Thijs Asselbergs architectuurcentrale Centrum over het Spaarne [171026]

Haarlem
centrum
over het
Spaarne
1
Gebiedsvisie Amsterdamse Poort

2

Voorwoord
Vanuit de ambitie om steden en gebieden te revitaliseren, heeft Ymere haar aandacht gericht op de oostzijde van Haarlem-centrum,
het gebied gelegen tussen Spaarne, Lange Herenvest, Amsterdamse Poort, Gedempte Oostersingelgracht en Oudeweg. Een
samenwerking met de initiatiefnemers van ‘De stekker in Haarlem’, die een warm pleitbezorger zijn van nieuwe impulsen voor
Haarlem, kon niet uitblijven.
Het resultaat van deze samenwerking is voorliggende brochure: ‘Haarlem centrum over het Spaarne’. De hierin gepresenteerde
visie is een studie die architectuurcentrale Thijs Asselbergs met landschapsarchitect Marnix Tavenier en ontwerper Arjan Karssen in
opdracht van Ymere heeft gemaakt. Het is de uitwerking van een idee dat in oktober 2008 in de Toneelschuur door ‘De stekker in
Haarlem’ werd geopperd en door Ymere is opgepakt.
Het doel is om de oostflank van Haarlem kwalitatief hoogwaardig te benutten. Door het doorgaande autoverkeer om de stad te
leiden ontstaat een unieke kans de openbare ruimten, die nu dichtslibben met stilstaande auto’s, terug te geven aan de gebruikers
van de stad. Het Spaarne wordt langs alle oevers goed begaanbaar. Op diverse plaatsen kunnen nieuw water en woonprogramma’s
binnen de stedelijke structuur worden geweven. Door bestaande gebouwen als de Koepel en de Amsterdamse Poort anders te gaan
gebruiken en binnengebieden te voorzien van een nieuw programma en begaanbaar te maken, worden nieuwe gebruiksimpulsen
gegeven die zorgen voor een optimale doorbloeding van de stad. Hiermee wordt de kwaliteit die in de huidige binnenstad is ingezet
over het Spaarne getrokken. Het bevordert het toerisme, draagt bij aan nieuwe kleinschalige economische ontwikkeling en zorgt
dat de binnenstad een fantastische woonplek is en op de lange duur blijft!
3

4

Inleiding
Haarlem staat bekend als de stad gelegen tussen de kust en Amsterdam, die deel uitmaakt van de noordrand van de Randstad. Een stad met een
prachtige historische binnenstad, beeldbepalende gebouwde iconen, een aantrekkelijk woonmilieu én potenties om nieuwe kansen te benutten.
De studie is gericht op de oostzijde van Haarlem-centrum, het gebied gelegen tussen het Spaarne, Lange Herenvest, Amsterdamse Poort,
Gedempte Oostersingelgracht en Oudeweg. Al op eeuwenoude tekeningen is te zien dat dit gebied tot de ommuurde stad behoort en tevens
wordt aangemerkt als ‘De Stad’, nu te beschouwen als historische binnenstad. Toch worden functies als wonen, werken en recreëren in dit gebied
momenteel niet ervaren alsof dit in de historische binnenstad plaatsvindt. Voor veel mensen die er wonen en werken ligt de stad gevoelsmatig aan
de andere kant van het Spaarne. Maar op basis van de historische kwaliteit, de hier gelegen beeldbepalende iconen, de relatie met het Spaarne en
de ontwikkelmogelijkheden, is er alle aanleiding om tot een visie voor de oostzijde van het centrum van Haarlem te komen.
5

6
Wandeling tussen Spaarne en Amsterdamse Poort.

7

Analyse huidige situatie
8 De bebouwing aan de oostzijde van de Spaarneoever
wordt gekenmerkt door kleinschaligheid
in het stedelijk weefsel. Verschillende smalle en
bredere stegen verbinden de grotere straten met
elkaar en versterken de historische en intieme
sfeer. Toch is dit deel van de stad maar moeilijk
bereikbaar vanuit het centrum. Doordat de
Sint Nicolaasbrug er niet meer is ontbreekt een
directe verbinding. Herstel van verbindingen,
aanbrengen van nieuwe oeververbindingen,
verbeteren van het gebruik van panden door de
begane grond in te vullen met winkels, ateliers
en andere kleinschalige economische functies
kan bijdragen aan de levendigheid die de
bestaande oude stad zo sterk maakt. Openbare
ruimten worden heringericht en krijgen een

kwalitatief hoogwaardig gebruik. De auto is
niet meer dominant, maar de voetganger die
in feite sinds de middeleeuwse stad altijd al de
dominante is geweest. Alle afstanden zijn goed
en plezierig te belopen of te fietsen. Het past als
vanzelfsprekend bij de schaal zoals in dit deel van
de stad bedoeld was.
9

Kernkwaliteiten van het oostelijk centrum
10
Monumentale stadsrand herstellen en versterken
Stegenstructuur versterken en singelstructuur
herstellen
Spaarne-oevers versterken verblijfsfuncties

11
Oostelijk deel hechten aan stadskern. Het maken
van nieuwe verbindingen
Gebieden met kansen voor nieuwe programma’s
Iconen als trekkers voor centrumontwikkeling.
Verandering in tijd vraagt om nieuwe invullingen.

Totaalvisie
Infrastructuur
Een van de twee belangrijkste toegangswegen tot Haarlem komt nu nog uit bij de Amsterdamse Poort. Dit is de N200/
Amsterdamsevaart, die samen met de Gedempte Oostersingelgracht een dominante plaats inneemt. Deze dominantie heeft
betrekking zowel op het ruimtebeslag van deze weg als op de overheersende drukte en geluidsoverlast. De toekomstplannen om
deze ontsluiting richting Haarlem-West via de Oudeweg te laten lopen, bieden zeer interessante kansen om het huidige profiel en
de aangrenzende ruimte opnieuw in te richten.
De Amsterdamsevaart kan vervolgens worden heringericht als een daadwerkelijke vaart, waar het water geflankeerd wordt door een
grachtweg die het bestemmingsverkeer naar de juiste plek leidt. Op het plein voor de Amsterdamse Poort vervolgt dit verkeer zijn
weg langs het water van de Singel, dat zowel in noordelijke als in zuidelijke richting de grens van de oude ommuurde stad volgt. De
ooit zo drukke en brede Gedempte Oostersingelgracht biedt plaats aan deze Singel en tevens voldoende ruimte om het wonen aan
beide zijden van deze Singel een bijzondere kwaliteit te geven. Deze woonlocaties zijn de woningen langs de Oostvest op onder
andere de voormalige Fietsznfabriek-locatie en langs de grote NS werkplaats op de hoek van de Amsterdamsevaart.
Het bestemmings- en langzaamverkeer dat van deze routes gebruik maakt vindt vervolgens zijn weg in het nieuwe centrum over het
Spaarne via het netwerk aan stegen en straatjes. Om de band met de centrale stad te versterken wordt een nieuwe brug aangelegd
12 die de verbinding vormt tussen Houtmarkt en Donkere Spaarne. De fysiek barrière van het Spaarne is hiermee verder verkleind en
een aansluiting op het centrum wordt als logisch gevolg beschouwd.

13

14
Iconen
Als het oostelijk centrum door de oogharen wordt bekeken, valt direct een groot aantal beeldbepalende gebouwen en locaties op.
Deze kunnen beschouwd worden als de iconen waarop het nieuwe centrum over het Spaarne moet komen te drijven en die dus ook
in hun volle glorie benut gaan worden.

De Burgwal
Een bypass van het Spaarne, waarbij aan beide kanten van de gracht
prachtige panden het gevoel van eeuwen geleden weer naar boven
halen. Maar ook panden die de tand des tijds de afgelopen eeuwen geen
weerstand hebben geboden en uitbundig vragen om vernieuwing.
De Spaarnwouderstraat
Een stadsstraat waarin wonen en werken hand-in-hand gaan. De
winkeltjes en bedrijfsruimten komen steeds beter tot bloei en vinden
aansluiting bij elkaar. Dit is een stimulans om sneller te gaan op de
ingeslagen weg, waarbij oude panden worden gerenoveerd en waar
nieuwe bewoners met veel betrokkenheid wonen en werken. Deze
straat heeft het in zich om dezelfde ontwikkeling door te maken als de
Haarlemmerstraat en de Jordaan in Amsterdam.
15

16
De Oostelijke Spaarne-oever
Wie zich op een zonnige nazomerdag begeeft langs de oostelijke oevers van het Binnen Spaarne, waant zich in een oase van rust, zon en ruimte
waar het uitzicht op de Grote Bavo nog mooier lijkt. Het kost wel moeite om deze Spaarne-oever te bereiken. Een uitnodigende en voor de
handliggende route ontbreekt. Vervolgens is het van belang om de beeldbepalende geparkeerde auto’s bij deze prachtige oevers weg te denken en
de grootsheid van de ruimte te ervaren die er bijvoorbeeld ligt tussen Houtmarkt 7 en het Spaarne. Dit is de uitgelezen plek om horeca te laten
floreren en bewoners en passanten te laten genieten van de mooie kanten van Haarlem.
De kwaliteit van dit gebied wordt tevens versterkt door de gebouwde iconen die hier van grote toegevoegde waarde zijn.

17

18
De Amsterdamse Poort
De enig overgebleven stadspoort van Haarlem. Daar waar deze poort vroeger werd omsloten door water en toegang bood tot De Stad, maakt
deze nu een verloren indruk in het drukke straatbeeld. Omgeven door een wirwar aan wegen, stoplichten, hekjes en paaltjes doet de Poort dienst
als fietsbrug en woonwerkruimte voor één Haarlemmer. Het is juist deze Poort die weer van alle Haarlemmers moet worden en het visitekaartje
is voor deze stad. Het openbaar gebied rondom de toren wordt in ere hersteld. Het water wordt teruggebracht aan weerszijden van de Poort en
het langzaam verkeer vindt zijn weg via de routes rondom de Poort. In het toekomstige Restaurant/Café ‘De Amsterdamse Poort’ drinken de
buurtbewoners een borrel om het weekend in te luiden, kunnen bruidsparen elkaar het jawoord geven en is het heerlijk eten op het terras dat
uitzicht biedt op de Spaarnwouderstraat.

Twee gezichten Amsterdamse Poort
Plein zijde
Singel zijde
19

20
NS werkplaats
Aan de oostkant van de Gedempte Oostersingelgracht staan twee dominante gebouwen. Het eerste is het nadrukkelijk aanwezige
nieuwbouwcomplex dat zich ook uitstrekt langs de Amsterdamsevaart. Het autoluw maken van zowel de Amsterdamsevaart als de Singel biedt
de mogelijkheid om hier, tussen deze stadsstraat en de werkplaats bebouwing te realiseren en daarmee een nieuw gezicht te geven aan deze kant
van Haarlem. De kenmerkende oude werkplaats, grenzend aan de eerste spoorlijn van Nederland, kan tot zijn volle recht komen in het autoluw
gemaakte straatbeeld, waarin water en groen de dominante rol van de auto hebben overgenomen.

De Koepel
Met dit icoon heeft Haarlem een sterke troef in handen om een karakteristiek gebouw in een karakteristieke omgeving van grote betekenis
te laten zijn voor de commerciële kracht in dit stuk nieuwe stad. Met haar omvang en beeldbepalende vorm liggen hier kansen voor hotel en
horecafuncties die zich qua ligging, bereikbaarheid en uitstraling kunnen meten met bijvoorbeeld de toplocaties in Amsterdam en Rotterdam
(Lloyds Hotel en Hotel New York).
21
Molen De Adriaan
Dit icoon langs het Spaarne behoeft geen ingrepen om een kwaliteitsbaken te zijn en te blijven. Hier kan men het verleden van Haarlem inademen
en een omgeving ervaren die steeds meer recht gaat doen aan de historische kwaliteit die hier vanuit een ver verleden is ingebed.

Locatie voormalige Fietsznfabriek
Stedenbouw
Dit plan is zodanig vormgegeven dat het aansluit op de afhechting van het stedelijk weefsel langs de Oostvest en Dijkstraat. Het binnengebied
wordt opengemaakt en krijgt een geheel nieuwe stedenbouwkundige typologie. Het nieuwe blok refereert in maat en schaal aan oude magazijn
- of ateliergebouwen: kloeke bakstenen bouwwerken met veelal hoge ramen, duidelijke dakranden en een dakopbouw die laat zien dat het gebouw
in de tijd is uitgebreid met zorgvuldig ingepaste volumes. Het totale volume kan vrij fors zijn, doordat het terugligt ten opzichte van de gangbare
rooilijnen en is in de directe omgeving niet dominant aanwezig. In het profiel van de stad zie je het eigenzinnig nét boven de bestaande historische
dakenplannen uitsteken en het voegt hierdoor op geheel eigen wijze een extra ruimtelijke dimensie toe aan het stadsgezicht. Wie bovenin woont
heeft het geluk te profiteren van een wonderschoon zicht over de stad en haar omgeving.
22

23

Woongebied en doelgroep
Het binnengebied borduurt voort op de stegenstructuur en biedt qua typologie en ligging de mogelijkheid om kleinschalig ondernemerschap
en kwalitatief goed wonen te combineren. Dit goede wonen komt tot uiting in grote woningen en appartementen die allen beschikken over een
tuin, balkon of dakterras. Het openbaar gebied tussen de woningen is autovrij, omdat het parkeren voor de woningen in een ondergrondse garage
is opgelost. Houtmarkt 7 wordt in ere hersteld. Op de begane grond wordt gestreefd naar een publieke horecafunctie die versterkend is voor de
24 verblijfskwaliteit langs het Spaarne. Hierboven komen appartementen.
Een groot aantal woningen op het terrein van de voormalige Fietsznfabriek beschikt over een bedrijfsruimte /atelier op de begane grond. Dit, in
combinatie met de centrumligging en de ruime en kwalitatief hoogwaardige woningen, maken dit gebied tot een interessante vestigingslocatie
voor de ‘creatieve industrie’. Dit zijn specifieke vormen van bedrijvigheid die producten en diensten voortbrengen, die het resultaat zijn van
creatieve arbeid en ondernemerschap: beeldende kunst en fotografie, podiumkunsten, film en video, radio en televisie, schrijven en uitgeven,
industriële vormgeving, creatieve ICT, architectuur en reclame. Mensen die in de creatieve industrie werkzaam zijn brengen economische groei en
levendigheid in de stad.

prive buiten
wonen
openbaar
werken, contact
25
De creatieve industrie kan een belangrijke bijdrage leveren aan het verbeteren van het woon-, werk-, en leefklimaat van de stad. Het is hierbij van
belang om het gebied in te bedden in de lokale omgeving met publieksfuncties en ontmoetingsplaatsen, zoals cafés en een park die tevens als
publiekstrekkers kunnen fungeren. Deze publiekstrekkers zijn zeer belangrijk voor het creëren van een dag- en nachtleven en zorgen ervoor dat
veel mensen specifiek een bezoek aan het gebied brengen en er langer willen verblijven. Deze functies fungeren tevens als netwerkplaatsen en
kunnen ook nog een belangrijke rol spelen in de vorming van de gebiedsidentiteit. De combinatie van publieksfuncties in de Amsterdamse Poort
en Houtmarkt 7 en het omvormen van de Spaarne-oever en de Singel tot een hoogwaardig verblijfsgebied leveren hier een grote bijdrage aan.

26
plangebied kenmerkt zich door interne structuur.

chirurgische ingreep versterkt bestaande structuur
27

28
morfologie Fietsznfabriek herontwikkeling

Functies herontwikkeling Fietsznfabriek.
29
bestaand (lichtgrijs) monument met nieuwe functie (donkergrijs), atelier /stadswoningen (blauw), steegwoningen (oranje), binnentuin (groen),
openbaar (geel).

30
Stadsherstel leidt tot herwaardering

31

Nieuwe kansen in de ontwikkeling van Haarlem centrum over het Spaarne
. een plein met horecafuncties voor de Amsterdamse Poort;
. singel terug in het straatbeeld;
. uitgroeien van de Spaarnwouderstraat tot de Haarlemse Jordaan;
. toevoegen van verblijfsgebied aan de oostoever van het Spaarne;
. versterkende horeca in Houtmarkt 7 in aansluiting op de Spaarne-oever;
. uitnutten van de ontstane ruimte en kwaliteit na het verleggen van de toegangsweg tot Haarlem naar de Oudeweg;
. nieuwe functie voor de Koepel die Haarlem qua mogelijkheden kan laten concurreren met Amsterdam en Rotterdam;
. ruimte bieden voor nieuwe woningen in de stad, Fietsznfabriek, Langs NS werkplaats, Kop Spaarnwouderstraat,
Langs de Singel;
. creëren van nieuw woonwerkmilieu voor de gevestigde (creatieve) ondernemers;
. extra brug over het Spaarne om de aansluiting met de centrale stad te vervolmaken;
. parkeren voor nieuw te realiseren projecten oplossen onder de grond;
. versterken van de commerciële plint in de bocht vanuit de Amsterdamstraat.
32

Typologie openbare ruimte oostzijde binnenstad Haarlem
groene singel
stenen gracht
trekvaart Amsterdam
Publieke Spaarnekade
stadsboulevard
stads entree / invalsweg
hartlijn Spaarnwoudestraat
binnenstadsstraat (auto te gast)
steegmilieu(auto vrij)
bruggen (wandel fiets)
stadspleinen
stedelijk frame
33

34

35

Opdrachtgever Ymere
Architect
aTA architectuurcentrale
Thijs Asselbergs
Bureau Arjan Karssen BNO
ruimtelijk en industrieel ontwerp
MXT Landschapsarchitectuur
contactpersoon:
Marjolein J. Hofstede-van der Ham
Postbus 2961
1000 CZ, Amsterdam
tel. (020) 555 2750
fax (020) 667 8999
m.hofstede@ymere.nl
www.ymere.nl
contactpersoon:
Thijs Asselbergs
Lorentzplein 40
postbus 3056
2001 DB, Haarlem
tel. (023) 534 6109
fax (023) 531 1210
info@ataindex.nl
www.ataindex.nl
contactpersoon:
Arjan Karssen
Kinderhuissingel 1-F
Postbus 2120
2002 CC, Haarlem
tel. (023) 534 7398
fax (023) 534 7397
ar.karssen@planet.nl
www.arjankarssen.nl
contactpersoon:
Marnix Tavenier
Kinderhuissingel 1-F
Postbus 2120
2002 CC, Haarlem
tel. (023) 526 6566
fax (023) 534 7397
mxtlandschapsarchitectuur@xs4all.nl
www.mxtlandschapsarchitectuur.nl
illustratie pagina 34 -35: Jan Peter Boelema, Den Haag
36
Bureau
Arjan Karssen
bno
ruimtelijk / industrieel ontwerp
hollands helder !

37

38