melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

124
vergisten in de gedachte dat de leer van de predestinatie niet maar een bijzondere
opvatting was van de Nederlandse gereformeerde kerken, maar dat deze leer, ook al
zou men niet op iedere uitdrukking van de leerregels willen staan, instemming vond in
de gereformeerde kerken als zodanig. Het viel niet meer te ontkennen: de Reformatie
was in twee hoofdstromingen uiteengegaan. was een Lutherse tak en daarnaast was er
een gereformeerde.
TERMINOLOGIE
TERMINOLOGIE
Daarmee was het spraakgebruik geaccepteerd dat zich langzamerhand had gevormd.
Weliswaar geschiedde dit onder verzet. De Engelse afgevaardigden op de synode van
Dordrecht hadden wat dit betreft oude brieven. Koningin Elisabeth schreef in 1577
met betrekking tot de invoering van de concordie-formule aan de keurvorst van de
Palts: 'De allergenadigste koningin heeft ernstige bedenkingen tegen deze opzet der
theologen, aangezien er velen nadelen daarvan zullen ondervinden terwijl niemand er
voordeel van zal behalen, dan alleen de pausgezinden, die vijanden van de
gereformeerde religie, die de Zwinglianen en de Lutheranen even hoog hebben. Zij
doen alsof zij de Lutheranen meer genegen zijn, opdat zij hen tegen de Zwinglianen
(welke woorden wij gedwongen zijn om te gebruiken teneinde de partijen aan te
duiden) op te zetten.'
Gereformeerden, dat zijn zowel de volgelingen van Luther, als zij die georiënteerd
waren op de Zwitserse reformatie. Buiten Duitsland was men niet direct bereid om de
termen over te nemen. Trouwens ook in Duitsland geschiedde het gebruik met een
zeker voorbehoud. Noviomagus schreef in 1571, dat hem de vraag was voorgelegd, 'of
de Calvinisten (zoals zij genoemd worden) als christenen en broeders zijn te
beschouwen. In het Concordienboek duiden de Luthersen zich aan met hun belijdenis,
als 'die van onze gereformeerde kerken'.
Op verschillende plaatsen werd ook het resultaat van het confessionele overleg in
1580 en de volgende jaren ingevoerd met een beroep op 'alle werkelijk gereformeerde
Duitse kerken'. Daarmee zijn dan wel de Lutherse kerken bedoeld. Maar het besef
leefde toch bijzonder sterk, dat 'echte christenen niet op Luther op of het lutherse
geloof zijn gedoopt'.
Het valt niet moeilijk een soortgelijk verslag te geven van het gebruik van de term
Calvinist of gereformeerd. H. Heppe heeft een uitvoerig verslag gegeven van zijn
onderzoek van het gebruik der termen 'Ursprung und Geschichte der Bezeichnungen
'Reformirte' und Lutherische' Kirche' (Gotha 1859). Slechts door de strijd heen zijn de
aanduidingen ingeburgerd.
De theologen in de Palts maakten als hun bezwaar tegen het concordienboek bekend,
dat men zo stellig sprak over het gezag van Luther. Tijdens het gesprek in Maulbrunn
(1564) liet de keurvorst zich tijdens de discussie reeds ontvallen: Luther is geen
apostel geweest.
Het voortdurende beroep op Luther werkte verkeerd. In de apologie van het
concordienboek (1583) zagen de opstellers zich genoodzaakt om te verklaren hoe men
het gezag van Luther zich voorstelde: 'Om het met één woord te zeggen, wij
vermelden Luther niet onder de profeten en apostelen, die van Godswege dit
getuigenis over hun leer hebben, dat zij niet kunnen dwalen. Wij noemen hem echter
onder de leraren der kerk, die zeer zeker zelf door God zijn gezonden, maar die het
getuigenis van God niet hebben, dat zij in hun leer niet kunnen dwalen'.
Dat men niettemin Luther zelf aan het woord liet en zijn uitspraken confessioneel