Programmakrant festival Terug naar het begin bij DvhN

24+25+26 MEI 2019
in oude kerken van Appingedam,
Delfzijl en Loppersum
www.terugnaarhetbegin.nl
Programma
In deze bijlage vind je een overzicht van
alle artiesten. Ontdek de rauwe optredens
van de Koorbazen, de veelzijdige stem
van zangeres Anneke van Giersbergen of
het soloprogramma van Saartje van Camp
(celliste Spinvis). En er is nog veel meer!
Verdieping
Hoe hebben de artiesten zich laten
inspireren door de Groninger kerken
en het wierdenlandschap? Maak kennis
met kunstenaars, theatermakers en
verhalenvertellers die het festivalgebied als
uitgangspunt namen voor nieuw werk. Zelfs
het eenzaamste kerkje in Heveskes doet
mee...
Plattegrond
In het midden van deze krant staat de
plattegrond met alle festivallocaties,
horecagelegenheden en tips van onze gids
Sanne Meijer - kortom, alles wat je nodig
hebt voor een dag of weekend vol muziek,
kunst en theater.

Welkom
bij Terug
naar het
begin!
Deze bijlage is een voorproefje van het moois
dat er op het festival te zien is, in het weekend
van 24 tot en met 26 mei. Met deze krant op
zak heb je een handige gids tijdens je ontdekkingstocht
door het Groninger wierdenlandschap.
Terwijl je kennismaakt met nieuwe
muziek, theater of kunst in eeuwenoude kerkgebouwen,
geniet je van de gastvrijheid van de
dorpsbewoners en de schoonheid van de regio.
Niet alleen wanneer je van ver komt, ook als je
er al jaren woont!
GA VOOR TICKETS, DE MEEST ACTUELE INFORMATIE EN HET
BLOKKENSCHEMA NAAR WWW.TERUGNAARHETBEGIN.NL
OPENINGSCONCERT
Genesis - a new beginning
KAMERORKEST VAN HET NOORDEN, GUUS KUIJER, E.A.
“Van Niets Iets maken”. Voor de opening van Terug naar
het begin bundelen kunstenaars de krachten voor Genesis
– a new beginning. De jonge musici van Kamerorkest van
het Noorden werken samen met Tatiana Koleva (marimba),
Eduardo Canto Arce (viool) en Guus Kuijer (verteller).
Guus Kuijer ken je misschien van zijn kinderboeken over
Madelief en Polleke, maar ook van zijn reeks De Bijbel
voor ongelovigen. De tekst van Kuijers eerste deel van
de bijbel, Genesis, vormt de verhalende basislijn van het
openingsconcert. Met muziek, tekst, licht en videovormgeving
word je in de Nicolaïkerk van Appingedam meegenomen naar
een betoverende wereld. Terug naar het allereerste begin…
Elsina Jansen (regie), Liza Verboon (video) & muziek van Gya
Kancheli (Chiaroscuro) en Martin Georgiev (Genesis)
Tip: schuif vooraf aan het openingsconcert tussen 17.00 en
20.00 uur aan bij het openingsdiner in
De Proeftuin (reserveren via website).
Nicolaïkerk
Wijkstraat 32, Appingedam
Vr: 20.30 uur
De Proeftuin
De Proeftuin, achter de imposante Nicolaïkerk, is het hele
weekend letterlijk en figuurlijk het middelpunt van het festival.
Gelegen aan het water in hartje Appingedam is het de ideale
plek om je dag te beginnen, een hapje te eten, even te relaxen
of af te sluiten met een drankje. En voor de allerjongsten
hebben we dit jaar De Kindertuin, met een programma voor
het hele gezin!
Za & zo:
9.00-20.00 uur
Wie wonen er in de festivaldorpen?
In de voorbereidingen van het
festival ontmoeten we vaak bijzondere
personen: de bewoners van
de oude wierdedorpen. Zij kennen
‘hun’ plek van binnen en van buiten
en kunnen er prachtig over vertellen.
Hoe geven we festivalbezoekers
een kijkje in het leven van deze
inwoners? Als antwoord hierop
bedachten theatermaker Karlijn
Benthem en presentator Anne Jan
Toonstra de podcastserie ‘Rondje
om de kerk’. In een kort hoorspel
word je als luisteraar meegenomen,
met de kerk als middelpunt van elk
verhaal. De twee vertellen hoe ze
met deze podcast de omgeving tot
leven brengen.
Karlijn: “Tijdens het festival ben je veel
onderweg. Ik denk dat podcasts goed
werken als je van de ene naar de andere
locatie trekt. Het geeft ons de kans ons
op een laagdrempelige manier tot de
omgeving te verhouden en verhalen
te vertellen. Je zoomt in vanuit grote
vragen als ‘hoe is dit landschap ontstaan’
naar één persoon, één verhaal. Het is
noodzakelijk om stemmen uit dit gebied
te laten horen op dit moment, omdat er
vooral óver hen gesproken wordt.”
Anne Jan: “We willen het dorp waar
festivalbezoekers even landen tot leven
brengen. Je kijkt om je heen en wat je
hoort is direct zichtbaar.”
Karlijn: “Ja, het beeld is er al. Wij leveren
de soundtrack.”
Anne Jan: “Het verhaal van de podcasts
gaat zo: een jongen fietst op z’n racefiets
door Groningen. Hij vraagt zich af wie
er wonen in dat gebied waar hij altijd
doorheen flitst. Zouden ze ook wel eens
twijfelen of ze niet moeten vertrekken?
Het is een prachtig gebied, maar ik vind
zelf dat een klein dorp (zoals Ter Apel)
ook wel benauwend of beperkend kan
voelen. Het is zoals wanneer je fietst
door een uitgestrekt landschap: als alles
in bloei staat en je wind mee hebt beleef
je het heel anders dan wanneer het koud
en kaal is. Wanneer staat het dorp voor
de mensen in bloei, en wanneer haten ze
het?”
Karlijn: “Die perspectiefwisseling is
een soort metafoor. Waar kantelt de
beleving? Daarbij is de kerk het letterlijke
middelpunt van het dorp. Je kunt
er niet omheen. Wat is de kerk nu? De
podcasts gaan daarop in, maar geven
geen antwoord.”
Anne Jan: “Vroeger las je de tijd van
de kerktoren. Met de industrialisatie
kwamen de fabrieken en ging de stoomfluit
de cadans van het dagelijks leven
bepalen. Zo is de functie van de kerk op
allerlei manieren veranderd.”
Karlijn: “Je kunt de kerkgebouwen
vergelijken met opa’s en oma’s. Als iets
geen directe functie heeft, zoals de
geschiedenis of mensen die niet actief
meedraaien in de maatschappij, wordt
het niet meer gezien als waardevol
maar als lastig. In Godlinze vragen we
Roberto Santanera hoe hij zich verhoudt
tot de geschiedenis. Hoe is zijn Italiaanse
familie ooit in Godlinze terechtgekomen?
We noemen de serie ‘Rondje
om de Kerk’ omdat mensen leven in
patronen. Dingen gaan zoals ze gaan in
een dorp. Zou iemand als Santanera dat
fijn of vervelend vinden?”
Anne Jan: “Een rondje om de kerk kun je
steeds opnieuw beginnen.”
Beluister de
podcastserie ‘Rondje
om de kerk’ op onze
website en/of op
iTunes en Spotify
Karlijn Benthem en Anne Jan Toonstra zijn buren. Toch kenden
ze elkaar nauwelijks, tot ze samen een podcastserie voor Terug
naar het begin gingen maken. Voor de festivalbezoekers willen ze
dezelfde ervaring. Iets wat zo dichtbij is, leren kennen. Anne Jan
groeide op in het Groningse dorp Ter Apel en kwam naar Stad
om geneeskunde en psychologie te studeren. Tijdens zijn studietijd
won hij twee keer een cabaretfestival en besloot zich volledig
op cabaret te richten. Tegenwoordig mixt hij cabaret, muziek en
presenteren. Karlijn komt van verder: ze woonde in Amsterdam tot
ze verliefd werd op een Groninger. Ze is theatermaker - of liever: ze
maakt graag dingen, en vaak is dat theater.
Theater
2 , jongerenplatform
van het Noord Nederlands
Toneel & Club Guy&Roni
NICE GUYS ALWAYS FINISH LAST
Muziek en kunst
Academie Minerva
en Prins Claus
Conservatorium
AKOESTIEK
Kunstroute
Afke Manshanden
NA VERLOOP VAN TIJD
Muziek
Anneke van Giersbergen
Kunstroute
Antonia Rehnen
GOLD.DUST
Muziek
Broeder Dieleman
KOMMA
Muziek
Dudok Quartet
Amsterdam
BEETHOVEN EN KEURIS
Muziek
SLOTCONCERT
Ellen Dijkhuizen,
Kamerorkest van het Noorden en Jong
Vocaal Groningen
ODE AAN DE GRONINGER KERKEN
Kerk van Wirdum
Kerkeweg 24, Wirdum
Za & zo:
12.45-13.30
14.30-15.15
16.15 -17.00
Jacobuskerk
Borgweg 11, Zeerijp
Za & zo:
13.30-14.15
15.15-16.00
17.00 -17.45
Mauritiuskerk
Marsumerweg 14,
Appingedam
Za: 10.00-18.00
zo: 10.00-17.00
doorlopend te
bezoeken
Pancratiuskerk
Hoofdweg 36,
Godlinze
Zondag:
12.30-13.15
14.15-15.00
16.00-16.45
Kerk van Solwerd
Solwerderweg 5a,
Appingedam
Za & zo:
10.00-18.00
doorlopend te
bezoeken
Pancratiuskerk
Hoofdweg 36,
Godlinze
Zaterdag
12.30-13.15
14.15-15.00
16.00-16.45
Stefanuskerk
Kerkpad 1, Holwierde
Zondag:
11.00 -11.45
12.45-13.30
14.30-15.15
16.15 -17.00
Nicolaïkerk
Wijkstraat 32,
Appingedam
Zondag: 18.00
Vier acteurs, begeleid door een
octet cellisten, vertellen het verhaal
van de Nice Guy. Je kent hem
wel: die ene lieve jongen die altijd
voor iedereen klaarstaat. Zich als
een kameleon aan zijn omgeving
aanpast. Maar door zijn té vriendelijke
persoonlijkheid loopt hij
ondertussen zijn droombaan mis en
verliest hij potentiële liefdespartners
aan bad boys. Zal het de Nice Guy
lukken om meer voor zichzelf op te
komen zonder zijn karakter kwijt
te raken? Nice guys always finish
last nodigt uit je te bezinnen op je
eigen leven. Welke plek is daar nou
geschikter voor dan een kerk waar
mensen al eeuwenlang hetzelfde
doen?
Regie: Jurgen van Tolie | Tekst:
Wasse Jonkhans | Muziek: Thomas
Muis
In Zeerijp vind je de imposante
Jacobuskerk, beroemd door de
galmende akoestiek. Het cross-artproject
AKOESTIEK neemt deze
onderscheidende eigenschap als
vertrekpunt. Drie maanden lang
hebben vierentwintig studenten van
Academie Minerva en Prins Claus
Conservatorium samen geëxperimenteerd
en de Jacobuskerk
omgetoverd tot multidisciplinair
laboratorium. Het resultaat is een
gezamenlijk muzikaal en beeldend
kunstwerk geïnspireerd op de
locatie. De individuele fascinaties,
talenten, klanken, handschriften en
artistieke voorliefdes blijven zichtbaar,
maar AKOESTIEK is meer dan
de som der delen...
"Zonder deze kerk zijn wij geen
dorp". Deze uitspraak van één van
de bewoners was voor kunstenaar
Afke Manshanden aanleiding voor
haar onderzoek. Wat betekent de
kerk voor het dorp in deze tijd? We
hebben ons eigen geluk in handen,
en we proberen het hemelse leven
hier op aarde zelf te creëren. Toch
blijkt het leven niet altijd even paradijselijk
te zijn. Op een gegeven
moment worden we teruggeworpen
op onszelf en ontdekken we dat
we 'maar' mensen zijn. De dood is
onoverkomelijk en ook bij de kerk
van Marsum is deze voelbaar. Met
tijd en absurdisme als terugkerende
thema’s in haar werk, nodigt Afke
de bezoeker uit vanuit een nieuw
perspectief naar de wereld te kijken.
Haar heldere, hoge stem lijkt
wel gemaakt voor de natuurlijke
akoestiek van de Pancratiuskerk.
Het is dit jaar 25 jaar geleden dat
Anneke van Giersbergen voor het
eerst op het podium stond. Toen met
metalband The Gathering, nu op het
festival alleen. Ze vertelt over haar
indrukwekkende carrière, speelt
ingetogen eigen songs en akoestische
bewerkingen van nummers
uit de jaren tachtig. Met covers
van onder andere Iron Maiden
en Audioslave gaat Anneke terug
naar het begin van haar muzikale
vorming en maakt iets heel nieuws.
Waaraan houden we vast als het
geloof verdwijnt? Het wonder
van Solwerd, verwijzend naar de
tijd dat Solwerd een drukbezocht
bedevaartsoord met heilige krachten
was, moedigde kunstenares
Antonia Rehnen aan tot reflectie.
Als je het Solwerder kerkje binnengaat,
stap je in een soundscape van
Kinetophone en een conglomeraat
van beelden, die met elkaar gecombineerd
steeds een nieuw beeld
vormen. De video-installatie gold.
dust visualiseert associatief met dat
alles met elkaar vervlochten is: de
schepping en het universum, dier en
mens, realiteit en fantasie. Ervaar
voor even dat tijd geen rol speelt,
en het goud in ieder wezen reeds
aanwezig is.
Met nieuw materiaal van zijn album
Komma komt broeder Dieleman
weer naar Terug naar het begin! Op
zaterdag 25 mei vult de Zeeuwse
zanger de Pancratiuskerk in het
wierdendorp Godlinze met zijn
eigenzinnig soort gospel vol zonde,
zaligheid en zeewind. De melodieën
voeren je mee naar het gebied waar
broeder Dieleman leeft en waar
hij zijn inspiratie vindt: het krekengebied
van het Land van Axel. Je
ervaart eerlijke, eigenzinnige, ongepolijste
muziek, waarna ook het
Groninger landschap mystieker aanvoelt
dan daarvoor. Want heeft niet
elke provincie zijn eigen Land van
Axel, met eigen verhalen en illustere
figuren als de heilige Christoforus en
de heks Jane Pape?
In één van de oudste kerken van
de provincie gaat Dudok Quartet
Amsterdam voor een monumentale
beleving! Met behulp van de
akoestiek onder de middeleeuwse
gewelven van de Stefanuskerk van
Holwierde laten ze zien en horen
dat muziek niet oud of nieuw is,
maar altijd weer muziek van nu.
Muziek die ontroert, ontregelt en
een onuitwisbare indruk maakt.
Voor Terug naar het begin kiezen ze
voor uitersten: in twee van de vier
voorstellingen zetten ze een kwartet
van Beethoven naast het werk van
Tristan Keuris. In de andere twee
spelen ze enkel Beethoven... maar
met een alternatieve finale.
Judith van Driel (viool), Marleen
Wester (viool), Marie-Louise de
Jong (viola), David Faber (cello).
Dit jaar bestaat de Stichting Oude
Groninger Kerken vijftig jaar. Dit
gouden jubileum is aanleiding voor
terugkijken, vooruitzien en natuurlijk
vooral: vieren! Aan componiste
Ellen Dijkhuizen werd opdracht
verleend tot het maken van een
bijzondere feestcompositie, waarin
een ode aan de eeuwenoude kerken
wordt gebracht. Na de première
tijdens de officiële verjaardagsviering
van de Stichting Oude
Groninger Kerken op 13 mei 2019,
is de compositie een mooie afsluiting
van de zondag op Terug naar
het begin. Het Kamerorkest van het
Noorden en Jong Vocaal Groningen
tekenden voor de uitvoering van het
muziekstuk.
2 3

Reggie Baay droomt de toekomst in de Molukse Kerk
Ontmoeting met een
De Molukse Kerk in Appingedam heeft van begin
af aan aantrekkingskracht op de bezoekers van
Terug naar het begin. Het was de eerste kerk in
de eerste Molukse wijk van Nederland. In de
afgelopen jaren is de kerk tot beschermd rijksmonument
verklaard en gerestaureerd. Hiermee
is het een symbool geworden voor de geschiedenis
van de Molukse gemeenschap in Indonesië
en Nederland. Voor deze unieke locatie vroegen
we auteur Reggie Baay een Preek voor de Leek
te schrijven. Het werd een pleidooi om stil te
staan bij wat is geweest…
In zijn werk staat Reggie Baay vaak stil bij
zijn verleden: “Mijn ouders kwamen na de Tweede
Wereldoorlog en de Onafhankelijkheidsoorlog vanuit
Indonesië naar Nederland. Ze hadden allebei een
Nederlandse vader en een Indische moeder. Toen ik
geschiedenis ging studeren, werd de koloniale geschiedenis
maar mondjesmaat behandeld. Speciaal over de
Indische en Molukse geschiedenis werd altijd weinig
gesproken, ook door Indische en Molukse mensen zelf.
De laatste tijd merk ik steeds meer dat de interesse er nu
wel is.”
“Tegelijkertijd lijkt er steeds duidelijker een wens
in de maatschappij te bestaan om niet stil te staan bij de
duistere kanten van de geschiedenis maar alleen bij de
dingen waar we trots op kunnen zijn. Dat mensen moeite
hebben met stilstaan bij de zwarte pagina’s uit de geschiedenis,
komt omdat ze vaak denken dat ze zich verantwoordelijk
moeten voelen voor de daden van hun voorouders.
Dat hoeft absoluut niet! Maar je moet het verleden
wel willen leren kennen en er lering uit trekken. Ik ga
de festivalbezoekers ook geen schuldgevoel aanpraten.
Dat heb ik nog nooit gedaan. Waar ik op hoop is begrip
– het begrijpen van de ander is een noodzaak voor
het opbouwen van een goede samenleving. Dat klinkt
misschien utopisch, maar waarom zou je niet geloven
in dromen?”
“Het Molukse kerkgebouw speelt een heel
belangrijke rol bij het herinneren. Fysieke objecten
zijn vaak een wake-up call: je ontkomt er niet
aan bewust te zijn. Het is erg mooi dat de kerk zo
behouden blijft – het symboliseert de geschiedenis
van de Molukse gemeenschap van Appingedam.”
“Ik was blij dat ik gevraagd werd voor de
Preek van de Leek, zeker toen ik hoorde dat ik op die
locatie mag spreken. In deze Preek kom ik met een
persoonlijke boodschap voor de toekomst.”
De Preek van de Leek is mede mogelijk dankzij
het M.V.A. Dierckxfonds en het Lirafonds.
PREEK VAN DE LEEK
Met het landelijke concept ‘Preek van de Leek’ vragen we auteurs met een persoonlijk verhaal in een
eeuwenoude formule tijdens Terug naar het begin een beetje boven zichzelf uit te stijgen. Ze spreken
niet vanuit hun functie of verantwoordelijkheid, maar vanuit hun persoonlijke drive en kwetsbaarheid.
Naast Reggie Baay, gaan ook Pauline Broekema, Nazmiye Oral en Lieke Marsman deze spannende
uitdaging aan.
onbekende op een verborgen
kerkenpad
Soms kunnen we in een landschap zien hoe
mensen zich er door de jaren heen tot verhouden
hebben. Dat geldt zeker voor het wierdenlandschap
van Noord-Groningen. Maar wie
kan ons helpen om dat landschap te lezen, zijn
geschiedenis te ontdekken, en ook ons eigen
beeld over het leven, vroeger en nu te bevragen?
We vroegen kunstenaar en theatermaker Sijas
de Groot om een oude lijn in het landschap
weer zichtbaar te maken. Sijas zag dat het oude
kerkenpad tussen de kerken van Uitwierde en
Marsum verstopt zit in de velden. “Wanneer je
dat pad tijdens het festival opnieuw betreedt,
begeef je je op Trage Paden,” vertelt Sijas.
“Een bewoner van Uitwierde, Albert Landman, attendeerde
me op het oude kerkenpad. Hij vertelde me
dat het pad, iets hoger liggend dan de rest van het
landschap, vroeger werd gebruikt om van wierde
naar wierde, van kerk naar kerk, te wandelen. Door
ruilverkaveling zijn de meeste in de afgelopen eeuw
verdwenen, maar op oude kaarten kon ik duidelijk een
pad tussen Uitwierde en Marsum zien. Het leek me
meteen een mooi idee om zo’n verdwenen verbinding
als uitgangspunt te nemen. Het laat zó goed de verandering
van de tijd zien. Niet alleen met het oog op het
landschap, maar ook op het dorpsleven en de rol van
de kerk daarin. De gemeenschap in Uitwierde reageerde
enthousiast op het plan om dat pad terug te brengen in
het landschap. Dat is trouwens erg belangrijk voor het
laten slagen van het project: want waar het pad ooit lag, is
nu privégrond.”
“Met het oude kerkenpad in mijn achterhoofd, las ik het
proefschrift van theologe Jacobine Gelderloos. Ze reikt
in haar proefschrift nieuwe perspectieven aan door op
een andere manier naar de rol van de kerk in het dorpsleven
te kijken: ‘als plek waar reflectie, zingeving, ritueel,
zorg en gemeenschap samenkomen’. Het inspireerde
me om met Trage Paden hierover een dialoog op gang
brengen. Dat alles begint volgens mij met kijken naar het
landschap en dat te bevragen.”
“Tijdens het festival stellen we het oude kerkenpad
voor twee dagen weer open voor publiek. Samen met
een onbekende gesprekspartner ga je op pad om het
landschap te lezen. Hoe ziet een geoloog het landschap?
Hoe ervaart een huidige bewoner het? Welke nieuwe
inzichten kan zo’n dialoog voor jou opleveren? De
ontmoeting met een onbekende zorgt ervoor dat je lagen
van het landschap ontdekt die daarvoor voor jou onzichtbaar
waren. Het gesprek tussen twee mensen wordt meer
dan alleen een oppervlakkig praatje. De afstand tussen
Uitwierde en Marsum is niet zo groot, maar tijdens
het festival doen we een uur over de wandeling. We
staan stil, we kijken, we luisteren. We wandelen over
Trage Paden, weg van de bewoonde wereld en het
alledaagse…”
Trage Paden is een coproductie van PeerGrouP
en festival Terug naar het begin. De wandeling
duurt maximaal een uur, is doorlopend te
bezoeken en start bij de kerk van Uitwierde.
Foto: Koos Breukel
Kunstroute
Faisel Saro
RUTU
Mariakerk
Kerkpad 8, Krewerd
Za & zo:
10.00-18.00
doorlopend te
bezoeken
Muziek
Joke Hermsen, Corrie
van Binsbergen,
Fernando Lameirinhas,
Mehmet Polat
TIJD EN MELANCHOLIE
Donatuskerk
Kerkpad 7, Leermens
Zondag:
13.30-14.15
15.15-16.00
17.00 -17.45
Muziek
Harmʼs Fork
De Proeftuin
Achter de Nicolaïkerk,
Wijkstraat 32
Appingedam
Zaterdag:
19.00-19.30
20.00-20.30
Podcasts
Karlijn Benthem en Anne
Jan Toonstra
RONDJE OM DE KERK
Beluister ‘Rondje om
de kerk’ op onze
website en/of op
iTunes en Spotify.
Muziek
Koorbazen
50 MANNEN / 50 STEMMEN / ODE AAN
PROTEST
Paulus en Petruskerk
Kerkpad 4, Loppersum
Zaterdag:
11.45-12.30
13.30-14.15
15.15-16.00
Preek van de Leek
Lieke Marsman
PREEK VAN DE LEEK
Johanneskerk
Fraeilemaweg 18,
Losdorp
Zaterdag:
11.00 -11.30
12.45-13.15
14.30-15.00
Theater
Marcel Blekendaal
DE POLDERWACHTER
Dijk van Delfzijl
Verzamelpunt:
Eemshotel, Zeebadweg
2, Delfzijl
Za & zo:
12.45-13.30
14.30-15.15
16.15 -17.00
Muziek
Marlene Bakker
RAIF
Kerk van Eenum
Kerkpad 14, Eenum
Zondag:
12.30-13.15
14.15-15.00
16.00-16.45
Hoe ontstaat verbondenheid met
een plaats, met de geschiedenis
en met mensen? Kunstenaar Faisel
Saro vertelt: “Hoewel ik geboren
ben op Curaçao en tot mijn zevende
opgroeide in Suriname, voel ik me
sterk verbonden met Krewerd en
haar omgeving”. Met Rutu neemt
hij je mee in zijn verhaal en laat hij
zien hoe zijn afkomst is verbonden
met het Groningse platteland. Aan
de hand van zijn persoonlijke herinneringen
doorgrond je samen met
hem de historische, geografische en
maatschappelijke lagen die aan de
kerk ten grondslag liggen. De installatie
doet hiermee een appèl op het
associatief denken: welke verhalen
zijn er nog meer?
4
Op zoek naar het ultieme Terugnaar-het-begin-gevoel?
Fiets op
zondag 26 mei door het historisch
wierdenlandschap naar de
Donatuskerk in Leermens voor Tijd
& Melancholie. Romanschrijfster en
filosofe Joke Hermsen stelt vragen
over tijd, liefde, kunst en melancholie.
Samen met gitariste Corrie van
Binsbergen, Portugese saudade van
Fernando Lameirinhas (gitaar en
zang) en Turkse hüzün van Mehmed
Polat (ud) bieden ze hoopvolle
en troostende vergezichten. Een
voorstelling voor iedereen die wel
een beetje rust en reflectie kan
gebruiken.
De zaterdag kan niet beter afgesloten
worden dan door Harm’s
Fork! Geestelijk leider Harm Wierda
neemt vanachter zijn orgel de band
bij de hand en voert op bevlogen
wijze het publiek mee in een opwindende
trip vol psychedelische soul
en blues…. Kom luisteren en geniet!
De podcastserie ‘Rondje om de
kerk’ vertelt de verhalen van vijf
dorpen door de ogen - of oren - van
een wielrenner. Voor een keer stapt
hij van zijn fiets en gaat samen met
zijn buurvrouw in gesprek met de
bewoners van de festivaldorpen.
Zijn ze hier gelukkig? Wanneer
wel? Wanneer niet? Beluister de
opnames voor je naar het festival
gaat of download ze van iTunes
of Spotify om te beluisteren terwijl
je op de fiets zit. Zo maak je een
rondje om de kerk van Godlinze,
Leermens, Garrelsweer, Holwierde
en Appingedam.
Met een a-capella-mix van klassiek,
rock, pop, hiphop, spoken word en
beatbox geven de Koorbazen meer
dan een concert. Met experimenten
in muziek en theater/performing
art zoeken de mannen, van alle
leeftijden, nieuwe manieren om een
verhaal te vertellen. De Koorbazen
vroegen elkaar: waar vecht jij
voor? Het resultaat is dit prachtige
programma van protest. Met eigen
gearrangeerde versies van nummers
als ‘Iron Sky’ (Paulo Nutini), ‘Smells
Like Teen Spirit’ (Nirvana) en Bella
Ciao (Italiaans strijdlied). De kwetsbaarheid
en de kracht van vijftig
mannen smelt samen.
Koorbazen staat o.l.v. een artistiek
team bestaande uit Paul
Maaswinkel (muzikaal leider,
dirigent en arrangeur) Boudewijn
Koops (regie) en Erik Franssen (film,
fotografie en visuals).
“Marsmans gedichten zijn gevoelig,
introvert en afgrondelijk. Ze dwalen
door het menselijke innerlijk en laten
onderwijl universele zaken zien.
Haar belangrijkste poëtische drijfveren
zijn onzekerheid en twijfel.
In alle soorten en maten: sociale
onzekerheid, levensangst, kleine en
grote twijfels, hoe moet je je gedragen,
waar vind je houvast?”. Met
deze woorden van Vrij Nederland
zal het geen verrassing zijn dat
Lieke Marsman je met haar preek
diep in de eigenaardigheden van
het menselijk bewustzijn laat duiken.
Nog maar twee jaar terug schreef
ze haar geëngageerde debuutroman,
Het tegenovergestelde van
een mens, over klimaatverandering.
Bovendien verscheen onlangs haar
bundel De volgende scan duurt
vijf minuten, geschreven nadat er
kanker bij haar geconstateerd werd.
Schipperend tussen het persoonlijke
en het politieke geeft Lieke deze
preek een geheel eigen lading.
Er is volop gewerkt aan de dijk in
Delfzijl! Hij is veel hoger, breder
én dubbel geworden... Voor
Nederlands enige polderwachter is
het de ideale plek om zijn verhaal
te vertellen over de Nederlanders
als scheppers van ons eigen land.
De dijkendichter, de rattenvanger,
de gameboy en Hans met zijn dikke
vinger komen allemaal voorbij.
Misschien spotten we zelfs een
vriendelijke wolf in onze nieuwe
natuur. Zijn wij op weg naar het
eind of eindigen we toch bij het
begin? Met de polderwachter,
polderaar bij uitstek, moet je er niet
raar van opkijken als we ergens in
het midden uitkomen. Net naast de
waarheid…
Ben je na het verhaal van de polderwachter
nieuwsgierig geworden
naar de plannen met de dijk? Er
is een expert van Noorderzijlvest
aanwezig om je hier alles over te
vertellen.
Als je na alle kronkelige landweggetjes
het romaanse kerkje van
Eenum dan eindelijk bereikt, lijkt
alles samen te vallen. Hier neemt
de zoete stem van de Groningse
Marlene Bakker je op filmische
wijze mee door het Grunnegse
platteland. Met muziek die bol staat
van verlangen en weemoed moet
het hier wel waanzinnig romantisch
worden. Laat je meevoeren in
een unieke luisterervaring waarin
Marlene zingt over de magie van
het noorden in het aardse Gronings
dat naadloos aansluit op de hedendaagse
indiepop. In de woorden
van Eenum: “Blied dat joe der
binn’n”.
5

molenweg
zeerijperweg
Dorpshuis
Bij Jacobus
< Groningen
De Diekʼnn
lopsterweg
Hotel Spoorzicht
wijmersweg
1. DE SCHEVE BOMEN VAN BORG RUSTHOVEN
Langs het Damsterdiep ligt, tussen hoge
bomen, de statige borg Rusthoven. De
bomen zijn door de sterke westerwind
oostwaarts gebogen.
2. HET VERDWENEN LADYSMITH
Ooit lag hier het buurtschapje Ladysmith
(‘Laddiesmit’ in de volksmond). Het
buurtschapje uit 1901 verkreeg zijn naam
doordat de aannemer zijn steun aan de
Boeren in het belegerde stadje Ladysmith
in Zuid-Afrika kenbaar wilde maken.
6
Plattegrond
LEGENDA
S
P
Autoweg
Fietspad
Kunstroute
Water
Zee
Podcast 'Rondje om de kerk'
Tips van de gids
Eten & drinken
Rustpunt
Station
Parkeerplaats
S
KOORBAZEN
Petrus en Pauluskerk
Kerkpad 4
Zaterdag:
11.45-12.30
13.30-14.15
15.15 -16.00
Tips van de gids
SANNE MEIJER
Loppersum
SIEN VANMAELE
Het Oude
Kerkje
Kerkepad 2
Za & zo:
13.45-14.45
17.15-18.15
Zeerijp
bosweg
ACADEMIE MINERVA
EN PRINS CLAUS
CONSERVATORIUM
Jacobuskerk
Borgweg 11,
Za & zo:
13.30-14.15
15.15-16.00
17.00 -17.45
eenumerweg
Brasserie Meer
wirdumerweg
wijmersweg
Garrelsweer
SAARTJE VAN CAMP
Kerk van Eenum
Kerkpad 14
Zaterdag:
12.30-13.15
14.15-15.00
16.00-16.45
Eenum
< poortweg
oosterwijtwerweg
hogeweg
kerkeweg >
Wirdum
2 , JONGERENPLATFORM
VAN HET NOORD
NEDERLANDS TONEEL &
CLUB GUY&RONI
Kerk van Wirdum
Kerkeweg 24
Za & zo:
12.45-13.30
14.30-15.15
16.15 -17.00
3. DE MIDDELEEUWSE HANDELSROUTE
Tussen de stad Groningen en Delfzijl
loopt de middeleeuwse Stadsweg. Dit pad
was eeuwenlang de belangrijkste handelsroute
tussen Groningen en Emden en
maakte handel mogelijk met de Baltische
Staten. De weg is nog grotendeels intact!
4. DE WONDERLIJKE WIERDE
Lang geleden gooide een dief drie hosties
in de sloot naast de kerk van Solwerd. Ze
bleven drijven en straalden met oogverblindend
licht. Pelgrims kwamen daarna
eeuwenlang van heinde en verre naar het
heilige water van Solwerd.
MARLENE BAKKER
Kerk van Eenum
Kerkpad 14
Zondag:
12.30-13.15
14.15-15.00
16.00-16.45
9
stadsweg
kapslaan
< provincialeweg
Tjamsweer
7. DE ZEEMONSTERS VAN DE EEMSMONDING
Vroeger was de Eemsmonding voor veel
schippers een regelrechte nachtmerrie,
want zandbanken lagen als onzichtbare
zeemonsters in het water. Die zandbanken
hebben de gekste namen: wat dacht je
van Paap, Hond en Beppegat?
8. DE VLEERMUIZEN IN HET BIESSUMERBOS
Iets ten westen van het wierdedorpje
Biessum ligt het Biessumerbos. Naast de
wilgen, hooilandjes en vijvers vind je in
het bos ook een spannende vleermuizenbunker.
9. DE MYSTERIEUZE STAPEL STENEN
Op het kerkhof van Wirdum ligt een
mysterieuze stapel stenen. Volgens een
legende werd er héél vroeger recht
gesproken bij deze stenen. Ze geven de
precieze plek aan waar familievetes en
andere conflicten werden beslecht.
3 3
ROSA EVERTS
Mariakerk
Dorpsstraat 29
Za & zo:
10.00-18.00
LIEKE MARSMAN
Johanneskerk
Fraeilemaweg 18
Zaterdag:
11.00 -11.30
12.45-13.15
14.30-15.00
Restaurant Eemshaven
Krewerd
kloosterweg
kloosterweg
< tjamsweersterweg
N360
stadhouderslaan
dijkhuizenweg
P
broerstraat >
kloosterweg
Nicolaïkerk
De Kindertuin
13 De Proeftuin
Plattegrond Appingedam centrum
Synagoge
5
Luingahof Bierum
Theeschenkerij
P
11
Fietsverhuur
12
6
3
S
Appingedam
Synagoge
Nicolaïkerk
1
7
2
wijkstraat
9
overdiep
Rondvaart Damsterveer
zaterdag: 13.15 / 14.30/16.00 /17.15
zondag: 13.30 / 15.00 / 16.30
Kaarten kosten €5,- en zijn aan boord
en bij VVV te verkrijgen.
P
dijkstraat
8
woldweg
holwiederweg
holwiederweg
Centrum Kabzeël
De Proeftuin
fivelweg
Opwierde
Centrum Kabzeël
10
hogewerfl aan
Bierum
Molukse Kerk
farmsumerweg
Bij Neel ʻn Geer
Solwerd
farmsumerweg
< georg van saksenlaan
burgemeester klauckestraat
TATIANA KOLEVA,
YOUTH PERCUSSION
POOL, RUTGER VAN
OTTERLOO
Stefanuskerk
Kerkpad 1
Zaterdag:
13.30-14.15
15.15-16.00
17.00 -17.45
Holwierde
nansumerweg
AFKE MANSHANDEN
Mauritiuskerk
Marsumerweg 14
Za: 10.00-18.00
Zo: 10.00-17.00
Molukse Kerk
KERK SOLWERD
solwerderweg
Marsum
ANTONIA REHNEN
Kerk van Solwerd
Solwerderweg 5a
Za & zo:
10.00-18.00
DUDOK QUARTET
AMSTERDAM
Stefanuskerk
Kerkpad 1
Zondag:
11.00 -11.45
12.45-13.30
14.30-15.15
16.15 -17.00
zwet
opwierdeweg
Uitwierde
Opwierde
europaweg
N360
schuitenzand >
S
Eten & Drinken Appingedam
1 - Restaurant de Basiliek
2- Brasserie/Cafetaria
De koning van Groningen
3 - Hof van Daam
4 - De Vesting
5 - Aan Tafel
6 - Steakrestaurant Haïfa
7 - De Daame
8 - Croissanterie Fifties
9 - Restaurant Gooday
10 - Nefertari
11 - Café de Doofpot
12 - Paviljoen Overdiep
13 - De Proeftuin
8
2
Hoe ver is het fietsen?
Houd rekening met kronkelende weggetjes en
tegenwind. Maak een haalbaar plan: neem een
voorstelling die je niet wilt missen als uitgangspunt
voor je fietsroute.
TER INDICATIE
Garrelsweer - Loppersum:
3,8 km - 18 min fietsen / 8 min auto
Losdorp - Tjamsweer:
9,1 km - 30 min fietsen / 11 min auto
Loppersum - Heveskes:
18,1 km: 1 uur + 10 min fietsen / 22 min auto
KUNSTROUTE
Solwerd - Marsum: 2,6 km - 10 min fietsen
Marsum - Krewerd: 5,2 km – 16 min fietsen
Krewerd - Oosterwijtwerd: 4,1 km - 12 min fietsen
Oosterwijtwerd - Solwerd: 5,6 km - 19 min fietsen
Met het blokkenschema krijg je een goed
overzicht van de speeltijden. Deze is te
downloaden op www.terugnaarhetbegin.nl
SIJAS DE GROOT
Kerk van Uitwierde
Torenpad 1
Za & zo:
10.00-18.00
pavelionsweg
Delfzijl
poortweg
S
NICOLAÏKERK
Wijkstraat 32
STUDIO TAPE
Zaterdag:
14.00-14.45
16.00-16.45
Zondag:
13.00-13.45
14.45-15.30
jachtlaan
ELLEN DIJKHUIZEN,
KAMERORKEST VAN
HET NOORDEN,
JONG VOCAAL
GRONINGEN
Zondag: 18.00
CENTRUM KABZEËL
Dijkstraat 77
PIETER DE GRAAF
Zaterdag:
11.00 -11.45
12.45-13.30
14.30-15.15
damsterlaan
7
kustweg
uitwierderweg
koningin
julianalaan
hogelandsterweg
SYNAGOGE
Broerstraat 6
TOLLS & ESTHER DE
JONG
Zaterdag:
14.15-15.00
16:00-16:45
17.45 -18.30
PAULINE BROEKEMA
Zondag:
11.00 -11.30
12.45-13.15
14.30-15.00
Heveskes
MOLUKSE KERK
Harkenrothstraat 2
REGGIE BAAY
Zaterdag:
11.45-12.15
13.30-14.00
15.15-15.45
MARCEL BLEKENDAAL
Dijk van Delfzijl
Verzamelpunt:
Eemshotel,
Zeebadweg 2
Za & zo:
12.45-13.30
14.30-15.15
16.15 -17.00
Eemshotel
RICHARD BOLHUIS
Kerk van Heveskes
Heveskes 206
Za & zo:
10.00-18.00
Za: muzikale
performance om
20.30
KERK VAN OPWIERDE
Opwierderweg 152
WIJKWOLD & BEEKHEK
NEEM EEN EENHOORN
Za & zo:
14.15-15.00
16.00-16.45
17.45 -18.30
DE PROEFTUIN
Achter de
Nicolaïkerk
HARMʼS FORK
Zaterdag:
19.00-19.30
20.00-20.30
DE KINDERTUIN:
Za & zo:
12.00-18.00
DE KUNSTBENDE:
15.00-17.00
SWOOLISH GARAGE:
17.00-20.00
WIJSHEID OP WIELEN:
17.00-20.00

De kunstroute van
Terug naar het begin
Vier eigentijdse kunstenaars lieten zich
inspireren door vier oude Groninger kerken.
De nieuwe kunstinstallaties zijn op Terug
naar het begin afzonderlijk te bezoeken, en
samen vormen ze een prachtige kunstroute die
aanleiding was voor het verhaal ‘Het geloof in
de kunst’ van dr. Leo Delfgaauw.
Dr. Leo Delfgaauw is als kunsthistoricus
verbonden aan Academie Minerva/
Kenniscentrum Kunst & Samenleving.
HET GELOOF IN DE KUNST
Eén van de belangrijkste wegbereiders van de moderne
kunst, de Russische schilder Kazimir Malevich,
publiceerde in 1922 een tekst onder de titel God is niet
onttroond. Waarschijnlijk raakte hij een gevoelige
snaar, want het geloof was voor velen aan het wankelen
gebracht. Waren de Eerste Wereldoorlog en de
Russische Revolutie al niet bevorderlijk voor godsvertrouwen
en kerkgang, nu leek ook de kunst zich los te
zingen van traditionele wereldbeelden en geloofsovertuigingen.
De moderne kunst was goddeloos. Maar
was dat wel zo?
Voor Malevich was het geschilderde zwarte
vierkant de ultieme icoon. Een spiritueel beeld van
hemelse harmonie. En hij was zeker niet de enige
kunstenaar in zijn tijd die zich liet inspireren door religie
of spiritualiteit. Zoals de kunst uitdrukking kan
geven aan religieuze beleving, zo is het geloof diep in
de kunst verankerd. God is dus niet verdwenen in het
zwarte vlak van Malevich, maar zit in dit mystieke universum
nog stevig op zijn troon.
En ook vandaag nog geven kunstenaars uitdrukking
aan allerlei overtuigingen, belijdenissen en rituelen.
De kunst biedt tegenwoordig veel van wat vroeger tot het
domein van het geloof behoorde zoals bezinning, bewondering
en schoonheid. De kunstwereld kent opmerkelijke
liturgische parallellen: er zijn processies, maaltijden,
seances en ontmoetingen. Menig kunstreis heeft het karakter
van een bedevaart en van een loutering. Kortom; er
is een stevig geloof in de moderne kunst.
Hoe passend is het dan ook dat voor de
Kunstroute van Terug naar het begin aan vier kunstenaars
is gevraagd om nieuwe betekenis te geven aan
eeuwenoude kerkgebouwen. De ontmoeting van kerk en
kunst is als een weerzien van oude bekenden: door hun
levenswandel wat uit elkaar gegroeid, maar tegelijk sterk
verbonden in hun hoopvolle vooruitblik.
Kunstenaars Rosa Everts, Afke Manshanden,
Antonia Rehnen en Faisel Saro hebben met hun werk de
kerken bezield met hun verbeelding. In Oosterwijtwerd
beschouwt Rosa de kerk als toevluchtsoord waar beschutting
kan worden gezocht tegen geweld en dreiging van
mens en natuur. Maar deze vluchtplaats garandeert
nog geen onderdak in de gemeenschap; het kerkgebouw
biedt hoop maar laat ook ruimte voor argwaan.
De gemeenschap staat centraal in het werk van Afke
en zij neemt het kerkgebouw van Marsum letterlijk
als een perspectief op het omliggende dorp. Waarom
willen veel mensen bij de kerk begraven worden ook
al staat de kerk leeg? Welke betekenis heeft de kerk
voor het dorp en hoe geven dorpelingen betekenis aan
het gebouw? Als ‘Het Wonder van Solwerd’ creëert
Antonia een bewegend beeld in de kerk waarbij
animatie en projectie de serene ruimte omtoveren tot
een plaats voor overpeinzing en ontdekking. En in
Krewerd relateert Faisel de historische plek van de
kerk met zijn eigen geschiedenis. Hoe ontstaat verbondenheid
met een plaats, met de geschiedenis en met
mensen? Uiteindelijk krijgen alle lijnen van verbintenis
hun betekenis in verhalen van wederkerige
betrokkenheid. Verhalen die de historische, geografische
en maatschappelijke lagen verbinden die aan de
kerk ten grondslag liggen.
Met hun bijdragen maken de vier jonge
kunstenaars ieder net zozeer een nieuw icoon als
Malevich indertijd met zijn beroemde vierkant. Vier
installaties die het geloof in de kunst uitdrukken. Niet
een geloof van dogma’s en verboden, maar een geloof
van verrassing en verwondering. Vanaf de troon wordt
vast geglimlacht.
De kunstroute is mede mogelijk dankzij
het Mondriaan Fonds en het Ben Remkes
Cultuurfonds
Alsof er al muziek door de
lege ruimte stroomt
Het kerkje van Heveskes is het eenzaamste kerkje in de provincie Groningen.
De huizen eromheen zijn verdwenen en hebben plaatsgemaakt voor de
chemische industrie van Delfzijl. Je ruikt de fabrieken, ze zijn het decor van
het kerkje. De rails er voorlangs maken een symbolische verbinding tussen
religie en de moderne industrie. Al sinds de omgeving van de kerk is gesloopt
en het interieur van de kerk dezelfde behandeling heeft ondergaan, is het
een prachtige locatie voor kunstenaars. Zo ook voor kunstenaar Richard
Bolhuis die zijn installatie Heveskes baseert op deze unieke locatie. Hoe
kwam hij terecht in het midden van nergens?
WAAROM HEVESKES?
“De leegte in deze kerk spreekt me aan. Het gebrek
aan protserige ornamenten. Het mysterieuze, bizarre
'decor' van het Chemiepark Delfzijl staat in schril contrast
met het eeuwenoude kerkje. Ik ben gefascineerd
door kleine sobere kerkjes in de provincie Groningen.
Het kerkje van Oostum, gelegen op een wierde, is ook
zo'n betoverende locatie. De akoestiek in deze kerkjes
is heel natuurlijk. Het is alsof er al muziek door de
lege ruimtes stroomt.
Mijn werk is locatie-specifiek; het kerkje wordt
onderdeel van de installatie. Ik reageer op de sfeer en
de akoestiek van de ruimte. In het kerkje van Heveskes
ligt de nadruk op mijn films en soundscapes. Ik maak
muziek, tekeningen en films. Maar ik kan deze disciplines
niet los van elkaar zien. In mijn werk is alles
met elkaar verbonden.”
BOLHUIS IS EEN GRONINGSE NAAM. LIGGEN JE WORTELS IN
DEZE PROVINCIE?
“Mijn opa kwam uit Midwolda en mijn oma kwam uit
Meeden. Ik voel me thuis in de provincie Groningen.
Het zit blijkbaar in mijn genen. Ik ben momenteel bezig
met twee films, Oldambt en Delfzijl. In deze non-lineaire
films, met enkel abstracte soundscapes en zonder dialogen,
belicht ik de verscheidenheid van deze prachtige
onderbelichte gebieden. De weidsheid en de meditatieve
rust in deze landschappen lenen zich goed voor mijn
zwart-wit films waarin tijd geen rol speelt.”
JE TREEDT OP ZATERDAGAVOND 25 MEI SAMEN MET SARANGI-SPE-
LER VINCENT SWIERSTRA OP. HOE IS EEN INDIAAS INSTRUMENT IN
GRONINGEN BELAND?
“Hoe die landing ging weet ik niet. Maar Vincent heeft
een prachtig boek geschreven: De Magiër (Memoires van
een Dwaas) waarin zijn sarangi een grote rol speelt. Ik
heb Vincent uitgenodigd om met mij in het kerkje van
Kerk van Heveskes. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Foto: Bert van As
Heveskes op te treden als onderdeel van mijn installatie
daar. Ik ben erg benieuwd hoe zijn sarangi in het
kerkje klinkt. Improviseren met Vincent is een soort
van onbegrensd thuiskomen.”
Tijden en adres: zie pagina 11. Voor de
avondvoorstelling van 20.30 uur regelen we
een bus. Zie website.
Dit programma wordt mogelijk gemaakt door
Groningen Seaports.
Preek van de Leek
Nazmiye Oral
PREEK VAN DE LEEK
Preek van de Leek
Pauline Broekema
STILLE HELDEN
Muziek
Pieter de Graaf
FERMATA
Preek van de Leek
Reggie Baay
TEGEN HET VERGETEN
Kunst
Richard Bolhuis
HEVESKES
Kunstroute
Rosa Everts
SCHILTRAEM
Muziek
Saartje Van Camp
KOMMA
Theater
Sien Vanmaele
WITLOF FROM SYRIA
Johanneskerk
Fraeilemaweg 18,
Losdorp
Zondag:
11.00 -11.30
12.45-13.15
14.30-15.00
Synagoge
Broerstraat 6,
Appingedam
Zondag:
11.00 -11.30
12.45-13.15
14.30-15.00
Centrum Kabzeël
Dijkstraat 77,
Appingedam
Zaterag:
11.00 -11.45
12.45-13.30
14.30-15.15
Molukse kerk
Harkenrothstraat 2,
Appingedam
Zaterdag:
11.45-12.15
13.30-14.00
15.15-15.45
Kerk van Heveskes
Heveskes 206,
Farmsum
Za & zo:
10.00-18.00
Za: muzikale
performance om 20.30
Mariakerk
Dorpsstraat 29,
Oosterwijtwerd
Za & zo:
10.00-18.00
doorlopend te
bezoeken
Kerk van Eenum
Kerkpad 14, Eenum
Zaterdag:
12.30-13.15
14.15-15.00
16.00-16.45
Het Oude Kerkje
Kerkepad 2,
Garrelsweer
Za & zo:
13.45-14.45
17.15-18.15
In de Johanneskerk van Losdorp is
op zondag het woord aan Turks-
Nederlandse actrice en schrijfster
Nazmiye Oral. In haar zoektocht
naar zachtmoedige confrontaties,
naar vrij en onbevreesd spreken,
naar radicale intimiteit heeft ze een
preek voorbereid waarmee ze de
luisteraar meeneemt. Moeten we
bang zijn voor deze tijd, of juist
helemaal niet?
Speciaal voor Terug naar het
begin brengt auteur en journalist
Pauline Broekema in de synagoge
van Appingedam haar preek over
‘stille helden’. Aanleiding is haar
laatste boek Het uiterste der zee:
"De stille helden zijn mijn anker
geweest. Naast alle ellende die ik
tot me moest nemen om het boek
te kunnen schrijven waren zij een
bron van inspiratie. De wetenschap
dat er altijd mensen zullen zijn die
klaar staan voor je, die in tijden van
spanning, van onderdrukking de rug
recht houden én die dat om niets
doen, die zich er niet op laten voorstaan.
Daarom in dubbel opzicht de
stille helden."
Fermata is een zoektocht naar
betekenis, terug naar de basis, van
de Nederlandse pianist en componist
Pieter de Graaf. De titel is een
verwijzing naar een rustteken in het
klassieke notenschrift, dat zoiets wil
zeggen als ‘neem de tijd’. Na een
rijke muzikale carrière, bij o.a. het
Kyteman Orchestra, stopte Pieter
een tijdje met spelen om zijn eigen
weg te vinden. Nu combineert hij
eenvoudige melodieën met virtuoze
passages, zonder de betekenis van
elk individueel liedje te verliezen. In
het veelkleurige Centrum Kabzeël
in hartje Appingedam komt dit tot
uiting in een one-man-show, met
piano, bass-pedalen, een paar keyboards
en een laptop.
Alles wat je hoort vloeit op dat
magische moment uit zijn vingertoppen,
niets is in steen gebeiteld. Elke
show is anders en uniek.
In weerwil van geluiden die de
laatste tijd te horen zijn om die
duistere kanten toch vooral te laten
‘rusten’, houdt schrijver Reggie Baay
in de Molukse kerk een persoonlijk
vertoog tegen het vergeten.
Waarom is het juist nu van belang
dat we ook stilstaan bij die aspecten
van onze geschiedenis die sommigen
van ons juist willen vergeten?
De Molukse kerk in Appingedam is
een plek waar bij uitstek gedeelde
geschiedenissen samenkomen. Die
van Nederland en Indonesië, onder
andere. Die gedeelde geschiedenis
heeft mooie maar zeker ook duistere
kanten.
Met als mysterieus decor het industriegebied
Delfzijlster Oosterhoek,
herinnert alleen het 13e-eeuwse
kerkje op de wierde nog aan
het vroegere dorpje Heveskes.
Muzikant-kunstenaar Richard
Bolhuis neemt juist deze specifieke
plek als uitgangspunt voor zijn
installatie Heveskes. Zijn werk is
opgebouwd uit soundscapes, filmloops
en tekeningen. In en rondom
het kerkje reageert hij op de architectuur,
het landschap en het licht,
waarbij tijdloosheid en verwondering
bepalende elementen zijn.
De installatie is tijdens het festival
doorlopend te bezoeken. Wanneer
het op de zaterdagavond begint
te schemeren, begint om 20.30
uur een muzikale performance van
Richard met sarangi-speler Vincent
Swierstra…
De Mariakerk van Oosterwijtwerd
is van oorsprong een plek waar
mensen uit de omgeving naartoe
vluchten tijdens hoogwater. Zou
dit scenario in de toekomst, door
de stijgende zeespiegel opnieuw
denkbaar zijn? Met haar installatie
Schiltraem, middelnederlands voor
schuilplaats, schetst kunstenaar Rosa
Everts een dystopisch toekomstbeeld
waarin mensen opnieuw schuilen
voor het hoge water in de kerk.
Ontdek hoe ze speelt met thema's
als afwezigheid, onzichtbaarheid
en het onbekende: “want ook de
dingen die je niet ziet, of buiten
beeld laat, kunnen een verhaal
vertellen”.
Saartje Van Camp, celliste bij
Spinvis, is gek op verhalen. Ze
verzamelt de muziek die mensen
zich van vroeger nog kunnen herinneren
– traditionele melodieën
en kinderliedjes die alle aspecten
van het leven raken. Haar liefde
hiervoor heeft gezorgd voor het fonkelnieuwe
soloprogramma Komma:
een voorstelling over de tijd, over
verhalen die nooit stoppen. Wij
zijn enkel komma´s in een verhaal
dat al lang begonnen is. Met een
loopstation stapelt ze laag op laag.
Een cello wordt een heel orkest,
haar stem wordt een koor. Een oud
romaans kerkje zoals die van Eenum
is de gedroomde plek voor de
muziek van eeuwen.
Niet te verwarren met het gelijknamige
programma Komma van
broeder Dieleman. Het gaat om
twee verschillende voorstellingen.
Het Oude Kerkje van Garrelsweer
is een nieuwe, en één van de
kleinste locaties van Terug naar
het begin. Op deze intieme plek
tilt theatermaker Sien Vanmaele de
zintuiglijke ervaring naar een hoger
plan. Haar passie voor koken en
theater gebruikt ze als middel om
ontmoetingen tot stand te brengen
en zichzelf en de wereld kritisch
te bevragen. Zo ook in haar food
performance ‘Witlof from Syria’.
De vraag: “Wil je met me koken?”
leidde tot verschillende ontmoetingen
met mensen van Syrische
afkomst, thuis in hun keuken.
Hoe is het om via een gedeelde
passie – het koken – tot verbinding
te komen met een ander?
Kan je daarbij loskomen van je
vooroordelen?
Witlof from Syria is de ontroerende
weerslag van die ontmoetingen in
de keuken.
8 9

City Central:
internationals welcome
Living in Groningen city, it's easy to
spend all you time within its limits.
But why not venture into the countryside?
Just beyond the city a beautiful
landscape awaits with its endless views
only broken up by the spires of ancient
churches. This is the setting of festival
Terug naar het begin ("back to the
beginning"). In the medieval town of
Appingedam and the small villages
surrounding it, every church is the
location of a musical or theater performance.
On our website we marked
the performances that are easy to
follow without knowledge of Dutch as
‘Language no problem’.
On top of this, we offer a guided Englishlanguage
tour on Saturday together
with City Central. Our guide, Joost
Nussy, takes you by bicycle to see several
performances, scenic views and the
prominent features of Appingedam and
the old Groningen villages.
Op pad met Sanne Meijer
COLOFON
Terug naar het begin is het festival van
de Stichting Oude Groninger Kerken en
wordt jaarlijks mogelijk gemaakt door de
fantastische medewerking van plaatselijke
kerk- en dorpscommissies en andere
vrijwilligers.
TEAM TERUG NAAR HET BEGIN
Geert Lameris, oprichter | bedenker | vader
van het festival
Minke van der Velde, dagelijkse leiding |
programmering | productie
Nicole Dijk, ondersteuning organisatie |
productie | coördinator vrijwilligers
Thessa Wolthuis, productie | coördinatie &
organisatie De Proeftuin
Annejet Fransen, marketing | communicatie
IN SAMENWERKING MET
Liza Verhoeven, grafische vormgeving
Frits Hesseling, curator kunstroute
Rinnert Veldman en Mieke den Braber,
aankleding festival
Studio Tape, gezinsprogramma
IN OPDRACHT VAN
Peter Breukink, directeur Stichting Oude
Groninger Kerken
www.terugnaarhetbegin.nl
Vind je het lastig om keuzes te maken? De gegidste fietsexpeditie van Sanne Meijer
lost dit meteen op! In een kleine groep fiets je van dorp naar dorp langs de mooiste
weggetjes en interessante plekken. Onderweg vertelt Sanne verhalen over het festivalgebied
met leuke activiteiten, en natuurlijk bezoeken jullie ook voorstellingen in
oude Groninger kerken. Kijk voor tickets op onze website.
Misschien ken je Sanne van haar blog, Sanne Meijer Onderweg. Met de fiets doorkruist
ze de provincie op zoek naar mooie plekjes, boeiende verhalen en de rijke
geschiedenis van de streek. www.sannemeijeronderweg.nl
We zijn blij met de medewerking van…
FIETSVERHUUR PARKDIENSTEN EEMSDELTA
Openingstijden: za & zo 9.00-12.00 uur in
De Proeftuin.
PAVILJOEN OVERDIEP
www.paviljoenoverdiep.nl
DE VESTING
www.cateringdevesting.nl
BIBLIOTHEEK APPINGEDAM
www.biblionetgroningen.nl
GEORGE MARTENS SCHOOL
www.martensschool.nl
GAMMA APPINGEDAM
www.gamma.nl
ENORM VAN DER MOLEN APPINGEDAM
www.enorm.nl
CATERING&VERHUURBEDRIJF LIENUS KOSTER
www.lienus.nl
VIERVERHUUR
www.vierverhuur.nl
STICHTING GREEN PASSION
www.stichting-greenpassion.jouwweb.nl/
green-passion
VRIJDAG ADVIES
www.bijvrijdag.nl
KUNSTBENDE
www.kunstbende.nl
KINDEREN: 20% KORTING OP
CREATIEVE LESSEN VIA IVAK
Wil jouw kind graag creatieve lessen of workshops volgen in beeldende kunst, muziek, dans
of toneel/musical, en wordt dit zijn eerste lesjaar? Dan geeft het IVAK 20% korting op de
lesprijs, met een max. van €80,- middels het Persoonlijk Cultuur Budget (PCB). Dit budget is in
het leven geroepen om elk kind uit Delfzijl, Appingedam en Loppersum deel te kunnen laten
nemen aan cultuur. De docent berekent de korting door aan de leerling en krijgt dit bedrag
terug via IVAK*.
WIL JE MEER WETEN? KIJK DAN OP WWW.IVAK.NET/PCB
*Is de docent nog géén PCB-aanbieder? Wijs hem dan
op de mogelijkheid gratis deze korting te kunnen bieden
via IVAK.
Wat is er nog meer
te doen in het
festivalgebied?
Eemshotel Delfzijl
Hoezo ver weg voor het mooiste uitzicht
ter wereld? Net iets boven Groningen is
een hoog en droog plekje met een super
uitzicht. Een gebouw, hoog op palen
gebouwd. Geniet hier van het spel van eb en
vloed. Het Eemshotel biedt u comfortabele
hotelkamers, een voortreffelijk à la carte
restaurant, een sfeervolle lounge en een
petit restaurant.
www.eemshotel.nl
Zeebadweg 1 9933 AV Delfzijl
Visrestaurant De School Oosterwijtwerd
Visrestaurant De School vind je in
de voormalige Dieftilschool van
Oosterwijtwerd. Op het menu staan
heerlijke visgerechten, maar ook vegetariërs
komen aan hun trekken. Tijdens het festival
bieden we graag een gratis drankje aan
bij een portie fish-and-chips (uitgezonderd
speciaalbier).
www.visrestaurantdeschool.nl
Schoolweg 19 9911 PA Oosterwijtwerd
Schoolweg 19 | Oosterwijtwerd | 0596-856101
Paviljoen Overdiep Appingedam
Paviljoen Overdiep is gelegen in het
centrum van de middeleeuwse handelsstad
Appingedam. Geniet hier samen met uw
familie, vrienden of collega’s binnen of
buiten op ons prachtige terras aan het
water. Met schitterend uitzicht op historische
gebouwen is dit misschien wel de mooiste
plek van Appingedam!
www.paviljoenoverdiep.nl
Stadshaven 2
9902 DA Appingedam
Restaurant De Basiliek Appingedam
Kom gezellig eten op een unieke locatie bij
Restaurant de Basiliek in Appingedam! Laat
u verwennen door onze chef, die van iedere
maaltijd een ware smaakbelevenis maakt,
terwijl u intussen van de klassieke omgeving
van de Sint Nicolaaskerk geniet.
www.restaurantdebasiliek.nl
Solwerderstraat 45-47
9901 BB Appingedam
Hotel-Restaurant
Landgoed Ekenstein Appingedam
De sfeer van toen, met de kwaliteit van nu.
Die combinatie maakt Hotel-Restaurant
Landgoed Ekenstein zo uniek. U kunt bij ons
terecht voor een overheerlijke lunch of diner.
Bij mooi weer kunt ook heerlijk op ons terras
terecht.
www.ekenstein.com
Alberdaweg 70 9901 TA Appingedam
Dorpshuis Aigʼn Heerd Leermens
Speciaal voor festival Terug naar het begin
zal zondag 26 mei het dorpshuis open zijn
voor een:
Lekker kopje koffie/thee met gebak,
Belegde broodjes, Tosti, Gehaktbal,
Broodje kroket
www.dorpshuisaignheerd.nl
Wierdeweg 3 9912 PC Leermens
Restaurant dell ʻArte Godlinze
Restaurant dell ‘Arte in Godlinze is een
ongeëvenaard Mediterraans restaurant waar
Roberto Santanera (De Meest Markant en
Sympathieke Ondernemer van Groningen)
voor u kookt. Met veel passie, temperament
en verse ingrediënten bereidt hij voor u
de meest eerlijke en heerlijke lekkernijen.
Vanuit de open keuken worden de gerechten
met veel zorg en plezier bereid. Het unieke
restaurant heeft een kloosterachtig en
kerkelijke uitstraling. Dit is mede te danken
aan de diverse attributen uit oude kerken.
Laat u tijdens Festival Terug naar het begin
door Roberto’s kookkunsten verrassen met
een speciaal festivalmenu.
www.santanera.nl
Allersmaweg 29908 PD Godlinze
Taart en koffie/thee voor
Ripperda Feestival Oosterwijtwerd
Heerlijke versgebakken punten taart met
koffie/thee tegenover de Mariakerk in
Oosterwijtwerd! De opbrengst komt volledig
ten goede van het Ripperda Feestival,
dat plaatsvindt op 22 juni
2019 10.00-17.00 uur in
Oosterwijtwerd. Een grote
gezellige braderie met live
muziek en straattheater. Zoek
ons op Facebook!
Dorpstraat 42 9911 PC Oosterwijtwerd
ANDERE TIPS...
Bollegraaf Recycling Machinery
Bollegraaf Recycling Solutions is een
toonaangevende expert in sorteren en
recyclen van afval. Wat de afvalstroom ook
is, wij kunnen een kant-en-klare oplossing
bieden die voldoet aan uw behoeften.
De totale service die Bollegraaf biedt,
omvat ontwerp, installatie, training en
ongeëvenaarde levenslange service en
ondersteuning.
www.bollegraaf.com
Tweede Industrieweg 1
9900 AH, Appingedam
Rebelle Lingerie
De collectie van Rebelle Lingerie bestaat
uit hoogwaardige lingerie, badmode,
beenmode, maar ook uit stijlvolle nacht- en
ondermode voor vrouwen en mannen. De
enthousiaste medewerkers nemen de tijd
voor deskundig, eerlijk advies. Dankzij de
uitgebreide collectie van merken als Prima
Donna, Marie Jo, Anita, Mey en Triumph
en het persoonlijke advies vindt iedere
vrouw de perfecte bh. Ook tijdens de
zwangerschap, of specifiek voor het sporten.
Zie ook Facebook en Instagram.
www.lingeriezaakrebelle.nl
Dijkstraat 25 9901 AM Appingedam
Theater
Sijas de Groot
TRAGE PADEN
Kerk van Uitwierde
Torenpad 1, Uitwierde
Za & zo:
10.00-18.00 uur,
doorlopend te
bezoeken
Theater
Studio Tape
IK ZIE, IK ZIE WAT JIJ ZIET
Nicolaïkerk
Wijkstraat 32,
Appingedam
Zaterdag:
14.00-14.45
16.00-16.45
Zondag:
13.00-13.45
14.45-15.30
Muziek
Tatiana Koleva,
Youth Percussion Pool,
Rutger van Otterloo
WAY HOME
Stefanuskerk
Kerkpad 1, Holwierde
Zaterdag:
13.30-14.15
15.15-16.00
17.00 -17.45
Muziek
The Visual
MOMENTS OF BEING
Kerk van Tjamsweer
Tjamsweersterweg 21,
Appingedam
Zaterdag:
13.30-14.15
15.15-16.00
17.00 -17.45
Muziek
Tolls & Esther de Jong
GRAVEN EN VAREN
Synagoge
Broerstraat 6,
Appingedam
Zaterdag:
14.15-15.00
16:00-16:45
17.45 -18.30
Theater
WijkWold & BeekHek
Neem een Eenhoorn
EEN PRODUCTIE VAN THEATER DE STEEG
Kerk van Opwierde
Opwierderweg 152,
Appingedam
Za & zo:
14.15-15.00
16.00-16.45
17.45 -18.30
Kerk open,
kom binnen!
Bij het kerkje van Uitwierde nodigt
theatermaker Sijas de Groot je uit
om te wandelen. Niet om ergens
te komen, maar om het landschap
op een nieuwe manier te beleven.
Met behulp van de Uitwiersters en
een landkaart uit 1925 tovert Sijas
het kerkenpad tussen Uitwierde en
Marsum uit het landschap tevoorschijn.
Het festivalpubliek wandelt
samen met een bewoner of een deskundige
over de sporen uit het verleden.
Om met elkaar te praten, naar
elkaar te luisteren en de omgeving
te bevragen. Weg van de dagelijkse
routine is er ruimte voor vragen en
ontstaat een dialoog tussen bezoekers
en bewoners…
Trage Paden is een coproductie
van PeerGrouP en het festival Terug
naar het begin.
Ik zie, ik zie wat jij ziet is een
beeldende luistervoorstelling in
de Nicolaïkerk, voor iedereen die
weleens iemand mist. Een kleine
meisje zit verstopt in een keukenkastje.
Want in de keuken, daar
kwam mama het liefst. Alleen nu
is mama er niet meer… Ze heeft
een belangrijke vraag te beantwoorden.
Als mama niet meer in
mama is, waar is mama dan wel?
Vanuit haar keukenkastje vol warme
herinneringen gaat ze op avontuur.
Ze ontmoet onderweg dansende
vissticks uit de ijskast en verdwaalt
in een ondoordringbaar basilicumwoud.
Antwoorden liggen verscholen
tussen de ingeblikte bietjes en
wijze dieren zingen haar toe met
vrolijke liedjes.
Eén van de beste marimbaspelers
ter wereld, Tatiana Koleva, speelt
in de Stefanuskerk van Holwierde.
Samen met de slagwerkspelers van
Youth Percussion Pool ervaar je het
oude kerkgebouw als tempel van
klinkende muziek met nostalgische
ondertoon. Met als special guest
Rutger van Otterloo op saxofoons,
spelen ze een gevarieerd programma:
van J.S. Bach en John
Cage tot Bulgaarse volksmuziek.
Pure melancholie klinkt er uit het
hout van de marimba als ze de
toetsen met een strijkstok bespeelt,
zoals in Tatiana’s eigen compositie
Way Home.
Dit optreden wordt mogelijk
gemaakt door het M.V.A.
Dierckxfonds.
Het grijze, sobere kerkgebouw van
Tjamsweer is tijdens Terug naar het
begin het decor voor de donkere,
romantische ballades van The
Visual. Muzikanten Anna van Rij en
Timon Persoon vertolken hier liedjes
die net zo scherp berusten op sfeer
en stilte als een fraaie melodie,
waarbij de expressieve stem van
Van Rij het absolute aandachtspunt
vormt. Op vloeibare wijze schakelt
ze van warm naar kil; soms vol
smacht en verleiding, anderzijds
onderkoeld en somber. Zonder het
experiment te schuwen maakt The
Visual vastgeroeste ideeën over
identiteit, geaardheid en menselijke
relaties met de grond gelijk.
Op Terug naar het begin hoor je
nummers van het pas verschenen
debuutalbum ‘Moments Of Being’,
met nummers die je even uit de tijd
trekken en gewoon laten zijn.
Twee artiesten, één prachtige
voorstelling: ‘Graven & varen’.
Esther sleurt je mee naar een
ondergrondse wereld met nummers
over liefde, (ver)dwalen en hartpijn.
Hier is altijd ruimte om dieper te
graven. Tolls verlaat het land juist
voor de zee: over de golven van de
Waddenzee scheren zijn melodieën
naar de horizon… Samen brengen
ze Nederlandse liedjes om ademloos
naar te luisteren onder het
hemelsblauwe plafond van de voormalige
Synagoge van Appingedam.
De plek bij uitstek om even stil te
zijn.
“Alles kan, als je maar wilt!” In het
eeuwenoude kerkje van Opwierde
- waar mensen generaties lang
houvast zochten buiten zichzelf
- vragen Suuz van Wijk, Amber
Woldhek, Sarah Schierbeek en
Liesbeth Groenwold zich af hoe dit
moderne credo werkt. Ze spelen
familie, vrienden, collega’s en wildvreemden
die van alles willen, maar
alles voor elkaar krijgen? Kan in
2019 echt alles, als je maar wilt..?
‘Neem een Eenhoorn’ stelt op komische
wijze de maakbaarheid van
het leven aan de kaak. Zou je, als je
maar écht wilt, zelfs een eenhoorn
kunnen vangen?
‘Neem een Eenhoorn’ is een humoristische
voorstelling voor jong en
oud.
Dit jaar vieren we ons gouden
jubileum. Daarom zijn meer dan
vijftig van onze kerken permanent
open voor het publiek. En ontvangt
u bij iedere open kerk een klein
aandenken. Dus kom langs en
spaar ze allemaal!
10
groningerkerken.nl

12.00 -18.00 uur
| In en achter
de Nicolaïkerk, Appingedam
Terug naar het begin is een festival en
ontdekkingstocht in één. Met je uitgestippelde route
op zak rijd je van dorp naar dorp om de mooiste
voorstellingen te zien in de oude Groninger kerken.
Maar iedereen komt weer terug in Appingedam.
Hier in het hart van het festival kun je genieten
van muziek, een hapje eten in De Proeftuin. Voor
het eerst breiden we het festivalhart uit met De
Kindertuin: een speciaal programma inclusief
theatervoorstelling voor het hele gezin!
IK ZIE, IK ZIE WAT JIJ ZIET
In de grote Nicolaïkerk beleef je een beeldende luistervoorstelling,
voor iedereen die weleens iemand mist.
Een kleine meisje zit verstopt in een keukenkastje. Want
in de keuken, daar kwam mama het liefst. Alleen nu is
mama er niet meer… Ze heeft een belangrijke vraag te
beantwoorden. Als mama niet meer in mama is, waar
is mama dan wel? Vanuit haar keukenkastje vol warme
herinneringen gaat ze op avontuur. Ze ontmoet onderweg
dansende vissticks uit de ijskast en verdwaalt
in een ondoordringbaar basilicumwoud. Antwoorden
liggen verscholen tussen de ingeblikte bietjes en wijze
dieren zingen haar toe met vrolijke liedjes.
In De Kindertuin achter de kerk ga je op bezoek bij de
dieren uit de voorstelling. In de achtertuin van meneer
Mol zoek je insecten en andere diertjes. Bij Poes
Shakuntala kun je even uitrusten terwijl je luistert naar
sprookjes en liedjes. Bij Moes de Mus mag je juist flink
aan de slag om een vogelhuisje te bouwen.
GEZINSTICKET
Voor het gezinsprogramma in De
Kindertuin en Nicolaïkerk is het
speciale gezinsticket te koop op
www.terugnaarhetbegin.nl. Met
een gezinsticket van €18,- krijgt een
familie van maximaal twee volwassenen
en vier kinderen toegang tot
het programma. Bestaat jouw gezin
uit 3 personen? Neem dan voordelig
een vriendje mee!
Tickets: www.terugnaarhetbegin.nl
CULTUUR BELEEF JE VIA IVAK
Het gezinsprogramma wordt mede
mogelijk gemaakt door Stichting
IVAK, dé cultuurondersteuner in de
gemeenten Delfzijl, Appingedam
en Loppersum. IVAK adviseert en
ondersteunt de lokale cultuuraanbieders,
zowel binnen het onderwijs als
in de amateurkunst. Ze zijn er voor
icc-ers, leerkrachten, zzp-docenten,
culturele verenigingen, amateurkunstenaars
en evenementenorganisatoren!
Kinderen en ouders kunnen via
IVAK het creatieve lesaanbod in de
regio vinden. Zoek jouw les/cursus
uit op www.ivak.net!
www.kansvooruwkind.nl
www.studiotape.nl
www.ivak.net
Architecture
Urbanism