Strijkkwartet bijlage VPRO Gids week 46

vpro gids bijlage bij #46 van 16 november t/m 22 november 2019
Muziekgebouw
aan ’t IJ
Seizoen 19/20
o.a. Weinberg Marathon
Strijkkwartet
Biënnale
Amsterdam
25 januari t/m 1 februari 2020

Goldberg
variaties
plus: Henze - Il Vitalino Raddoppiato. Hedendaagse barok.
Candida Thompson, leiding & viool
Ning Feng, viool
29 november TivoliVredenburg
30 november Muziekgebouw aan ’t IJ
sinfonietta.nl
€ 6 korting met
actiecode GoldAS1911
Bestel op tivolivredenburg.nl
of muziekgebouw.nl

Muziekgebouw
aan ’t IJ
Serie Strijkkwartetten en
serie Kamermuziek internationaal
Strijkkwartet
Biënnale
Amsterdam
25 januari t/m 1 februari 2020
MET HET ‘STRIJKKWARTET’ heb je het
over vorm én over mensen: vier instrumentalisten
uit dezelfde familie met
een onmiskenbaar eigen karakter. En
een repertoire dat intussen zo'n 250 jaar
bestrijkt. De magie van het strijkkwartet
zit 'm precies daarin, en in zoveel meer.
Deze strijkkwartetspecial, een gezamenlijk
initiatief van het Muziekgebouw aan ’t IJ
en de Strijkkwartet Biënnale Amsterdam,
blikt vooruit op de tweede editie van de
Strijkkwartet Biënnale, het grootste strijkkwartetfestival
ter wereld, en op bijzondere
serieconcerten in het Muziekgebouw,
waaronder de Weinberg Marathon. Uit de
reikwijdte en de rijkdom van het aanbod
blijkt dat het genre springlevend is. Met
een uitdagende, hedendaagse presentatie
nodigen tientallen kwartetten dit seizoen
in Amsterdam het publiek uit om samen
op ontdekkingsreis te gaan.
4
Muziekgebouw aan ’t IJ:
‘Huis van het strijkkwartet’
Yasmin Hilberdink en Boudewijn Berentsen
over hun gezamenlijke missie
Mieczysław Weinberg is definitief
aan de vergetelheid ontrukt
10
Met dank aan violist Marc Danel,
pleitbezorger van zijn oeuvre
Vijf maal voorbeeldige
strijkkwartetten
De gouden vondsten van Beethoven,
Bartók, Ravel, Reich en Priaulx Rainier
Programmagegevens
Muziekgebouw aan ʻt IJ en de
Strijkkwartet Biënnale 2020
6
12
COLOFON
14
Altviolist Gregor Sigl over de
levenslessen van het kwartetspel
Jubilerend Artemis Quartett opent de
Strijkkwartet Biënnale
Redactionele leiding
Arne Leffring
Samenstelling en
eindredactie
Nicoline Baartman
Tekst
Mischa Andriessen
Nico line Baartman
Martin Kaaij
Guido van Oorschot
Mark van der Voort
Art direction
Jimme Bakker
Beeldredactie
Carla van Thijn
Vormgeving
Frederik Vorderhake
Lithografie
Rob van Blokland
Uitgeverij
Hugo Blom
Gabrielle Hagedorn (ass.)
Acquisitie
AdNovus BV
Drukkerij
Senefelder Misset,
Doetinchem
Cover
Tsjisse Talsma
‘Vier kastjes met snaren erop’
Componist Joey Roukens snapt alle drukte
rondom het strijkkwartet niet zo
En of componist Oscar Bianchi iets
moest overwinnen
‘Je ontkomt niet aan het besef van wedijveren
met de grote voorgangers’
Eigenzinnige beachboys lapten
Weense complexiteit aan hun laars
3
21
Het ontstaan van een nieuwe muzikale
frontier aan de West Coast
19
22

Elkaar vinden
in het donker
De liefde voor het strijkkwartet bracht de
Strijkkwartet Biënnale Amsterdam en
Muziekgebouw aan ’t IJ bij elkaar. Twee
bevlogen directeuren die zelf programmeren,
Yasmin Hilberdink en Boudewijn Berentsen,
vertellen waarom zij nooit uitgekeken raken
op het avontuurlijke genre.
door mischa andriessen
foto annabel oosteweeghel
‘EEN STRIJKKWARTET is als poëzie,’
zegt Yasmin Hilberdink. ‘Met weinig
materiaal wordt juist veel gezegd en
verklankt wat anders niet uit te drukken
valt.’ Die poëtische kracht en de magie
ervan brachten haar ertoe de Strijkkwartet
Biënnale op te zetten. Na een succesvolle
eerste editie in 2018 volgt nu een tweede.
Opnieuw zal in Muziekgebouw aan ’t IJ
dik een week lang de enorme diversiteit
van het strijkkwartet worden getoond. Op
het programma staan topstukken uit het
klassieke repertoire én fonkelnieuwe stukken,
dikwijls speciaal voor de Biënnale
geschreven. Ze worden uitgevoerd door
wereldberoemde, maar ook door hier nog
onbekende en soms nog maar net begonnen
kwartetten.
Nu is het strijkkwartet niet bepaald een
ondergesneeuwd genre op de Nederlandse
podia. Wat is dan het belang van deze
Biënnale? Artistiek directeur Hilberdink
heeft een missie. Ze wil het stoffige dat
nog altijd aan de veelzijdige muziekvorm
kleeft, wegpoetsen en het strijkkwartet
– vaak ook voor ‘moeilijk’ versleten – toegankelijk
maken voor een groot publiek.
Hilderdink: ‘De presentatie is heel belangrijk.
Ik wilde weg van de vier oude heren
in jacquet en ik wilde ook weg van een
veilige programmering, niet alleen maar
die beruchte sandwichformule waarin
onbekend werk tussen twee publieksfavorieten
wordt geklemd. De kwartetten die
we programmeren, dagen we uit.’
Yasmin Hilberdink:
‘De presentatie is heel
belangrijk. Ik wilde weg
van de vier oude heren
in jacquet.’
Muzikale trip
Als voorbeeld van zo’n prikkelende
aanpak noemt Hilberdink het programmaonderdeel
‘On the Night Plain’. Tijdens
deze mede door een decorontwerper en
een regisseur vormgegeven muzikale trip
zullen drie kwartetten – Arditti Quartet,
4
Calder Quartet en Signum Quartett – acht
zeer uiteenlopende werken spelen: een
onorthodoxe canon met als hoogtepunten
Different Trains van Steve Reich en
Cadenza on the Night Plain van Terry
Riley. Vier uur lang, tot half een ’s nachts,
duurt het evenement, zodat het publiek
optimaal de intensiteit van deze composities
kan ervaren.
De liefde voor het strijkkwartet zit diep
bij de artistiek directeur van het nog
jonge festival. Ze roemt de rijkdom aan
klankkleur en expressie, de toewijding die
het genre vraagt van componist, musici en
publiek. En het strijkkwartet is bij uitstek
een democratische vorm. Hilberdink: ‘Het
is veelzeggend dat het strijkkwartet begint
in de Verlichting; het is een muziekvorm
die op gelijkheid is gebaseerd.’ Zelf werd
ze bij toeval verliefd toen vrienden haar
meenamen naar een concert van het
Alban Berg Quartet. ‘Ik had nog nooit
een strijkkwartet gehoord, maar ik ging er
totaal in op. Sindsdien ben ik verliefd.’
• Strijkkwartet Biënnale Amsterdam
25 januari t/m 1 februari 2020
Muziekgebouw aan ’t IJ, sqba.nl

DE NAAKTHEID van het strijkkwartet is
volgens Boudewijn Berentsen, programmeur
en zakelijk directeur van het Muziekgebouw
aan ’t IJ, een van de opwindende
en essentiële kwaliteiten van het
genre. ‘Wat in de wereld tussen mensen
gebeurt, gebeurt ook in een strijkkwartet.
Daar zijn boeken over geschreven, films
over gemaakt. Er staat altijd spanning
op, omdat de musici zich nergens achter
kunnen verschuilen. Als in een orkest
een van tien eerste violisten een mindere
dag heeft, zal dat de meeste luisteraars
ontgaan. Maar in een strijkkwartet komt
zelfs de kleinste onachtzaamheid meteen
aan de oppervlakte, zo duidelijk dat zelfs
een leek dat direct hoort.’
‘Zijn’ Muziekgebouw heeft door de jaren
heen een zekere reputatie op het gebied
van strijkkwartet-evenementen opgebouwd.
Het Hongaarse Keller Quartet
speelde er de zes strijkkwartetten van Béla
Bartók. Enerverende concerten hadden er
plaats toen het Franse Quatuor Diotima
de late kwartetten van Beethoven, een
absoluut ijkpunt in de catalogus van het
strijkkwartet, koppelde aan de iconen van
de twintigste eeuw Arnold Schönberg en
Yasmin Hilberdink en
Boudewijn Berentsen
Pierre Boulez. Net zo onvergetelijk was de
serie van het roemruchte Brodsky Quartet
met alle vijftien kwartetten van Dmitri
Sjostakovitsj. En nu staat de liefhebber in
december een marathon met de zeventien
kwartetten van componist Mieczysław
Weinberg te wachten.
Boudewijn Berentsen:
‘In een strijkkwartet komt
zelfs de kleinste onachtzaamheid
meteen aan de
oppervlakte.’
Perfecte setting
Berentsen: ‘We horen met name van
strijkkwartetten vaak hoe graag ze in het
Muziekgebouw spelen. De combinatie
van de akoestiek, een zaalinrichting
waarin niets van de muziek afleidt en een
aandachtig publiek vormen de perfecte
5
setting voor zulke intense muziek.
Daarnaast geven wij de musici veel
vrijheid. Ze waarderen het zeer dat ze
zich niet tot standaardrepertoire hoeven
te beperken en minder gebruikelijke
stukken kunnen spelen. Dat brengt
risico met zich mee, maar ik zie dat het
publiek veel nieuwsgieriger is dan veelal
wordt gedacht. Precies daar vinden het
Muziekgebouw en de Strijkkwartet
Biënnale elkaar.’
Beiden zien het als een opdracht zich
ook voor nieuwe en relatief onbekende
muziek sterk te maken. En ze doen hun
uiterste best die voor zoveel mogelijk
luisteraars bereikbaar te maken. ‘Bijvoorbeeld
met omlijstende programmering die
context verschaft. Maar zonder een knieval
te doen; de inhoud staat pal overeind.’
Het strijkkwartet blijft een ‘lakmoesproef ’
voor componisten en voor musici, meent
hij. De beperkte middelen, de directe
verwantschap tussen de vier instrumenten
die alle hun eigen karakter hebben en toch
als één kunnen klinken: al die aspecten
leiden tot een verbluffend gegeven, dat
steeds opnieuw componisten en musici
uitdaagt en menig luisteraar voor zich
wint.
Berentsen: ‘Veel strijkkwartetten hebben
me diep geraakt, maar toen het Brodsky
Quartet het vijftiende kwartet van
Sjostakovitsj zonder verlichting uit het
hoofd speelde, was dat een onvergetelijke
ervaring. Elkaar vinden in het donker:
dat is een prachtige, poëtische metafoor
voor de menselijke interactie die je op het
podium ziet en hoort.’
• Serie Strijkkwartetten, met Quatuor Danel,
Quatuor Diotima en Cuarteto Casals,
muziekgebouw.nl.

‘De metro in
met dat pak
manuscripten’
Mieczysław Weinberg (1919-1996)
6

Componist Mieczysław Weinberg is definitief
aan de vergetelheid ontrukt. Pleitbezorger van
het eerste uur, Quatuor Danel, gaat tijdens zijn
honderdste geboortejaar de globe over met
zijn zeventien strijkkwartetten.
door mark van de voort
DE BOZE DROOM voor veel kunstenaars:
veronachtzaamd of zelfs vergeten
worden. Een handjevol uitverkoren
meesters blijft in de schijnwerpers, terwijl
er achter de coulissen nog zoveel moois
valt te ontdekken. Ook de muziekgeschiedenis
barst uit zijn voegen van vergeten
en verwaarloosde componisten die om
aandacht schreeuwen. Voor componisten
is het creatieve leven al een heel gevecht,
waardoor de strijd om wereldfaam er
vaak bij inschiet. Soms is er gerechtigheid.
Krijgt een bijna vergeten toondichter een
herkansing en duiken er vanuit alle hoeken
ineens bezielde pleitbezorgers op.
De casus Mieczysław Weinberg (1919-
1996) vormt een voorbeeldig precedent,
zeker nu het imposante oeuvre van deze
Pools-Russische componist meer en meer
wordt ontsloten. Want ga er maar aan
staan: Weinberg pende 154 opusnummers
bij elkaar, waaronder 22 symfonieën, zeventien
strijkkwartetten en zeven opera’s.
Een weelde aan werken die vragen om
herontdekking. Langzaam kruipt Weinberg
onder de schaduw van zijn goede
vriend en collega Dmitri Sjostakovitsj
vandaan. Wat helder naar voren komt, is
een twintigste-eeuws muziekgenie van
een hartverscheurend en warmbloedig
oeuvre dat door steeds meer liefhebbers
wordt omhelst.
Marathonsessie
De zeventien strijkkwartetten herbergen
de sleutel tot Weinbergs muzikale ziel.
Tijdens de drie decemberdagen durende
Weinberg Marathon worden alle strijkkwartetten
uitgevoerd in het Muziekgebouw
Amsterdam. De ultieme manier om
warm te draaien voor de tweede editie van
de Strijkkwartet Biënnale Amsterdam,
die daar in het nieuwe jaar neerstrijkt. De
marathonsessie is een kolfje naar de hand
van het onvermoeibare Quatuor Danel,
een van de belangrijkste voorvechters van
Weinbergs muziek. Eerder speelden Danel
en zijn mannen bijvoorbeeld integrale
Sjostakovitsj- en Beethoven-marathons,
respectievelijk 27 maal en 10 maal. Ware
topsport.
Al 25 jaar hebben primarius Marc Danel
en zijn kwartet zich verbonden aan
Weinbergs lot. ‘Weinberg heeft zulke
humane muziek geschreven. Muziek die
een diepmenselijk verhaal vertelt,’ zegt
Marc Danel vol vuur. Tussen de lesuren
op het Amsterdams Conservatorium door
heeft de drukbezette Danel tijd om over
zijn passie te spreken. ‘Al de helft van mijn
leven houdt Weinberg me bezig. In 1994
begonnen we Weinberg voor het eerst
te spelen. Bedenk goed: er waren amper
opnames verkrijgbaar. Alleen het Borodin
Quartet speelde enkele van Weinbergs
kwartetten. Sjostakovitsj stond al op ons
repertoire en toen begonnen muziekvrienden
ons driftig te tippen. Cellist
Valentin Berlinsky van het Borodin, maar
ook weduwe Irina Sjostakovitsj wezen
ons op het belang van Weinberg.’ Wat
Danel ontdekte, was indrukwekkend. De
hartveroverende muziek van Mieczysław
Weinberg laveert tussen leed en liefde.
Een componist die getekend was door
7
oorlogen en volkerenmoord, maar die in
muziek een beloftevol antwoord zocht
voor deze bevreemdende wereld.
Weinberg werd geboren in het Poolse
Warschau. Zijn Joodse ouders waren actief
in het theater en de muziek. Weinberg
ontpopte zich al vroeg tot uitmuntend
pianotalent. Toen de Tweede Wereldoorlog
uitbrak, wist hij te ontkomen naar
Rusland, maar zijn ouders en zusje
kwamen om in het concentratiekamp
Trawniki. Weinberg zocht resoluut
steun in de muziek en kon aan de slag
in Tasjkent in Oezbekistan. Toen hij het
manuscript van zijn Eerste symfonie aan
Sjostakovitsj opstuurde, reageerde deze
zo enthousiast dat Weinberg besloot
naar Moskou te verkassen. De levens van
beide componisten zijn vanaf dat moment
onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Weinberg zou zijn hele creatieve leven in
Moskou verblijven.
Eerherstel
Marc Danel is eindeloos gefascineerd
door deze eenzaam ploeterende componist,
van wie bijna niemand had gehoord.
Zijn speurtocht naar Weinbergs complete
strijkkwartetten voerde hem zelfs naar
Moskou halverwege de jaren negentig.
‘Weinberg zelf heb ik niet ontmoet, hij
stierf net nadat wij een treffen op touw
wilden zetten. In Moskou heb ik wel contact
opgenomen met zijn weduwe Olga
Weinberg. Via haar kreeg ik een flinke stapel
van de missende strijkkwartetten mee.
Ik mocht ze in de gauwigheid kopiëren in
een copyshop. Dus de metro in met dat
hele pak manuscripten. Ik was ontzettend
zenuwachtig, maar het is me gelukt.’
In Weinbergs kwartetten zie je een heel
leven weerspiegeld, benadrukt Danel. ‘De
eerste zes kwartetten zijn buitengewoon
avontuurlijk en energiek. Weinberg verkende
de grenzeloze mogelijkheden van
het kwartet. In de kwartetten zeven tot en
→

26, 27 en 28 februari > Celloconcert
Lutosławski door Gregor Horsch
25, 26 en 27 maart > Vioolconcert
Mendelssohn
door Vesko Eschkanazy
16, 17 en 19 april > Monh (altvioolconcert)
Lentz door Tabea Zimmermann

met dertien hoor je klankschaduwen van
Sjostakovitsj, die op zijn beurt weer door
Weinbergs vindingen werd beïnvloed. De
laatste vier kwartetten zijn van een ongelofelijke
diepzinnigheid. In kwartetten
vijftien en zestien klinkt de tragiek van
het leven nog door, terwijl zeventien bijna
optimistisch eindigt. Het voelt ook iedere
keer goed om deze marathon met zo’n
brede glimlach te kunnen eindigen.’
Inmiddels heeft Quatuor Danel alle
Weinbergkwartetten als eerste op cd
vereeuwigd en toert het kwartet dit jaar
met complete kwartetcycli langs steden als
Taipei, Washington, Londen en Hamburg.
Tijdens het honderdste geboortejaar
van Weinberg bereikt het eerherstel zijn
hoogtepunt. Doorbraakmoment was de
enthousiast onthaalde uitvoering van
Weinbergs Holocaustopera The Passenger
tijdens het Bregenz Festival van 2010.
Ook klassieke coryfeeën als violist Gidon
Kremer, het Silesian Quartet en dirigent
Mirga Gražinytė-Tyla ontfermen zich
over Weinbergs nalatenschap.
Marc Danel:
‘Het is zulke tedere,
intieme muziek, zeker
wat zijn kwartetten
betreft. Je kunt
Weinberg gerust
vergelijken met
Schubert.’
Te bescheiden
Hoe is het mogelijk dat Weinberg zo lang
is veronachtzaamd? Marc Danel heeft
zich er goed in verdiept. ‘Hij werd te lang
als epigoon van Sjostakovitsj gezien. Dat
beeld is blijven hangen, zeker in Rusland
waar zijn werk weinig wordt uitgevoerd.’
Weinbergs goede band met Sjostakovitsj is
hem lang nagedragen. ‘Hij werd zelfs “de
kleine Sjostakovitsj” genoemd, vreselijk
natuurlijk,’ reageert Danel. ‘Daarnaast
was hij als Jood in Polen geboren en naar
Rusland verhuisd. Beide landen hadden
geen interesse om Weinbergs muziek
te promoten. Zelf was Weinberg veel te
bescheiden en respectvol om zich als
componist op te dringen. Belangrijk was
ook dat hij een overlevende was. Zijn
grootfamilie was omgekomen in pogroms
en zijn ouders in een concentratiekamp.
“Waarom heb ik het overleefd?” moet
door Weinbergs hoofd zijn gespookt. Als
overlevende koos hij voor de muziek. Dag
en nacht componeerde hij door. Toen
meer Russische componisten doorbraken
na de perestrojka – onder wie Goebajdoelina
en Oestvolskaja – was Weinberg
te ziek om hier een graantje van mee te
pikken. Echt een drama voor hem.’
Dat drama lijkt nu ten einde, al is het
dan postuum. Een gigantisch oeuvre ligt
klaar ter verkenning. ‘Deze ervaring was
zo uniek, dat ga ik niet meer meemaken,’
glimlacht Danel. ‘Het is zulke tedere,
intieme muziek, zeker wat zijn kwartetten
betreft. Je kunt Weinberg gerust vergelijken
met Schubert, terwijl Sjostakovitsj
meer de dadendrang van Beethoven had.
Weinbergs muziek is net als die van Schubert
minder gestructureerd en heel vocaal
gedacht. Muziek vol intense melancholie,
maar ook heftige fortissimo’s. Muzikale
sferen die hij, net als Schubert, lang weet
aan te houden. Het is een fragiele, in
zichzelf gekeerde klankwereld, die je met
uiterste zorgvuldigheid moet benaderen,
want een slechte uitvoering pik je er zo
tussenuit.’
• Weinberg Marathon
Quatuor Danel
Muziekgebouw aan ʻt IJ, Grote Zaal
6 t/m 8 december
marco borggreve
9
Quatuor Danel

Lekker vreemd
Een gouden vondst doorbreekt de verwachtingen. Dat is prettig, hoewel dat
bij eerste beluistering anders kan overkomen. Een korte verkenning van muzikale
raadselachtigheid aan de hand van vijf iconische strijkkwartetten.
door martin kaaij • illustraties tsjisse talsma
IN HET Mary Poppins-liedje
A spoonful of sugar (helps the
medicine goes down) zit een bijzondere
vondst. Op het laatste woord
‘down’ gaat de melodie omhoog
en niet, zoals je zou verwachten,
omlaag. Het is ongewoon en zingt
toch lekker. Je kunt het een gouden
vondst noemen. In de film Saving
Mr. Banks (over de onderhandelingen
tussen Disney en de auteur van
Mary Poppins) heeft Walt Disney
er een groter woord voor: ‘Iconisch.’
Zo bezien bevat een iconisch
strijkkwartet een gouden vondst die
speelt met onze verwachtingen zonder
dat het onaangenaam wordt.
Dat doen duizenden strijkkwartetten.
Een lijstje van vijf iconische
strijkkwartetten heeft dus iets willekeurigs.
Je kunt er gewichtig over
doen, maar eerlijker is om te zeggen
dat de lijstjesmaker een persoonlijke
greep doet uit de pot met lekkers.
Dit is de keuze van de programmeurs
van het Muziekgebouw aan ’t
IJ en de Strijkkwartet Biënnale.
Beethoven
Strijkkwartet nr. 13 in Bes
Beethoven was na de eerste uitvoering
van zijn Strijkkwartet nr. 13 in Bes boos
op het publiek, omdat het voor de verkeerde
muziek had gejuicht. Twee vlotte
tussendeeltjes – het Presto en de Duitse
dans – waren enthousiast ontvangen,
maar zijn monumentale slotfuga viel
niet in de smaak. Voor zulke luisteraars
had Beethoven twee woorden:
koeien en ezels. Maar misschien kon
het nukkige genie zich
niet goed in zijn publiek
verplaatsen. Want bij een
eerste beluistering is die
fuga inderdaad tamelijk
ondoorgrondelijk.
Een beproefde methode
om van zo’n fuga te gaan
houden, is om die eerst
vaak achteloos te horen –
tijdens het koken, ganzenborden
of facebooken – en
pas echt te gaan luisteren
wanneer alles zo’n beetje
bekend voorkomt. Herkennen
helpt enorm bij
genieten. Het rare is dat
een mens zich later nog nauwelijks kan
voorstellen hoe onbegrijpelijk de fuga
eerst klonk. Maar het is een kwestie van
smaak of de fuga dan inderdaad dierbaarder
wordt dan de Duitse dans. Je
kunt Beethoven niet in alles plezieren.
• Pavel Haas Quartet
zondag 26 januari 2020
Bartók
Tweede strijkkwartet
Er zwermen in Bartóks Tweede strijkkwartet
vertrouwde ritmes, melodieën,
akkoorden en muzikale gebaren rond.
Een sensuele vioolmelodie glijdt met
fluwelen tred door het hoge register;
een cello gromt in de laagte; donderende
akkoorden, obsessieve ritmes en
knallende accenten drukken opwinding
uit.
Ondertussen gebeurt er ook altijd wel
iets minder vertrouwds of ronduit
vreemds. Je hoort dan onregelmatige
ritmes, groteske sprongen en toonladders
die net niet helemaal kloppen.
De bekende en onbekende elementen
schuren, kietelen en strelen elkaar dat
het een aard heeft. Het is alsof je op
reis bent door onbekend gebied, maar
met je beste vrienden en je oude koffer.
Alleen een goede kaart ontbreekt, want
niemand weet hoe Bartók deze elementen
tot zulke overweldigende muziek
heeft gesmeed. Dat geeft niet, want er is
niks mooier dan in muziek verdwalen.
• Quatuor Diotima
zaterdag 28 maart 2020
10

Priaulx
Rainier
Strijkkwartet
Ravel
Strijkkwartet in F
Ravel was pas 24 toen hij zijn enige
strijkkwartet schreef. Hij droeg het
op aan zijn oude leraar Fauré, maar
de klank verraadt een hang naar
beeldenstormer Debussy. Zo kwam
Ravel met zijn strijkkwartet uit de
kast als vooruitstrevende componist.
Behoudende luisteraars hadden het
er indertijd moeilijk mee. Hun monden
zullen opengevallen zijn bij het
Reich
Different Trains
Aan het begin van Reichs Different
Trains gebeurt direct iets raars. Het
kwartet zit klaar om te spelen, de
muziek begint met het hardnekkige
weemoedige derde deel waarin
de altviool regel matig hoger speelt
dan de twee violen en ook de
cello flink aan de bak moet in de
hoge regionen. Gemakkelijk is dat
niet voor de musici, maar het levert
prachtige kleuren op en daar was
het Ravel om te doen. Met kleur zou
Maurice ‘Bolero’ Ravel het publiek
later nog vaker verrassen.
• Dudok Kwartet
zaterdag 1 februari 2020
geriedel waar Reich bekend om staat,
maar de muzikanten verroeren zich
niet. Want in Different Trains bijt een
tape de spits af met vooraf opgenomen
strijkkwartetmuziek. Op die tape
staan ook stemmen die steeds dezelfde
woordjes zeggen: ‘from Chicago’, of ‘the
war is over’, en natuurlijk ‘different
trains’. Ondertussen bootsen
de strijkers de spreekmelodie
van de stemmen na. ‘Different
trains’ zegt een mannenstem;
do-do-miii doet de altviool.
Een gouden vondst is dat de
instrumenten het liedje introduceren.
De imitator is het
origineel te snel af. Bijkomend
effect van Different Trains is
dat je dankzij de tape weer
eens goed hoort hoe mooi een
strijkkwartet in levenden lijve
klinkt. Echte muziek komt niet
uit een luidspreker.
‘Bij B….-FIT bepaal je zelf wat fit is!!!’
juicht een televisiereclame. In deze
geest kun je ook zeggen dat ieder mens
zelf bepaalt wat een iconisch strijkkwartet
is en dan is het opeens niet vreemd
om een onbekende naam tegen te
komen. Ivy Priaulx Rainier (1903-1986)
was een Zuid-Afrikaanse componist.
Haar werk werd door de groten der
aarde – Jacqueline du Pré, Yehudi
Menuhin, Amadeus Quartet – gespeeld.
Toch is ze behoorlijk in de vergetelheid
geraakt, en dat is zonde van de mooie
muziek. In het String Quartet uit 1939
gebeuren soms raadselachtige dingen.
Een toonladder in het langzame deel
klinkt bijvoorbeeld bekend en toch
ook weer niet. Wat zou het zijn? Pas na
enig gepuzzel aan de piano blijkt het
een tamelijk gewone mineurladder te
zijn die op een desoriënterend moment
begint. Het klinkt alsof de eerste trede
van een buitenaards, superzwaar materiaal
gemaakt is, waardoor ze de overige
houten treden uit hun verband trekt.
Met zulke kleine middelen een iconisch
effect teweegbrengen, kan alleen een
groot componist.
• Signum Quartett
zaterdag 1 februari 2020
• Calder Quartet
vrijdag 31 januari 2020
11

Programma
Muziekgebouw aan ’t IJ
Serie Strijkkwartetten en serie Kamermuziek internationaal
za 16 november / 20.15 uur
Javier Perianes (piano) +
Cuarteto Quiroga
Ginastera, Granados en Brahms
Weinberg Marathon
Weinberg Marathon
za 7 december / 15.00 uur
Quatuor Danel
Strijkkwartetten nr. 4 t/m 6
Weinberg
Weinberg Marathon
zo 8 december / 15.00 uur
Quatuor Danel
Strijkkwartetten nr. 11 t/m 13
Weinberg
wo 18 december / 20.15 uur
Liza Ferschtman (viool) +
Enrico Pace (piano)
Werken van Beethoven, Ravel,
Sjostakovitsj en Enescu
vr 6 december / 20.15 uur
Quatuor Danel
Strijkkwartetten nr. 1 t/m 3
Weinberg
za 7 december / 20.15 uur
Quatuor Danel
Strijkkwartetten nr. 7 t/m 10
Weinberg
zo 8 december / 20.15 uur
Quatuor Danel
Strijkkwartetten nr. 14 t/m 17
Weinberg
wo 8 januari / 20.15 uur
A. Melnikov (piano) + I. Faust
(viool) + J. Queyras (cello)
Beethoven-trio’s
Strijkkwartet Biënnale Amsterdam
25 januari t/m 1 februari 2020 · Muziekgebouw aan ’t IJ
Zaterdag 25 januari
Zondag 26 januari
Maandag 27 januari
Dinsdag 28 januari
20.15 uur
Openingsconcert
Artemis Quartett
Schnittke, Mozart en Bartók
za 25 jan / 22.30 uur
Late Beethoven
op. 132 door Jerusalem Quartet
zo 26 jan / 11.00 uur
Zondagochtend-concert
Contrabaskwartetten Rossini
en Hoffmeister
zo 26 jan / 13.00 uur
Grass Roots
Showcase jong talent
zo 26 jan / 17.00 uur
Selected by / Artemis Quartett
Tsjaikovski en Smetana
zo 26 jan / 20.15 uur
Jerusalem Quartet +
Gregor Sigl
Haydn, Bartók & Brahms
zo 26 jan / 22.30 uur
Late Beethoven
op. 130 + Grosse Fuge op. 133
door Pavel Haas Quartet
12
ma 27 jan / 9.30 uur
Vroege Beethoven
op. 18/1 door
Doric String Quartet
ma 27 jan / 11.30 uur
Masterclass
Jerusalem Quartet
ma 27 jan / 14.15 uur
Extending String Quartet:
Pavel Fischer
Czech language in music
ma 27 jan / 17.00 uur
Selected by /
Pavel Haas Quartet
Dvořák en Pavel Haas
ma 27 jan / 20.15 uur
Pavel Haas Quartet + Hélène
Clément en John Myerscough
Sjostakovitsj 2 en Dvořák
sextet
ma 27 jan / 22.30 uur
Late Beethoven
op. 131 door
Juilliard String Quartet
di 28 jan / 9.30 uur
Vroege Beethoven
op. 18/4 door Ruysdael Kwartet
di 28 jan / 11.30 uur
Artist Talk met Brett Dean
di 28 jan / 14.15 uur
Extending String Quartet:
Ragazze Quartet &
Claron McFadden
Juliet Letters (Elvis Costello)
en Janáček
di 28 jan / 17.00 uur
Selected by / Borusan Quartet
Vasks en Verdi
di 28 jan / 20.15 uur
Doric String Quartet +
Brett Dean
Haydn, Dean en Beethoven
di 28 jan / 22.30 uur
Late Beethoven
op. 135 door Gerhard Quartet

za 28 maart / 20.15 uur
Quatuor Diotima
Drie avontuurlijke strijkkwartetten
uit drie eeuwen
Bartók, Bianchi, Schubert
vr 3 april / 20.15 uur
Doric String Quartet +
Alina Ibragimova +
Cédric Tiberghien
Franse topstukken
Lekeu, Debussy, Chausson
za 30 mei / 20.15 uur
Cuarteto Casals
De cello in het strijkkwartet
Sollima, Mozart,
Sjostakovitsj
Meer informatie en tickets via
muziekgebouw.nl/
kamermuziek
Quartetto di Cremona, Strijkkwartet Biënnale 2018
ben bonouvrier
Programmering op locatie
vr 24 jan / 20.00 uur / De Balie
Toonzetters:
Dudok Quartet
za 25 jan / 16.00 uur / EYE
Film: Lyric Suite
Gerhard Quartet
zo 26 jan / 13.00 uur / EYE
Docu: Artemis - the Neverending
Quartet
vr 31 jan / 21.00 uur / BIMhuis
Tijn Wybenga & AM.OK
kwartet
Woensdag 29 januari
wo 29 jan / 9.30 uur
Vroege Beethoven
op. 18/2 door Quatuor
Danel
wo 29 jan / 11.30 uur
Masterclass: The Anatomy
of a String Quartet
Signum Quartett
wo 29 jan / 14.15 uur
Extending String Quartet:
Op de grens van Oost en West
Borusan Quartet + Serhan Bali
wo 29 jan / 17.00 uur
Selected by / Quatuor Danel
Lekeu en Franck
wo 29 jan / 20.15 uur
Juilliard String Quartet
Dutilleux, Mozart, Brahms
wo 29 jan / 22.30 uur
Late Beethoven
op. 127 door Calder Quartet
Donderdag 30 januari
do 30 jan / 9.30 uur
Vroege Beethoven
op. 18/5 door Borusan Quartet
do 30 jan / 11.30 uur
Masterclass: Ainsi la Nuit
Juilliard String Quartet
do 30 jan / 13.15 uur
Extending String Quartet:
Salome Dances for Peace
Ruysdael Kwartet
do 30 jan / 17.00 uur
Selected by / Signum Quartett
Schubert en Adès
do 30 jan / 20.15 uur
Quatuor Danel +
Nederlands Kamerkoor
Droomklanken van Auerbach
do 30 jan / 22.30 uur
Alma Quartet +
New Cool Collective
Late Beethoven /
carte blanche
13
Vrijdag 31 januari
vr 31 jan / 9.30 uur
Vroege Beethoven
op. 18/3 door
Signum Quartet
vr 31 jan / 11.30 uur
Masterclass
Isabel Charisius
(Alban Berg Quartet)
vr 31 jan / 14.30 uur / BIMhuis
Extending String Quartet: U.S.
West Coast, The New Vienna
Calder Quartet + Alex Ross
vr 31 jan / 17.00 uur / BIMhuis
Selected by / Alma Quartet
Brahms en Glass
vr 31 jan / 20.15 uur
On the Night Plain
Arditti Quartet / Calder
Quartet / Signum Quartett
Pärt, Reich, Riley e.a.
Zaterdag 1 februari
za 1 feb / 9.30 uur
Vroege Beethoven
op. 18/6 door Dudok Quartet
za 1 feb / 11.30 uur
Lecture-recital
Arditti Quartet
za 1 feb / 14.15 uur
Rameau / Roukens;
Rameau / Ravel
Wereldpremière door
Dudok Quartet
za 1 feb / 17.00 uur
Selected by / Calder Quartet
Mozart en Eötvös
za 1 feb / 20.15 uur
Slotconcert: Signum Quartett +
Calefax + Bram van Sambeek
Priaulx Rainier, Fagerlund,
Volans e.a.
Kijk op www.sqba.nl of
www.muziekgebouw.nl
voor informatie en tickets

Liefdesdaad
en
plein
public
Artemis Quartett: Harriet Krijgh, Gregor Sigl, Suyoen Kim, Vineta Sareika
14

Volgens altviolist Gregor Sigl van het dertigjarige
Artemis Quartett is het kwartetspel niets minder
dan een levensschool. ‘Altijd blijven praten.’
door guido van oorschot
felix broede
ALS DE SPELERS van het Artemis
Quartett na een concert een praatje
maken met het publiek, komt vroeg
of laat de vraag. Leg eens uit, hoe werkt
dat toch? Hoe kunnen vier musici op
het podium zo communiceren dat
ze als één mens bewegen, ademen,
ontroeren?
Voor altist Gregor Sigl zijn dat niet
per se gemakkelijke gesprekken. Soms
komt het voor dat hij na een optreden
ontevreden is. ‘Ik kan dan natuurlijk
niet zeggen: het ging beroerd. Nog
afgezien van het feit dat de processen
binnen een kwartet zo complex zijn
dat ik ze niet even bij een borrel kan
beschrijven.’
In een telefoongesprek van een halfuur
lukt dat al beter. De kunst van het
kwartetspel, zegt Sigl, begint met praten,
praten, praten. Toen hij in 2007 als
tweede violist aanschoof bij het Artemis
Quartett, opgericht in 1989, was hij
verbluft. Nog nooit had hij musici getroffen
die hun gedachten over muziek
zó exact konden verwoorden. Er werd
tot in de finesses gesproken over het
karakter van noten, de kleur van een
melodie, de balans van een samenklank.
‘Zulke details bespreken musici natuurlijk
vaker tijdens repetities, maar als je
dag in dag uit met elkaar in een kwartet
speelt, stelt dat aan de communicatie
hoge eisen.’
Sigl vergelijkt het met de liefde. In het
begin is alles spannend en prachtig.
Na verloop van tijd komen de strubbelingen
en irritaties. Spreekt voor zich,
vindt hij. ‘In een topkwartet zitten per
definitie ego’s, alleen dan krijgt de muziek
zeggingskracht. Wel is het de kunst
om elkaar met respect te blijven behandelen.
Ook als een idee je niet aanstaat,
ook als de anderen besluiten dat je een
maat zus moet spelen en niet zo. Ik
noem het weleens de levensschool van
het kwartetspel. De maatschappij kan er
nog een puntje aan zuigen: niemand de
hersens inslaan, altijd blijven praten.’
Intimiteit
Een huwelijk, in die sfeer wordt de emotionele
intimiteit van een strijkkwartet
vaak beschreven. Niet onterecht, meent
Sigl, maar hij ziet een fundamenteel
verschil. ‘Een strijkkwartet moet altijd
functioneren. In een huwelijk kun je bij
een conflict nog zeggen: ik maak even
een ommetje, ik heb behoefte aan frisse
lucht. Maar wij kunnen aan het begin
van een concert niet meedelen: dames
en heren, we hebben ruzie, helaas moeten
we dit optreden annuleren.’
Bij elke repetitie en bij elk concert
→
15

fotografie: Jochem Sanders
J.S. Bach, Duruflé, Franck en Mendelssohn
Weinig instrumenten kunnen bogen op zo’n rijk
repertoire als het orgel - bijna alle grote componisten
schreven ervoor. Rietkwintet Calefax, een soort
beweeglijk en menselijk ademend orgel, brengt de
mooiste orgelmuziek naar de concertzaal.
tour
27 okt t/m 15 dec
speellijst en tickets
calefax.nl

The Neverending Quartet
REPETEREN, REIZEN, ROLKOFFERS. Dat
het spelen in een topkwartet minder
glamoureuze kanten kent, toont een
nieuwe documentaire van Hester
Overmars. Artemis – The Neverending
Quartet gaat op de Strijkkwartet
Biënnale in première. In haar film volgt
Overmars het Artemis Quartett in een
kritieke fase van zijn bestaan. In 2018
kondigen twee leden hun vertrek aan,
terwijl het verdriet over de zelfdoding
van altist Friedemann Weigle in 2015
nog niet gedempt is. Geserreerd brengt
Overmars de emoties van blijvers en
vertrekkers in beeld. Zo kan cellist
Eckart Runge, hersteld van een zware
moet iedereen de intentie hebben een
topprestatie te leveren. Anders laat je
collega’s in de steek. Die voortdurende
druk tilt kwartetmusici op, zegt Sigl. ‘In
tegenstelling tot een solist kijken wij
voortdurend in elkaars spiegel. Er is altijd
wel iemand die zegt wat er nog aan
schort, die ons herinnert aan hoe we
het ook weer wilden. Welbeschouwd is
dat het leeuwendeel van ons werk: vaak
en goed repeteren. Alles om het laatste
procentje kwaliteitswinst te pakken.’
Bij dat streven telt elk detail, van
lichaamshouding tot gezichtsuitdrukking,
van een vingerpositie tot het
aanspannen van een armspier. Stel, zegt
Sigl, dat je een sensatie van eenzaamheid
wilt oproepen in een strijkkwartet
van Schubert. ‘Op het podium kun je
niet gaan zitten wachten op inspiratie.
Het lukt alleen als je met z’n vieren
een manier hebt ontwikkeld om het
Vineta Sareika
ziekte, het niet meer opbrengen om
‘voor de 170ste keer’ op het podium te
stappen voor Schuberts strijkkwartet
Der Tod und das Mädchen. De grappigste
uitspraak komt voor rekening van
kwartetmanager Sonia Simmenauer.
Ze bevestigt een aloude vergelijking:
spelen in een strijkkwartet is als
samenleven in een huwelijk. ‘En de
liefdesdaad,’ lacht Simmenauer, ‘vindt
plaats op het podium.’
• Artemis - The Neverending Quartet
EYE, Zaal 1, zo 26 januari, 13.00 uur
Georg Sigl:
‘In tegenstelling tot
een solist kijken wij
voortdurend in
elkaars spiegel.’
terrein bouwrijp te maken. Vergelijk het
met method acting, waarin een acteur
volgens een systematische methode een
bepaald gevoel oproept.’
Gregor Sigl is het langst zittende lid van
het Artemis Quartett. In dertien jaar
heeft hij een handvol spelers zien komen
en gaan. ‘En het mooie is: door de geaccumuleerde
kennis van het repetitieproces
kunnen we elke wijziging aan. Na
elke personeelswisseling nemen we onze
17
werkwijze onder de loep. We moeten
opnieuw verwoorden waarom we doen
wat we doen. We filteren er zaken uit
waarvan we denken: dit is niet belangrijk
meer. En we verrijken onze aanpak
met de inbreng van de nieuwe collega.’
Herschikking
De afgelopen vijf jaar waren voor het
Artemis de roerigste in zijn bestaan. In
2015 benam altist Friedemann Weigle
zich van het leven. Noodgedwongen
kwam er een herschikking: Sigl schoof
door van viool naar altviool, de Amerikaanse
violist Anthea Kreston kwam
nieuw bij de groep. Drie jaar later was
het andermaal crisis. Cellist Eckart
Runge, het laatste lid van het eerste uur,
kondigde zijn vertrek aan. En omdat
Anthea Kreston zich bij nader inzien
tóch niet senang voelde, was het kwartet
op slag gehalveerd.
‘Dat is vaker gebeurd,’ relativeert Sigl.
‘Voor mij en violist Vineta Sareika stond
vast dat we koste wat het kost door
wilden gaan. Het Artemis is nu eenmaal
ons leven.’ De twee sloegen aan het
bellen. Er was haast bij in 2018, want
geplande optredens voor komende
seizoenen wilden ze niet afzeggen. Ze
hielden audities en repeteerden met
veelbelovende kandidaten. Toen ze
de ‘sterretjes in de ogen’ zagen bij de
Duitse violist Suyoen Kim en de Nederlandse
cellist Harriet Krijgh, hakten ze
de knoop door.
Natuurlijk verandert hun komst de
dynamiek, zegt Sigl. ‘Harriet is iemand
van stille waters, diepe gronden. Muziek
resoneert in elke vezel van haar ziel,
maar bij een repetitie moet je goed
luisteren naar wat ze precies wil zeggen.
Als ze zich begrepen voelt, ontplooit
ze een ontzaglijke muzikale kracht. Ze
is even present als haar voorganger, zij
het misschien iets minder dominant.
Haar klank richt zich vooral op het
versmelten.’
Na al die jaren Artemis Quartett is er
van routine geen sprake, zegt Sigl. ‘Je
kunt ons niet vergelijken met een ouder
echtpaar: diep wederzijds begrip, maar
nog weinig vuur. Integendeel, ik laaf me
elke dag aan de ongetemde vitaliteit.’
• Openingsconcert Biënnale:
Schnittke, Mozart en Bartók
Artemis Quartett
Muziekgebouw aan 't IJ, Grote Zaal
zaterdag 25 januari, 20.15 uur
• Tsjaikovski en Smetana
Artemis Quartett
Muziekgebouw aan 't IJ, Grote Zaal
zondag 26 januari, 17.00 uur

Echo’s van
oude muziek
Voor componist Joey Roukens
is het strijkkwartet een genre als
elk ander. Van druk van de grote
voorgangers heeft hij geen last.
Hoewel, daar is Beethoven weer.
door nicoline baartman
erg onder de indruk van het modernisme,
vertelt hij. ‘Ligeti’s Tweede Strijkkwartet
betekende veel voor me in die
periode. Ik weet nog goed hoe fel het
commentaar van mijn medestudenten
was omdat ik er een Beethovencitaat in
had verwerkt. Dat deed je domweg niet.
Daar heb ik wel even last van gehad.’
Tegenwoordig is het devies: anything
goes. Roukens is de eclecticus die even
soepel als gretig in de muziekgeschiedenis
graait, vrij van dogma’s. Met
als gevolg dat zijn muziek soms voor
‘vrijblijvend’ wordt uitgemaakt, zegt hij.
Alsof hij geen bewuste keuzes maakt.
Terwijl het tegendeel waar is sinds hij
tot de slotsom kwam dat dat hij liever
‘intuïtieve, tonale muziek’ schrijft dan
‘modernistisch cerebrale’.
Joey Roukens:
‘De traditie moet je als een
inspiratiebron zien en niet
als een last.’
fred van diem
DE VRAAG IS in hoeverre Joey Roukens
(Schiedam, 1982) onder de indruk
is van de vermeende ‘heiligheid’ van het
strijkkwartet of ervoor bevreesd is. Hij
hoeft er niet lang over na te denken. ‘Ik
heb dat nooit zo begrepen. Het gaat altijd
over die enorme traditie waartegen
je moet opboksen, maar dat geldt toch
ook voor een orkest- of een pianostuk?’
Voor hem als componist is het simpelweg
een ‘medium’: ‘vier kastjes
met snaren erop van dezelfde familie
waarmee je kunt doen wat je wilt’.
Dat gezegd hebbend: hij is dol op het
medium; hij houdt van ‘de reikwijdte
ervan, de expressieve mogelijkheden,
de enorme contrasten tussen het kleine,
het intieme, het etherische en het grote,
het intense, het woeste’. Het is precies
waarnaar hij op zoek is in zijn muziek.
Dus toen de Biënnale-leiding hem
vroeg, nog voor de eerste editie, viel dat
in vruchtbare aarde. Alleen een drukke
agenda – je hoort hem niet klagen –
stond in de weg.
Debuut
What Remains, dat tijdens het festival in
première gaat, is zijn vierde alweer. Het
strijkkwartetdebuut van Joey Roukens
stamt uit zijn conservatoriumtijd.
Daarin is zijn 21-jarige evenbeeld nog
19
Textuur
In What Remains tilt hij zijn strijkkwartet-expeditie
naar een volgend plan.
Waar de bouwstenen van voorgangers
Earnest and Game (2007) en Visions at
Sea (2011) vooral motivisch, melodisch
en thematisch van aard waren, is nu de
textuur aan de beurt. In het eerste deel,
verwant aan zijn orkestwerk Morphic
Waves, bouwt de spanning op in een
‘postminimalistisch’ bouwwerk van regelmatige
pulsen, waarna in het tweede
deel in een polyfoon weefsel echo’s uit
de oude muziek en Beethovens Heiliger
Dankgesang opstijgen.
Beethoven dus, alweer. ‘Ik vind: de
traditie moet je als een inspiratiebron
zien en niet als een last. Maar natuurlijk
denk ik vaak genoeg: oei, er is zoveel
geweldigs geschreven, wat voeg ik daar
nog aan toe.’
• What Remains (wereldpremière)
Dudok Quartet
Muziekgebouw aan 't IJ, Grote Zaal
zaterdag 1 februari 2020, 14.15 uur

De NSKA begeleidt jonge talentvolle
kwartetten naar een florerende toekomst
in de internationale podiumkunsten
NEDERLANDSE
S TRIJKKWARTET
Maandelijks gratis toegankelijke masterclasses door het
Danel, Hagen, London Haydn en Ysaÿe Kwartet.
ACADEMIE
www.nska.nl

Krachtmeting
met de oervorm
Sintonía, het nieuwe strijkkwartet van Oscar Bianchi,
zou je een klankstudie kunnen noemen. Maar het is
net zo goed een overdenking over culturele expansie.
Hoe dan ook, de Italiaans-Zwitserse componist neemt
het genre niet lichtzinnig.
door nicoline baartman
Oscar Bianchi:
‘Het is een van de meest enigmatische
en complexe vormen die er zijn.’
philippe stirnweiss
HET DERDE STRIJKKWARTET van
Oscar Bianchi (Milaan, 1975) – zo nieuw
dat hij de titel Sintonía enigszins terughoudend
prijsgeeft – is een rechtstreeks
vervolg op zijn vorige. Om de ontstaansgeschiedenis
te snappen, moeten we
dus eerst even terug naar zijn tweede:
Pathos of Distance (2017). In dat kwartet
parachuteerde hij een indringender in
de orthodoxe familievorm: de waldteufel.
Het is een eenvoudig trommeltje
aan een snaar met een licht gutturale
klank. Het contrast met de deftige
vioolfamilie kan nauwelijks groter zijn,
beaamt Bianchi aan de telefoon. ‘In
klank én in verschijningsvorm; het visuele
aspect is net zo goed van belang.’
Hij wilde in zijn vorige strijkkwartet de
betekenis van het ‘anders-zijn’ in een
vertrouwde context onderzoeken. ‘Ik
vond dat ik me als moderne intellectueel
niet afzijdig kon houden en wilde
me uitspreken over de migrantencrisis
na de oorlog in Syrië.’ Het indringerschap
is hier meer dan alleen een
metafoor voor het migratieprobleem.
Net zo goed stelde Bianchi de grenzen
van de westerse klassieke muziek aan de
orde door een ‘arme sloeber’ los te laten
op ‘die oervorm die het strijkkwartet
is’. Of het een genre is dat hem angst
inboezemt? ‘Absoluut. Het is een van
de meest enigmatische en complexe
vormen die er zijn.’
21
Zijn eerste, Adesso, stamt uit 2011. Wat
hielp: er waren meer eerste keren in die
tijd. ‘Net daarvoor had ik mijn eerste
opera gemaakt. Daar komt zoveel bij
kijken – tekst, enscenering, noem maar
op – dat het daarna prettig was om met
het strijkkwartet aan de slag te gaan.
Heel overzichtelijk: klank en storytelling.
Tegelijkertijd ontkom je niet aan
het besef dat je wedijvert met het roemruchte
oeuvre dat de geschiedenis en
je tijdgenoten hebben voortgebracht.
Daar kun je niet lichtzinnig over doen.’
En nu is er Sintonía – ook weer voor
Quator Diotima geschreven – dat eerst
in Parijs zijn wereldpremière beleeft
en daarna in het Muziekgebouw in
Nederland voor het eerst te horen zal
zijn. In Sintonía is de indringer uit
Pathos of Distance doorgedrongen tot
de bestaande constellatie, aldus Bianchi.
De snarenfamilie heeft het Fremdkörper
omarmd. ‘Ik wilde focussen op
wat er kan gebeuren als je het vreemde
toelaat zonder het glad te strijken, te
ontkennen of gemakzuchtig toe te
eigenen. Wat als het echt de kans krijgt
“in te zinken” en mee mag doen in de
dialoog die daar automatisch op volgt.
De potentiële rijkdom ervan, zowel in
gedachtengoed als in culturele output,
wilde ik onderzoeken.’
De waldteufel mag daarbij van het
toneel zijn verdwenen, het Orffachtige
instrumentje heeft Bianchi wel degelijk
geïnspireerd. ‘Het heeft een zeker
vocale kwaliteit. Essentieel voor de
klank zijn de formanten die ook aan de
basis liggen van klinkervorming in de
gesproken taal. Daar ligt de basis voor
Sintonía: een verkenning in klankkleur.’
• Sintonía (Nederlandse première)
Quator Diotima
Muziekgebouw aan 't IJ, Grote Zaal
zaterdag 28 maart 2020, 20.15 uur

New Wave
In het zonovergoten Californië vond een ongekende muzikale revolutie
plaats onder invloed van Europese vernieuwers: extreem minimaal en
extreem melodieus. Muziekcriticus Alex Ross en het Calder Quartet
verkennen de West Coast van weleer.
door mark van de voort
ZON, ZEE, ONGEREPTE NATUUR en
onbeperkte mogelijkheden. Klinkt als
het beloofde land waar zelfs geharde
intellectuelen met gemak hun ei kwijt
kunnen. Toen twintigste-eeuws Europa
stormachtige tijden
doormaakte, namen
heel wat vooraanstaande
creatievelingen de
wijk naar het verlokkende
Californië:
van componisten
Darius Milhaud, Igor
Stravinsky en Arnold
Schönberg tot filosoof
Theodor Adorno en
schrijver Thomas
Mann. Plotsklaps werd
de Golden State overspoeld
met intellectueel
goud van oud uit
moedercontinent Europa.
De muziekscene
van de West Coast
kreeg een inspirerende
boost van jewelste.
De pioniersgeest van
jonge componisten
werd getriggerd, maar
dan wel met een onverwachte
Amerikaanse
Alex Ross
twist.
Tijdens de Strijkkwartet Biënnale nemen
het Californische Calder Quartet en
muziekpublicist Alex Ross het publiek
mee naar deze nieuwe muzikale frontier
aan de Amerikaanse westkust. ‘The New
Vienna’ staat er met koeienletters boven
de nieuwsgierig makende concertlezing.
‘Ja, die titel is een tikkeltje ironisch,’
geeft Alex Ross toe. Als muziekcriticus
voor The New Yorker en als auteur van
het bejubelde standaardwerk The Rest
Is Noise is Ross goed ingevoerd in de
eigentijdse, gecomponeerde muziek uit
david michalek
Amerika en Europa. ‘De muziekscene in
het westen van Amerika was heel verschillend
van die van de Tweede Weense
School en de twaalftoonsmuziek. Maar
aan de West Coast ontstond wel een
muziekrichting die wereldwijd net zo
invloedrijk zou blijken in de twintigste
eeuw: het minimalisme.’
22
Vrijhaven
Componisten als John Cage en Lou Harrison,
maar ook minimalisten van het
eerste uur La Monte Young, Steve Reich
en Terry Riley vonden vruchtbare grond
voor hun radicale ideeën aan de West
Coast. Het was een vrijhaven waar verschillende
stromingen samenkwamen,
aldus Alex Ross. ‘Allereerst waren componisten
en musici van de West Coast
goed op de hoogte van veel niet-westerse
muziek. Al aan het eind van de negentiende
eeuw kwam
de immigratie uit Azië
naar Amerika goed op
gang. Voornamelijk
de muziek uit Oost- en
Zuid-Azië oefende een
grote invloed uit op
het geluid van West
Coast-componisten.
Dat hoor je zeker terug
in de vroegste minimal
music van Young en
Riley.’
Die repetitieve, hypnotische
stroom aan
noten verwijst naar
veel Indiase muziek
en naar Indonesische
gamelan. Het kalme,
rituele karakter van
de minimal zie je weer
weerspiegeld in Japanse
en Chinese muziek.
Minstens zo belangrijk
was de stroom aan
Europese immigranten
die hun heil zochten in
gouden staat Californië.
‘In de jaren veertig vestigden giganten
van het Europese modernisme zich aan
de West Coast, onder wie Stravinsky en
Schönberg,’ benadrukt Ross. Een aantal
jonge Amerikanen, zoals Lou Harrison
en John Cage, gingen bij Schönberg
studeren, en La Monte Young ging in
de leer bij Schönberg-leerling Leonard
Stein. ‘Op een totaal onverwachte manier
kwam de uit Europa overgewaaide,
modernistische geest terug in de
muziek van deze jonge Amerikanen. De

autumn de wilde
Calder Quartet
revolutie van Schönberg werd bij hen
een revolutie tegen de revolutie,’ zegt
Ross. ‘Ze verwierpen de twaalftoonsideeën
en kozen voor een emancipatie
van het geluid en de pure klank. Cage
en Harrison experimenteerden met
slagwerk en tonaliteit, terwijl La Monte
Young het tempo van Anton Weberns
twaalftoonsminiaturen extreem vertraagde
tot er een hallucinerende drone
overbleef.’
Muziekpublicist Alex Ross:
‘De jonge Amerikanen kozen
voor een emancipatie van het
geluid en de pure klank.’
Mavericks
Een hechte scene is er nooit ontstaan
aan de westkust. Componisten koesteren
hun onafhankelijke status en rebelse
karakter. Mavericks hoor je dan vaak.
‘Alhoewel dit woord bijna een cliché is
geworden, vangt het wel de mentaliteit
van veel Amerikaanse componisten. Het
buitenbeentje en de loner die de academische
muziekregeltjes van Europa,
maar ook de East Coast-universiteiten
aan de laars lapt en radicaal een eigen
pad kiest.’
Die eigenzinnigheid leidde ertoe dat
West Coast-componisten niet schroomden
om muziek tot de meest essentiële
bouwstenen terug te brengen. Extreem
minimaal, maar ook extreem melodieus.
‘Puur als een reactie op die epische
complexiteit die het oude Europa van
Schönberg dicteerde. Soms was deze
reactie confronterend en onaangenaam
voor de oren, zoals de vroege
minimalistische muziek van Young en
Reich. Dan weer psychedelisch en direct
toegankelijk als rockmuziek. In C van
Terry Riley is een klassiek voorbeeld.
Lou Harrisons muziek is op zijn beurt
weer van een buitenaardse, melo-
23
dieuze schoonheid. Een componist
die veel bekender zou moeten zijn.’
Tijdens het biënnale-recital speelt het
Calder Quartet enkele karakteristieke
West Coast-werken van onder anderen
Cage, Harrison en Riley, doorspekt met
klassiekers van Stravinsky en Webern.
Ook recent kwartetwerk van de jonge
Amerikaanse stercomponist Andrew
Norman uit Los Angeles passeert de
revue. Alex Ross is een begenadigd
spreker en zal live dieper op de materie
ingaan. ‘De vrije geest van de West
Coast-muziek hoor je zeker bij iemand
als Andrew Norman terug. Universiteiten
als San Diego, Berkeley, Santa Cruz
en Los Angeles omarmen die levendige
mentaliteit op hun muziekafdelingen.
De zo vrijzinnige, zelfvoorzienende
West Coast-scene van weleer is nu zelf
een muziektraditie geworden.’
• U.S. West Coast: The New Vienna
Calder Quartet + Alex Ross (spreker)
Bimhuis
vrijdag 31 januari, 14.15 uur

Rondom Kerst
J.S. Bach, Praetorius en Tallis
14 december 20u, Singelkerk, Amsterdam
15 december 14.30u, Oosterkerk, Hoorn
Nieuwjaarsconcert
J.S. Bach en Mondonville
5 januari 15u, Singelkerk, Amsterdam
Kom vanaf maart 2020 ook luisteren naar onze
Matthäus Passion
‘zeer aangedaan, ... een grandioze uitvoering’
www.bachensembleamsterdam.nl
Beethovens Valentijn
❧
Het was Beethovens tragiek dat hij alleen via brieven en
muziek met een aanbeden jongedame kon communiceren.
De Van Swieten Society viert Valentijnsdag samen met
bariton Raoul Steffani met onder meer ‘An die Ferne Geliebte’,
de eerste liederencyclus ooit en een van de mooiste uit de
romantiek. Maar Beethovens warme hart klinkt in al zijn
liederen en kamermuziek zoals in het eerste strijkkwartet
met de tragedie van Romeo en Julia.
Zie voor het programma en speeldata www.vanswietensociety.nl
zaterdag 15 februari 20.15 Rotterdam, Hillegersberg
zondag 16 februari 15.30 Amsterdam, Waalse Kerk
maandag 17 februari 20.00 Utrecht, Tivoli Vredenburg
zaterdag 22 februari 20.15 Baarn, Paaskerk
donderdag 12 maart 20.15 Alphen a/d Rijn, Oudshoornse Kerk
Raoul Steffani bariton, Heleen Hulst viool, Sara DeCorso viool,
Elisabeth Smalt altviool, Diederik van Dijk cello, Bart van Oort fortepiano.
‘De Van Swieten Society past
in een rijtje met helden als
Sherlock Holmes en inspector
Morse. Ze komen op plekken
die iedereen dacht te kennen,
waar ze details opsporen die
aan ieders aandacht waren
ontsnapt. De Van Swieten
Society is het succesvolste
Cold Case Team van de
klassieke kamermuziek.’
adv-v2.indd 1 25-10-19 13:13