Volkshuisvesting en volksgezondheid in Zwolle in de tweede helft ...

Volkshuisvesting en volksgezondheid
in Zwolle in de tweede helft van de
19de eeuw
door drs. Annel Schoot Uiterkamp
De tweede helft van de negentiende eeuw is in de geschiedenis van de stad
Zwolle een belangrijke periode. De bevolking verdubbelt. In het zich
uitbreidende spoorwegennet van Noordoost-Nederland krijgt de stad een
centrale positie toebedeeld. Dat betekent werkgelegenheid voor velen. Maar
noch het aantal arbeidsplaatsen, noch de lonen waren toereikend om de
armoede in de stad uit te bannen. Pas langzaam groeide het inzicht dat de
bestrijding van die armoede of althans van haar meest schrijnende gevolgen,
een aktiever optreden eiste van de gemeentelijke overheid. In dit artikel
wordt onderzocht hoe met name op de terreinen van volkshuisvesting en
volksgezondheid de eerste bouwstenen werden gelegd voor wat we nu een
'sociaal beleid' zouden noemeri'.
Handel, nijverheid, bevolkingsgroei
Na de Franse tijd bleven in Nederland handel en nijverheid kwijnen".
Overal heersten grote werkloosheid en armoede. Voor Zwolle werd de
teruggang van de handel nog enigszins opgevangen door de opkomst van
de Twentse textielindustrie. In 1839 werd een scheepvaartverbinding geopend
tussen het Engelse Hull en Zwolle. Sindsdien kwamen de grondstoffen voor
de textielindustrie rechtstreeks per boot in Zwolle aan; daar werden ze
overgeladen op wagens of schepen om naar Twente te worden vervoerd.
Ook de eindprodukten vonden deels via Zwolle hun weg naar Holland en
Indië. Aan deze handel, die door het vele overladen aan talloze mensen
werk verschafte, kwam een einde na 1860 toen de spoorweg vanuit Twente
naar het westen via Deventer kwam te lopen. Ook de zeescheepvaart was
intussen nagenoeg verdwenen, tengevolge van de slechte bevaarbaarheid
van met name het Zwarte Water. Deze waterweg werd, ondanks diverse
Wielbanderij van de Centrale Werkplaats 1895 N.s., Zwolle. 131

pogingen in die richting, niet genoeg aangepast aan de steeds groter wordende
schepen. Zwolle heeft dan ook geen aandeel gehad in de zich ontwikkelende
Nederlandse scheepvaart na 1850 3 •
De nijverheid vertoonde geen rooskleuriger beeld. Net als in de rest van
het land was er veel kleinbedrijf, dat wil zeggen bedrijven met minder dan
tien man personeel; er werd weinig gemechaniseerd en het ontbrak aan
behoorlijk geschoolde mensen. Behalve ijzergieterijen, boekdrukkerijen,
scheepstimmerwerven en een azijnmakerij telde de stad in 1859 ook nog
38 molens. Dit waren voornamelijk koren-, lijnkoeken- en houtzaagmolens;
voor het merendeel aangedreven door wind- of paardekracht. Stoom was
voor slechts drie van deze molens de krachtbron",
Maar niet alles bleef bij het oude. Een belangrijke ontwikkeling was de
aanleg van de eerste spoorlijn. Deze lijn, die de stad met Utrecht verbond,
werd in 1863 geopend. Aanvankelijk reed de trein, vanuit Utrecht komend,
nog maar tot de IJssel; maar een jaar later was ook de spoorbrug klaar en
kon de aankomst van de 'eerste trein met veel feestgedruis worden gevierd.
Spoedig werden ook spoorlijnen naar andere plaatsen aangelegd. De stad
werd daarmee hèt knooppunt van de spoorwegen in het noorden>. Het was
dan ook niet verwonderlijk dat Zwolle in 1870 werd gekozen als vestigingsplaats
voor de Centrale Werkplaats van de Staatsspoorwegen. De komst
van de 'constructiewinkel', zoals de werkplaats in de wandeling heette,
vormde een belangrijke impuls voor de werkgelegenheid ter plaatse. Al
gauw waren de Staatsspoorwegen de belangrijkste werkgever. Startte men
in 1870 met 136 man personeel, in 1884 was dat aantalopgelopen tot
320; in 1890 tot 547, en in 1900 zelfs tot 815. Van de totale mannelijke
bevolking in Zwolle werkte toen 5,42% in de Centrale Werkplaats. Voor
1870 was dat percentage 1,38 6 .
In 1876 beschikten behalve de Centrale Werkplaats nog 13 andere
bedrijven over meer dan 20 man personeel, zoals blijkt uit de volgende tabel:
Duidelijk springt ook uit dit overzicht naar voren de belangrijke plaats die
de Centrale Werkplaats toen al innam, evenals twee ijzergieterijen die samen
aan 244 man werk verschaften.
Een andere graadmeter voor de economische ontwikkeling, en in het
bijzonder voor de mate van industrialisatie, is het aantal stoommachines.
In 1853 telde Zwolle er slechts twee, maar in 1876 was dit aantal gestegen
tot 28, met een gezamenlijk vermogen van 275 p.k.". Toch mag men uit
deze gegevens niet coneluderen dat Zwolle een belangrijk industrieel centrum
werd. Van het totaal aantal mannelijke inwoners in 1876 (10.404) werkten
er 2291 in ambachten en bedrijven, dat is 22,02%. En van dit aantal
arbeiders werkte 34,79% in bedrijven met meer dan 20 man personeel. De
grote meerderheid werkte dus nog altijd in de kleinere bedrijven".
In de bedrijven genoemd in tabel I werkte in 1876 geen enkele vrouw.
Ook in andere bedrijven werkten nauwelijks vrouwen. Zo waren in vijf
wasserijen tesamen niet meer dan 30 vrouwen werkzaam. In de nijverheid
132

Tabel l: Bedrijven met meer dan 20 man personeel (1876) 7
aantal arbeiders
soort bedrijf ouder 12-16j. totaal
dan 16j.
boekdrukkerij 30 15 45
idem 23 4 27
gasfabriek 25 1 26
houtzagerij 49 3 52
idem 28 28
ijzergieterij 94 10 104
idem 129 11 140
metselarij/steenhouwerij 17 3 20
meubelmakerij 16 4 20
oliemolen 17 6 23
sigarenmakerij 16 12 28
touwslagerij 23 4 27
fabriek v. werktuigen 37 3 40
Centrale Werkplaats 208 9 217
totaal 712 85 797
als geheel waren in 1876 op het totale aantal volwassen arbeidskrachten
slechts 3,45% vrouwen!". Het ontbreken van textielindustrie en (andere)
huisnijverheid was hier ongetwijfeld debet aan. Want juist in deze sectoren
werkten overal veel vrouwen II. Ook uit latere tellingen blijkt dat tegen het
einde van de negentiende eeuw het aantal vrouwen dat werkte in fabrieken
of werkplaatsen gering was. De meeste meisjes of vrouwen die' wilden
(bij)verdienen werden dienstbode, werkster enzovoort".
Ook van echte kinderarbeid op wat grotere schaal is geen sprake. Zoals
uit tabellblijkt werkten in de grootste bedrijven van Zwolle slechts 85
jongens in de leeftijd van 12 tot 16 jaar. Onder de 2291 personen die in
1876 in alle ambachten en bedrijven werkten, waren er 467 (= 17,77%) in
de leeftijd van 12 tot 16 jaar. Onder hen waren slechts 8 meisjes!'. Voorzover
mij bekend, kwam fabrieksarbeid van kinderen onder de 12 jaar niet voor.
De Kamer van Koophandel verklaarde zich zelfs onvoorwaardelijk tegen
arbeid van kinderen, zolang ze nog op school zaten. Ze maakte echter een
uitzondering voor veld,arbeid I4 . '
De landbouwcrisis die vanaf 1873 inzette en vooral in de tachtiger jaren
veel ellende met zich mee bracht, heeft ook in Zwolle haar uitwerking niet
gemist. Vooral de internationale handel kreeg een gevoelige klap. De
binnenscheepvaart wist zich echter nog enigszins te handhaven, aangezien
deze voornamelijk bestond uit consumptiegoederen en dus minder conjunctuurgevoelig
was. Dit verklaart dan ook dat de slechter wordende eonjunctuur
133

in Zwolle slechts verzwakt en vertraagd voelbaar was". De toename van
het aantal bedeelden maakt echter duidelijk dat de gevolgen van de landbouwcrisis
in de stad nog lang doorwerkten, vooral in de vorm van een grote
werkloosheid. Zo merkte in 1892 de voormalige voorzitter van het Hervormd
Armbestuur Maas op, 'dat er vele menschen van buiten hierheen zijn
gekomen, toen er veel werk was, en hier zijn blijven hangen, toen dit
verminderde'!",
De aanvankelijke toename van de werkgelegenheid en de daarmee samenhangende
trek naar de stad blijkt ook uit de groei van de bevolking.
Tabel2: Bevolkingsantwikkeling 1849-1909 17
jaar
absoluut groei
i~~ex- (1849=100)
aantal in % cijfers
1849 17.710 100
1859 19.176 8,3 108,28
1869 20A08 6,4 115,23
1879 22.759 11,5 128,51
1889 26.384 15,9 148,98
1899 30.560 15,8 172,56
1909 34.055 11,4 192,29
Aanvankelijk zijn de groeicijfers niet hoog. Dit komt overeen met de
landelijke trend, volgens welke de bevolking op het platteland sneller groeide
dan die in de steden. Wel groeide de marktstad Zwolle, gelegen temidden
van een welvarend platteland, naar verhouding meer dan industriesteden".
Vanaf 1869 tot 1899 gaat de bevolkingsgroei aanmerkelijk sneller dan in
de voorgaande periode, maar altijd nog minder snel dan in vergelijkbare
steden: Zwolle werd door deze 'ingehaald'. Aanvankelijk was de groei alleen
nog het gevolg van een geboorteoverschot, maar vanaf ca 1878 vooral van
een vestigingsoverschot. De verklaring hiervoor moet met name gezocht
worden in de oprichting van de Centrale Werkplaats en de uitbreiding
ervan na 1878. Ook de groei van het spoorwegnet had een stimulerend
effect. Na 1899 gaat de bevolkingsaanwas weer minder snel. Hij was toen
voornamelijk een gevolg van geboorteoverschotten. Van vestigingsoverschotten
was geen sprake meer. Een verklaring moet men opnieuw zoeken in
de ontwikkeling van de Centrale Werkplaats. Dit bedrijf had ca 1897 zijn
uitbreiding voltooid. Bovendien ontstonden er geen nieuwe industrieën meer
in Zwolle. Veel inwoners trokken weg op zoek naar werkgelegenheid elders'"),
Ook in ander opzicht nam de Centrale Werkplaats een uitzonderingspositie
in. Uit de enquête die in 1892 werd gehouden door een. staatscommissie
blijkt, dat in dit bedrijf de hoogste lonen van Zwolle werden verdiend",
Een vakman kon daar 15 à 18 cent per uur verdienen. Ploegbazen konden
er zelfs 29 cent per uur halen, en kwamen daarmee dus op 15 à 20 gulden
134

per week. Als contrast: een sjouwer verdiende 10cent per uur!'. Als hij
dagelijks werk had, wat vaak niet het geval was, zou dit bij een denkbeeldige
tienurendag neerkomen op 6 gulden in de week. De meeste volwassen
mannelijke arbeiders zaten dichter bij dit laatstgenoemde loonpeil dan bij
dat van de ploegbazen.
De lonen van vrouwen, meisjes en jongens lagen doorgaans nog aanmerkelijk
lager dan 6 gulden per week. Zo verdiende een jongen onder de 16jaar
fl,- tot f I,50 per week bij de wasdoekenfabriek de Vogel, van Calcar en
Co. De 6 meisjes (in de leeftijd van IS tot 17 jaar) die in 1892 bij de
Zwolse Vermicellifabriek werkten, verdienden gemiddeld f2,75 per week>.
Slecht betaald werk, onregelmatig werk, vaak helemaal geen werk: in veel
gezinnen bleef armoede een vertrouwd verschijnsel tot in de twintigste eeuw.
Volkshuisvesting
Wie arm was, woonde slecht. Met de huisvesting van de armen was het
in de 19de eeuw, in het bijzonder in de steden, erg slecht gesteld; in elk
geval gemeten naar hedendaagse maatstaven. Wat de tijdgenoten betreft:
rond 1850 interesseerden zowel de diverse overheden als de welgestelde
burgers zich nauwelijks voor de volkshuisvesting. De overheid oefende haast
geen toezicht uit en vond de huisvesting een zuiver partikuliere aangelegenheid.
Het gevolg was een ongecontroleerde vermeerdering van het aantal
bouwvallige woningen, hoge huren, slechte hygiënische omstandigheden,
enzovoort. Maar daar maakten de autoriteiten en de gegoeden in het
algemeen zich toen niet druk om 23 •
In Zwolle was het niet veel beter dan elders, ook al waren er wel al
vroeg enige bouwvoorschriften. Zo werd in de jaren vijftig bijvoorbeeld in
een politieverordening bepaald dat ieder nieuw te bouwen woonhuis van
een secreet op een voldoende put, of riool voorzien moest zijn. Maar met
geen woord werd er gerept over reeds bestaande woningen, terwijl die nu
juist vaak in genoemd opzicht er beroerd aan toe waren. Op de vragen die
de Provinciale Commissie van Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt in
Overijssel in 1860 aan de gemeente Zwolle stelde, antwoordde men enerzijds:
'Het bebouwde der binnenstad en dat harer voorsteden is over het algemeen
ruim'. Maar anderzijds werd daaraan toegevoegd, dat in enkele delen van
de stad 'naauwe straten en stegen' waren, 'waarin talrijke kleine woningen
zijn, die slechts één vertrek bevatten. De zindelijkheid van zoodanige
woningen, waarbij alles wat tot reiniging en bevordering van de gezondheid
kan strekken, zoo als privaten, regenbakken enz., wordt gemist, laat zeer
veel te wenschen'. Wel zou er volgens de gemeente een voortdurend toezicht
op gehouden worden ter bevordering van de gezondheid>,
Dat laatste moeten we met een korreltje zout nemen: want verordeningen
om een dergelijk toezicht ook werkelijk efTectiefte kunnen laten functioneren,
ontbraken ten enenmale. Voor het overige geeft het Overijsselse onderzoek
vermoedelijk een goed beeld van de situatie. De Provinciale Commissie zei
althans zelf in een toelichting, dat de vragen over de huisvesting zorgvuldig
135

waren ingevuld en over het algemeen een juist beeld gaven 'van de gebrekkige
toestand van de verblijven en slaapplaatsen van de arme volksklasse'>.
Zodat we wel mogen coneluderen dat de woonomstandigheden van de
Zwolse armen niet rooskleurig waren.
Hoe slecht de toestand was bleek ook uit het feit dat gedurende de
opeenvolgende epidemieën (waarover later meer) juist in de dichtst bevolkte
woonwijken de meeste slachtoffers vielen. Berucht waren - de naam alleen
zegt het soms al- de Kwade Negen, de Gribus, de Musschenhage, de
Duistere Steeg en andere". Elberts sprak in zijn Historische Wandelingen
niet voor niets over de 'Kwa' Negen' in termen als 'die hokken en kelders?",
Tekenend is ook dat Burgemeester en Wethouders van Zwolle in 1860 zelfs
een beroep op de armbesturen deden om zoveel mogelijk mee te werken
'tot wegneming van de ongezondheid, veroorzaakt, door de slechte huisvesting
van sommige bedeelde gezinnen'. De leden van het Hervormd Armbestuur
antwoordden op dit verzoek, dat zij wel bereid waren 'dat doel te helpen
bevorderen', als hen de middelen werden aangewezen, om daarin te kunnen
voorzien>. Het Rooms-Katholiek Armbestuur legde het verzoek evenwel
zonder meer naast zich neer en nam de brief voor kennisgeving aan>.
Toch traden er sindsdien langzamerhand verbeteringen op. In enige
plaatsen werden vanaf het midden van de vorige eeuw uit kringen van
gegoede burgers bouwverenigingen opgericht. Het eerst gebeurde dit in
Amsterdam, later ook onder meer in Den Haag, Schiedam en Amhemv.
In Zwolle was het in 1860 zo ver. Op initiatief van het Zwolsche Departement
der Vereeniging tot bevordering van fabrieks- en handwerksnijverheid, werd
136
Thans verdwenen
arbeiderswoningen
aan het begin van de
Assendorperstraat te
Zwolle, ca. 1910.

in datjaar de Vereeniging tot verbetering van Arbeiderswoningen opgericht!'.
Het doel van dit soort verenigingen was het bouwen van goede en goedkope
arbeiderswoningen. De Zwolse vereniging beoogde daarnaast ook nog iets
anders. Zij wilde de huurders op den duur eigenaar laten worden van de
aan hen verhuurde woningen; op die manier zou tevens de zindelijkheid
en spaarzaamheid worden bevorderd>.
De vereniging begon met een beginkapitaal van f23.400, dat onder andere
door de gegoede Zwollenaren Van Naamen van Eemnes, Tjeenk Will ink
en Van Meurs Thiebout beschikbaar was gesteld, tegen een vaste rente van
4% per jaar. Het was dus zeker geen zuiver filantropische instelling. Met
het kapitaal werd een stuk grond gekocht buiten de Sassenpaart aan de
latere Assendorperstraat, waarop een blok van twintig huizen (waaronder
één winkel) werd neergezet. De huur bedroeg f I ,OS à fi, laper week. Als
de bewoners dat wensten, konden ze, door 10% van de huursom extra te
betalen en door zelf hun huisje te onderhouden, na verloop van 28 jaar
eigenaar worden. Tijdgenoten vonden dat van dit systeem een goede werking
uitging: men eonstateerde dat de bewoners zeer veel zorg aan hun vertrekken
besteedden, dat orde en hygiëne in huis toenamen en de gezondheid een
verbetering onderging!'.
Ondanks deze goede resultaten en het feit dat het eerste blok huizen
inderdaad in handen van de huurders was overgegaan, heeft men bij latere
woonblokken dit systeem echter slechts gedeeltelijk toegepast. Volgens de
architect van de vereniging F.e. Koek werd dit veroorzaakt door moeilijkheden
op financieel en administratief gebied. In totaal werden er tot 1892
130 zogenaamde Commissiehuizen gebouwd, waarvan 52 buiten de Diezerpoort,
25 aan de Bartjensstraat en 8 buiten de Kamperpoort>, Elberts
raakte dan ook in zijn boek over Zwolle niet uitgepraat over het belang
van de vereniging. 'Eere en dank komt de vereeniging voor hare belangeloaze
bemoeiingen in deze toe. Zij heeft in deze stad den stoot en het voorbeeld
gegeven aan de zoo noodige verbetering van de woningen der arbeidende
klasse'>. Ook tijdens de enquête van 1892 werd gewezen op de verbetering
van de woningsituatie ten gevolge van het werk van de vereniging>.
De meeste Commissiehuizen hadden een oppervlakte van 4 112 bij 8 meter
en bevatten twee vertrekken, met achter het huis een afdakje met privaat.
Slechts één vertrek, de keuken, had een schoorsteen. Beide vertrekken
bevatten een bedstee en een kast. Verder was er nog een zolder en beneden
een kelder. De huur van de eerste woningen bedroeg zoals gezegd f I ,OS à
fl,1O per week-'. Voor de woningen buiten de Diezerpaart werden de
huren eerst vastgesteld op fi ,55 à fi ,75. Omdat door deze hoge huren
nogal wat gegadigden zich terugtrokken, werden de bedragen later met 5
cent verlaagd>. Het duurder worden van de huizen viel volgens de architect:
te verklaren niet alleen uit de hogere arbeidslonen en materiaalkosten, maar
ook uit de grondprijzen. Particulieren vroegen voor soortgelijke woningen
echter wel fi ,75 à f2,-. Beneden de f I,50 kon men te Zwolle in 1892
bijna geen behoorlijk huis huren>. En voor de werkman was dat bij het
137

toenmalige loonpeil zelfs al te veel. De huur 'breekt hem den nek, zooals
het volk zegt', aldus de Zwolse afdeling van het Nederlandsch Werkliedenverbond
'Patrimonium'

dacht dat er nog haast geen aanleiding toe geweest was. Volgens hem waren
er dan ook niet bijzonder veel krotterr=. Maar zoals we eerder zagen waren
niet alle tijd- en plaatsgenoten van deze functionaris het eens met een
dergelijke visie.
Wanneer we de ontwikkeling tot aan het eind van de 19de eeuw pogen
samen te vatten, zien we twee hoofdpunten: enerzijds een nog bescheiden
begin van particulier initiatief, gericht op de bouw van goede en goedkope
(maar in feite voor velen toch nog te dure!) arbeiderswoningen; anderzijds
een tamelijk passief blijvende overheid. Dat het openbaar bestuur zich op
een terrein als dit principeel van ingrijpen diende te onthouden, was trouwens
in die jaren een algemeen verbreide opvatting".
Niettemin drong het groeiende inzicht in de samenhang tussen volkshuisvesting
en volksgezondheid, de gemeentelijke autoriteiten geleidelijk aan tot
meer actie. Zo werd bijvoorbeeld in 1893 de Algemeene Politie Verordening
uitgebreid met de bepaling dat iedere woning over een voldoende privaat
moest beschikken. Deze noodzakelijke bepaling werd echter weer ontkracht
door de aanvulling dat voor twee naast elkaar staande huizen met één
privaat kon worden volstaan; en dat er voor méér woningen voor ieder
drietal er minstens één aanwezig moest zijrr". Pas in 1898 kwam er een
echte bouwverordening waarin diverse maatregelen waren opgenomen om
krotvorming te voorkomen". De woningtoestanden zouden echter pas echt
goed verbeteren door de Woningwet van 190I,die de gemeentes de middelen
in handen gaf om meer rechtstreeks in te grijpen ter bevordering van een
goede huisvestingw,
V óórdat ik op de gevolgen van de Woningwet van 190 I nader in ga, wil
ik enige kwantitatieve gegevens vermelden om het beeld van de huisvesting
in Zwolle nog wat te verduidelijken. Tot 1899 zijn er echter geen aparte
woningtellingen gehouden. We kunnen dan ook tot dat jaar slechts een
globaaloverzicht geven van het totaal bewoonde huizen en de gemiddelde
bezetting daarvan.
Tabel3: Aantal bewoonde huizen en bezettingsgraad 1859-1909 51
jaar
1859
1869
1879
1889
1899
1909
bevolking
absoluut aantal
19.176
20.408
22.759
26.384
30.560
34.055
bewoonde huizen
absoluut aantal
3523
4014
4436
5231
6039
6800
gemiddelde
bezetting
Op grond van dit overzicht kunnen we hooguit coneluderen dat de gemiddelde
bezetting der huizen vrij constant is gebleven. Dat zou erop kunnen wijzen
5,4
5,1
5,1
5,0
5,1
5,0

dat de toename van het aantal huizen ongeveer gelijke tred hield met de
groei van de bevolking. Over het soort woningen (één huis kan immers
bijvoorbeeld meerdere éénkamerwoningen bevatten) zeggen deze getallen
echter nog niets.
Als we de gemiddelde bezetting per huis vergelijken met die voor het
rijk, valt deze vergelijking gunstig uit voor Zwolle. In 1879 was de bezettingsgraad
in het rijk als geheel 5,4 en in 1909 5,7. Voor dezelfde jaren was
de situatie bijvoorbeeld in 's-Hertogenbosch veel ongunstiger, te weten resp.
6,3 en 7,9 per huis>.
Een goed overzicht van het woningenbestand krijgen we pas met de
woningtelling die gepubliceerd werd als bijlage van de algemene volkstelling
van 1899. De uitkomsten van de woningstatistiek van dat jaar geven een
zeer gedetailleerd beeld van het aantal en het soort woningen, het aantal
vertrekken en het aantal bewoners ervan. De gegevens voor Zwolle zijn
verwerkt in:
Tabe!4: Woningenbestand en bewoners in Zwolle 1899 53
absol. absol. % v.h. bewoners bezettingsgraad
aantal aantal wonin- % v.d.
soort wonin- ver- genbe- absol. bevol- per per
woningen gen trekken stand aantal king woning vertrek
éénkamer- 1387 1387 21,1 5114 17,4 3,7 3,7
twee- 2713 5426 41,3 12277 41,9 4,5 2,3
drie- 963 2889 14,7 4389 15,0 4,6 1,5
vier/vijf- 797 3479 12,1 3719 12,7 4,7 1,1
zeslzeven- 347 2232 5,3 1649 5,6 4,8 0,7
acht- of
meer- 361 3660 5,5 2164 7,4 6,0 0,6
totaal 6568 19.073 100,0 29.312 100,0 4,5 1,5
Uit bovenstaande tabel blijkt, dat tegen het einde van de 19de eeuw in
Zwolle 62,4% van het totaal aantal woningen uit slechts één of twee kamers
bestond. Bovendien komt er uit naar voren dat meer dan de helft van de
bevolking, te weten 59,3% in dergelijke woningen huisde. De slechte
huisvestingssituatie van een groot deel van de Zwolse bevolking valt ook
op als men de bezettingsgraad per woning en vooral per vertrek bekijkt.
We kunnen ons vervolgens afvragen of de situatie in Zwolle nu erger
was dan die in de rest van Nederland. Om deze vraag te kunnen beantwoorden
heb ik een berekening gemaakt van het woningenbestand in Nederland als
geheel, in de provincie Overijssel, en in de belangrijkste plaatsen van deze
provincie. Zie hiervoor tabel 5. Aan de hand van deze tabel kunnen we
eonstateren dat de volkshuisvesting in de stad Zwolle relatief iets gunstiger
was dan in de provincie als geheel; tenminste wanneer we het totale aantal

één- en tweekamerwoningen als maatstaf nemen. Letten we alleen op het
aantal éénkamerwoningen, dan geeft Zwolle eveneens een beter beeld te
zien; zowel vergeleken met Overijssel in zijn geheel, als vergeleken met
plaatsen als Kampen en Lonneker. Hoe ernstig de woonomstandigheden in
de laatste plaats waren, springt naar voren als we de gemiddelde bezetting
van met name éénkamerwoningen bekijken: voor Lonneker bedraagt deze
5,4, voor Zwolle 3,7. Aan de andere kant was de Zwolse situatie weer wat
minder gunstig dan die in een met Zwolle vergelijkbare stad als Deventer.
Het percentage éénkamerwoningen was nagenoeg gelijk; maar voor wat
betreft het percentage tweekamerwoningen en ook het percentage van de
bevolking dat daarin woonde, had Zwolle hogere (dus minder gunstige)
getallen. Wanneer we tenslotte de woonsituatie in het rijk als geheel bezien,
dan was deze, althans gelet op het percentage éénkamerwoningen en bewoners
daarvan, minder gunstig dan in Zwolle.
De relatief gunstige situatie in Zwolle is waarschijnlijk te verklaren uit
de meer geleidelijke groei van deze stad>. Een en ander wil echter niet
zeggen dat haar bevolking nu zo riant was gehuisvest; vooral niet als we
bedenken dat van de 1387 éénkamerwoningen er zelfs 284 (= 20,5%) door
vijf of zes, en 187 door méér dan zes personen werden bewoond (= 13,5%)56.
In bijvoorbeeld Amsterdam lagen deze percentages beduidend lager: resp.
13,4 en 8,5%57. Niet voor niets klaagde de gemeentelijke armenverzorger
van de Overijsselse hoofdstad in zijn verslag over 1902, dat over het
algemeen de huisvesting 'onzer minder met aardsche goederen bedeelde
medeburgers' bijzonder slecht was, zelfs voor woningen die toen voor f I,-à
fl,50 werden verhuurd".
Door de Woningwet van 190I kwam er eindelijk echt verbetering. Er
konden nu onder andere voorschotten aan verenigingen worden verleend,
met het doel daarmee volkswoningen te bouwen. Ook kon er harder worden
opgetreden tegen misstanden. Het werd bijvoorbeeld mogelijk om tot onbewoonbaarverklaring
over te gaan. Op grond van een plaatselijke verordening
was dit voordien óók mogelijk geweest; maar nu kon men de eigenaars met
de wet in de hand dwingen om bepaalde verbeteringen aan te brengen",
In de verslagen van de medische politie werden sinds 190I reeksen huizen
opgesomd die ongeschikt waren bevonden voor bewoningw, Om echter tot
een meer systematische verbetering te komen was er een algeheel grondig
onderzoek naar de woningtoestanden in Zwolle nodigt'. Men had weliswaar
de beschikking over de uitkomsten van de woningstatistiek van 1899, maar
deze zeiden niets over de kwaliteit van het woningbestand. De gezondheidscommissie,
ingesteld eind 1902 onder andere naar aanleiding van de
Woningwet, drong dan ook al spoedig aan op een dergelijk onderzoek. In
andere plaatsen was dit al gehouden, of was men met de voorbereiding
ervan bezig". De Zwolse gemeenteraad wilde er echter niet aan meewerken.
Hierdoor niet ontmoedigd besloot de gezondheidscommissie in het begin
van 1905 zèlf een groot gedeelte van de woningen te onderzoekens-.
Er werd een speciale subcommissie voor dit doel benoemd, samengesteld
141

142
000000000
000000000
O'-o.\O-f""îr"'îO'\oot-\O
Iflt-MMl.I')M\Cif1("f')
-M\OO\-O'\V)V)t-
Nv)~NV-\Or-...:oci
'" 00
C>
-0\",,"(".1-0\1£)\0-
V)\O--q-OOOOON\o
\Ovvt-O\NV)NO
-rt1v)
-

uit leden van de gezondheidscommissie. Leden van de subcomrnissie waren
onder andere een schrijnwerker, een architect, en de voorzitter van de
woningbouwvereniging Openbaar Belang; medewerking werd verleend door
de inspecteur van de volksgezondheid. Het onderzoek vond plaats gedurence
de jaren 1905 tot 1909 64 . In 1905 werden de binnenstadswijken C, D en
Ionderzocht, in 1906 de rest van de binnenstad en de beruchte Kamperpoorterbuurt,
een jaar later de wijk buiten de Diezerpoort, en tijdens de
overige twee jaren de nieuwbouwwijk Assendorp.
Het onderzoek leverde erg veel gegevens op. In totaal werden 3274
woningen onderzocht, dus bijna de helft van het totale woningbestand van
de stad volgens de telling van 1899. Het merendeel van de onderzochte
woningen, te weten 1930 of 59,0% bestond uit twee kamers. Er kwamen
ernstige misstanden aan het lieht, vooral het aantal 'overbewoonde' huizen
was groot. Teneinde deze overbewoondheid te kunnen vaststellen, ging men
uit van artikel 67 van de bouwverordening 1905. Dit artikel hield in, dat
in een woning waarvan alle vertrekken tesamen een inhoud hadden van
minder dan 100 m-, niet méér personen mochten wonen dan het tiende
deel van het aantal kubieke meters; een kind beneden de tien jaar werd
voor de helft meegerekend. Tijdens het onderzoek bleek dat 558 woningen
(= 17%) niet aan deze eis voldeden en dus door teveel mensen werden
bewoond. Dit verschijnsel bleek vooral veel voor te komen in de Kamperpoorterbuurt:
24% van de daar onderzochte woningen was 'overbevolkt'.
In de nieuwbouwwijk Assendorp was dit slechts het geval met 9% van de
daar onderzochte woningen.
Voorts bleek dat van alle onderzochte huizen er 1118 (= 34%) een
gemeenschappelijk privaat hadden, en 72 (= 2,2%) zelfs helemaal niet over
een privaat beschikten. In dit opzicht was de situatie echter minder slecht
dan in Den Bosch. Uit een soortgelijk onderzoek aldaar bleek, dat van de
2106 onderzochte woningen er 1672 = 79%) over een gemeénschappelijk
privaat beschikten, en 135 (= 6,4%) een privaat misten=. Ook de drinkwatervoorziening
liet veel te wensen over. Bovendien was het in bijna geen enkele
van de woningen mogelijk om huishoudelijk afvalwater te lozen. Tenslotte
ontdekte men dat de huizen naast de genoemde punten nog talrijke andere
gebreken vertoonden, zoals lekkages, last van ongedierte, en stank en vocht.
Zelfs bleken 242 of 7,39% van alle onderzochte woningen geheel of
gedeeltelijk bouwvallig te zijn.
De uitslagen van het onderzoek werden ter kennis gebracht van het
gemeentebestuur, terwijl de slechtste huizen nog eens werden bezocht, om
ze voor verbeteringen of onbewoonbaarverklaring voor te dragen. Over het
algemeen werden hierna deze huizen hersteld; maar met betrekking tot het
grote aantaloverbewoonde huizen moest de commissie eonstateren dat het
hierboven genoemde artikel 67 van de bouwverordening in de praktijk niet
werkte. De overbewoning kon niet worden tegengewerkt, voornamelijk door
het grote gebrek aan geschikte woningen. De commissie deed dan ook
herhaaldelijk een beroep op de instanties om tot bouw van nieuwe woningen
143

over te gaan. Eind 1909 had ze succes, toen 96 nieuwe woningen konden
worden opgeleverd door de woningbouwvereniging Openbaar Belang. Eindelijk
konden toen de allerslechtste huizen onbewoonbaar worden verklaard.
De uitslagen van het woningonderzoek kwamen daarbij goed van pas66.
Zo kwamen door de wet van 1901 en door plaatselijke, op de wet
inspelende initiatieven van gezondheidscommissie en woningbouwverenigingen,
langzamerhand belangrijke verbeteringen tot stand op het gebied van
de volkshuisvesting. In hoeverre vinden we deze verbeteringen nu terug in
de woningstatistiek van 1909? Om die vraag te kunnen beantwoorden
vergelijk ik de uitkomsten van deze statistiek met die van 1899. De indeling
van beide statistieken was gelijk.
De gegevens van 1909 heb ik verwerkt in tabel6. Voor de vergelijkbare
cijfers van 1899 verwijs ik naar tabel 4. Om de vergelijking te vergemakkelijken
zijn de voornaamste gegevens uit beide jaren in de vorm van indexcijfers
bij elkaar gezet in tabel 7.
Tabel6: Woningenbestand en bewoners in Zwolle 1909 67
absol. absol. % v.h. bewoners bezettingsgraad
aantal aantal wonin- % v.d.
soort wonin- ver- genbe- absol. bevol- per per
woningen gen trekken stand aantal king woning vertrek
éénkamer- 1068 1068 14,1 3638 11,2 3,4 3,4
twee- 3022 6044 40,0 12814 39,3 4,2 2,1
drie- 1189 3567 15,8 5485 16,8 4,6 i.s
vier/vijf- 1459 6402 19,3 6798 20,8 4,7 1,1
zes/zeven- 561 3624 7,4 2690 8,2 4,8 0,7
acht- of
meer- 257 2270 3,4 1210 3,7 4,7 0,5
totaal 7556 22.975 100,0 32.635 100,0 4,3 1,4
Uit vergelijking met tabel 4 blijkt dat sinds 1899 de situatie in Zwolle toch
wel aanmerkelijk is verbeterd. Terwijl de bevolking met 11,3% toenam,
steeg het aantal woningen met 15%68.Ook was er sprake van een verbetering,
voor wat betreft het soort woningen. Het aantal éénkamerwoningen was
sinds 1899 verminderd met 319 en het aantal meerkamerwoningen was
gestegen, behalve de categorie met acht of meer kamers. Bedroeg het aantal
van de één- en tweekamerwoningen in de totale woningvoorraad van 1899
nog 62,4%, in 1909 was dit percentage 54,1. Er had met andere woorden
vooral een uitbreiding plaats gehad van drie- of meerkamerwoningen. Wat
betreft het aantal bewoners van de diverse categorieën, gold ongeveer
hetzelfde. Het aantal éénkamerbewoners was gedaald, evenals het aantal
bewoners van acht- ofmeerkamerwoningen. De verbetering van de volkshuisvesting
blijkt ook uit het percentage van de bevolking dat in één- of
144

tweekamerwoningen moest leven. Ook al moest nog altijd de helft van de
bevolking, 50,4% in 1909 in dergelijke woningen verblijven, in 1899 had
dit percentage 59,3 bedragen. Bovendien was de bezettingsgraad van dit
soort huizen gedaald, wat dus ook een verbetering inhield. De verdeling
van de toename resp. afname over de diverse soorten woningen en de
bewoners daarvan, komt vooral duidelijk naar voren in tabel 7, waarin ik
de indexcijfers geef van de situatie in 1899 en 1909.
Tabel7: Indexcijfers woningenbestand en bewoners 1899,1909 69
soort woningen
indexcijfers woningen indexcijfers bewoners
1899 1909 1899 1909
éénkamer- 100 77 100 71
tweekamer- 100 III 100 104
driekamer- 100 123 100 125
vier/vijfkamer- 100 183 100 183
zes/zevenkamer- 100 162 100 163
achtlmeerkamer- 100 71 100 56
totaal 100 115 100 III
De indexcijfers spreken duidelijke taal. Vooral de toename van het percentage
vier- en vijfkamerwoningen is opmerkelijk, evenals dat van de zes- en
zevenkamerwoningen. Daarnaast valt ook de vermindering op in de categorie
van de zeer grote huizen. Met name het aantal bewoners van dergelijke
huizen daalde sterk. Dit zou kunnen wijzen op een vertrek van gegoeden
en/of een opsplitsen van zeer grote huizen in meer woningen.
Op grond van cie tabellen 4, 6 en 7 kunnen we concluderen, dat de
Woningwet van 190 I in Zwolle haar uitwerking niet heeft gemist. Evenals
dat elders in Nederland het geval was, werd er een begin gemaakt met het
opruimen van de ergste misstanden. Maar we moeten niet denken dat de
woonomstandigheden nu ineens zo rooskleurig waren geworden. Zo trof
men ook in 1909 nog 205 éénkamerwoningen bewoond door 5 à 6 personen
aan; en 106 van dergelijke woningen werden zelfs door een nog groter
aantal mensen bewoond": En afgezien van de minimale kwantiteit leefruimte
waarmee dus nog grote aantallen Zwollenaren genoegen moesten nemen,
was overigens ook aan de kwaliteit van veel woningen nog het nodige te
verbeteren: een aspect dat in de cijfers van de woningstatistieken natuurlijk
niet tot uiting komt. Het eerder aangehaalde woningonderzoek van de
plaatselijke gezondheidscommissie was in dit opzicht echter duidelijk genoeg.
Con/role op levensmiddelen
Niet alleen volkshuisvesting maar ook de kwaliteit van voeding en drinkwater
en de regeling van de vuilafvoer zijn van grote invloed op volksgezondheid
145

Voormalige spoelinrichting gemeentelijke reinigingsdienst, Zwolle.
en welzijn. Rond 1850 bestond er al enige vorm van controle op het brood.
Dit blijkt uit het jaarverslag van een commissie van het Hervormd Armbestuur.
Vóórdat het brood aan de armen werd uitgedeeld werd het gewogen
en gecontroleerd door twee keurmeesters, die door de gemeente waren
aangesteld". Waarschijnlijk onderzochten deze keurmeesters al het brood
dat in Zwolle werd verkocht. In 1854 werd echter het gemeentelijk reglement
op de keuring van brood afgeschaft. Het Hervormd Armbestuur deed nog
pogingen om de keurmeesters althans voor zijn brood te laten aanblijven.
Blijkbaar is dat echter mislukt". Want enige jaren later besloot het armbe-
stuur voorlopig een eigen keurmeester aan te stellen tegen een beloning
van f2,- per maand". Ook van de gemeente uit werd op den duur brood
weer gekeurd. Volgens De Vries mochten de bakkers toen geen brood meer
verkopen, dat niet uit zuiver tarwe of rogge was gebakken. Als bij controle
een partij 'gemengd' brood werd ontdekt, werd het in beslag genomen. De
armbesturen kregen het dan cadeau ",
Met betrekking tot andere voedingsmiddelen kwamen ook enige voorschrif-
ten tot stand. Zo werden in 1856 in de politieverordening voorschriften
opgenomen tegen het verkopen van bedorven eetwaren. Keurmeesters waren
er echter niet, zodat de voorschriften geen echt effect hadden. De marktmeester
was alleen belast met het keuren van de vis. 75. Pas in de zeventiger
jaren werd er vlees gekeurd. De rijksveearts H. Voetelink onderzocht echter
alleen vlees van geslachte zieke runderen. Dit was uiteraard geheel onvoldoen-
de. Toen er in 1878 varkensziekte heerste in de omgeving van Zwolle,
146

moest er dan ook een aparte verordening komen om te voorkomen dat het
vlees van besmette varkens in de stad werd verhandeld en gebruikt",
In 1880 werd de rijksveearts tot gemeentelijk keurmeester van vlees en
vee aangesteld, maar zijn taak werd niet uitgebreid. Zodoende kon het
gebeuren dat er nog steeds vlees van ziek vee werd verkocht en gebruikt.
Terecht wilden enige raadsleden de keuring verbeteren. Zij wensten dat er
een algemeen toezicht zou komen op al het voor consumptie aangeboden
vlees. Deze controle zou uitgevoerd moeten worden door een onafhankelijk,
goedbetaald en deskundig iemand. Het gevolg was dat er een strafverordening
werd ontworpen en dat er een keurmeester werd benoemd met veel ruimere
bevoegdheden. Al het vlees dat in Zwolle geslacht en verkocht werd, stond
sindsdien onder voortdurend toezicht". De oud-slager M. Polak, die met
deze taak werd belast, stond als zeer streng bekend".
Ook het toezicht op andere levensmiddelen werd in de jaren tachtig
verscherpt. In een algemene politieverordening werd de bepaling opgenomen
die invoer en verkoop van bedorven eetwaar verbood. In tegenstelling tot
de vijftiger jaren waren er nu wèl keurmeesters die hele partijen in beslag
mochten nemen?", Later werden er ook geregeld melkmonsters genomen en
werd er melk afgekeurd. Tot 1892 werden er nog geen botermonsters
genomerr".
De achtergrond van de steeds scherpere controle op de kwaliteit van de
levensmiddelen moet men niet alleen zien in verbeterde methoden van
onderzoek. Daarnaast was van belang dat men steeds meer oog kreeg voor
de samenhang tussen bedorven voedsel en gezondheid. Ook zou het feit
een' rol kunnen spelen dat niet alleen .de armen het slachtoffer konden
worden van misstanden op dit gebied. De gevolgen ervan werden eveneens,
al was het dan ook misschien in mindere mate, ondervonden door de
welgestelden.
Drinkwatervoorziening
Het duurde lang voordat men in ons land het verband begon te zien tussen
de kwaliteit van het drinkwater en gevreesde besmettelijke ziekten als cholera
en tyfus. In het buitenland had men al eerder zijn conclusies getrokken.
In 1854 toonde de Engelse arts John Snow reeds het verband aan tussen
drinkwater en cholera. Maar evenmin als in zijn eigen land werden Snow's
inzichten aanvaard in Nederland. Daarin kwam verandering door de achtereenvolgende
cholera-epidemieën, met name door die van 1866. Een officiële
regeringscommissie die een onderzoek moest instellen naar het drinkwater
in heel Nederland kwam tot een belangrijke conclusie. De sterfte tengevolge
van cholera bleek in steden met een drinkwaterleiding veel geringer te zijn
dan elders, waar deze voorziening ontbrak en men genoegen moest nemen
met bijvoorbeeld pompwater. Het zou echter nog enige decennia duren
voordat de meeste steden van hun pompen en andere traditionele watervoorzieningen
waren afgestapt. Op het platteland ging het nog langzamer. In
147

1899 dronk nog 58% van de Nederlandse bevolking geen water uit een
waterleiding".
Ook Zwolle had in het midden van de vorige eeuw geen waterleiding;
maar de kwaliteit van het pompwater was naar de maatstaven van die tijd
redelijk. Nog in 1860 treffen we de uitspraak aan dat de gemeente over
het algemeen van zeer goed drinkwater was voorzien". Ook later deelde
een huisarts over deze jaren mee dat het water toen nog vrij goed was B3 •
Bij gebrek aan een waterleiding moesten de Zwollenaren zich behelpen met
29 openbare pompen, tenzij ze over een eigen pomp konden beschikken.
Maar dat laatste was alleen het geval bij de meer gegoeden. Regenwater
werd als drinkwater weinig gebruikt".
Bij een oppervlakkig onderzoek in 1875 bleek echter dat de kwaliteit
van het water niet zo goed was als altijd gedacht werd: negen van de 29
pompen leverden slecht water. Een jaar later besloot het gemeentebestuur
dan ook een wetenschappelijk onderzoek te laten instellen naar de hoedanigheid
van het pompwater": In september 1876 namen de heren Boxman en
Kuyper, leraren aan de Rijks H.B.S., monsters van in totaal 35 pompen
waaronder 4 particuliere. De monsters werden uitvoerig chemisch onderzocht.
Hoewel de leraren toegaven dat de grens tussen goed en slecht
drinkwater moeilijk te trekken was, kwamen ze wel tot de conclusie dat
'van uitmuntend of ook maar alleszins voldoend drinkwater te Zwolle geen
sprake wezen kan '86. De resultaten van het onderzoek waren vernietigend.
Slechts zeven pompen leverden vrij goed drinkwater, ook al voldeden ze
niet aan alle eisen. Elf pompen werden zonder meer afgekeurd; en de
overige zeventien .kwamen verdacht voor en zouden uitgebreider onderzocht
moeten worden.
Naast de resultaten van het eigenlijke onderzoek, gaven de onderzoekers
ook manieren aan om tot verbetering te komen. Het maken van een
'kunstwaterleiding' wezen ze echter nog van de hand, als zijnde te kostbaar
voor steden van minder dan 40 à 50 duizend zielen. Het meeste heil zagen
ze voorlopig in het filtreren van het drinkwater van de pompen die als
onvoldoende uit het onderzoek naar voren waren gekomen": Dit advies
werd door de gemeenteraad opgevolgd. De filters werden geplaatst en de
afgekeurde pompen werden voorzien van bordjes: 'voor drinkwater ongeschikt'.
In de praktijk bleken de filters echter niet het gewenste resultaat
op te leveren's. Intussen werd er nog een onderzoek ingesteld, ditmaal naar
de pompen in scholen en in de diverse instellingen van weldadigheid. Ook
hier bleken weer weinig pompen aan de gestelde eisen te voldoen, maar
over het algemeen was het aantal bruikbare pompen groter dan bij het
eerste onderzoek".
Men kan zich afvragen waar de verslechtering van het water sinds de
zestiger jaren aan te wijten was. Een van de oorzaken was een ondeugdelijke
riolering; althans naar de mening van de arts Kras. Tegenover de enquêtecommissie
van 1892 gaf hij als voorbeeld de pomp tegenover een stal aan de
Schoutensteeg. Een half jaar nadat ook daar de riolering was aangelegd,
148

weigerden de paarden - tenminste als ze geen erge dorst hadden - van het
toen stinkende water te drinken. Bovendien werd het water van sommige
pompen bedorven doordat men's nachts al de, zoals dokter Kros het
uitdrukte, 'pots-de-chambre' van de achterbuurten in de roosters leeg gooide.
Dokter Kros kon dan ook de vraag of hij wel eens ziektegevallen tengevolge
van het slechte water had behandeld, bevestigend beantwoordenw.
Ofschoon nu wel vast was komen te staan dat het Zwolse water 'niet te
drinken' was, duurde het nog ruim tien jaar voor men overging tot de
aanleg van een waterleiding. Vóór het zover was werden er nog diverse
rapporten uitgebracht over de plaats waar men het water vandaan zou
halen: uit de Vecht, de IJssel of de Veluwse hei; en verder met name over
de kosten van het een en ander. Ook de aanleg van een nieuw rioleringssysteem
werd bij het onderzoek betrokken?'.
Op 27 oktober 1891 besloot de gemeenteraad dan eindelijk een grondwaterleiding
te laten aanleggen vanuit de hei bij Heerde, en de exploitatie ervan
in eigen beheer te houden. Toen dit besluit eenmaal genomen was, volgde
de uitvoering ervan spoedig. Er werd een stuk heidegrond aangekocht; aan
de Turfmarkt werd een watertoren gebouwd en de nodige werkzaamheden
werden uitgevoerd, waarna op 30 november 1892 het eerste leidingwater
in Zwolle kwam. Vóór het einde van het jaar waren 200 percelen op de
leiding aangesloten en kon de waterleiding officieel door het publiek in
gebruik worden genomen'". In vergelijking met andere steden was Zwolle
er niet snel bij. Terwijl Amsterdam koploper was met de aanleg in 1853/54,
volgden de meeste andere steden in de jaren zeventig en tachtig. Samen
met steden als Enschede (1892), Breda (1894) en Tilburg (1898), zat Zwolle
dus in de achterhoede?'.
Toen er eenmaal een drinkwaterleiding was aangelegd, ging het aantal
aansluitingen snelomhoog. Eind 1893 waren 1762 percelen aangesloten,
waarvan bijna de helft uit arbeiderswoningen bestond. Terecht werd in het
gemeenteverslag geconstateerd: 'Dat is een zeer verblijdend verschijnsel en
zalongetwijfeld van grooten invloed zijn op den algemeenen gezondheidstoestand'?",
In 1894 bedroeg het aantal aangesloten panden reeds 2433 95 . De
verdere uitbreiding van het Zwolse leidingnet kan men volgen aan de hand
van de gemeenteverslagen. Een nadeel hierbij is echter dat vanaf 1897 bij
deze getallen ook het aantal aansluitingen in de gemeente Hattem is
meegerekend. De Zwolse waterleidingmaatschappij leverde namelijk ook
water aan dle gemeente. Daarom krijgt men geen exact beeld van de groei
van het aantal aansluitingen in Zwolle zelf". Wel kan men uit de toelichting
bij de verslagen opmaken dat bijvoorbeeld in 1898 ca 68% van het aantal
percelen is aangesloten; in 1900 reeds 78% van alle bewoonde huizen; en
dat in 190T nog ca 100 panden met tesamen ongeveer 500 bewoners niet
waren aangesloten". Meer nauwkeurige gegevens verschaft ons het woningonderzoek
van de jaren 1905-1909, dat niet met panden maar met wooneenheden
rekent. Vastgesteld werd dat van de 3274 onderzochte woningen
er 551 (= 17%) niet waren aangesloten op de waterleiding. De mensen die
149

in deze woningen leefden, moesten gebruik maken van een put of regenbak,
of hadden zelfs (dit was in 94 woningen het geval) helemaal geen watervoorziening'".
Vooral de gezondheidscommissie deed erg haar best om zoveel mogelijk
woningen te laten aansluiten. Haar aanmaningen aan eigenaars bevatten
vaak voorschriften tot het verschaffen van beter drinkwater aan de bewoners;
hetgeen meestal leidde tot aansluiting op de waterleiding. Het grote belang
dat de commissie hechtte aan een goede watervoorziening, blijkt ook uit
het feit dat zij zich kantte tegen tariefsverhoging. Terecht vreesde zij dat
dit een beletsel zou vormen voor velen om zich op de gemeentelijke
waterleiding te laten aansluiten. Niettemin werden de tarieven in 1907
verhoogd?'.
Dat het bezit van goed drinkwater bevorderlijk is voor de volksgezondheid
blijkt uit een daling van het sterftecijfer. Dit werd destijds ook door de
gemeentelijke instanties zelf geconstateerd. Volgens het gemeenteverslag van
1894 bedroeg het sterftecijfer over de periode 1884 tot 1892 gemiddeld
24,78 per duizend inwoners. In 1893 was het sterftecijfer al gedaald tot
20,79 en in 1894 tot 19,38 100 .
Gemeentereiniging
Niet alleen zuiver drinkwater is belangrijk voor de volksgezondheid; ook
het verwijderen van straat- en rioolvuil, en het reinigen van goten en andere
openbare wateren is van grote betekenis. Vooral de afvoer van faecaliën is
een zaak die met het oog op de volksgezondheid veel aandacht verdient.
De zorg voor de openbare reinheid werd in Zwolle al vroeg aan de orde
gesteld; al gebeurde dat ook niet van meet af aan speciaal uit bekommernis
om die volksgezondheid.
Op het gebied van de gemeentereiniging ging men in Zwolle voortvarend
te werk. Dat blijkt uit vergelijking niet alleen met de situatie elders maar
ook met bijvoorbeeld de aanleg van de drinkwaterleiding. AI vroeg ging
het bestuur van de stad over tot de oprichting van een gemeentelijke
reinigingsdienst. Zoals gezegd lagen de overwegingen die hierbij de doorslag
gaven niet zozeer op het vlak van de volksgezondheid; meer op dat van
de financiën. Vanaf het begin van de 18de eeuw was er sprake geweest van
het verpachten van het ophaalrecht van stratendrek en dergelijke. In de
praktijk ging het de pachters vooralom huisvuil en zogenaamde secreetmest,
teneinde dit als compost te kunnen' verkopen 101. Een en ander had tot
gevolg dat straten en pleinen niet voldoende werden schoongemaakt, ook
al waren er in de politieverordening van 1855 hierover bepalingen opgenomen
lO2 . Teneinde een betere reiniging te kunnen waarborgen, maar vooral
ook om de lucratieve compost-verkoop in gemeentehanden te doen overgaan,
rezen er plannen om te komen tot afschaffing van de verpachting van het
ophaalrecht. In 1869 was het zo ver; de zorg voor de openbare reinheid
werd in eigen beheer genomen. Daarmee was Zwolle, na Groningen, de
tweede stad in Nederland met een eigen gemeentelijke reinigingsdienst. De
150

exploitatie ervan stond onder toezicht van een speciale commissie uit de
gemeenteraad 103. Men verwachtte een gunstig etTect op de gemeentefinanciën,
'daar door het stijgen der landproducten ook de prijs der mest ontegenzegge-
lijk moet klimmen, terwijl desniettegenstaande de verpachting telkens minder
heeft opgebracht"?',
Jarenlang bleef de reinigingsdienst een winstgevende zaak, die tot ca 1886
jaarlijks zo'n f3000 àf 4000 opbracht. Alles wat er aan mest en vuilnis op
de gemeentelijke mestvaalt werd verzameld, werd als compost verkocht.
Op den duur nam de winst af doordat de mestprijzen aanzienlijk daalden:
van f3,80 per m! in 1876 tot zo'n f2,- in 1896. Dit hing niet alleen samen
met de slechte toestand van de landbouw in die tijd, maar ook met het
steeds toenemend gebruik van kunstmest, vooral in de veenkoloniën'w.
Ook al was sinds I april 1869 het reinigen van straten en pleinen, het
verzamelen van as, vuilnis en faecaliën in beheer van de gemeente, toch
bleef met name de afvoer van faecaliën zorgen baren. Tot in de zeventiger
jaren waren de Zwollenaren gewoon deze stotTen in een emmer of teil aan
de kant van de weg te zetten, waarna ze in open mestkarren werden geleegd.
Ook werd het vuil wel verzameld in zogenaamde beerputten die echter
poreus waren gemaakt zodat de vloeistoffen in de grond trokken, wat weer
funest was voor de waterpompen. Voor een groot deel kwamen de faecaliën
ook via de riolering in de grachten terecht'?". Wat dit alles voor nadelige
gevolgen opleverde voor de volksgezondheid, laat zich raden. De gemeente
was daar uiteindelijk toch niet blind voor; vooral de gevolgen van besmettelij-
ke ziekten openden veler ogen. Het uitbreken in 1873 van de cholera elders
in Nederland werd onder meer de aanleiding om eindelijk iets aan deze
ongezonde situatie te doen. Men besloot op advies van de raadscommissie
een proef te nemen met het zogenaamde tonnenstelsel. Hierbij werden
tormen beschikbaar gesteld aan de burgers die dat wensten; tormen die een
paar keer per week werden verwisseld en schoongemaakt'?', Sommige
raadsleden wilden echter ook een proef nemen met het Liernurstelsel, dat
ook in enige andere plaatsen was ingevoerd. Bij dit systeem werden de
faeces via een ingewikkeld buizenstelsel verzameld in een centraal pompstation'?".
Na heel veel wikken en wegen, en nadat er enige jaren was
proefgedraaid met het tonnenstelsel, werd uiteindelijk in 1882 definitief
besloten dit laatste in Zwolle te gaan toepassen.
Het tonnenstelsel werd echter niet verplicht voorgeschreven. Zo men
wilde kon men ook gebruik blijven maken van beerputten, mits deze maar
aan beperkte eisen voldeden. Verder mochten slagers hun afval niet meer
in riolen lozen, maar kregen ze daarvoor een speciale ton, die dagelijks
werd atgehaald'w. Wat het legen van de beerputten betreft, in 1876 had
men reeds een pneumatische machine daarvoor aangeschaft, zodat dit werkje
niet meer zoals vroeger in verband met de stank's nachts met handkracht
hoefde tegeschieden. Na enige beginmoeilijkheden werd er sindsdien van
het apparaat zeer veel gebruik gemaakt. Zo werd in 1888 gemeld dat slechts
151

20 putten's nachts waren geruimd; de overige 223 waren met de machine
geleegd'!",
Het gebruik van tonnen vond overigens ook al spoedig veel ingang. Waren
er in 1875 600 in gebruik, waarvan 550 geplaatst en 50 om te wisselen,
in 1911 was het aantal gebruikte tonnen opgelopen tot 7250, waarvan 500
om te wisselen. Bij het aantal van 1911 zijn inbegrepen ca 250 slachttonnen,
die een afwijkende vorm hadden. Als we het aantal tonnen bekijken in
verhouding tot het aantal inwoners, zien we ook dat het gebruik zeer vlug
toenam. In 1875 was er één ton op 39 inwoners; vijf jaar later was er reeds
één op de 14; en in 1900 zelfs één op de 5 inwoners. Daarna bleef de
verhouding ongeveer gelijk tot 1912 111 • Ook in vergelijking met andere
plaatsen was het gebruik van de tonnen in Zwolle wijd verbreid. In
Amsterdam was de toestand in 1880 met één ton op de 239 inwoners het
slechtst; Den Haag had er toen één op de 62, en Delft maar liefst één op
de 6 inwoners!". Naarmate er meer tonnen in gebruik kwamen, moesten
er ook meer nieuwe worden aangeschaft. Aanvankelijk werden ze elders
gekocht voor f2,77 per stuk, maar sinds eind 1888 werden ze door de
gemeentelijke reinigingsdienst zelf gemaakt in een eigen kuiperij"!'.
Hoe is het nu te verklaren dat het tonnenstelsel zo algemeen aansloeg?
Het feit dat het hier om een gratis voorziening ging zal dat zeker hebben
bevorderd. Over het algemeen was men over het stelsel wel tevreden!". De
reeds genoemde arts Kras was in 1892 ondanks kritische kanttekeningen
wel erover te spreken. Enerzijds filosofeerde hij: 'Le mieux est l'ennemi du
bien', anderzijds kon hij vaststellen: 'Het gaat wel met dat tonnenstelsel,
men krijgt die tormen netjes weerom'!>. Volgens hem lag het aan het hoofd
van het gezin, hoe vaak de tonnen werden opgehaald. Wat de mannen van
de reinigingsdienst betreft: als je hen eens per week een stuiver fooi gaf,
zat het wel goed. Een bijzonder groot bezwaar vond Kras echter wèl, dat
men niet zijn eigen ton weer terug kreeg. Zo kon het voorkomen, dat
iemand een ton terugkreeg die daarvóór gebruikt was in een gezin waarin
bijvoorbeeld een besmettelijke ziekte heerste!". Sedert het einde van de
19de eeuw is in deze toestand wel verbetering gekomen. Tonnen van
besmette gezinnen begon men toen apart te waarmerken; ook werden
voortaan alle gebruikte tonnen beter gedesinfecteerd'!",
Was het gebruik van de tonnen aanvankelijk kosteloos, in 1896 besloot
de raad in beginsel om een retributie erop te heffen. De speciale raadscommissie
voor de gemeentereiniging zou een tarief gaan vaststellen. Wilde men
op deze wijze wellicht de tegenvallende mestprijzen compenseren? Hoe dan
ook, een jaar later werd het besluit weer teruggedraaid, nadat 368 burgers
een verzoek daartoe hadden ingediend. Maar in 1912 ging de gemeente
alsnog over tot het heffen van een retributie. Sindsdien betaalden de
Zwollenaren fi ,25 per ton per jaar. Slagers moesten fO,50 per drie maanden
betalen, een tarief dat was vastgesteld op grond van het gemiddeld gebruikte
aantal!". In bepaalde delen van de stad zou het stelselook nog jaren na
de eerste wereldoorlog blijven bestaan.
152

Sterfte
Een gangbare graadmeter voor de volksgezondheid is het verloop van het
sterftecijfer. Tot in de negentiger jaren stierven in Zwolle van elke duizend
inwoners jaarlijks zo'n 20 tot 25. In sommige jaren lag het stertecijfer nog
aanmerkelijk hoger. Met name in 1855, 1859 en 1871 toen resp. 27,1, 30,0
en 31,7 pro mille van de bevolking stierf. In 1855 heerst er cholera en
stierven velen tengevolge van ziekten aan de luchtwegen; in 1859 werden
de meeste sterfgevallen veroorzaakt door de gevolgen van mazelen. In 1871
heersten onder andere de pokken en was er een mazelenepidemie. Maar
vooral 1866 was een piekjaar, toen van iedere duizend inwoners er 34,9
stierven waarvan velen aan de cholera. Een belangrijke andere sterfteoorzaak
was de tyfus!".
Zoals gezegd daalde het sterftecijfer in Zwolle aanzienlijk na de opening
van de drinkwaterleiding. In 1892 was de sterfte naar verhouding echter
ook hoog geweest tengevolge van een griepepidemie. Wel blijkt uit de cijfers
dat de dalende tendens zich doorzet na 1893, behoudens enige uitzonderingen
zoals bijvoorbeeld in 1897 en 1903, ook weer verband houdend met
epidemische ziekten als mazelen en tuberculose'w. Tabel 8 illustreert deze
ontwikkeling.
TabeI8.· Sterfie in Zwolle en Nederland 1850-1910:
tienjaarlijkse gemiddelden per duizend inwoners 121
perioden Zwolle Nederland
1851-1859 24,0 25,8
1860-1869 25,1 24,9
1870-1879 25,5 24,4
1880-1889 23,2 21,3
1890-1899 19,8 18,7
1900-1909 16,1 15,6
Als we de Zwolse gegevens vergelijken met die van Nederland als geheel,
kunnen we vaststellen dat tot 1860 de situatie in Zwolle gunstiger was. De
cholera- en pokkenepidemieën vergden hier minder slachtoffers. Het ligt
voor de hand om een verband te zien tussen deze relatief gunstige toestand
en de algehele sociaal-economische situatie waarin de stad toen verkeerde,
als marktstad gelegen temidden van een welvarend platteland. Van 1860
tot 1870 waren de Nederlandse sterftecijfers nagenoeg gelijk aan die van
Zwolle, maar nadien zijn de landelijke cijfers gunstiger. Vooral in de periode
1880-1890 lag het Zwolse sterftecijfer hoger. Een verklaring daarvoor zou
kunnen zijn, dat de verbeteringen met betrekking tot huisvesting, gezondheidszorg
en drinkwatervoorziening elders eerder zijn ingevoerd. Juist in
deze jaren werd er door de gemeenteartsen geregeld geklaagd over de slechte
huisvesting, slechte voeding en kleding van de lagere bevolkingsgroepen.
Dezen hadden naar de mening van de artsen dan ook minder weerstand,
153

waardoor ze weer eerder aan tuberculose overleden. De ongezonde woningen,
die vochtig en vaak ook nog 'onrein' waren, bevorderden tyfus en difterie!",
Anderzijds moet men bedenken dat de sterfte toentertijd in de steden in
het algemeen hoger lag dan in Nederland als geheel, onder meer tengevolge
van de slechte huisvesting. Vooral in steden als Den Bosch en Maastricht
was de sterfte aanzienlijk hoger dan in Nederland als geheel, maar ook dan
in Zwolle!". Met name na 1900 wordt het verschil tussen de sterftecijfers
in Nederland en Zwolle minder. De verbeterde huisvesting zal hierop
ongetwijfeld van invloed zijn geweest. Ook de drinkwaterleiding, de steeds
beter wordende gezondheidszorg en de bestrijding van epidemieën hebben
op de daling van het sterftecijfer in het algemeen natuurlijk invloed gehad.
Cijfers over kinder- en zuigelingensterfte ontbreken in de gemeenteverslagen
124. Ook in Zwolle zullen ze echter hoog zijn geweest. Een aanwijzing
hiervoor vormt de verklaring van de arts Kras in 1892. De vraag of er
onder het personeel van de spoorwegen veel kinderen stierven beantwoordde
hij bevestigend. 'Door het groote getal van de kinderen krijgt men een
fertielen bodem voor de ontwikkeling van scrofulose">. Deze klierziekte
veroorzaakte voedingsstoornissen waardoor kinderen vroeg stierven 126. De
gebrekkige voeding zelf was vaak ook doodsoorzaak bij kinderen, In 1891
stierven bijvoorbeeld 41 kinderen hieraan. Deze paedatrophia hing volgens
de arts Besselink waarschijnlijk wel samen met de 'algemeene sociale ellende,
die er heerseht in de voeding en huisvesting van vele gezinnen uit de
armenwijken"?". Verder stierven geregeld kinderen aan de mazelen, doordat
men in een te laat stadium de hulp van een arts inriep. Ook dit hing weer
samen met armoede: want onder meer'( ...) de vrees voor een aanplakbiljet,
'besmettelijke ziekte', deed vele gevallen verzwijgen, met het oog op stoffelijk
nadeel in bedrijf of nering, vooral bij de lagere klassen, die slechts een zeer
sober bestaan reeds hadden, zooals oppassers, barbiers, water- en vuurverkoopers,
mangelvrouwen enz.">.
Epidemieën en hun bestrijding
Bij de nu volgende behandeling van de voornaamste besmettelijke ziekten,
moeten we bedenken dat de gegevens uit de vorige eeuw niet altijd even
betrouwbaar zijn. De artsen gebruikten onder meer lang niet altijd dezelfde
termen voor gelijksoortige ziekten en bovendien waren ze vóór 1865 nog
niet verplicht om besmettelijke ziekten aan te geven!". In de gemeenteverslagen
komen we dan ook geregeld opmerkingen tegen als 'enkele gevallen' enz.
De besmettelijke ziekte die in Zwolle de meeste slachtoffers maakte, was
wel de cholera. Men maakte een onderscheid tussen de cholera nostras of
inlandse braakloop, en de cholera asiatica of aziatische braakloop. De
laatstgenoemde had vaak een dodelijke afloop!", en deze vorm van cholera
brak in de vorige eeuw talloze malen uit. In Zwolle in 1832, 1849, 1854/55,
1859, 1866/67, en voorlopig voor het laatst in 1873 131 • Daarna was er soms
nog sprake van een dreigende cholera-epidemie, maar door allerlei maatrege-
154

len werd toen de uitbreiding voorkomen, of beperkt tot slechts enkele
gevallen, zoals in 1893 132 •
Hieronder laat ik een overzichtje volgen van het aantal mensen dat in
Zwolle door cholera werd besmet, en het aantal dat eraan overleed.
Tabel9: CholeraslachtoJJers in Zwolle 1850-/900 133
jaar aangetast gestorven
1854 6 6
1855 113 61
1859 6 4
1866 344 204
1867 4 3
1873 II Il
1893 8 5
Van de jaren 1832 en 1849 is het aantal Zwolse slachtoffers niet bekend'>.
Het zal vooral in 1849 hoog zijn geweest, gezien de cijfers over andere
delen van het land en gezien ook wat de Zwolse arts Van Deen over dit
jaar schreef: 'Het was een verse hrikkelijke tijd. Nacht en dag op de been;
daar bij de onbeschrijfelijke ergernis over de allerellendigste wijze, waarop
voor de armen gezorgd wordt; de slechte, egoïstische dompergeest mijner
collega's">, Dit citaat zegt tevens iets over de verspreiding van de cholera
vooralonder de arme bevolking. Ook bij de latere cholera-aanvallen, vielen
de meeste slachtoffers onder de armen.
De epidemieën van 1849 en 1855 woedden met name in de buurten
rond de Kleine Aa, een stinksloot die dwars door de binnenstad liep en
als een open riool gebruikt werd!"; De Zwolse Afdeling van de Koninklijke
Maatschappij tot Bevordering van de Geneeskunst deed daarom, mede met
het oog op de algemene volksgezondheid, pogingen om de Kleine Aa te
laten dempen. Hierbij bleek dat de gemeente voor het belang daarvan nog
niet genoeg oog had. Want wat was het geval? Toen de gemeente merkte
dat de direct belanghebbenden niet meer bereid waren mee te betalen, ging
de demping niet door, ook al had eind 1855 de raad daartoe besloten!".
De gemeente zou nu, zo vond men, voor te grote kosten geplaatst worden.
In 1859 kwam het er echter toch van. Voor f32.000 werd de Kleine Aa
gedempt en vervangen door een riool. Ook met betrekking tot een ander
water, dat door de stad liep, de Groote Aa, was men inmiddels tot demping
overgegaan. Deze gracht had door stank en dergelijke ook vaak overlast
bezorgd.
Wat deed men nog méér ter bestrijding van de cholera? Aanvankelijk
was men nog niet op de hoogte van het bestaan van cholerabacillen, en
zag men evenmin het verband tussen de kwaliteit van het drinkwater en
de ziekte. De verantwoordelijke autoriteiten kwamen dan ook met in onze
ogen merkwaardige adviezen. Neem bijvoorbeeld de missive die de Commis-
-saris van de Koning nog in het midden van de vorige eeuw rondstuurde.
ISS

Weliswaar werd hierin ook gewezen op het remtgen van huizen, het
hygiënisch leven enzovoort, maar bovendien werd er gesteld: '(...) Vooral
het bewaren van eene goede, opgeruimde gemoedsgesteldheid is van veel
belang. Bij den Aziatischen Braakloop oefent de zielsgesteldheid eenen
grooten invloed uit. Men vermijde al te sterke inspanningen van den geest
en trachte steeds alle hevige gemoedsaandoeningen als angst, vrees, kommer,
toorn, enz. zorgvuldig vóór te komen. Men trachte de ziel in eene kalme
en opgeruimde stemming te bewaren (...)'. Tenslotte werd er nog aan
toegevoegd dat men zich geen 'ontijdige' vrees voor die ziekte moest laten
aanjagen. Immers: de grootste geneesheren verklaarden de cholera voor
niet-besmettelijk 138.
Gezien de onwetenheid die uit de genoemde adviezen spreekt, is het niet
verwonderlijk dat, àls er eens een geval van de ziekte zich openbaarde, zij
niet te stuiten was. In concreto kwam de bestrijding van de cholera in 1854
neer op het extra schoonmaken van straten en rioleringen. Bovendien deed
de gemeente op verzoek van de plaatselijke commissie van Geneeskundig
Toevoorzigt een brief uitgaan naar de diverse armbesturen met het verzoek,
er zorg voor te dragen dat de huizen en bedsteden van 'hun' armen grondig
werden gereinigd. Verder werd er een lokaal beschikbaar gesteld in het
stadstimmerhuis op de Friese Wal, om daar de zieken te laten verplegen,
die thuis niet verzorgd konden worden. Het lokaal hoefde dat jaar echter
niet gebruikt te worden 139.
In 1855 werden van gemeentewege gelijksoortige maatregelen genomen,
en werd er onder andere tot uitroking van besmette woningen overgegaan.
Bij het Hervormd Armbestuur werd onder meer besloten dat de wijkheren,
leden van het Armbestuur, erop zouden toezien dat de armen ook inderdaad
hun huizen zouden reinigen; eventueel konden ze vers ligstro en kalk krijgen.
Ook zouden de bedeelden worden aangespoord om tijdig geneeskundige
hulp in te roepen. Om in de behoeften van choleralijders te kunnen voorzien,
werd er tenslotte door de plaatselijk commissie van Geneeskundig Toevoorzigt
een inzameling gehouden van geld en levensmiddelen 140.
Het absolute rampjaar werd 1866. De wijze waarop de Zwolse samenleving
in dat jaar op het uitbreken van de cholera reageerde, is kenmerkend voor
het peil van de gezondheidszorg in die jaren, en tevens voor het optreden
van de stedelijke overheid in dergelijke noodsituaties. Daarom staan we er,
bij wijze van voorbeeld, wat langer bij stil. Op 16 juni 1866 manifesteerde
de ziekte zich bij een schipper die uit Dordrecht kwam!", Een paar dagen
later volgde een tweede geval van cholera, waarna de ziekte zich snel
uitbreidde. Eind juli, begin augustus bereikte ze haar hoogtepunt. In één
week werden toen maar liefst 94 mensen besmet. Het duurde tot eind
oktober voor de epidemie te Zwolle voorbij was. Ook al was er van meet
af aan vrij resoluut opgetreden, toch bleef het bij maatregelen die naar
onze huidige maatstaven als 'symptoombestrijding' gekwalificeerd zouden
worden.
156

Reeds vóórdat de ziekte de stad zelf bereikte ging er een schrijven van
het gemeentebestuur uit naar de armbesturen. Naar aanleiding hiervan
besloot het Hervormd Armbestuur eind april om aan de vaste en tijdelijkbedeelden
zo nodig kalk te geven om te witten, en tevens vers ligstro. Ook
zou er extra worden gecontroleerd of de huizen voldoende schoongemaakt
werden; en zij die van het armbestuur een 'nachtleger' huurden, konden,
als ze geregeld de huur hiervan hadden betaald, eventueel een nieuw krijgen.
Bovendien zou gecontroleerd worden of de bedeelden ook inderdaad wel
gebruikten wat ze gekregen hadden. Het Rooms-Katholiek Armbestuur ging
ook over tot het uitdelen van ligstro en witte kalk'

ander duidelijk in een grote behoefte; het aantal steeg van 300 tot 1200
per dag. Om een goede uitdeling mogelijk te maken werd de gemeente
onderverdeeld in vier wijken; leden van de diverse kerkgenootschappen
gingen dan per wijk na wie het hardst warme voeding nodig had. Om de
kosten van de soep te kunnen dragen werd een aparte collecte gehouden
die fs436,31 opbracht plus vijftig pond rijst. Hiermee waren de gemaakte
kosten ruimschoots gedekt; het overschot werd gebruikt ter bestrijding van
de onkosten die de armbesturen hadden gemaakt voor de distributie van
stro en witkalk.
Tekenend voor de tijdgeest en de opvattingen over de taak van de overheid
is dat de bestrijding van de besmettelijke ziekte - een algemeen belang -
bekostigd werd uit liefdegaven. De gemeentelijke overheid droeg slechts
ongeveer f2s0 bij, afgezien van de geschenken voor hen die zich bijzonder
verdienstelijk hadden gemaakt: voor de geneesheren en een der apothekers
een zilveren beker, voor de heelmeesters f 50, en voor de zusters een
ebbenhouten kruis met zilveren christusbeeld voor hun gesticht. In november
werd de cholera-commissie weer ontbonden.
Tot welke bevolkingsgroepen behoorden de slachtoffers van de ziekte?
Van andere steden is bekend dat het arme deel van de bevolking het zwaarst
getroffen werd 144. Het feit dat in Zwolle juist in sommige achterbuurten de
epidemie om zich heen greep, wijst in dezelfde richting. Frappant is wat
pastoor Roelofs in zijn Registrum Memoriale optekende over de gebeurtenissen
van 1866: 'Er is bij die gelegenheid geconstateerd, dat de aangetasten
door de cholera voor het merendeel of dronkaards of lieden van een slechten
levenswandel waren'!". Zoals vaker gebeurt zocht hij een verklaring in een
moreel tekortschieten, met voorbijzien van de materiële omstandigheden
waarin de betrokkenen moesten leven.
Tenslotte nog enkele cijfers. Van de 344 besmette mensen stierven er
204 ofwel 59,30%. In het ziekenhuis werden 148 personen opgenomen,
waarvan het merendeel stierf, namelijk 91. Uit tabel lOblijkt dat Zwolle
weliswaar niet de zwaarst getroffen gemeente was, maar toch in vergelijking
met de provincie en het rijk als geheel een hoog sterfte-cijfer aan cholera had.
Tabel 10: Sterfte aan cholera in enkele sleden, provincie en Rijk, 1866
(per duizend inwonersr=
Amsterdam 4,2
Breda 9,1
Helmond 16,3
's-Hertogenbosch 12,2
Rotterdam 10,7
Schiedam [5,0
Tilburg 2,2
Zwolle [0,0
Overijssel 4, [
Rijk 5,6
158

Een paar jaar later, in 1873, sloeg dezelfde ziekte opnieuw toe. In Zwolle
waren er ditmaaloverigens slechts elf gevallen te betreuren. De straten
waar de ziekte vooral woedde waren: Musschenhage, de Kwade Negen,
Juffertjeswal. Door strenge maatregelen kon erger worden voorkomen.
Mesthopen werden verwijderd en de huizen werden ontsmet. Het Hervormd
Armbestuur ging nog strenger toezien op een juist gebruik van wat aan de
armen werd uitgereikt. De bedeelden kregen voor elke woning een portie
kalk en voor elke bedstee drie bossen stro. Maar als ze nu binnen acht
dagen nog niet alles hadden schoongemaakt, werd de bedeling verbeurd 147.
Ook niet-bedeelden kregen zo nodig stro en kalk'

à 8%. De artsen wezen erop dat vooral de 'mindere volksklasse' slachtoffer
was geworden van de toen heersende epidemie. En werd er al eens een
meer gegoede ziek, dan was de ziekte op hem of haar overgebracht door
een loopmeisje afwerkster die's nachts thuis ging slapen. Bij de welgestelden
werd dan echter hooguit één gezinslid getroffen, hetgeen de artsen verklaarden
uit de betere ventilatie en hygiëne'v.
Ook in de latere jaren brak de tyfus weer geregeld uit, en ook toen
werden vooral de behoeftigen weer het slachtoffer: bijvoorbeeld ca. 700 in
1864 156 • Daarbij duiken steeds weer dezelfde namen op van straten die ook
bij cholera en pokken het meest getroffen werden, zoals: de Kwade Negen,
het Achterom, de Kleine Baan, de Musschenhage, de Gribus en de Duistere
Steeg!". Geregeld werd vooral als ziektebron aangewezen de onreinheid
van de 'enge' woningen der armen, waarvan bovendien ook nog vele
'werkelijk onbewoonbaar' waren i58 • Een beperkt aantallijders werd verpleegd
in een apart gebouw, het Passantenhuis: een maatregel die uiteraard niet
onbelangrijk was, omdat de patiënten zodoende geïsoleerd werden en geen
gevaar meer konden opleveren voor anderen. Van de 105 tyfuspatiënten
die in 1863 daar werden verpleegd, brachten 90 het er levend af: velen
van hen zouden 'zonder deze verpleging, in hun eigen woning een 'wissen
dood' zijn tegemoet gegaan'w. Uit een en ander blijkt dat het verband
tussen gezondheid en woonomstandigheden ook aan tijdgenoten zeker niet
onbekend was.
Besluit
Het optreden van de gemeentelijke overheid in Zwolle in de tweede helft
van de 19de eeuw op de besproken gebieden is zeker niet doortastend en
vooruitstrevend te noemen. Vaak liep ze achter de feiten aan. De wantoestanden
moesten rampzalige afmetingen aannemen voordat er werkelijk iets
aan werd gedaan. Tenminste als het niet teveel geld kostte: zie bijvoorbeeld
de gang van zaken rond de aanleg van een waterleiding. Als er daarentegen
financiële voordelen waren te behalen was de gemeente er heel wat vlugger
bij. De oprichting van een eigen gemeentelijke reinigingsdienst is een
sprekend voorbeeld. Ook ten aanzien van de volkshuisvesting was de
gemeente laks. Wat er op dit terrein gedaan werd, kwam voort uit particulier
initiatief: we denken hierbij aan de Vereeniging tot Verbetering van Arbeiderswoningen.
De gemeente wachtte liever af, totdat zij door de Woningwet
van 1901 werd gedwongen tot een actiever beleid. Maar ook toen leek het
niet van harte te gaan: het woningonderzoek van 1905-1909 ondervond
zoals we gezien hebben weinig steun van de gemeenteraad. De uit dit alles
blijkende passieve, afwachtende houding van de stedelijke overheid moeten
we echter zien in het lieht van die tijd. Zij week niet veel af van de wijze
waarop andere stadsbesturen in Nederland tijdens de 19de eeuw de problemen
op economisch en sociaal gebied tegemoet traden. Het liberale beginsel van
staatsonthouding vierde hoogtij.
160

Noten
I. Dit artikel is een bewerking van hoofdstuk I van mijn ongepubliceerde doctoraalscriptie:
A. Perry-Schoot Uiterkamp, Armoede en armenzorg te Zwolle in de
tweede helft van de negentiende eeuw (Nijmegen, 1977), aanwezig in het Gemeente
Archief te Zwolle (GAZ). In een volgend artikel hoop ik verder in te gaan op
de armenzorg.
2. Tenzij anders vermeld is deze paragraaf in hoofdzaak gebaseerd op K. Dekker,
'Historisch overzicht' in: L. van Vuuren, Rapport betreffende een onderzoek naar
de welvaartsbronnen van de gemeente Zwolle (Zwolle, 1939) 1-44.
3. Ibidem 27, tabel 4 geeft de achteruitgang van de zeescheepvaart in Zwolle goed
weer.
4. Verslag van de Toestand der Gemeente Zwolle (VvdT) 1859, 9-11 en vgl. Ibidem
28, tabel 5.
5. Th. J. de Vries, Geschiedenis van Zwolle. Dl. Il. Van de invoering derreformatie
tot het jaar 1940 (Zwolle, 1961) 255-256; J.H.S.M. Veen, Rails rondom de
peperbus (Zwolle, 1980) 15-43. Opening overige spoorlijnen: 1865 naar Kampen;
1866 naar Deventer; 1867 naar Meppel; 1881 naar Almelo; 1889 naar Apeldoorn;
1903 naar Ommen.
6. Aantallen personeelsleden in 1870: De Vries, Geschiedenis, 270; overige jaren:
Dekker, 'Historisch overzicht', 34 en berekening percentages m.b.V. bevolkingsgegevens
VvdT 1870 en 1900. Vgl. ook Veen, Rails, 147 e.v.
7. Samengesteld op basis van gegevens uit Dekker, 'Historisch overzicht', 30 tabel
6.
8. Ibidem 30. Voor een overzicht van de groei van het aantal stoommachines in
vergelijking met het Rijk: Ibidem 33, tabel 8.
9. Berekening percentages op basis van gegevens uit Ibidem 30, tabel 6.
10. Ibidem 31-32.
II. W.N. Schi1stra, Vrouwenarbeid in landbouwen industrie in Nederland in de
tweede helft del' negentiende eeuw (Nijmegen, 1976) (reprint van uitgave 1940)
passim.
12. Vgl. ook 'Verslag van de Tweede Afdeeling der Staatscommissie van Arbeidsenquê- .
te, mei 1893' in: Verslagen der Staatscommissie betreffende de Arbeidsenquête
1890-1894, nr. 7 (s.l., s.a.) 249 en Enquête gehouden dool' de Staatscommissie,
benoemd krachtens de wet van 19 Januari 1890 (Staatsblad nr.I). (Tweede
Afdeeling). Zwolle, Deventer, Kampen (s.l., s.a.) nrs. 134-136.
13. Dekker, 'Historisch overzicht', 32.
14. De Kamer van Koophandel legde deze verklaring af bij een enquête over
vrouwen-en kinderarbeid. A. Postma, 'Een onbekende enqûete uit 1877', Economisch-
en Sociaal-Historisch Jaarboek, 36 (1973) 233-234, geeft tekst van brief
van K.v.K. Zwolle 19-2-1877.
15. !.J. Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht. Sociaal-economische geschiedenis
van Nederland 1795-1940 (Den Haag, 1969) 289 e.v. Vgl. Dekker, 'Historisch
overzicht', 37. Zie voor daling van de graan- en aardappelprijzen in Zwolle:
Perry-Schoot Uiterkamp, Armoede, 25-29.
16. Enquête, nr. ll7.
17. Berekend op basis van de Uitkomsten der tienjarige/tienjaarlijksche volkstellingen
in het Koninkrijk der Nederlanden 1869-1909 en VvdT 1864, 7 (cijfers 1849 en
1859).
18. Brugmans, Paardenkracht, 189.
19. VvdT 1852-1912, hfdst. I Bevolking; Dekker, 'Historisch overzicht', 42-44; L.
van Vuuren, Grafieken en kaarten behoorende bij het rapport betreffende een
onderzoek naar de we/vaartsbronnen van de gemeente Zwolle (Zwolle, 1939)
plaat J, grafiek nr. 2.
20. Uitgebreider over deze enquête, die in Zwolle tussen 19 februari en I maart
161

1892 werd gehouden: Perry-Schoot Uiterkamp, Armoede, 10-1i.
2i. Enquête, nrs. 753, 755, 767-768, 778-779. Zie voor lonen in andere bedrijven:
'Verslag Tweede Afdeeling', 246-249; Enquête, passim; Perry-Schoot Uiterkamp,
Armoede, 11-14.
22. Enquête, nrs. 883-884; 667, 673-674.
23. H.F.J.M. van den Eerenbeemt, De huisvesting van arbeiders rond het midden
der negentiende eeuw (Leiden, 1957); 1.1. Brugmans, De arbeidende klasse in
Nederland inde 1ge eeuw (1813-1870) (Utrecht/Antwerpen, 1967 7 ) 157-158.
24. Statistieke tabellen betrekkelijk den algemeenen gezondheids- en ziektetoestand
in de gemeenten der provincie Overijssel, gedurende het jaar 1860. Ingediend
door de Provinciale Commissie van Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzigt in
Overijssel, residerende te Zwolle (s.l., s.a.) nr. 58, Zwolle, kolom 6.
25. Statistieke tabellen, 5.
26. Vermelding van deze en andere straten o.a. in VvdT 1865, 49.
27. W.A. Elberts, Historische wandelingen in en om Zwolle (Zwolle, 1973) (herdruk
van uitgave uit 1890) 240.
28. GAZ, IA034-00032, not. Hervormd Armbestuur (HA) 26-10-1860.
29. GAZ, IA026, not. Rooms Katholiek Armbestuur (RKA) 2-12-1860.
30. Van den Eerenbeemt, Huisvesting, 14-21; Brugmans, Arbeidende klasse, 159-160;
J.Th. W. Willemsen, De volkshuisvesting in Arnhem 1829-1925 (Arnhem, 1969)
15-16; H. Schmitz, Schiedam in de tweede helft van de negentiende eeuw. Een
onderzoek naar enige aspecten van de economische en sociale geschiedenis van
de stad in de jaren 1850-1890 (Schiedam, 1962) 119-12i.
3i. Enquête, nr. 57; E1berts, Historische wandelingen, 266.
32. Enquête, nr. 61; Van den Eerenbeemt, Huisvesting, 20.
33. Enquête, nrs. 59, 61, 84-85; Elberts, Historische wandelingen, 266; Van den
Eerenbeemt, Huisvesting, 20.
34. Enquête, nrs. 60-63; Elberts, Historische wandelingen, 266.
35. Elberts, Historische wandelingen, 267.
36. Enquête, nrs. 325,386 e.v.; bijlage nr. 7, p. 16: reactie van Patrimonium; 'Verslag
Tweede Afdeeling', 253-254.
37. Enquête, nrs. 59, 65-66, 70.
38. Verslag van de Vereeniging over 1873 in: VvdT 1873, 33-34; idem over 1874
in: VvdT 1874, 29.
39. Enquête, nr. 59. Voor de huren te Zwolle in het algemeen zie ook: 'Verslag
Tweede Afdeeling', 254.
40. Enquête, bijlage 7, p.l6.
4i. Enquête, nr. 412.
42. Enquête, nrs. 480, 386-387; 'Verslag Tweede Afdeeling', 254.
43. Enquête, nr. 388.
44. 'Verslag Tweede Afdeeling', 254.
45. Enquête, nrs. 55-56, 324, 340, 342-343, 370, 386.
46. Enquête, nrs. 41-43, 75-78.
47. Van den Eerenbeemt, Huisvesting, 6; J.A. Verdoorn, Volksgezondheid en sociale
ontwikkeling. Beschouwingen over het gezondheidswezen te Amsterdam in de
1ge eeuw (Utrecht/Antwerpen, 1965) 228, 233-234.
48. VvdT 1893, 37. .
49. De Vries, Geschiedenis, 295; concept bouwverordening 1898: GAZ,
AAZ02B-03645.
50. Brugmans, Paardenkracht, 441-412; Van den Eerenbeemt, Huisvesting, 33.
Si. Samengesteld op basis van gegevens uit: Uitkomsten volkstellingen 1859-1909.
Aantal bewoonde huizen is inclusiefbewoonde schepen en wagens i.v.m. vergelijkbaarheid
met elders. Het aantal huizen in 1859 uit: Staat van bebouwde
eigendommen 31-8-1859 in: VvdT 1859, 10.
52. Th. A. Wouters, Van bedeling naar verheffing. Evolutie in houding tegenover de
162

ehoeftige mens te 's-Hertogenbosch 1854-1912 (Tilburg, 1968) 71, tabel 8.
53. Berekend op basis van gegevens uit: Uitkomsten der woningstatistiek voor het
Koninkrijk der Nederlanden 1899, tabel I, 40-41. Het in de tabel genoemde
totale aantal bewoners van de stad is exclusief 1248 gestichtsbewoners. Rekent
men deze mee, dan bedraagt de totale bevolking 30.560: vgl. tabel 2.
54. Berekend op basis van Uitkomsten woningstatistiek 1899, tabel I, 40-43; 52-53.
55. Dekker, 'Historisch overzicht', 42-43.
56. Uitkomsten woningstatistiek 1899, tabel II, 90.
57. Berekend op basis van Verdoorn, Volksgezondheid, 234.
58. VvdT 1902. 196.
59. Brugmans, Paardenkracht, 411-412; Willemsen, Volkshuisvesting, 30-33.
60. Bijv. VvdT 1901, 64-66;VvdT 1904, 54-56.
61. VvdT 1903, bijlage E, p.2.
62. Bijv. Amsterdam in 1897-1900: Verdoorn, Volksgezondheid, 235-237; Den Bosch
in 1903-1908: l.J.M. Franssen, De Bossche arbeider in zijn werk- en leefmilieu
in de tweede helft van de negentiende eeuw (Tilburg, 1976) 349-351; Breda in
1904: F.A.J.M. van Bavel, 'De gemeentelijke zorg voor hygiëne, volksgezondheid
en volkshuisvesting in de tweede helft van de 19de eeuw' in: Aspecten van het
-sociale leven van Breda na 1850 onder red. van H.F.l.M. van den Eeerenbeemt
(Tilburg, 1965) 40-45 en P.M. Burghouts, 'Volksgezondheid en volkshuisvesting
in de periode 1901-1940' in: Aspecten 72 e.a.
63. VvdT 1904, bijlage B, p. 12-13; VvdT 1905, bijlage B, p.12.
64. Personalia uit VvdT 1905, bijlage B, p. 12-13 en VvdT /903, bijlage E, p.2-3.
Wat hierna volgt over het woningonderzoek is gebaseerd op gegevens uit de
tussentijdse verslagen 1905-1909 in: VvdT 1905. bijlage B, 13-15; VvdT 1906,
bijlage B, p. 11-13; VvdT 1907. bijlage B, p.12-15; VvdT 1908. bijlage Ii, p. II;
VvdT 1909, bijlage B, p. 13-15.
65. Franssen, Bossche arbeider, 350. Percentages berekend op basis van door hem
gegeven getallen.
66. VvdT 1909. bijlage A, p. 7; bijlage B, p. 12-13; Vvd'F 1910, bijlage A.
67. Berekend op basis van gegevens uit: Uitkomsten woningstatistiek 1909, tabel I,
50-51: Het in de tabel genoemde totale aantal bewoners van de stad is exclusief
1420 gestichtsbewoners. Rekent men deze mee, dan bedraagt de totale bevolking
34.055: vgl. tabel 2.
68. De bevolkingstoename wijkt af van het in tabel 2 genoemde percentage van
I1,3%. In deze tabel is echter sprake van de toename van de bevolking inclusief
de gestichtsbewoners; zie noot 67.
69. Berekend op basis van tabel 4 en tabel6; zie noten 53 en 67.
70. Uitkomsten woningstatistiek 1909, tabel II, 114.
71. GAZ, IA034-00026, Verslag commissie brood en turf HA over 1853 in not. HA
21-4-1854.
72. GAZ, IA034-00026, not. HA 3-6-1854, 16-6-1854.
73. GAZ, IA034-00029, not. HA 3-4-1857: voorlopig benoemd tot 1-9-1857. Op
20-3-1857 was besloten om de keurmeester f 10,- per jaar te geven.
74. De Vries, Geschiedenis, 206.
75. VvdT 1866, 34 en 48. Zie ook: VvdT 1875, 42.
76. VvdT 1875, 42; VvdT 1878, 41.
77. VvdT 1879, 38; VvdT 1880, 44-45; VvdT 1881, 54; VvdT 1882, 38.
78. Enquête, nrs. 25-26; VvdT 1882, 38.
79. VvdT 1885, 45.
80. Enquête, nr. 29; zie verslagen van melkonderzoeken in bijlagen VvdT vanafbegin
20ste eeuw.
81. Verdoorn, Volksgezondheid. 46-47; 212-214.
82. Statistieke tabellen, nr. 58, Zwolle, kolom 5.
83. Enqête, nr. 378.
163

84. VvdT 1875, 42; Statistieke tabel/en, nr. 58, Zwolle, kolom 5.
85. VvdT 1875, 42; VvdT 1876, 55.
86. H.F. Kuyper, A. Boxman, Rapport omtrent de hoedanigheid van het drinkwater
der openbare pompen te Zwolle, aan HH.burgemeester en wethouders dier
gemeente uitgebracht (Zwolle, 1877) 29-30.
87. Ibidem 30-38.
88. VvdT 1877, 33-35; VvdT 1878, 42.
89. H.F. Kuyper, A. Boxman, Rapport omtrent de hoedanigheid van het drinkwater
uit de pompen in scholen, gast- en godshuizen en andere openbare gebouwen
te Zwolle aan HH. burgemeester en wethouders dier gemeente uitgebracht (Zwolle,
1879).
90. Enquête, nr. 378, 385.
91. VvdT 1883,41; VvdT 1887,51; VvdT 1888,42; VvdT 1889,44-45; VvdT 1890,
49-51; H.F. Kuyper, A. Boxman, Rapport omtrent de hoedanigheid van het water
van den IJsel en van de Vecht, aan HH. burgemeester en wethouders van Zwolle
uitgebracht (Zwolle, 1883); J.L. van Essen, Project waterleiding en aanleg riolen
(Zwolle, 1883); Verslag omtrent het onderzoek naar de prises d'eau voor eene
drinkwaterleiding te Zwol/e (Zwolle, 1890); Tweede verslag omtrent het onderzoek
naar de prises d'eau voor eene drinkwaterleiding te Zwolle (Zwolle, 1890).
92. VvdT 189/, 70-72; VvdT 1892, 38, 61; De Vries, Geschiedenis, 280.
93. Aanleg drinkwater in: Amsterdam 1853/54; Den Haag en Rotterdam 1874;
Leiden 1878; Utrecht en Gouda 1883; Arnhem 1885; Schiedam 1886; Den Bosch
1887; Enschede ·1892; Breda 1894; Tilburg 1898. Uit: Verdoorn, Volksgezondheid
211,214 (de eerste vijf genoemde plaatsen); de overige resp. in: J.G.W.F. Bik,
Vijf eeuwen medisch leven in een Hollandse stad (Gouda) (Assen, 1955) 393; E.
van Laar, Hoop op gerechtigheid. De arbeiders en hun organisaties in Arnhem
gedurende de tweede helji van de negentiende eeuw (Arnhem, 1966) 17; Schmitz,
Schiedam, 91; Franssen, Bossche arbeider, 317; L.A. Stroink, Stad en land van
Twente (Hengelo, 1962) 540; Van Bavel, 'Gemeentelijke zorg', 34; C.A.M.M.
van de Put, Volksleven in Tilburg rond 1900. Sociaal-historische hoofdstukken
(Assen, 1971) 41.
94. VvdT 1893, 56.
95. VvdT 1894, 45.
96. Aantal aansluitingen: VvdT 1892-/9/2. Dat Hattem werd meegerekend blijkt
bijv. uit VvdT 1903, bijlage G, p. 14.
97. VvdT /898,75; VvdT 1899, 73; VvdT 1907, bijlage G, p.14.
98. Berekend op basis van uitslagen woningonderzoek 1905-1909 in VvdT 1905-1909.
Zie noot 64.
99. VvdT 1907, bijlage B, 20-21; VvdT /908, bijlage G, p. 4.
100. VvdT 1894, bijlage IV, p. 46. Op basis van de sterftegegevens in VvdT 1884-1894,
hoofdstuk I bevolking, kom ik zelf tot andere sterftecijfers. Van 1884 tot 1892
gemiddeld 22,58 per duizend inwoners; daling in 1893 tot 18,90, maar weer
een stijging tot 19,38 in 1894. Een verklaring zou kunnen zijn dat men bij de
berekening van de sterftecijfers ook hen heeft meegeteld die wel in Zwolle zijn
overleden, maar daar niet officieel woonden, terwijl ik bij mijn berekening uitga
van het aantal sterfgevallen onder de wettige inwoners van Zwolle en die deel
op de wettige bevolking uit die jaren.
101. Honderd jaar tot uw dienst, aangeboden door de gemeentelijke Reinigings-,
Vervoers-, markt- en havendienst te Zwolle Ier gelegenheid van het honderdjarig
beslaan van de gemeentereiniging (Zwolle, 1969) 5-6.
102. Politieverordening 28-6-1855. VvdT 1866, 34.
103. Honderd jaar, 3,6-7; VvdT /875, 34. Oprichting gemeentelijke reinigingsdiensten
in bijv. Arnhem in 1874 (Van Laar, Hoop op gerechtigheid, 17); Amsterdam
in 1877 (Verdoorn, Volksgezondheid, 211); Den Bosch in 1889 (Franssen,
Bossche arbeider, 312).
164

[
104. Geciteerd in Honderd jaar, 6. Vanaf het midden van de 19de eeuw werd
trouwens in Nederland van verschillende kanten gewezen op de economische
voordelen die met de vuilafvoer verbonden
220, 448, noot 325-326.
waren. Verdoorn, Volksgezondheid,
105. Honderd jaar, 6-7; VvdT 1876, 50; VvdT 1896, 63-65.
106. Honderd jaar, 7; VvdT 1875, 32.
107. F.C. Berkenvelder, Zo was Zwolle rond 1900 (Zwolle, 1970) 47; VvdT 1875,32.
108. Vvd.T 1875, 32-34. Over Liernurstelsel: Verdoorn, Volksgezondheid, 448-449,
109.
noot 335.
VvdT 1882, 30-32.
110. VvdT /875,35; VvdT /876, 50-51; VvdT 1888,32; Berkenvelder, Zo was
Ill.
Zwolle, 48.
VvdT /875, 34; VvdT 1911, bijlage X, p. 4; VvdT 1880, 38; VvdT 1900, 45.
Berekend door aantal tormen (exclusief slagerstonnen) te delen op het aantal
wettige inwoners in genoemde jaren. Aantal tonnen
1875-1912.
overige jaren ook uit Vvd'T
112. Verdoorn, Volksgezondheid, 223.
113. VvdT 1885, 33; VvdT /888, 33.
114. Enquête, nrs. 47-48.
115. Enquête, nr. 379.
116. Enquête, nrs. 380, 383.
117. O.a. VvdT 1907, bijlage D, p.3.
118. VvdT 1896, 62; VvdT 1897, 54; VvdT 1912, 2; Honderd jaar, 14.
119. Promilles berekend op basis van gegevens over sterfte (zonder die van de
levenloos aangegeven kinderen) en wettige bevolking in VvdT 1852-1910, hfdst.
I bevolking. Zie voor cijfers van niet-genoemde jaren en vergelijking met
Nederland: Perry-Schoot Uiterkamp, Armoede, 54, tabel II en 55, grafiek 2.
Voor doodsoorzaken:
1871,26-27.
VvdT 1855, 26-28; VvdT 1859, 42; VvdT 1866, 35, VvdT
120. VvdT 1892, 38; VvdT 1897, 63; VvdT 1903, 55.
121. Samengesteld op basis van de in noot 119 genoemde gegevens (voor Zwolle)
en voor Nederland m.b.v. gegevens uit A. Polman, Ontwikkeling en huidige
stand van de sterfte in Nederland en België (Den Haag, 1951) 52, tabel I,
122. VvdT 1880,39-41; VvdT 1884,39-40; VvdT 1886,47-48.
123. Wouters, Bedeling, 84-85; H.P.M. Litjens, Onmaatschappelijke gezinnen. Sociologisch
onderzoek
86-87.
naar de onmaatschappelijkheid te Maastricht (Assen, 1953)
124. In de hoofdstukken over de bevolking werd soms wel zeer uitgebreid ingegaan
op het aantal wettig of onwettig, levend of levenloos geborenen. Bijv. VvdT
1862-1865, hfdst. I bevolking. Dit gebeurde echter niet met de sterfte.
125. Enquête, nr. 392.
126. VvdT 1884, 34.
127. VvdT 1891,62-63.
128. VvdT 1875, 35-36.
129. Verdoorn, Volksgezondheid, 44.
130. De Vries, Geschiedenis, 247, noot I.
131. Ibidem, 215, 235; H. Olland, 'Geschiedkundige schets van de Afdeling 'Zwolle
en Omstreken' van de Kon. Ned. Mij. tot Bevordering der Geneeskunst' in:
Gedenkboek van de Afdeling Zwolle en Omstreken der Kon. Ned. Mij. LOt
Bevordering der Geneeskunst. Samengesteld ter gelegenheid van de IDO-jarige
herdenking der oprichting, 1852-1952, onder red. van E.A. Spanjaard e.a.
(Zwolle, 1952) 21, 27. Vanaf 1854 VvdT, hfdst. VI.
132. In 1892: VvdT, 35-36; in 1893, VvdT 1893, 39-40; in 1909: VvdT 1909, 65-66
en bijlage B, p. 17-18.
133. Cijfers uit VvdT 1854-1900, hfdst. VI medische politie.
165

134. De Vries, Geschiedenis, 215, 235.
135. Geciteerd bij Olland, 'Geschiedkundige schets' 21-22. Zie voor de sterfte aan
cholera in Nederland en Amsterdam in genoemdejaren: Verdoorn, Volksgezondheid,
447 (noot 319), 448.
136. Tenzij anders vermeld is deze alinea gebaseerd op Elberts, Historische wandelingen,
8-11 en Olland, 'Geschiedkundige schets', 27.
137. VvdT 1855,29; VvdT 1856, 37.
138. Geciteerd bij Olland, 'Geschiedkundige schets', 27-28.
139. VvdT 1854,22-23; GAZ, IA026, not. RKA 15-9-1854.
140. GAZ, IA034-00027, not. HA 7-9-1855; VvdT 1855.27-29.
141. Tenzij anders vemeld is het volgende gebaseerd op VvdT 1866, 35-47.
142. GAZ, IA034-00038, not. HA 27-4-1866; GAZ, IA026, not. RKA 11-5-1866.
143. GAZ, IA034-00038, not. HA 20-6-1866. In deze vergadering werd besloten tot
afvaardiging van het HA.
144. Bijv. in Arnhem (Van Laar, Hoop op gerechtigheid, 41); Breda (Van Bavel,
'Gemeentelijke zorg', 17); Maastricht (A.J.Fr. Maenen, Petrus Regout 1801-1878.
Een bijdrage tot de sociaal-economische geschiedenis van Maastricht (Nijmegen,
1959) 76-77).
145. Geciteerd bij De Vries, Geschiedenis, 258. Volgens Van Laar, Hoop op
gerechtigheid, 41, was ook in Arnhem het aantal cholerapatiënten onder
'dronkaards, zowel mannen als vrouwen' groot.
146. Promilles Amsterdam, Breda, Den Bosch, Rotterdam uit Wouters, Bedeling,
86; Rijk en Overijssel uit Van de Put, Volksleven, 253, bijlage 6 (door mij
afgerond); overige plaatsen zelf berekend m.b.V. gegevens over Schiedam uit
Schmitz, Schiedam, 80-91; over Tilburg uit Van de Put, Volksleven, 221, bijlage
2,253, bijlage 35; over Helmond uit W.A.J.M. Harkx, De Helmondse textielnijverheid
in de loop der eeuwen. De grondslag van de huidige textielindustrie
1794-1870 (Tilburg, 1967) 247, 250; over Zwolle uit VvdT 1866, 35 en hfdst.
I bevolking.
147. VvdT 1873, 31, 38; GAZ, IA034-00045, not. HA 29-8-1873.
148. GAZ, IA026, not. RKA 22-8-1873; GAZ, IA034-00045, not. HA 12-9-1873.
149. VvdT 1892, 35-36; VvdT 1893, 39-40.
150. Promilles Rotterdam, Breda, Den Bosch uit Wouters, Bedeling, 86. (Breda is
minder nauwkeurig, zie Ibidem noot 213); Amsterdam uit Verdoorn, Volksgezondheid,
47; overige plaatsen zelf berekend m.b.V. gegevens over Zwolle uit
VvdT 1871, 28 en hfdst. I bevolking; over Tilburg uit Van de Put, Volksleven,
120 en 223, bijlage 2; over Schiedam uit Schmitz, Schiedam, 80-91.
151. VvdT 1860,47; VvdT 1871,26.
152. VvdT 1854-1870, hfdst. VI medische politie; aantal 1871 uit Vvd'T 1871,30.
153. GAZ, IA034-00043, not. HA 3-3-1871, 17-3-1871, 31-3-1871, 2i-4-1871,
26-5-1871; GAZ, IA034-00044, not. HA 19-1-1872. (In deze vergaderingen
werd uitvoerig gediscussieerd over het al dan niet dwingen tot vaccinatie.
Uiteindelijk wordt besloten om bedeelden te dwingen). GAZ, IA026, not. RKA
3-3-1871.
154. Verdoorn, Volksgezondheid, 49.
155. VvdT 1862, 60.
156. VvdT 1864, 51.
157. VvdT 1865,49; VvdT /875, 37-38.
158. VvdT 1863, 50.
159. Ibidem.
166
•