Kunstschrift #5 (2019) Pieter de Hooch

De wereld
van De Hooch
€ 11,25

De wereld
van De Hooch
1629 - ca. 1679

Een bezem, een binnenplaatsje,
een kind en een hond,
een vrouw die het wasgoed
opvouwt. Die toewijding aan
het gewone wist Pieter de
Hooch (1629 - ca. 1679) in zijn
beste jaren te vangen in een
betoverende verpakking van
ruimte en licht. Zo ontstond die
soms overrompelende illusie
van nabijheid met een lang
vervlogen wereld.
Van 11 oktober 2019 t/m 16 februari 2020
is de tentoonstelling Pieter de Hooch in Delft.
Uit de schaduw van Vermeer te zien in Museum
Prinsenhof Delft.
Op vrijdag 25 oktober a.s. vanaf 10.30 uur geeft
conservator David de Haan in Museum Prinsenhof
een lezing over de geschiedenis van de waardering
voor Pieter de Hooch. De lezing, inclusief koffie/
thee en toegang tot de tentoonstelling, kost
€ 10,00. Abonnees genieten voorrang. Voor meer
informatie en aanmelden zie p. 44.
Schilderijen in dit nummer met een stip zijn
•
te zien op de tentoonstelling in Delft.
Op maandag 2 december a.s. om 14.00 geeft
conservator Gregor Weber een lezing in het
Rijksmuseum over Rembrandt en Velázquez.
Zie voor meer informatie p. 44.
2
Zonlicht
in de hoofdrol
Laurens Meerman
8
Doorkijkje
10
Ode aan
het gewone
Mariette Haveman
Laurens Meerman
12
Levenstekens
Margriet Verhoef
24
Kinderen
bij De Hooch
naar John Updike,
‘More light on Delft’
28
The sort of
thing to buy
David de Haan
32
De Hooch
en de diepte
Arjan de Koomen
5O
Uit de keuken van
de kunstgeschiedenis
• Kunstenaars ontdekken
Dongen in Breda
• Het geheugen van
de tentoonstellingsmaker
11 Ruud Priem
• De keus van de kunstenaar
11 Anuli Croon
KUNSTSCHRIFT is een
tweemaandelijkse uitgave
van Kunst en Schrijven bv,
Amsterdam/Zutphen
63ste jaargang, nr. 5
oktober/november 2019
REDACTIE
hoofd- en eindredactie
Mariëtte Haveman
beeld- en bureauredactie
Andrea Müller-Schirmer
redactie-assistent
Laurens Meerman
tekstredactie Ingrid Mersel
redactieraad
Paul van den Akker
Ann-Sophie Lehmann
Annemiek Overbeek
Ruud Priem
Margriet Verhoef
VORMGEVING
Omar Saiid
Saiid & Smale, Amsterdam
REDACTIE
Kunstschrift
Postbus 10859
1001 EW Amsterdam
020-6251607
06-40406607
info@kunstschrift.nl
www.kunstschrift.nl
LITHOGRAFIE EN DRUK
Wilco Art Books, Amersfoort
AANMELDEN EN VRAGEN ABONNEMENT
Abonnementenland
Postbus 20, 1910 AA Uitgeest
+31(0)251-25 79 24
klantenservice@aboland.nl
• jaarabonnement (6 nummers) € 57,–
• kortingsabonnement 65+ € 55,-
• abonnement buitenland € 70,–
korting van € 1,50 bij betaling
met automatische incasso
• studentenabonnement
(max. drie jaar) € 48,–
• proefabonnement (3 nummers) € 28,–
• losse nummers € 11,25
(exclusief verzendkosten)
• linnen bewaar band € 17,50
(inclusief verzendkosten)
Om het abonnement op te zeggen
hanteren wij een termijn van twee
maanden. Adreswijzigingen ontvangen
wij graag drie weken van tevoren op het
mailadres info@kunstschrift.nl
issn 0166-7297
AFBEELDING OMSLAG
Detail van Pieter de Hooch, De moeder, ca.
1661-1663 • zie ook afbeelding 1
AFBEELDINGEN OMSLAG BINNENZIJDE
Detail van Pieter de Hooch, Binnenkamer
met een moeder die het haar van haar kind
reinigt (Moedertaak), ca. 1660-1661 • zie
ook afbeelding 18
Kunstschrift is ook te volgen op
Facebook

Zonlicht
in de
hoofdrol
LAURENS MEERMAN
1 en 2 Pieter de Hooch
De moeder, ca. 1661-1663
• olieverf op doek, 95,2
x 102,5 cm • Staatliche
Museen zu Berlin,
Gemäldegalerie, Berlijn
In 1803 bezocht de familie Schopenhauer tijdens
een verblijf in Amsterdam twee particuliere schilderijenverzamelingen.
Achter de gevels van de
grachtenpanden stonden vader Heinrich, moeder
Johanna en de vijftienjarige Arthur oog in oog
met meesterwerken van beroemde schilders als
Jan Steen, Gerard Dou en ook Rembrandt, wiens
imposante dubbelportret van de Scheepsbouwer
en zijn vrouw uitgebreid beschreven is in het dagboek
van Johanna. Maar de meeste woorden
bewaarde zij voor een schilder van wie zij nog
niet eerder had gehoord: Pieter de Hooch. In
diens schilderijen geven ‘de verschillende kamers
een exact beeld van het leven binnenhuis’ schreef
Johanna over de Binnenplaats van een huis in Delft
en Vrouw met een kind in een kelderkamer [6 en 36].
‘Men ziet zoveel van de interieurs dat men uiteindelijk
bijna vreest dat de bewoners aan komen
lopen en deur en luiken voor de neus van de
argeloze toeschouwer dichtdoen’.
De Hooch was gespecialiseerd in zulke
levensechte ruimtes, met openstaande deur,
een half gesloten luik, afgesleten drempel en
bemoste buitenmuren. Hij schilderde ze met
een ongekend oog voor detail, dat doet denken
aan die andere meester die bijna gelijktijdig met
hem in Delft werkte: Johannes Vermeer. Maar
anders dan Vermeer, bij wie we vaak één hoek
van de kamer zien, specialiseerde De Hooch zich
in een serie geschakelde ruimtes, verbonden via
een openstaande deur of raam: het zogenaamde
‘doorkijkje’. Dat staaltje meesterschap had De
Hooch niet meteen onder de knie, zijn vroege
interieurs zijn nog nauwelijks gedefinieerd [16].
Iets later bediende hij zich van hulpmiddelen als
2

‘Een moeder die een bed opmaakt,
omkijkend naar haar dochtertje in de
deuropening met een appel in haar hand.
[...] Er is iets heel aantrekkelijks
in dit simpele tafereel, geschilderd
met een diep, krachtig effect.’
G.F. Waagen, Treasures of Art in Great Britain, Londen 1854-1857
een hemelbed dat de diepte van de kamer moest
markeren maar vooral knullig klein lijkt [28].
In 1658 lagen die moeilijkheden achter hem en
schilderde hij zijn mooiste doorkijkjes.
Voor zijn figuren had De Hooch minder
aandacht dan voor de geschilderde ruimte.
Marmertegels of bakstenen hadden voor de metselaarszoon
geen geheimen, maar de gezichten
bleven bij hem vaak relatief onafgewerkt. Ook
zijn de lichamen zijn soms erg langgerekt en
niet helemaal geaard op de tegelvloer. Volgens
de kunsthistoricus Wilhelm Valentiner fungeren
ze bijna als stillevens. Inderdaad zijn hun poses
bijna altijd stil, gemakkelijk ook – de meesten
zouden een lange tijd zonder veel moeite kunnen
blijven staan. Als ze ons niet de rug hebben toegekeerd,
kijken ze ons niet aan. Ze gaan compleet
op in hun kleine handeling: in een wieg kijken,
of een appel schillen. Ze zijn mindful. Er is nooit
een zichtbare verstoring van die weldadige rust.
Niemand verheft zijn stem, de hond slaapt of
houdt zijn bek gesloten, de bomen op de binnenhof
ruisen zacht. Dat gevoel van huiselijke
kalmte, dat de figuren als het ware inzwachtelt,
noemde Valentiner de Geist des Raumes.
Voor de Hollandse burgers die het werk van
De Hooch kochten, verwees die vredige Geist vast
en zeker naar een goed huishouden, waar bezem
en emmer nooit ver weg zijn. En natuurlijk herkende
men op de achtergrond de silhouetten van
de Delftse kerken. Maar De Hoochs kunst ging
niet alleen over topografie of properheid. Zij gaat
vooral over de magistrale weergave van licht. Het
zonlicht is de hoofdpersoon op de schilderijen
van De Hooch, merkte de Franse kunstcriticus
Charles Blanc in 1861 op. Ook in de zeventiende
eeuw is al over die kwaliteit geschreven, alleen
wil het ongeluk dat De Hooch toen nog een kind
4

5 Pieter de Hooch
Een jongen die brood
brengt, ca. 1663 • olieverf
op doek, 73,5 x 59 cm •
The Wallace Collection,
Londen
>6 Pieter de Hooch
Binnenplaats van een huis
in Delft, 1658 • olieverf op
doek, 73,5 x 60 cm • The
National Gallery, Londen
zo goed plaatsvinden in je eigen achtertuin of
keuken als in een stuk indrukwekkende natuur.
Zo’n herinnering moet Waagen zijn vreugdevolle
zomergevoel hebben gegeven, het was de kunst
van De Hooch die het losmaakte.
Dat spel is prachtig verwoord in een gedicht
van de Ier Derek Mahon, waarin de dichter (die
in Belfast opgroeide) zijn kindertijd situeert in
het Delftse hofje. Het sensitieve, aandachtige oog
van zijn jongere zelf valt in het gedicht samen
met dat van De Hooch, wiens kunst tijdloos blijkt
en tegelijk altijd verbonden met wat voorbij is.
I lived there as a boy and know the coal
Glittering in its shed, late-afternoon
Lambency informing the deal table,
The ceiling cradled in a radiant spoon.
(Uit Courtyards in Delft, 1981)
Laurens Meerman is redacteur van Kunstschrift
6

8

KUNSTSCHRIFT 5/2019 PIETER DE HOOCH
Doorkijkje
Toeval of niet, het zelfstandig naamwoord
‘doorkijkje’ bestaat alleen in het Nederlands.
Pieter de Hooch richtte als eerste zijn volle
aandacht op de effecten van lichtval in zo’n
naar achteren geopende ruimte. De kern
van deze kunst is dat het schijnbaar betekenisloze
hoekje door licht en schaduw wordt
omgetoverd in een schatkamer van sfeer.
In de negentiende eeuw vond De Hooch
hierin veel navolging. Een sterk staaltje
daarvan is het schilderij waarop P.C. Wonder
in 1828 het trappenhuis van zijn eigen Londense
huis portretteerde [7]. Ook het oeuvre
van de Deen Vilhelm Hammershøi berust
op deze benadering [8]. Dichterbij onze tijd
vinden we de beoefenaars van deze kunst
vooral in de kunsten van film, video en fotografie.
Prachtige voorbeelden zijn de Antwerpse
videokunstenaar David Claerbout [9],
en de filmer Robby Müller [10]. MH