melanchton 'de hoogleraar van duitsland' - Heidelberger Catechismus

109
voorkeur verdienden, en omdat samengaan met Gereformeerden voor hen neerkwam
op vlees tot zijn arm stellen. Luther zelf was daarin voorgegaan. Aan de onenigheid
der Protestanten is het te wijten, dat hun zegepraal niet groter was, en aan de
onenigheid der Roomse staten (Frankrijk, nog wel onder kardinaal Richelieu, vocht
aan de zijde der Protestanten) is het te danken, dat Rome niet meer heeft gewonnen.
Op beide zijden waren beweegredenen van kortzichtig, eigen belang in het spel. God
de Heere heeft van de machtsbegeerte van mensen gebruik gemaakt om Zijn raad door
te zetten.
Pogingen tot verzoening
De ellende van de godsdienstoorlog bracht verschillenden op de gedachte van
verzoening der godsdiensten. Reeds vóór de oorlog waren de Heidelbergse
hoogleraren Franciscus Junius en David Pareus in die richting werkzaam geweest,
althans met betrekking tot Luthersen en Gereformeerden. In 1631 werd een poging tot
verzoening gedaan tussen beide stromingen op een godsdienstgesprek te Leipzig, dat
hoofdzakelijk uitging van keurvorstelijk Saksen, Hessen en Brandenburg. De
vijandige broeders konden het niet eens worden. Maar toch had het de vrucht, dat de
tegenstelling verzwakte.
Van bijzonder belang waren de pogingen van Calixtus, een predikantszoon uit
Sleeswijk, sedert 1614 professor in de godgeleerdheid in Helmstedt. Persoonlijk was
hij Luthers-orthodox, maar zacht in het beoordelen van anderen. Hij beperkte zich niet
tot de tegenstelling Luthers-Gereformeerd. Calixtus wilde het aantal leringen, die tot
de zaligheid noodzakelijk waren, beperkt zien. Waarover men het in de eerste vijf
eeuwen na de geboorte van Christus eens was geweest, dat moest gelden als nodig ter
zaligheid. Het moest als "grootste gemene deler" gelden. Over de tegenstellingen uit
latere tijd, dus die van de Grieks-orthodoxe met de Westerse kerk, ook die van Rooms
en Protestant, Luthers en Gereformeerd, kon verschil bestaan. Door Trente en
Marburg zou een streep gehaald kunnen worden. De vervloekingen van Trente zouden
niet meer als onoverkomelijke grenspalen gegolden hebben.
Een storm van verontwaardiging stak op bij Protestantse orthodoxen zo goed als bij de
belijders van Trente. De fanatiekste Luthersen waren toentertijd te Wittenberg, waar
de dogmaticus Calovius de toon aangaf. De hogeschool van Jena, ofschoon toentertijd
gematigder, ging met het protest mee. Van alle kanten viel men Calixtus aan. Op het
godsdienstgesprek te Thorn (1645) kwam de steen aan het rollen. Men wilde zich niet
laten verzoenen en ofschoon de puinhopen van verwoeste steden overal rookten,
bestreed men ten hevigste het syncretisme, zoals men de beweging van Calixtus
noemde, die men beschuldigde de verschillende godsdiensten te willen vermengen.
Toch mislukte de poging om Calixtus door een convent van godgeleerden te laten
veroordelen en om een nieuwe geloofsbelijdenis op te stellen. Eerst omstreeks 1680
kon men het vuur als geblust beschouwen.
Ondertussen hadden juist de onverzoenlijk strenge orthodoxen aan sympathie van de
kant der meer beschaafden verloren. Men verstond niet, waarom die godgeleerden
zich over zulke 'haarkloverijen' zo warm maakten. De ijver werkte het tegendeel uit
van hetgeen beoogd werd. Men verloor het begrip voor hetgeen werkelijk grote
tegenstellingen waren, voor de strijd van Luther, Melanchton , Zwingli en Calvijn met
Rome, en ook voor hetgeen hen onder elkander scheidde. Alleen grondig begrijpen
van de tegenstelling kon tot elkaar brengen, zonder de verschillen weg te doezelen.
De lichtzijde van al die onenigheden was, dat men daardoor tot ernstige studie en
grondig nadenken over de godgeleerde dingen kwam, vooral inzake de geloofsleer. De
Roomsen hadden het daartoe gebracht in de middeleeuwen; nu kwamen zij weer