aifoon - zet het luisteren in beweging

zet het luisteren in beweging

kokend
water net
vóór de
spaghetti
erin gaat…
voetstappen
in de sneeuw
kindervoetjes
op de trap
een fles die
ontkurkt
wordt
het geluid van een
vislijn wanneer je
beet hebt
een
scheermesje
dat door een
stoppelbaard
glijdt
het uitknijpen van
bubbelplastiek
donder
frisdrank ov
ijsblokjes
een skate
een spron
straatsten
een bal d
het “kabbe
van een
kaartspel
d
p
het aan
verdorde
bladeren
onder je
schoen d
coverfoto: murmur, een voorstelling van Grensgeval en aifoon © Bart Grietens

Luisteren is
een beweging
In het dagelijkse leven komt er een constante stroom van beelden op ons af.
Door al die visuele prikkels zijn we het luisteren soms wat verleerd. En als we
het al over geluid hebben, is dat vaak in termen van “lawaai” of “overlast”.
Terwijl geluid zoveel meer kan zijn.
Bij aifoon geloven we dat de geluidenwereld rondom ons eigenlijk een
non-stop compositie of ‘muziekstuk’ vormt waarin we allemaal tegelijk én
uitvoerder én dirigent én toehoorder zijn. We willen op een artistieke en
participatieve manier onderzoeken hoe we daar bewuster mee om kunnen
springen. Hoe worden we beïnvloed door het geluid om ons heen en hoe
kunnen we zelf bijdragen aan het klanklandschap rondom ons?
Onze focus ligt dus niet op muziek of stem, maar wel op geluiden,
klanken en vooral luisterbeleving. Die beleving wordt mee bepaald door
allerlei factoren waar we ons niet altijd bewust van zijn: de ruimte rondom
ons, ons lichaam, onze gemoedstoestand, beweging, cultuur, persoonlijke
herinneringen … Wist je bijvoorbeeld dat je anders luistert wanneer je
verliefd bent? Of als je honger hebt?
‘‘ai’ is het Japanse woord voor “liefde” en “harmonie”,
‘foon’ komt van het Oud-Griekse woord voor “geluid”.
aifoon legt z’n oor al te luister sinds lang vóór de komst van de Apple-telefoon ...!
1

De kunst
van het luisteren
aifoon wil mensen stimuleren om hun omgeving niet alleen met hun ogen,
maar ook al luisterend af te tasten. We worden omringd door geluiden, we
ervaren geluiden op een fysieke manier, geluiden roepen herinneringen op …
En toch beluisteren we de wereld nauwelijks op een bewuste, actieve of
creatieve manier.
Luisteren beperkt zich voor ons dan ook niet tot de oorschelpen, het is
iets dat je doet met je hele zijn. Je lichaam is als het ware een membraan
dat mee resoneert. Bovendien wordt je luisterervaring mee gekleurd door je
verleden, je cultuur, je verbeelding … En daarnaast bepalen ook de ruimte
waarin je je bevindt en de akoestiek ervan je perceptie van geluid.
Kortom, luisteren verbindt ons met onszelf, met elkaar en onze
omgeving. Voor aifoon is luisteren een beleving en een beweging, die we
zowel fysiek in onszelf als in de ruimte kunnen ervaren.

Voor ons is luisterkunst de manier bij uitstek om het luisteren
maatschap pelijk te activeren, ook als alternatief op de visuele dominantie.
Luisterkunst gebruikt geluidsobjecten, stilte, akoestiek, geluidsopname
en -weergave om onze (auditieve) ervaringen uit te drukken en er over te
reflecteren. Het kan een hefboom zijn om op een metaforische manier te
communiceren over wat we voelen en beleven.
“Onbewust komt er heel veel geluid op ons af,
en dat heeft z’n effect op ons. Maar bewust
kan je daar ook heel creatief en avontuurlijk
mee zijn: je kan dat luisteren uitdagen
en ermee experimenteren.”
Stijn Dickel (artistiek leider van aifoon)
3

4

Luisteren verbindt
je met je omgeving
De wereld en hoe
ernaar te luisteren
Het getik van fietsspaken, ritselende sleutels, voetstappen, een stuiterende
basketbal, het ruisende geluid van zwierende armen langs een winterjas,
spinnende katten, fluitende vogels … Dat zijn nog maar enkele voorbeelden
van de geluiden die kinderen hebben opgenomen nadat we hen vroegen:
Hoe beleef je de weg van huis naar school? En hoe zou je die ervaring in
geluid kunnen vatten?
Met die vragen en een recorder in de aanslag gingen kinderen van
verschillende scholen op pad, vol aandacht voor wat ze onderweg allemaal
konden horen. Met al hun opnames maakten de kinderen een compositie.
Het was 2003 en het project TRAJEcT van vzw Kong legde de kiemen
voor wat later aifoon zou worden.
Sinds dat prille begin zit luisteren naar de stad in het DNA van aifoon.
Toen het SMAK met de tentoonstelling TRACK een dialoog wilde aangaan
met de stad Gent en haar bewoners, nodigde het museum ook aifoon uit.
We ontwikkelden de Sound Walks waarbij we mensen geblinddoekt
meenemen, met op hun oren een koptelefoon en op hun hoofd een helm
met een ingebouwde shotgun microfoon. Die neemt de geluiden waar de
microfoon naar gericht is ongewoon helder op, terwijl de geluiden uit de rest
van de omgeving veel zwakker doorklinken. Plots besef je hoeveel van wat
we horen door onze hersenen wordt weggefilterd in het dagelijkse leven.
“Het verwrongen geluid van de tram op de
sporen, de piepende wieltjes van een trolley,
de stevige tred van dameshakken, trillende
boren, draaiende motoren, ze dragen
allemaal poëzie in zich.”
Stijn Dickel (artistiek leider van aifoon)
Sound Walk © Jan Opdekamp
5

De stad als één grote soundscape
Met Oorkanaal verlegden we onze focus naar de Gentse kanaalzone,
waar industrie, havenbedrijven, garages, treinen, fabrieken en vrachtschepen
het leven dwarsen van de kanaaldorpen met hun scholen, winkels,
cafés, landbouwgronden, voetbalclubs en verenigingen. Het resultaat is
een auditieve smeltkroes, één grote, permanente soundscape. En al wordt
een industriezone snel met lawaai geassocieerd, vallen er ook heel wat
intrigerende (combinaties van) geluiden te ontdekken.
aifoon maakte en deelde een heleboel opnames met bewoners,
schoolkinderen, senioren, mensen met een beperking en verschillende
bedrijven (Volvo, Arcelor Mittal, DSDF, Honda, Havenbedrijf Gent …).
We deden aan ‘audiovissen’ met onderwatermicrofoons aan een vishengel
en de plaatselijke lagereschoolkinderen deelden onder de noemer The
City Rings (zie ook p. 13) online soundscapes van de Kanaalzone met
leeftijdsgenootjes uit heel Europa.
“A picture may be worth a 1000 words,
a soundscape is worth a 1000 pictures.”
Bernie Krause (muzikant en soundscape ecologist)
Een andere buurt waar aifoon zijn oor te luister legt is de Gentse
Papegaaiwijk. Voor Phonorama – een meerjarig project waarbij we de
wijk willen vangen in geluiden – stuurden we de buurtbewoners op geluiden -
jacht met een ‘eifoon’, een speciaal voor aifoon ontworpen opname toestel in
de vorm van een houten ei. Ze kwamen terug met een buit van herkenbare,
mysterieuze, opvallende of subtiele audiofragmenten van bij hen thuis, op
straat, in steegjes, winkels, cafés, bij buren, bekenden en onbekenden …
Audiovissen in de Gentse Kanaalzone.
6

Dat materiaal werd aan
de buurt teruggegeven in de
vorm van een concert van een
geluidskunstenaar die de geluiden
van de bewoners vermengde
met opnames uit o.a. IJsland en
Zuid-Afrika. Daarnaast maakten
we verschillende soundscapes
die te horen waren in een aantal
leegstaande beluikhuisjes, een
totaalcompositie die het verhaal
van de wijk ‘vertelt’ aan de hand
van geluid. We gebruikten de
opnames ook tijdens de Klinkt
Als Quiz, een toegankelijke en
geestige quiz vol weetjes over
geluid en alles wat er (van dichtbij
of van heel ver) mee te maken
heeft.
De eifoons
Phonorama duikt
gedurende enkele jaren op
regelmatige basis op in de Gentse Papegaaiwijk in diverse vormen en
projecten met scholieren, nieuwkomers, senioren en de plaatselijke
blindenschool. Bedoeling is om uiteindelijk alle vangsten en vondsten van
de verschillende projecten samen te brengen en terug te koppelen naar
de wijk. In 2020 willen we de 20 meest opvallende geluiden van de wijk
begraven in een tijdscapsule die voor 20 jaar onder de grond verdwijnt.
De VRT maakte een reportage over Suzan
die geluiden opneemt in de Papegaaiwijk.
Klinkt Als Quiz © Astrid Agemans
7

Een rugzak vol geluid
aifoon laat mensen niet alleen luisteren naar hun omgeving, maar laat
ze er ook zelf actief op ingrijpen. Tijdens de performance Watch Out!
bijvoorbeeld kregen de toeschouwers een rugzak aan. Daarin zat een
speaker verstopt die geluiden afspeelde die zich gingen vermengen met de
echte geluiden uit de omgeving. Zo werden de deelnemers letterlijk deel
van de soundscape. Welke geluiden zijn echt en welke komen uit de rugzak?
Watch Out! werd in Oostende gerealiseerd in samenwerking met het
programma Atelier De Stad van Canvas over innoverende stadsprojecten.
Geluiden uit hun context nemen en ze in een andere setting inbedden
waardoor ze een nieuwe betekenis krijgen, noemen we audiohacking.
Het is een methode om geluidsomgevingen en luisterhoudingen te sturen.
Een voorbeeld van audiohacking was het project Ras-El-Hanout tijdens de
Gentse Feesten waarbij aifoon geluiden uit Marrakesh (Marokko) via speakers
liet infiltreren in de Gentse feestenzone. De passanten waren zich niet
bewust van wat er gaande was, maar kregen subliminaal geluiden te horen
die hun perceptie mee kleurden. In Sint-Niklaas maakten we met jongeren
van jeugdhuis Den Eglantier een geluidsdecor voor een winkelstraat.
“Weinig mensen staan stil bij het geluid
van een winkelstraat. Door zelf opgenomen
geluiden uit andere omgevingen door speakers
te laten klinken, hebben we geprobeerd om
mensen een ander gevoel te geven terwijl
ze door de straat wandelen.”
Roel Thierens (jeugdhuis Den Eglantier)
8
Watch Out! © Canvas

aifoon onderzoekt verder de mogelijkheden van audiohacking in een
participatieve context, waarbij jongeren op een experimentele en creatieve
manier kunnen onderzoeken hoe mensen luisteren. Zij vinden het spannend
om met een soort van guerilla-actie het luisteren van andere mensen op
het verkeerde been te zetten … Horen anderen het eigenlijk als je subtiel
‘vreemde’ geluiden laat afspelen? Valt het hen op dat er plots andere
klanken te horen zijn in hun vertrouwde omgeving?
Ook onze installatie De Zwerm kan ingezet worden om aan audiohacking
te doen. De Zwerm bestaat uit 20 speakers die via een draadloos
netwerk met elkaar verbonden zijn en aangestuurd kunnen worden vanuit
één live-console. Een technisch huzarenstukje! Ook deze speakers kunnen
in rugzakken verstopt worden om verschillende plekken onopvallend met
geluid te gaan infiltreren … Zo krijgen de toe schouwers van de voorstelling
murmur (zie ook p. 18) bij het binnenkomen een rugzak met een speaker in
en worden zo deel van de performance.
Luisteren naar de kosmos
Met Oormos zetten we nog een stap verder: we luisteren niet naar
de ruimte rond ons, maar naar de kosmos! Samen met jeugdwerkgroep
Ruimtevaart uit Brugge zetten we een project op rond imaginaire geluiden
uit het heelal. Aangezien de kosmos een vacuüm is, kunnen we er geen
hoorbare geluiden waarnemen. Maar de NASA is er wel in geslaagd
om elektromagnetische golven van de zon, manen en planeten om te
zetten in hoorbare signalen. Met Ruimtevaart creëerden we een fictieve
geluidenkosmos aan de hand van de onhoorbare elektromagnetische
golven die onze dagelijkse elektronische toestellen uitstralen. Het resultaat
van dit proces wordt via De Zwerm in het Concertgebouw Brugge (binnen
hun programmatie rond de Kosmos) voorgesteld.
© Tim Pierce
9

© Piet Vranckx
Auditief samenleven
Hoe we luisteren naar de stad, brengt onlosmakelijk ook de vraag mee: hoe
speelt geluid een rol in de manier waarop we samenleven? Geluid is iets
waar in architectuur en stedenbouw te weinig aandacht aan wordt besteed.
Nochtans is samenleven iets dat we ook auditief doen.
aifoon wil de discussie rond auditief samenleven niet verengen tot
geluidsmetingen. Wij willen eerder de rol spelen van intermediair: we reiken
artistieke tools aan om mensen actief en creatief te laten nadenken over hun
geluidsomgeving én over mogelijke alternatieven. Binnen onze projecten
wordt de stad voorgesteld als een soundscape waar mensen zelf deel
van uitmaken. Die invalshoek helpt om hun rol als participant te activeren.
Hoe kunnen we de bestaande soundscape beïnvloeden en manipuleren?
Hoe kunnen we geluiden toevoegen, maskeren of filteren om een park,
een lokaal, een beluik, de winkelstraat of onze klaslokalen opwindender
of rustiger vorm te geven. Rond deze thematiek hebben we lezingen
gegeven bij BUUR (een toonaangevend multidisciplinair team van stedenbouwkundigen,
architecten, landschapsarchitecten, ruimtelijke planners en
mobiliteitsexperten), aan de architectuuropleiding van LUCA School of Arts,
op een congres van de Acoustical Society of America in San Diego en op de
Deep Listening Conference van Pauline Oliveros in New York.
10

“Geluid mag dan wel onzichtbaar zijn, maar dat
maakt het geen minder architecturaal materiaal
dan hout, glas, beton, steen of licht. Helaas
denken de meeste architecten pas na over geluid
wanneer ze een concertzaal bouwen.”
Michael Kimmelman (architectuurcriticus in de New York Times, 29/12/2015)
Je eigen klaslokaal tunen
Ruimtelijkheid in het luisteren heeft ook te maken met de akoestiek
binnen vier muren, de plaatsing van geluid in een ruimte of hoe de ene
ruimte anders klinkt dan de andere.
Interioor is een project rond akoestisch comfort waarbij we de
akoestiek van lokalen in onderwijs- en zorginstellingen in vraag stellen.
Akoestische aandacht en aanpassingen verhogen niet alleen de verstaanbaarheid,
maar ook het algemeen welbevinden en de productiviteit.
We ontwikkelen een online tool die een klas of groep in staat stelt om
zelf akoestisch te luisteren naar hun lokaal en handvaten geeft om de
ruimte te ‘tunen’. We werken hiervoor samen met o.a. een architect, een
sound designer en een akoestisch specialist.
11

12

Luisteren verbindt
je met de ander
Al luisterend
grenzen overbruggen
Wist je dat je manier van luisteren even uniek is als je vingerafdruk?
Iedereen luistert dus op een persoonlijke manier die mee gekleurd wordt
door je eigen ervaringen en verleden, en door de cultuur waarin je bent
opgegroeid. Je perceptie van geluid wordt dus ook bepaald door culturele
conventies in het luisteren.
Tijdens Phonorama, ons project in de Gentse Papegaaiwijk, wilden
we niet alleen weten hoe de bewoners zelf naar hun wijk luisteren, maar
ook hoe mensen van buitenaf de buurt ervaren. Misschien horen zij
geluiden waar buurtbewoners niet meer van staan te kijken. We vonden
Mouhanad en Waed, twee nieuwkomers uit Syrië, bereid om als artistiek
onderzoeker geluiden op te nemen in de Papegaaiwijk. Ze vertelden ons
over geluiden die hen opvallen in Gent. Sirenes van ambulances zijn volgens
hen bijna permanent hoorbaar. Het geluid van meeuwen achtervolgde hen
als huilende baby’s. Vuurwerk en donder roepen levendige taferelen op van
bombardementen uit hun geboorteland … Hun luisteren lijkt sterk gelinkt
aan bedreigingen en spanning. Geluiden met een monumentale impact.
Geluiden die ze niet meer kunnen loslaten en die hun luisteren tekenen …
Sonic Postcards
Ook met The City Rings willen we culturele verschillen onderzoeken
en overbruggen. The City Rings is een internationaal uitwisselingsproject
waarbij kinderen uit een tiental Europese landen elkaar ‘sonic postcards’
bezorgen. In verschillende Europese scholen worden simultaan workshops
gegeven. De kinderen maken in de klas auditieve portretten van hun stad
en sturen die naar elkaar via een blog: van Athene naar Parijs, van Gent naar
Berlijn, van Sint-Kruis-Winkel naar Barcelona, van Molenbeek naar Hailuoto
in Finland, van Londen naar Porto. Wars van taalbarrières delen de kinderen
hun beleving met elkaar: hoe klinkt jouw stad? Hoe klinkt onze stad voor
iemand uit Athene? Wat zijn de verschillen en gelijkenissen? Wat vertelt
ons dat allemaal?
Luisterboxen in Huis van Alijn © Michiel Devijver
13

© Karolien Deman
Bijzondere geluidsherinneringen
Via het luisteren kunnen niet alleen verbindingen ontstaan tussen hier en
daar, maar ook tussen nu en toen. Hoe klonk het verleden? Welke geluiden
zijn of zullen verdwijnen? En hoe kunnen we ze bewaren? Ook hier zetten
we op in tijdens Phonorama, onze residentie in de Gentse Papegaaiwijk.
aifoon stuurt een schrijfster op de koffie bij oudere mensen in de wijk om
in hun geheugen te graven naar geluiden die verloren zijn gegaan in de
tijd. Ze vist naar betekenisvolle geluidsherinneringen die de senioren doen
terugdenken aan bijzondere plekken of markante momenten in hun leven.
Deze beschrijvingen van verdwenen geluiden willen we presenteren in
Memoorie, een portret van vergeten geluiden, niet in klank maar
in woorden.
“Na de oorlog volgde ik een opleiding steno en
dactylo. Met zestien meisjes in het leslokaal,
netjes rechtop achter een typemachine. De
leerkracht gaf het tempo aan door te tikken met
een stok. Tak tak tak tak. Op haar teken vielen
we allemaal samen in, een woest oerwoud van
tikgeluiden was het! Min of meer in de maat
weerklonk er hier en daar een ‘ting’ op het einde
van het blad. Ting! Ting! Ting! Dan was er steeds
die korte ratel, om de cursor op de volgende lijn
te brengen. Het duurde niet lang of ik kon sneller
tikken dan het ritme dat de leerkracht aangaf.”
Adeline (90 jaar, geboren in de Veldstraat in Gent)
14

Museum van dagelijkse geluiden
Ook het Gentse museum Huis van Alijn legt de bijzonderheden,
gewoontes en rituelen van het dagelijkse leven vast in beeld en klank. Het
museumverhaal neemt je mee doorheen een rijke collectie objecten, foto’s,
geluid en bewegend beeld en toont dat alledaags allerminst gewoon is.
aifoon kampeerde enkele jaren als resident in het museum en zorgde voor
een geluidsontwerp dat de sfeer van de expo’s versterkt. Geluiden roepen
immers ook beelden, herinneringen en emoties op. Daarnaast maakte
aifoon luisterposten in het museum met objecten die mogen aangeraakt
worden en zo een geluidscompositie triggeren die niet alleen hoorbaar,
maar ook voelbaar is.
Binnen onze residentie stelden we enkele vragen: hoe luisteren mensen
naar een museum? Hoe kunnen we een auditieve collectie van verdwenen
geluiden aanleggen en hoe kunnen we deze collectie ontsluiten naar een
publiek? Dit onderzoek kreeg de voorbije jaren vorm op verschillende
manieren: van een compositie van kermisgeluiden over een dj-act met het
geluid van speelgoed tot een interactieve installatie met roterende luidsprekers
die geluiden van de wielerbaan het Kuipke projecteren.
© Michiel Devijver
© Michiel Devijver
15

16

Luisteren verbindt
je met jezelf
Je lichaam en
hoe het resoneert
70% van ons lichaam bestaat uit water. En laat water nu net een heel
goede geleider zijn voor geluid. Ons lichaam is dan ook heel gevoelig voor
geluid. Wist je dat zelfs geluiden die je niet kan horen toch een effect op
je hebben? Eigenlijk is geluid niet meer dan een vibratie die door materie
gaat. En ook frequenties die te laag zijn voor het menselijke oor trillen toch
in je lichaam.
Luisteren doen we dus niet enkel met onze oren, maar met ons hele
lichaam. Ons lichaam absorbeert geluiden, resoneert, reflecteert en
filtert. Het is dan ook een heel sensuele en bijna intieme ervaring om
een luistermassage te krijgen waarbij iemand speciaal voor jou je
oren masseert en dat zonder je aan te raken, maar door subtiele geluiden
te gebruiken: een vioolboog die over de snaren van een eiersnijdertje
glijdt, een petanquebal die over een houten vloer rolt, een metalen
schuurborsteltje waar handen over wrijven terwijl het van je linker- naar je
rechteroor beweegt ... Geen mindfulness, maar soundfulness als het ware.
17

Zo’n luistermassage, maar dan in een XL-versie, was de voorstelling
Fondouk, een luisterperfomance waarbij de toeschouwers zich nestelden
in tien koepeltentjes en hun ogen sloten, terwijl drie performers hen
meenamen op een geluidenreis. Fondouk prikkelde de verbeelding, een
stukje poëzie op het canvas van de stilte.
“Regen, vuurwerk, kerkklokken en
kinderstemmen sijpelen je oren binnen maar
ook kleuren, beelden en geuren. De tentzeilen
hebben iets van een tweede huid waardoor de
trillingen nabij aanvoelen in de duisternis. (...)
Anders luisteren leidt tot anders kijken.”
Charlotte De Somviele (De Standaard, 18/02/2015)
De multi-channel wifi speakers van
De Zwerm zetten we o.a. in voor murmur.
Geluiden maskeren, versterken of
manipuleren met je lichaam, is bijna
een vorm van acrobatie. Dat neemt
circusartiest Camiel vrij letterlijk in
murmur, een voorstelling van het
gezelschap Grensgeval en aifoon die al
tijdens het maakproces genomineerd
werd voor de prestigieuze CircusNext
wedstrijd en voor de Roel Verniersprijs
op het Theaterfestival. Camiel zwiept,
smijt en slingert met speakers waaruit
natuurgeluiden klinken. Hij bedekt ze,
dempt ze, deelt ze uit. Zo maakt hij
live een bewegende compositie. Het
geluid is als het ware zijn tegenspeler
in de voorstelling. Bovendien draagt
elke toeschouwer een rugzak, als een
soort van levend surround systeem.
Als de rugzakken plots beginnen
te zoemen, wordt alles en iedereen
deel van een wervelwind van geluid.
Ook hiervoor zetten we onze zelf
ontwikkelde installatie De Zwerm in.
18

Fondouk
Een voelboek van geluiden
Fondouk
Wanneer je denkt aan geluid en lichamelijkheid, rijst al snel de vraag of
je geluiden tastbaar kan maken. Dat onderzocht aifoon met de installatie
PTCHWRK – te zien tijdens het Festival van Vlaanderen en op Happy
New Ears – die de grenzen tussen horen, zien en voelen deed vervagen.
PTCHWRK is een holle sculptuur met verschillende openingen die aan de
binnenkant met diverse stoffen en texturen zijn bekleed. Het betasten en
manipuleren van deze materialen wordt in geluid omgezet. Verschillende
deelnemers kunnen tegelijk aan de slag in een “klankdialoog”.
In ZOOM, een traject met de blinden en slechtzienden van het Gentse
Sint-Rafaël Revalidatiecentrum, onderzoeken we of we klanken kunnen
vangen in woorden en zo een geluidenatlas of voelboek kunnen maken.
Omdat woorden soms onvoldoende de lading dekken wanneer we praten
over geluid, doen we een beroep op texturen. Dat maakt het mogelijk
om fijner te luisteren. Het voelboek kan mensen met visuele beperkingen
helpen om over geluiden te praten. Evengoed hebben ziende mensen
soms nood aan een poëtischer jargon om over geluid te praten wanneer
metingen en curves de lading niet dekken. Ook zo willen we bouwen aan
een rijkere luistercultuur … Verder verdiepen we ons met de mensen van
Sint-Rafaël in echolocatie, een techniek waarbij je door met je tong te
klikken een akoestisch beeld kan vormen van de ruimte.
Wat luisteren allemaal met je doet en welke luisterhoudingen je bij jezelf
en bij anderen kan onderscheiden is een van de onderwerpen die aan
bod komen in Salong, een denktank van kunstenaars uit verschillende
disciplines (van een stedenbouwkundige tot geluids- en beeldend
kunstenaars, muzikanten, een sound designer en een schrijver) die op
regelmatige tijdstippen samenkomt om kennis te delen en te reflecteren.
In 2019 leggen zij zich toe op een lijst met alle mogelijke luisterhoudingen
en laten ze die circuleren binnen (online) vakliteratuur. Bedoeling is dat
deze lijst als een educatieve tool kan ingezet worden om in vormingen over
luisterhoudingen te reflecteren, ze uit te testen, extra voorbeelden te zoeken
en omschrijvingen verder te verfijnen.
19

20

Luisteren zet je
verbeelding aan
het werk
“Geluiden zijn als een doos kleurpotloden.
Je kan er een tekening mee maken,
een geluidscompositie.”
Stijn Dickel (artistiek leider van aifoon)
Dat geluid een belangrijke rol speelt om de toon te zetten in films, dat weten
we allemaal. “Wanneer mensen denken aan een Hitchcock-film, denken ze
niet alleen aan de beelden, maar ook aan het geluid”, zegt actrice Eva Marie
Saint die de hoofdrol speelde in ‘North by Northwest’. In film en theater
is geluid dan ook een van de belangrijkste elementen om een bepaalde
sfeer te creëren en emoties op te roepen. Geluid wordt vaak gebruikt om
de emotionele verbinding te leggen met het verhaal en vormt ook een
bindmiddel tussen verschillende disciplines als theater, dans en circus.
Voor de circusvoorstelling Plock! creëerde aifoon een luisterconcept
met geluiden die onbewust je kijkgedrag mee sturen. Speakers die onder
de tribune verstopt zitten bepalen mee de beleving van het publiek. In de
voorstelling voert het hoofdpersonage een krampachtige strijd met zichzelf.
Die vertwijfeling wordt versterkt door de geluiden die hem omringen:
verfpotten beginnen te brommen, kleuren krijgen geluid en omgekeerd.
Een 6-jarig toeschouwertje omschreef het mooi: “Het geluid vertelt wat hij
voelt”. Plock! is een knap staaltje geluidstheater dat de verbeeldingskracht
aantoont die geluid in zich kan dragen.
Voor aifoon is geluid de bouwsteen bij uitstek om artistiek aan de slag
te gaan. Geluid zet je fantasie aan het werk en kan een uitstekend middel
zijn om jezelf artistiek uit te drukken. Toch blijkt dat vaak niet zo eenvoudig.
Onze oren worden immers overspoeld met voorgesneden koek en in een
bepaalde richting geduwd.
Daarom ontwikkelde aifoon samen met MATRIX (Centrum voor Nieuwe
Muziek) de online tool Start to Listen. Op www.starttolisten.org bieden
we een staalkaart van audiofragmenten die als inspiratie en gereedschap
kunnen dienen voor leerkrachten van het lager onderwijs.
Plock! van Grensgeval en aifoon © Bart Grietens
21

22
Geluidskunst, nieuwe en experimentele muziek en field recording staan
centraal: allemaal geluiden die de traditionele media amper aanreiken. Ze
dagen je uit om op een andere manier te luisteren. De bijhorende luistervragen
helpen leerkrachten om verschillende vormen van reflectie aan
te moedigen: verbaal, plastisch, performatief en filosofisch. Met Start to
Listen wordt luisteren een wandeling in het ongewisse, met verschillende
ontmoetingen, beelden en associaties. Via uitwisseling kom je in contact
met andere luisterkaders.
Knutselen met geluid
aifoon ziet geluid als een toolbox waar je allerlei kanten mee op kan. Tijdens
LAwaBO, een vijfdaagse workshop voor kinderen van 9 tot 12, mogen
kinderen ongebreideld experimenteren met geluiden: klanken raden,
associëren, nabootsen, visualiseren via tekeningen of in beweging, een
soundtrack of een compositie maken …
In ons atelier gaan de kinderen aan de slag met heel uiteenlopend
materiaal: van kleurpotloden over mengpanelen en luidsprekers tot
onderwatermicrofoons. Ze maken geluiden met pakweg een fiets, een
emmer water of een zak chips. Al die klanken sturen ze door effectpedalen
en speakers om er de gekste geluidscollages mee te maken. Verder zetten
ze nieuwe geluiden op een bestaand stukje film, gaan ze geblinddoekt op
geluidenspeurtocht, zetten ze klanken om in kleur … De nadruk ligt vooral
op: zelf doen, out of the box denken, amuseren en bricoleren. Na vijf dagen
heeft de wereld van het geluid geen enkel geheim meer!
Daarnaast geeft aifoon ook vormingen voor studenten en
docenten in het hoger of het deeltijds kunstonderwijs
rond luisteren, geluid en stilte. De studenten krijgen tijdens zo’n atelier een
artistiek laboratorium met een vrij en open klimaat waarbij ze reflecteren
en creëren met geluid en waarbij groeien, worstelen, vallen én weer
opstaan worden aangemoedigd. De interculturele of intergenerationale
samenstelling van de groepen zorgt ervoor dat er ook over en buiten de
gangbare en vertrouwde referentiekaders gereflecteerd wordt. Zo geeft
aifoon een lessenreeks in S.P.A.C.E. (Social Pedagogical Art & Creativity
Exploration), een internationale vorming en artistiek laboratorium voor
sociale agogen aan de Hogeschool VIVES (Kortijk).
We geven ook ateliers specifiek gericht op leerkrachten uit het DKO
(zowel beeld als muziek), want ook voor hen is geluid een interessante
manier om een transitie te maken in ideeën: van geluiden boetseren of
sculpturen verklanken tot klanken opnieuw plastisch vormgeven … Zo
beginnen ze geluid te zien als een ongecodeerd en vrij medium waarmee je
echt los van regels of kaders kan werken, om tot onorthodoxe resultaten te
komen, om het narratieve te overstijgen …

23

24
Creatief met klank: kinderen maken akoestische laptops. © Bram Bosteels

25

26

aifoon in de
praktijk
aifoon beweegt zich al meer dan vijftien jaar in een universum waarvan
we telkens nieuwe horizonten blijven verkennen. Met alles wat we
ontdekken, gaan we aan de slag. Zo leidt elk nieuw inzicht – filosofisch,
artistiek, technisch … – organisch naar een volgende stap. Op die manier
breiden we telkens ons arsenaal aan invalshoeken, methodes, materies en
partners uit.
We ontwikkelen verschillende tools, projecten en producties waarin
vragen rond luisteren en auditief samenleven ter discussie worden
gesteld. We geven hierin geen antwoorden, maar luisteren vooral naar
hoe dit inwerkt op de deelnemers. Die reacties, ideeën en reflecties
van de deelnemers worden op hun beurt mee opgenomen in de
ontwikkeling van andere projecten.
De inzichten die we opdoen vormen niet alleen de basis voor onze
eigen creaties, we willen onze kennis ook met zoveel mogelijk mensen
delen. Daarom geven we verschillende vormingen en gaan we in
dialoog met maatschappelijke spelers zoals de zorgsector, het onderwijs,
architecten en stedenbouwkundigen ...
Deze portfolio biedt geen ‘pick and choose’-catalogus, maar wel
een relaas van wat en waar onze ontdekkingsreis ons de afgelopen jaren
heeft gebracht. We hopen dat we je een inkijk hebben kunnen geven in
ons traject, en wie weet, je binnenkort mee te nemen op de weg die
we afleggen.
© Michiel Devijver
27

Wat brengt de toekomst?
aifoon is niet voor één gat te vangen. Ook in de toekomst gaan we artistiek
samenwerken met spelers uit verschillende sectoren. We blijven de klemtoon
leggen op stadsmonitoring, stedenbouw en auditief
samenleven en volgen nieuwe tendensen rond akoestische
ecologie en natuurbeleving.
Ook zetten we volop in op het Interioor-project over de architectuur
en akoestiek van onderwijs- en zorg instellingen.
Daarnaast staat de relatie tussen luisteren en lichamelijkheid
(massage, ademhaling en slaap) binnen het domein welzijn en zorg op de
agenda. Wie weet komt het tot een immersieve installatie rond voelbare
geluiden … In verschillende projecten stoten we op de onmacht van
mensen om op een talige manier geluiden en effecten te omschrijven, een
gegeven dat ons aanspoort om ook daar een hoofdstuk aan te wijden.
Het ontwikkelen van een app of een auditieve tamagotchi
die de grenzen van de dagelijkse evidenties in het luisteren doorprikken
lijkt ons een ideaal vervolg op Start To Listen. Ook binnen spionage en
gevechtskunst zijn er technieken waarbij we met de allerjongsten op een
ruimtelijke manier een spel of programma willen ontwikkelen waarbij stilte
en luisteren in hun hoogste alertheid uitgedaagd worden.
Verder denken we aan projecten rond podcasts, gaming,
3D-audio, experimenten met smartphones en ASMR
(autonomous sensory meridian response, een tintelende sensatie in
het achterhoofd en de rug die kan opgeroepen worden door o.a.
auditieve prikkels) …
28
© Michiel Devijver

29

Wat doet aifoon?
PARTICIPATIE
aifoon wil mensen van alle leeftijden en achtergronden
op een open en actieve manier betrekken bij het luisteren.
We gebruiken in al onze projecten participatie en artistieke
creatie als middel om hen te laten stilstaan, reflecteren
en zelf hun leven en omgeving auditief vorm te geven.
Ons ultieme doel is dat het bewustzijn dat ze tijdens onze
activiteiten verwerven nadien ook nog resoneert en een
invloed heeft in hun dagelijkse leven.
ONDERZOEK & ONTWIKKELING
aifoon is een organisatie die voortdurend verschillende
methodes zoekt om een breed publiek te betrekken bij
de vele facetten van geluids- en luisterkunst. We werken
aan inhoudelijke concepten en creatieve experimenten
en we testen technische mogelijkheden. Wat we in
het ene project ontwikkelen, zetten we later in in een
volgend project. Zo creëerden we met De Zwerm (p. 9)
een installatie van 20 speakers die tegelijkertijd draadloos
bediend kunnen worden. Daarnaast ontwikkelen we met
Start to Listen (p. 21) en Interioor (p. 11) toolboxen voor het
lager onderwijs rond luisteren en rond akoestiek.
30

ATELIERS & VORMINGEN
aifoon geeft niet zozeer korte eenmalige workshops, maar
wel reeksen van vormingen waarbinnen een traject kan
worden afgelegd met de deelnemers. We doen dit o.a. in
het hoger onderwijs en het deeltijds kunstonderwijs, met
zowel studenten als leerkrachten. Ons concept LAwaBO
(p. 22), een geluidsatelier voor kinderen van de lagere
school, ontwikkelen we verder in samenwerking met de
Gentse Academie voor Beeldende Kunsten.
BUURTPROJECTEN & RESIDENTIES
aifoon kan zich als resident in een werking of een buurt
inbakeren en er als een kameleon deel gaan uitmaken van
de omgeving. Zo sloegen we onze tenten op in musea als
het MIAT en het Huis van Alijn (p. 15), en werkten we in o.a.
de Pianofabriek in Brussel, de Gentse Kanaalzone (p. 6) en
de Papegaaiwijk (p. 6-7 & 13-14).
PRODUCTIES & INSTALLATIES
aifoon creëert of werkt mee aan podiumvoorstellingen,
performances en installaties die op verschillende plekken
in Vlaanderen (en daarbuiten) toeren: van de Grote Post of
MuZEE in Oostende over KMSK Antwerpen en De Week
van de Klank in Brussel tot C-Mine of Krokusfestival in
Limburg en zelfs festivals van Frankrijk tot Denemarken ...
Ons repertoire gaat van one-on-one-performances
en acties in de publieke ruimte tot circusvoorstellingen
waarvoor aifoon het geluidsconcept ontwierp: Plock!
(p. 21), murmur (p. 18), Sound Walks (p. 5) ...
31

KUNSTEN
Van cultuurhuizen als SMAK, STAM, Vooruit, MIAT, Huis
van Alijn, MUHKA, C-Mine, Z33, Concertgebouw Brugge
en Netwerk Aalst over projecten op het Festival van
Vlaanderen en Film Fest Gent tot samenwerkingen met
gezelschappen als Grensgeval, geluidstheatermakers
Tuning People, danscompagnie Ultima Vez of MATRIX
Centrum voor Nieuwe Muziek …
ONDERWIJS
We geven vormingen in het hoger en deeltijds
kunstonderwijs waarbij we zowel studenten als
leerkrachten op een andere manier over geluid doen
nadenken. Daarnaast ontwikkelen we ook tools waar
leerkrachten autonoom mee aan de slag kunnen in hun
lessen en klaslokalen.
32

Op welke terreinen
werkt aifoon?
ZORG & WELZIJN
aifoon gaat projecten aan in diverse zorg- of welzijnsinstellingen
zoals een blindenschool, een rusthuis, een
gevangenis ...
ARCHITECTUUR & STEDENBOUW
We denken na over auditief samenleven in de stad,
akoestische ecologie en de rol van akoestiek in
onderwijsinstellingen of openbare gebouwen.
EN NOG VEEL MEER …
33

34

Samenwerken
met aifoon?
aifoon leidt een nomadisch bestaan. Wat ons vooral boeit is om ons
gedurende een bepaalde periode in een context te kunnen innestelen
en aan de slag te gaan met wat de partners, omgeving, deelnemers of
eventuele samenwerkingen ons bieden aan inspiratie. Bij al onze projecten
staat co-creatie centraal: met verschillende organisaties, kunstenaars en het
brede publiek.
Wij komen niet zomaar ergens ons ding doen, maar zetten
onze voelsprieten open, passen ons als een kameleon aan aan de
omstandigheden rondom ons en zoeken naar een gemeenschappelijke
meerwaarde.
aifoon werkt het liefst on demand: we willen samen met jou bekijken
wat jouw specifieke vraag is en hoe we ons aanbod daarop kunnen
afstellen. Wie is je doelgroep, wat wil je bereiken, wat zijn je mogelijkheden?
We doen graag een voorstel dat perfect aan jouw noden voldoet. Dat kan
gaan van één specifieke activiteit tot een op maat samengesteld pakket
met elementen uit verschillende van onze projecten. We geven de voorkeur
aan langdurige projecten zodat participanten op een verdiepende manier
kunnen groeien in het project.
Interesse om samen te bekijken wat mogelijk is?
Neem contact op met artistiek leider Stijn Dickel:
info@aifoon.org of 0494 544 391
© Kobe Wens
35

kokend
water net
vóór de
spaghetti
erin gaat…
voetstappen
in de sneeuw
kindervoetjes
op de trap
een fles die
ontkurkt
wordt
het geluid van een
vislijn wanneer je
beet hebt
een
actuele lijst van medewerkers.
aifoon vzw
scheermesje
Dok-Noord 4F/204
9000 Gent
dat door een
www.aifoon.org
info@aifoon.org
stoppelbaard
0494 544 391
lay-out: Gunther Fobe
druk: Zwartopwit
glijdt
het uitknijpen van
bubbelplastiek
donder
frisdrank ov
ijsblokjes
een skate
een spron
straatsten
een bal d
het “kabbe
van een
kaartspel
Dankzij structurele subsidies kan aifoon een kleine vaste kern op de been
houden met daarrond geëngageerde freelancers, trouwe vrij wil ligers en
inspirerende professionals uit verschillende vakterreinen, allen gepassioneerd
en verbonden door luisteren en geluid. Op onze website vind je de meest
verantwoordelijke uitgever: Stijn Dickel, Dok-Noord 4F/204, 9000 Gent
d
p
het aan
verdorde
bladeren
onder je
schoen d
coverfoto: murmur, een voorstelling van Grensgeval en aifoon © Bart Grietens

in de verte
er
len”
een toom
gakkende ganzen
kleren aan
een lijn die
wapperen
in de wind
e folie van een nieuwe
ot choco doorprikken
het tikken van
een lepeltje in
een koffietas
gieten
board dat na
g terug op de
en landt
ie door een basketbalring gaat
de naald van een
platenspeler die op
een lp wordt gezet
toast die
uit de
toaster
springt
strijken van een lucifer
sissend spek in
een hete pan
e haartjes van een verfborstel
die over een canvas strijkt

aifoon is een kunstenorganisatie die vanuit een
liefde voor geluid werkt rond luisteren.
Bij aifoon ligt de focus op de luisterbeleving: wat doet een
geluid met je? Luister je eigenlijk enkel met je oren?
Hoe zet geluid je verbeelding aan het werk?
Hoe beïnvloeden ruimte en beweging je luisterervaring?
Tegelijk hebben we ook oren voor stilte en akoestiek en hoe
die een rol spelen in onze manier van (samen)leven.
In onze luisterprojecten, voorstellingen, installaties, vormingen
en ateliers doorbreken we de grenzen tussen o.m. kunst,
onderwijs, zorg, architectuur, leefmilieu en stedenbouw.
“Luisteren is als zoenen.
Je aarzelt. Je voelt. Je twijfelt. Je zoekt.
Je leidt en laat je leiden.
Verrassingen schuilen om de hoek.
Intensiteit die resoneert door gans je lichaam,
en je trilt mee...”
Stijn Dickel (artistiek leider van aifoon)