprezen en ik prijs hem nog
heden ten dage, ja veel meer Gód, de Heere in hem, dat hij ons van de mensen af op
God heeft gewezen. Maar Bucer distantieert zich van Luthers opvatting van de
sacramenten: 'Wie wir ouch Gott und nit Luter glöubig sin söllend'.
De term Gereformeerde kerk werd voorlopig nog in de algemene betekenis van
protestantse, of evangelische kerk gebruikt: Evangelisch-gereformeerde kerk of
christelijke gereformeerde religie. Maar door de tegenstellingen die hoe langer hoe
meer duidelijk geprofileerd werden kreeg de term gereformeerd een eigen klank en
betekenis. Bij de kerken die zich verbonden wisten aan de concordienformule, behield
men gebruiken die bij de gereformeerden terzijde werden gesteld: het altaar werd
opgeruimd, de hostie werd vervangen door het gebroken brood, de telling van de
geboden werd veranderd - het waren kleinigheden, die echter door het volk werden
aangevoeld als een tweede Reformatie.
Daartegenover onderstreepte men van de kant van de Luthersen, dat al deze dingen
adiaphora waren, onverschillige zaken, die terecht in stand gehouden konden worden.
Daarbij tekenden zich echter de verschillen in de leer ook steeds duidelijker af. Er
kwam aan de terminologie een dogmatische betekenis te hangen, die hoe langer hoe
scherper werd: verschillen in de opvatting van het Avondmaal, van de christologie,
van de predestinatie dienen daarbij in de eerste plaats te worden genoemd. Maar
daarbij komen een aantal praktische kerkelijke en politieke zaken, die met deze
dogmatische verschillen ten diepste wel samenhingen ofschoon die samenhang niet
altijd even duidelijk werd gezien.
Wij vergissen ons niet, wanneer we stellen dat de consolidering van het Lutheranisme
rond de concordiënformule het uit elkaar groeien van de oorspronkelijke
reformatorische beweging heeft bevorderd. In feite werd toen openbaar wat al tijden
lang in de lucht hing.
CONSOLIDATIE VAN HET LUTHERANISME
Deze consolidatie was bedoeld om het hoofd te bieden aan een ernstige
identiteitscrisis binnen het Lutherse protestantisme. Na de godsdienstgesprekken te
Regensburg was al iets gebleken van een differentiatie binnen de Lutherse gelederen.
De formule waarop men elkander in 1541 had gevonden met betrekking tot de
rechtvaardiging was acceptabel voor Melanchthon maar niet voor Luther. Zij
onderstreepte het zedelijke karakter, of liever de effectiviteit van de genade, waardoor
wij worden vrijgesproken. Luther kon deze manier van denken echter niet volgen. Hij
wees de formule af. Een latent verschil tussen Luther en Melanchthon, dat er altijd wel
geweest was, trad op deze manier aan het licht. Maar het werkte niet verstorend. De
vriendschap tussen de twee was te sterk en blijkbaar is het mogelijk om bij een totaal
verschillende benadering van wezenlijke zaken elkaar toch vast te houden. Het lijdt
geen twijfel of Luther was in deze relatie de sterkste en tocht hij wegviel bleek
Melanchthon niet opgewassen tegen al de moeilijkheden, die losbraken.