melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

113
al meer aan de geestelijke pols te voelen, of men ook een uitverkorene was.
In de loop der zeventiende eeuw zien wij dat piëtisme langzamerhand ook in
Duitsland opkomen; reeds vóór het jaar 1680 begint het.
Reeds in het begin der zestiende eeuw waren er een paar personen opgestaan, die
beslist een andere weg opgingen dan Luther.
Vooreerst Johann Arndt, die vier boeken schreef Over het ware Christendom en naast
verschillende andere geschriften ook een, dat tot titel had Das Paracliesgürtlein (het
Paradijstuintje), en dan Jakob Mime, schoenmaker te Görlitz in Silezië, wiens
geschriften nog meer mystieke inhoud hebben. Bij beiden gemeenzaam is, dat zij het
geloof in de vergeving der zonden door Christus' bloed, waar Luther zulk een grote
nadruk op gelegd had, wel als een eerste trap, maar lang niet als genoegzaam
beschouwden en de mens verder de weg van de heiligmaking op wilden hebben. Het
gebed bekleedt in hun vroomheid een grote plaats. Merkwaardig is, dat bij beiden
uitvoerig aangedrongen wordt op gebed naar aanleiding van elk der Tien Geboden
afzonderlijk.
Jakob Böhme's geschriften herinneren in sommige opzichten aan het mystieke
geschrift Theologia Deutsch, dat Luther in 1516 ten dele, in 1518 geheel, met grote lof
had uitgegeven. Men vindt er hetzelfde aandringen op loslaten van het eigen 'Ik'', het
eigen 'Zelf', hetgeen op zichzelf goed is.
Luther is in zijn reformatorische periode van de mystiek al meer teruggekomen. Hij
gispte leuzen als "gelatenheid en dergelijke opgeblazen termen", waarmee vooral de
geestdrijver Thomas Münzer, de leider in de Boerenopstand, schermde. Die term werd
later door Jakob Böhme weer opgenomen. Deze dweepte ook met sterrenwichelarij,
waaraan trouwens ook de anders nuchtere Melanchton niet geheel onschuldig moet
geweest zijn.
Grote bewegingen zijn er onmiddellijk noch van Arndt noch van Böhme uitgegaan.
Evenmin van iemand, die enigszins als hun geestverwant kan gelden, Johann Valentin
Andreae, een kleinzoon van de godgeleerde, die vooral de Formula Concordiae heeft
bewerkt. De kleinzoon stuurde wel in een ander vaarwater dan Luther, maar de
geschriften van de zogenaamde Rosenkreuzers, een geheimzinnige beweging, wier
naam heden ten dage weer opgeld doet, moeten volgens sommigen niet serieus genomen
worden; noch een anonieme satyre van Johann Valentin Andreae zijn op hun
geheim-doenerij. Het spookte hier en daar in Duitsland van dergelijke gezindheid,
zoals men niet anders verwachten kan in een donkere tijd als van de dertigjarige
oorlog.
De piëtistische beweging in de Gereformeerde kerk in Nederland en in Duitsland aan
de Nederrijn heeft invloed gehad in het overig Duitsland, en wel door Jean de Labadie
(1610-1674) en de Gereformeerde predikant te Bremen Under-Eyck.
Maar de eerste piëtist, die in de Lutherse kerk op de voorgrond trad, is Filippus
Jakobus Spener, geboren te Rapportsweiler in de Elzas (1635-1705). Hij was zeer
begaafd en geleerd, niet alleen in de theologie maar ook in heraldiek, geschiedenis,
aardrijkskunde en wijsbegeerte. Met heel zijn hart was hij de Lutherse kerk toegedaan,
maar mede dank zij een verblijf te Genève, alwaar hij de preken van De Labadie
beluisterde, was hij overtuigd, dat zij in haar orthodoxe gestalte de levenskrachtige
heilsweg der reformatoren had verlaten. Er moest nieuw leven komen.
Dat zocht hij echter niet in de weg van vereniging met de Gereformeerde kerk of van
vermenging met andere godsdiensten, maar hij geloofde, dat de Lutherse kerk in zich
had hetgeen nodig was om tot vernieuwing te komen. Reeds met zijn 31 ste jaar was hij
wegens zijn buitengewone gaven senior van het ministerie van predikanten te