melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

112
gemeente te Berlijn, die de beminde leraar niet gaarne wilde missen, drong er op aan
hem te mogen behouden. De keurvorst ontsloeg er hem van, die belofte schriftelijk te
geven, vooral op het dringend verzoek van zijn gemalin, maar gaf aan zijn vertrouwen
uiting, dat Paul Gerhardt zelf wel overeenkomstig zijn wens zou handelen. Ook dat
hinderde Paul Gerhardt in zijn tere consciëntie, zodat hij bij zijn ontslag bleef. De
stedelijke overheid betaalde zijn traktement uit, totdat hem een betrekking buiten
Brandenburg aangeboden werd. Na verschillende kinderen en tenslotte zijn trouwe
echtgenote verloren te hebben, is hij uit dit leven heengegaan, een schat van schone
liederen aan de kerk nalatende.
Er is een onderscheid waar te nemen reeds tussen de liederen van Paul Gerhardt en de
liederen uit de tijd der reformatie. Eerstgenoemde zijn meer subjectief getint, de
laatste meer objectief. Bij eerstgenoemde treden de ervaringen en gevoelens der ziel,
bij laatstgenoemde het heil in Christus meer op de voorgrond.
Bij Paul Gerhardt blijft dat nog binnen de maat; maar er treedt een ander op, Johannes
Scheffier, die zich niet zonder zelfgevoel noemde Angelus Silezius (engel van
Silezië), die later tot de Roomse kerk is overgegaan. Reeds in zijn Protestantse tijd
nemen wij hij hem een mystieke liefde tot Jezus waar, als in het lied:
Ik wil U minnen, mijne sterkte,
Ik wil U minnen, mijne pracht;
U minne in wat mijn hand ooit werkte,
En wat ik vurig heb verwacht.
Ik min U, licht aan 's levens kust,
Tot mijn licht wordt geblust.
Deze Scheffler, van wie de bekende, op zichzelf ware maar in haar strekking niet
onbedenkelijke uitdrukking stamt:
Ware Christus duizendmaal in Bethlehem geboren,
En niet in u, zo waart gij toch verloren -
is later in zijn Roomse tijd tot godslasterlijk mysticisme gekomen: Ik weet, dat zonder
mij God niet een ogenblik kan leven.
Piëtisme
In Paul Gerhardt een weinig, in Scheffler meer, zien wij een ontwikkeling van de leer
der reformatie naar het Piëtisme.
Reeds bij Luther gingen de ogen er langzamerhand voor open, dat men de gemeenten
in de kerk der reformatie niet kon beschouwen als bestaande uit enkel wedergeborenen;
men kon de "gemeinen grossen Mann" niet zomaar voor een Christen
houden.
Zolang de vervolging duurde, oefende de vervolging zelf tucht. Slechts weinigen, bij
wie het niet werkelijk levensernst is, zullen zich bij een kerk houden, bij welke men
gevaren niet alleen voor nering en aardse goederen, maar zelfs voor het leven te
duchten heeft. Anders werd het, toen de vervolging ophield.
Nu heeft Luther wel in zijn latere dagen veel geklaagd, ook in zijn prediking, over de
goddeloosheid in de gemeenten en zijn lieve Duitsers ernstig voor Gods gerichten
gewaarschuwd; maar in zijn prediking en zijn liederen bleef hij toch de Christus en de
gerechtigheid in Hem op de voorgrond zetten.
Voor de Gereformeerde kerken hielden de vervolgingen later op; ook werd daar over
het algemeen meer tucht uitgeoefend. Toch begon men daar eerder dan bij de
Luthersen in prediking en lied het leven van de Christen op de voorgrond te plaatsen.
Dat verschijnsel is genoemd het Piëtisme. In de Gereformeerde kerk begon men zich