CDJA Interruptie 2 2018

Essay
Het verschil met anderen
Tekst Roeland Spruyt
ESSAY
—
8
‘De dingen bestaan door hun verschil
met andere dingen, zodat ook mensen,
in het geestelijke en het stoffelijke, slechts
bestaan door hun verschil met anderen’,
aldus Carry van Bruggen in haar Prometheus.
Volgens Van Bruggen bestaat de
mens, als individu, en de gemeenschap
door het verschil met het ‘andere’.
Wellicht is dat identiteit: dat wat ons
fundamenteel onderscheidt van de ander.
De vraag naar identiteit houdt de gemoederen
inmiddels al vele jaren bezig. De ‘normale
Nederlander’, Pim Fortuyn, het migratiedebacle
van Paul Scheffer, Geert Wilders, DENK en
de identiteitspolitiek; het is slechts een diep
verlangen dat de mens tot mens maakt. De
vraag naar identiteit trok mij toen ik inmiddels
een jaar geleden een essay voor het Europa
Instituut van de Universiteit van Leiden moest
schrijven over de Europese cultuur met betrekking
tot de Turkse cultuur. Eén vraag was
daarbij essentieel: ‘wat is Europa?’
Als wij het over Europa hebben kunnen wij dit
op twee manieren benaderen. We benaderen
Europa ofwel als geografisch geheel, of we
benaderen Europa als een concept van ideeën,
geschiedenis en cultuur. Interessant is daarbij
te melden dat Herodotus schrijft over een
volks stam die van Griekenland naar de westkust
van Turkije verhuisde en daarmee hun naam
Europees – als adjectief – opgaven. De Amerikaanse
minister Kissinger van Buitenlandse
Zaken vroeg zich om politiek-institutionele
redenen af wie of wat Europa was, maar veel
interessanter is het om deze belangrijke vraag
cultuurfilosofisch te benaderen.
Een van de grote denkers die over de cultuurfilosofische
vraag ‘wat is Europa?’ nadacht
was Rémi Brague, filosoof en professor aan
de universiteiten van Parijs en München.
In “Europa, de Romeinse weg”, verdedigt hij de
beroemde stelling dat Rome gebouwd is op de
fundamenten van Athene en Jeruzalem, en dat
Europa gebouwd is naar Romeins model. Om
dit te bewijzen brengt Brague vier onderscheidingen
aan. Het eerste onderscheid is het onderscheid
van occident en oriënt, tussen het
westen en het oosten, tussen het middellandse
zeegebied en alles ten westen van deze zee, en
anderzijds alles ten oosten van de Egeïsche Zee.
De tweede scheiding speelt in de zevende eeuw,
als de Islam (als cultuur én als geloof) opkomt
en het conflict tussen Jodendom en Christenheid
enerzijds, en Islam anderzijds een feit is.
Europa in cultureel, identitair opzicht is dus niet
hetgeen islamitisch of oosters is. De volgende
twee onderscheidingen vertellen ons duidelijk
wat Europa wél is. Het derde onderscheid volgens
Brague komt voort uit het Westers Schisma,
waarbij de scheiding van de Katholieke Kerk
uitmondt in Latijnen en Byzantijnen, ook wel
Rooms en Orthodox genoemd. Door deze scheiding
gaat het Latijnse deel van de Katholieke
Kerk zich sterker profileren en richt het zich
alleen nog maar op Europa. De nieuwe gerichtheid
op West-Europa zorgde ervoor dat de barbaarse
volken (rudibus – ongelikte beren – zoals
de Germanen en de Kelten) gekerstend worden.
Dit is van belang voor het feit dat Europeanen
vreemden zijn van hun eigen bronnen. Als gevolg
van het Europees Katholicisme doet zich in 1517
de Reformatie als vierde scheiding voor.
Wat kunnen wij op grond van deze vier scheidingen
nu zeggen over de Europese cultuur en
identiteit? Allereerst kunnen wij vaststellen dat
de scheidingen ervoor hebben gezorgd dat de
bronnen van het christendom (de Bijbel) en het
Griekse denken buiten onszelf zijn komen te
liggen. Dit feit resulteert in een andere omgang
met de bronnen die onszelf definiëren. Oftewel,
zo zegt Brague, Europa onderscheidt zich van
andere culturele werelden door de bijzondere
aard van haar verhouding tot haar bronnen:
het zich toe-eigenen van hetgeen als vreemd
wordt gezien. Europa is haar eigen bron niet,
zoals de Islam dat wel is. Onze fundamenten
zijn de bronnen die wij ten diepste alleen maar
kunnen zien als een spiegel: hoe wij onszelf zien
als mens (wat ons tot mens maakt), het belang
van de deugdenethiek en het zich spiegelen
aan een bron die niet gelijkelijk correspondeert
met de eigen taal en cultuur, zorgt ervoor dat
wij altijd barbaren zijn gebleven, maar wij zijn
er ons bewust van.
Juist deze spiegel heeft de uiteindelijke vooruitgang
met Renaissance en Verlichting mogelijk
gemaakt en kan ervoor zorgen dat wij de fouten
in ons denken kunnen corrigeren door ons
andermaal te spiegelen aan de ‘ander’.