melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

117
een nieuwe uitgave van de Augsburgse Confessie van 1540 veroorloofde Melanchton
zich reeds enige wijzigingen, in een katholieke richting, bij de voorstelling van de leer
van het geloof en de welken, en naar de Calvinistische zijde in de leer van het
avondmaal.
Deze willekeurige verandering verbitterde de strenge Lutheranen, en ook Luther
herinnerde Melacnhton, dat het boek niet zijn geloofsbelijdenis, maar die van de kerk
was.
Toen na de dood van Luther de Philippistische partij in het Leipziger interim 1548,
aan de katholieken nog verscheidene andere inwilligingen deed, verklaarden de
Lutheranen dit voor openbaar verraad aan de kerk. Maagdenburg, dat het interim
standvastig afwees, werd het toevluchtsoord van alle ijverige Lutheranen, en de
universiteit van Jena, door de zonen van de ex-keurvorst JOHAN FREDERICH
gesticht, werd het bolwerk van het strenge Lutherdom tegenover het Philippistische
Wittenberg.
In de tegenstelling dezer beide partijen zijn voornamelijk de dogmatische twisten uit
de tijd van de Hervorming gegrond. Zij bewegen zich deels op de grenzen van het
katholicisme en deels van het calvinisme. Aan al deze onenigheden werd een einde
gemaakt door het formulier van eendracht (formula concordiae, 1580).
DOGMATISCHE TWISTEN
Kerk en staat
Het probleem van kerk en staat heeft Luther en Melanchton altijd bezig gehouden.
Volgens Luther had de landelijke overheid de plicht voor de zuivere leer en de
eredienst te zorgen. In elk land kon slechts één landskerk zijn, zodat daar voor
andersdenkenden geen plaats was en ketters als verstoorders der openbare orde
werden gestraft. De positie van de landsheer in de landskerk werd gerechtvaardigd
door de leer, dat de bisschoppelijke rechten bij de overgang tot het Protestantisme op
de landsheren waren overgegaan. Wel had Luther reeds in 1523 de stelling verdedigd,
'dat de gemeente het recht bezat om over de leer te oordelen en leraars te beroepen'
maar door de grote onkunde der gemeenteleden was dit voorlopig praktisch
onuitvoerbaar.
Het consistorie was aanvankelijk een kerkelijke rechtbank en werd eerst in 1553 een
kerkelijk regeringsorgaan, waarbij aan de vorst met zijn kerkvisitatoren en superintendenten
veel gezag werd toegekend.
Wat het onderwijs betreft heeft vooral Melanchton voor het hoger onderwijs grote
verdiensten gehad, al mag daarnaast de betekenis van Luthers catechismussen niet
worden onderschat. Alle wetenschappen waren aan de theologie gebonden; de
filosofie (sofisten) was gehaat. De Duitse taal won door Luthers Bijbelvertaling aan
betekenis voor het volk. Voor de kunst hebben de schilders Albrecht Dürer, Hans
Holbein de Jongere en Lucas Cranach grote verdiensten.
Doordat Luther geen belijnd dogmaticus was en zijn vriend en helper Melanchton in
sommige opzichten belangrijk van hem verschilde, werd het jonge Lutheranisme
spoedig door verschillende dogmatische twisten verontrust.
I. De antinomistische strijd (1537-1540) over de betekenis van de wet in het
Christendom. JOHANNES AORICOLA van Eisleben (hoogleraar te Wittenberg, later
hofprediker te Berlijn) geraakte over dit vraagstuk met MELANCHTON en daarop
ook met LUTHER zelf, in twist. Het pedagogische en burgerijpolitieke gebruik van de
wet buiten de kerk liet hij onaangetast, maar van de juiste grondstelling uitgaande, dat
een gebiedende zedenleer de mens niet helpen kon, wierp hij de valse bewering op,