melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

115
Kettler een wereldlijk hertogdom werd onder Poolse opperhoogheid.
Finland hoorde bij Zweden en is zó ook Luthers geworden.
In Polen was er onder de zwakke regering vrijheid voor alle mogelijke godsdiensten,
die sedert de Pax dissendentium in 1573 door alle koningen moest bezworen worden.
Onder de adel en vooral in steden, die overwegend Duits waren (Danzig), kreeg het
Lutherdom veel aanhangers.
Een poging in 1645 te Thorn om de verschillende gezindten elkaar nader te brengen
(colloquium charitativum, het "liefderijke gesprek") faalde juist door gebrek aan liefde
en bracht ook de Protestanten verder uiteen. De Luthersen zeiden de overeenkomst te
Sandomir op, waarin de verhouding tot de Gereformeerden op vreedzame wijze geregeld
was.
Intussen heeft het Protestantisme in Polen, ondanks pogingen tot onderdrukking van
Roomse kant, waarin o.a. de Rooms geworden koning Sigismund van Zweden, die
ook de kroon van Polen verwierf, naar voren trad, de ondergang van de Poolse staat in
1772 overleefd.
In Hongarije was de reformatie eerst in Lutherse geest geschied; maar de Lutherse
kerk werd onder de eigenlijke Hongaren al meer verdrongen door de Gereformeerde
kerk, terwijl zij zich onder de Slovaken meer staande hield. In Siebenbrgen, in het
zuiden van het vroegere Hongarije, bleven de Lutherse Duitsers, de aldaar
gekoloniseerde Saksen, trouw aan de Lutherse kerk.
In verschillende landen in het midden en Oosten van Noord-Europa is dus de Lutherse
kerk volkskerk geworden. De reformatie kwam veelal van boven af, van de regering;
maar zij heeft op de bevolkingen, ook waar zij niet van Germaanse stam was, diepe
invloed uitgeoefend in Lutherse geest. Ook waar zich straks het piëtisme deed gelden,
is toch velerlei Lutherse invloed blijven doorwerken; en de vervlakking van de
verlichting en het rationalisme zouden wel verwoestend werken, maar het zaad door
Luther gestrooid kwam telkens weer op.