“Atelier In Between” Prospectieve Atlas

aw
“Atelier In
Between”
Prospectieve
Atlas
Basismateriaal voor
interbestuurlijke en sectoroverschrijdende
kennisdeling over Brussel
en de Vlaamse rand.
Oktober 2013

2
Inleiding
De geesten rijpen omtrent de rol en
betekenis van de open ruimte. Gezien
de sterk verstedelijkte context is het
ontwikkelen van beleid en visie voor dat
landschap een heel specifiek
vraagstuk. In die context zien we dat
parallel een aantal nieuwe inzichten
ingang vinden:
(1) Van stad versus landschap naar
stadslandschap:
Het landschap werd lang beschouwd
als iets wat buiten en tussen de steden
ligt, en dat tegen de oprukkende
verstedelijking dient te worden
beschermd (wat niet is gelukt).
Vlaanderen is intussen zo sterk
verstedelijkt dat het onmogelijk is om
het landschap van de verstedelijking te
scheiden. Een beleid dat erop is gericht
om Vlaanderen tot een dynamisch en
groen stedengewest te ontwikkelen in
2020, zal de verstedelijking rond het
landschap moeten gaan denken — in
plaats van het landschap tegen de
verstedelijking.
(2) Wonen met het landschap?
Het wordt voor de Vlaming duidelijk dat
de drang om dichtbij het landschap te
wonen één van de voornaamste
motoren is van de ontmanteling van de
Vlaamse open ruimte. Willen we het
overblijvende landschap behouden en
versterken, dan moeten we de
toekomstige woningbouw anders gaan
realiseren. De centrale vraag wordt dus
hoe rond de landschappelijke
ontwikkeling ook een andere
woningbouw tot stand kan komen — in
de gebieden tussen onze steden, en in
onze steden.
(3) Van consumptielandschap tot
reconversieproject:
De bouwproductie en de Vlaamse
stedenbouwkundige regelgeving is
gebaseerd op het principe van de
consumptie van grond. Door steeds
meer ruimte open te stellen voor de
woonbehoefte werden de
woningprijzen tot vandaag betaalbaar
gehouden in Vlaanderen en België.
Vandaag lopen we daar tegen de muur,
en ook de bouwwereld is zich daarvan
bewust. Er is nog slechts een beperkte
ruimte beschikbaar om open te stellen,
en tegelijk zien we dat grote en
alleenstaande woningen op afgelegen
plaatsen steeds moeilijker verkocht
raken. De Vlaamse woningbouwmarkt
is zich dus gestaag aan het
heroriënteren van uitbreiding in open
ruimte, naar de verdichting van die
plaatsen die reeds zijn verstedelijkt.
Hier ligt een kans om deze omwenteling
via het beleid te stimuleren en te
versnellen, en om via deze verdichting
en reconversie van wat is verstedelijkt,
ook het landschap te laten ontwikkelen.
(4) Het productieve landschap:
Tot op vandaag wordt de groene ruimte
door velen beschouwd als een
maatschappelijke kost: het is een
zwakke sector die oppervlakte van
Vlaanderen opeist, die geen
economische waarde ‘produceert’,
maar die wel moet worden
onderhouden in functie van fauna en
flora. Kortom, de natuur kost geld en
brengt zogezegd niets op. De laatste
jaren is die these op een steeds steilere
helling komen te staan. Het is duidelijk
dat het niet respecteren van de
wetmatigheden van het natuurlijk
systeem een aanzienlijke
maatschappelijke kost met zich mee
heeft gebracht (water beheer, droogte,
saneringen, etc...). Dat betekent dat het
rekening houden met de natuurlijke
systemen ook een beperking betekent
van de toekomstige economische kost.

3
Maar daarenboven wordt het ook
steeds duidelijker dat de open ruimte
diensten levert die fundamenteel zijn
voor de maatschappij. Het landschap
kunnen we dus niet langer als dode
zones (in economische termen)
beschouwen, maar wel als een
productief systeem. Dat productieve
landschap levert niet alleen voedsel,
maar ook ruimte voor recreatie (met
impact op gezondheid), biedt
mogelijkheden voor energieopwekking
of -opslag, etc.
atelier In Between, waarbij
voorbereidende gesprekken met
verschillende actoren en experten als
input dienden voor de structurering van
de drie focusateliers. Dank gaat uit naar
Liesbet De Keersmaecker, Kim
Dekeyser, Bart Van Camp, Veerle
Heyens, Erik Meerschaut, Alwin Loeckx,
Luc Vander Elst, Jeroen Reyniers,
Annelies Haesevoets, Patrick
Moyersoen, en Peter Van Bossuyt voor
hun medewerking in dit voorbereidend
traject.
Van nieuwe inzichten
naar een sterk beleid
De groeiende kennis over de
landschapsdiensten keert onze relatie
met het landschap om. Vanuit een
antropocentrische visie op natuur en
groen kunnen we nu ook de winsten en
diensten zien die enkel het landschap
ons kunnen bieden. Op zijn beurt
verhoogt deze kennis het soortelijk
gewicht van de open ruimte in het
realiseren van een toekomstproject
voor Vlaanderen. Dat geeft ons een
hardere argumentatie om de toekomst
van Vlaanderen ook vanuit en rond de
groene en natuurlijke systemen te gaan
organiseren. De studie van VITO in
opdracht van ANB “Daarom groen!
Waarom u wint bij groen in uw stad of
gemeente” brengt daar een aantal
tools en mogelijkheden voor samen, en
toont de voordelen voor burger,
gemeente of stad. De belangrijke
uitdaging die nu voor ons ligt is om die
inzichten ingang te doen vinden in het
beleid van Vlaamse steden en
gemeenten, maar over de
Gewestgrenzen heen, in het geval van
de Vlaamse Rand rond Brussel.
Deze prospectieve atlas bundelt het
voorbereidende onderzoek verricht
tijdens het eerste luik van het project

0
2
km
Luchtfoto

Beleid
6

7
0
2
km
Gewestplan

8
´
Gewenste Ruimtelijke Structuur VSGB

9
´
Zellik-
Groot-Bijgaarden
Het Ruime
Zaventemse
Pla
GRUP afb
Figuur 2.1. :
Situ
afbakenin
gewijzigd op 02 april 2009
X
Leg
Afbakeni
Te herbe
Deelruim
Zuidelijke
kanaalzone
Bron: Rasterversie van d
op schaal 1/100.000 doo
Schaal : 1:130.000
0 1.500
Opgemaakt door :
Afbakening VSGB

10
Historiek
1:100.000

11
0
2
km
Ferrariskaart (1771-1778)

12
0
2
km
bos in 1775 bos in 1850 bos in 1940 huidig bos
Evolutie bosareaal
0
2
km
historisch bos
recent bos
Huidig bosareaal

13
1976
1988
2000
2050
Evolutie verstedelijking

Morfologie
14

15
0
2
km
Bebouwing

16

17
0
2
km
Bebouwde percelen

18
Wonen
bestaande woningen
woonuitbreidingsgebieden

19
0
2
km
Woonstructuur

20
0
2
km
Woningtype
0
2
km
124000 - 150000 150000 - 200000 200000 - 250000 250000 - 300000 300000 - 450000
Verkoopprijs
(€ per woning, 2008)

21
0
2
km
Lage tot gemiddelde woningkwaliteit
0
2
km
Gemiddelde tot hoge woningkwaliteit

22
Demografie
0 - 20 20 - 50 50 - 100 100 - 200 200 - 500 500 - 1000 1000 - 2000 2000 - 5000 5000 - 50000

23
0
2
km
Bevolkingsdichtheid
(inwoners/km 2 ,2007)

24
0
2
km
0,8 - 3,5
3,5 - 7,5 7,5 - 15 15 - 30 30 - 70,2
Bevolking van vreemde origine
(%,2005)
0
2
km
< 15%
15 - 20% 20 - 25% 25 - 30% > 30%
Aandeel 20-34 jarigen
(%,2006)

25
0
2
km
-6,3 - -1 -1 - 0 0 - 1 1 - 2,5 2,5 - 5 5 - 15
Natuurlijke groei
(%,2000-2009)
0
2
km
-5 - -2,5 -2,5 - 0 0 - 2,5 2,5 - 5 5 - 10 10 - 15
15 - 30
Migratiebalans
(%,2000-2009)

26
Fysisch systeem
water
droog dal

27
0
2
km
Waternetwerk

28
0
2
km
potentieel
effectief
Overstromingsgevoelige gebieden
0
2
km
Risicozones voor overstroming

29
0
2
km
Infiltratiegevoelig gebied
0
2
km
Erosiegevoelig gebied

lopen in het Zennebekken
du bassin de la Senne
30
Zennebekken

31
KAART III.2.2.1
Waterlopen en hoofdriolen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
!"#
$ % % !&% $ %
% !&!
' ( #
( % %
" ) # !
Bron : Leefmilieu Brussel – BIM (juni 2012)
Waterlopen en hoofdriolen BHG
*!+,#
De eutrofiëring van waterlopen en -vlakken blijft bestaan, maar neemt af
In het verleden was de chemische kwaliteit van de Brusselse wateren sterk beïnv
van huishoudelijk en industrieel afvalwater, en ook door diffuse verontreiniging.
Tot 2000 werd het afvalwater dat door het rioleringsnet en de hoofdriolen werd ve
de Zenne geloosd, waar het bovenop de vuilvracht afkomstig van de bovenstroom
Waterzuiveringsstations Zuid (in werking sinds augustus 2000) en Noord (in werki
staan vandaag in voor de behandeling van de organische en zwevende stoffen.
zuiveringsinspanningen dalen de stikstof- en fosforconcentraties en de waard
zuurstofverbruik (BZV) en het chemisch zuurstofverbruik (CZV), en stijgt de
opgeloste zuurstof in het water (Leefmilieu Brussel, 2006), waardoor de geld
worden nageleefd.
Bij sterke regen stroomt het rioleringsnet echter soms nog over in de oppervlakte
de opvang van het afvalwater nog niet volledig (99,07% van het afvalwater
opgevangen), met name ter hoogte van de Verrewinkelbeek, een waterloop die
van hoge biologische waarde stroomt (Verrewinkelbos en Buysdellebos en -vallei)
op dit moment wordt gebouwd, zou dit tegen eind 2013 moeten oplossen.
Een andere factor die kan bijdragen aan de eutrofiëring van de watervlakken is da
watervogels en de duiven blijven voederen, hoewel dit verboden is. Het is da
hiervoor een bewustmakingscampagne wordt opgezet.
De historische vervuiling, die door de aanhoudende problemen wordt versterkt, k
dat de eutrofiëring van bepaalde Brusselse waterlopen en -vlakken blijft bestaan
habitats met nutriënten worden verrijkt. Deze verschijnselen liggen aan de
suboptimale ontwikkeling van verschillende natuurlijke habitats van Europees of
Hoofdstuk II.3). Bovendien verhoogt de aanwezigheid van grote hoeveelheden s
troebelheid van het water, waardoor het licht minder goed kan doordringen en d
aquatische leven wordt afgeremd.
Stedelijke landschappen
Pagina 74 van 158 - Natuurrapport – September 2012
RAPPORT OVER DE STAAT VAN DE NATUUR IN HET BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST
! "#$%!&
#

32

33
Reliëfkaart
0
2
km
Hellingenkaart

34

35
0
2
km
Biologische waarderingskaart
(waarden ‘w’,’wz’ en ‘z’)

36
Recreatie
park
bos

37
0
2
km
Openbaar toegankelijk groen

38
Landbouw
weiland akkerland stallen en gebouwen ruilverkavelingsgebied

39
0
2
km
Landbouwgebruikspercelen

40
0
2
km
Aardappelen
0
2
km
groenten en kruiden
fruit en noten
Groenten en fruit

41
0
2
km
Oliehoudende zaden
0
2
km
Granen en zaden

42
0
2
km
maïs
bieten
andere
Voedergewassen
0
2
km
Veeteelt

43
0
2
km
Schaalvergroting in land- en tuinbouw
0
2
km
Landbouwgrond zonder landbouwactiviteit

44
Economie
bedrijventerrein
bedrijf

45
0
2
km
Bedrijventerreinen

Mobiliteit
46

47
0
2
km
Autowegen

48
buslijn
spoorlijn

49
0
2
km
Openbaar vervoer

lands
50
Wo

51
onchap

52

53
De demografische groei van Brussel,
zowel binnen als buiten de
gewestgrenzen, maakt het debat over
een kwalitatieve leefomgeving in een
context van bevolkingsverdichting
onontkoombaar. Hoewel strategische
visienota’s zowel in Brussel als in de
Vlaamse Rand het behoud en zelfs
versterking van groene, open ruimte als
leidend principe vooropstellen, delft de
open ruimte en haar natuurwaarde nog
vaak het onderspit in confrontatie met
de economisch “hardere” sectoren.
Nochtans is de waarde van de functies
en diensten waar groene ruimte de stad
van voorziet grondig gedocumenteerd.
Openbare groene ruimte creëert de
mogelijkheid tot beweging, recreatie en
sociaal contact, met significant
effecten op gezondheid en welzijn.
Daarnaast vervult een systematisch
ingericht groen-blauw netwerk, dwars
doorheen stedelijk weefsel van rand tot
centrum, een aantal belangrijke
ecosysteemdiensten voor de stad,
zoals het mediëren van het stedelijk
hitte-eiland-effect, en het voeden en in
stand houden van de noodzakelijke
stedelijke biodiversiteit.
kwalitatief ingerichte groenruimte,
resulterend in een hoge concentratie
van recreatieve druk op bepaalde
plaatsen en momenten.
Tegelijkertijd onthult een meer
kwalitatieve benadering ook het
potentieel om bestaande
landschappelijke kwaliteiten meer te
benutten, te laten primeren en hun
structurerende capaciteit te gebruiken
bij het vormgeven van een verdichtend,
hoog-kwalitatief woonlandschap.
Vanuit deze optiek is de afstemming
met systemen van mobiliteit, economie
en onderliggende fysische realiteiten
cruciaal.
Een kwantitatieve kijk op groene
voorzieningen leert dat – afhankelijk
van welke standaard men hanteert –
men zowel in de Vlaamse Rand als in
Brussel met vergelijkbare, aanzienlijke
tekorten aan ‘openbaar toegankelijke
parken en bossen’ kampt. Het
visualiseren van gebruikelijke
afstandsnormen tot de verschillende
soorten groenruimte indiceert ook de
ongelijke verspreiding van de
bestaande parken en bossen over het
territorium. De lokale schaarste toont
zich ook in de regelmatige observatie
dat inwoners de gewestgrenzen
oversteken om gebruik te maken van

54
11 m 2 / inwoner
(11047653 m 2 )
15 m 2 / inwoner
(15371248 m 2 )

55
26 m 2 / inwoner
(26418901 m 2 )
0
2
km
park
bos
0penbaar toegankelijk groen Brusselse Stadsregio - BHG
(m 2 / inwoner)

56
10 m 2 / inwoner
(5122617 m 2 )
95 m 2 / inwoner
(48222045 m 2 )

57
105 m 2 / inwoner
(53344662 m 2 )
0
2
km
park
bos
0penbaar toegankelijk groen Brusselse Stadsregio - VG
(m 2 / inwoner)

58
11 m 2 / inwoner
(16170270 m 2 )
42 m 2 / inwoner
(63593293 m 2 )

59
53 m 2 / inwoner
(79763563 m 2 )
0
2
km
park
bos
0penbaar toegankelijk groen Brusselse Stadsregio - BHG + VG
(m 2 / inwoner)

60

61
0
2
km
Bereikbaarheid openbaar toegankelijk groen

62

63
0
2
km
Bestaande woonlandschappen

64
0
2
km
alluviale bossen
valleien
Valleigebied t.o.v. wonen
0
2
km
Heuvels t.o.v. wonen

65
0
2
km
park
bos
Openbaar toegankelijk groen t.o.v. wonen
0
2
km
Ecologisch waardevol landbouwgebied t.o.v. wonen

Produ
lands
66

67
ctief
chap

68

69
Toenemende verstedelijking oefent
druk uit op het agrarisch ruimtegebruik
in de peri-urbane gebieden, en
daarmee ook op de functies die
landbouw er vervult op het vlak van
open ruimte en landschapsbeheer.
Naast residentialisering zijn er ook
andere activiteiten verantwoordelijk
voor een toenemende inname van het
landbouwareaal buiten professionele
landbouw. Deze vallen vooral te zoeken
binnen de recreatieve sfeer: het
fenomeen van de hobbyweiden (de
zogenaamde verpaarding), de
moestuinen, de privé-bossen en
allerhande vormen van
verblijfsrecreatie ‘bezetten’ als het
ware economisch waardevolle
landbouwgrond. De aanwezigheid van
deze verschillende activiteiten (qua
functie, schaal en intensiteit) in
agrarisch gebieden vraagt om een
integrale aanpak.
Toekomstmodellen voor een duurzame
landbouw wijzen in de richting van
toenemende multifunctionaliteit door
het benutten van synergiën met
recreatie, afvalverwerking, en
energieproductie. Ook kleinschaligheid
wordt in verband gebracht met het
ontwikkelen en versterken van een
lokale dynamiek, specifieke
streekidentiteiten, economische
veerkracht en een vanzelfsprekender
integratie van de vaak historisch
gegroeide natuur- en
landschapswaarde waar landbouw de
omgeving in voorziet. Daarnaast raakt
de geografische nabijheid van
voedselproductie in en rond de stad
nauw aan de werking van stedelijke
voedselsystemen. Verschillende types
consumenten zijn vragende partij voor
een nauwere band met de
voedselproducent. Via boerenmarkten
of hoeveverkoop vinden regionale
producten hier en daar hun weg naar de
stedelijke consument. In kwantitatieve
termen blijft hun aandeel echter vrij
beperkt. Het nog ietwat sluimerende
potentieel van de grootstedelijke
afzetmarkt wordt ondertussen op
verschillende manieren aangeboord
door diverse actoren op manieren die
de cijfers - wanneer gepresenteerd in
bovenstaande categorieën - echter
ontsnappen.
Tegelijkertijd illustreert de opvallende
groei van moestuinprojecten in de stad
de betekenis van (stads)tuinbouw in de
door stadsbewoners ervaren nood aan
groene ruimte, sociaal contact en
ontspanning in interactie met de
natuur. De verwevenheid tussen stad en
landbouw beperkt zich dus niet tot het
louter ruimtelijke. De erg diverse
praktijk van land- en tuinbouw, zowel in
Brussel als in de Vlaamse Rand geven
een idee van de manieren waarop
verwevenheid en wisselwerking kunnen
concretiseren, en de nood om
sectoroverstijgend te denken om de
raakvlakken tussen stad en landbouw
ten volle te exploiteren.

70

71
0
2
km
Bestaande landbouwidentiteiten

72
0
2
km
Schaalvergroting in land- en tuinbouw
(hoogste waarden)
0
2
km
Landbouwgrond zonder landbouwactiviteit
(hoogste waarden)

73
0
2
km
veevoeder
indirect voedsel
direct voedsel
Voedselproductie
0
2
km
Ecologisch waardevol landbouwgebied

lands
74
Veerkr

75
achtig
chap

76

77
In een context van klimaatverandering
richting nattere winters en drogere
zomers en de stedelijke omgeving met
een groot aandeel in ondoordringbare
oppervlakte; is waterbeheer een
onderwerp dat enkel in belang zal
toenemen. Er zal ruimte moeten
worden gemaakt voor water in al haar
vormen: distributiewater,
oppervlaktewater en grondwater. Dit
heeft echter enkel kans op slagen
wanneer wordt gewerkt vanuit het
brede standpunt van integraal
waterbeheer, waarin de verweven rol
van water in relatie tot andere systemen
wordt erkend: de ecosysteemsynergiën
van een verankerd groen-blauw
netwerk doorheen de stad, de effecten
van slibvorming door aan bodemerosie
onderhevige landbouwgrond,
vervuilingsproblematieken, en de
esthetische en recreatieve rol van het
hydrografische in een verstedelijkte
leefomgeving.
Alle Brusselse waterlopen kruisen de
gewestgrenzen. Het inherent
bovenregionale karakter van
waterbeheer daagt voortdurend de
Vlaams-Brusselse
bevoegdhedenverdeling uit. Een acute
overstromingsproblematiek geeft
soms aanleiding tot ad hoc
interbestuurlijke dialoog. Voorlopig
blijft echter ook veel potentieel onbenut
van een structurele afstemming van
ruimtelijke ontwikkeling in Brussel en
de Rand op maat van de noden van
integraal waterbeheer, en met
integratie van zowel de kwantitatieve
als kwalitatieve aspecten.

78

79
0
2
km
Conflictenkaart

80
0
2
km
Erosiegevoelige landbouwgrond in overstromingsgevoelig gebied
0
2
km
Bebouwing in waterwinningsgebied

81
0
2
km
Woonuitbreidingsgebieden in overstromingsgevoelig gebied
0
2
km
Bebouwing in overstromingsgevoelig gebied

Notities
82

83