Bijenplanten_web

helmkruidfamilie 335
Knopig helmkruid (Scrophularia nodosa)
Het geslacht Helmkruid (Scrophularia) behoort tot de Helmkruidfamilie
(Scrophulariaceae) en telt ongeveer 250 soorten,
die in de gematigde en subtropische gebieden van het noordelijk
halfrond voorkomen. In het gebied tussen de Kaukasus
en de Himalaya groeien de meeste soorten. In ons land
komen vier soorten Helmkruid in het wild voor. Behalve
de hier beschreven soort zijn dat Gevleugeld helmkruid
(S. umbrosa), Geoord helmkruid (S. auriculata) en Voorjaarshelmkruid
(S. vernalis). Laatstgenoemde soort is in de
negentiende eeuw vanuit Zuid-Europa ingevoerd, speciaal als
bijenplant voor de drachtloze periode aan het eind van het
voorjaar en het begin van de zomer. Knopig helmkruid komt
vrij algemeen in ons land voor. De soort gedijt zowel op
zonnige als beschaduwde plaatsen en houdt van een vochtige
bodem.
Overblijvende plant
Knopig helmkruid is een overblijvende plant met knolvormige
wortelstokken waaruit zich nieuwe planten kunnen ontwikkelen.
Aan deze wortelstokken heeft de soort haar naam te
danken. De naam nodosa is afgeleid van het Latijnse nodus
(knoop, verdikking, knobbel). De bladeren zijn kruisgewijs
tegenoverstaand.
Bloemen eerst vrouwelijk
De bloemen zijn tweeslachtig en verschijnen vanaf april tot
juni in losse trossen aan de uiteinden van de stengels. Ze zijn
weinig opvallend, noch in grootte, noch in kleur. De bloemkroon
is buisvormig en heeft langs de rand vijf duidelijke
slippen: twee aan de bovenkant, twee opzij en één aan de
onderkant. De onderste slip is omlaag gebogen, de andere
staan recht vooruit. Aan de basis is de kroon lichtgroen; de
slippen hebben een donkerbruinrode kleur. De onderste slip
moet bij honingbijen wel in het oog vallen, want hij kaatst
ook ultraviolet terug. De ontwikkeling van de bloemen is proterogyn,
wat wil zeggen dat eerst de stamper tot ontwikkeling
komt en daarna de meeldraden. De bloem is dus eerst in een
vrouwelijk en daarna in een mannelijk stadium. De vrouwelijke
fase duurt ongeveer twee dagen; de meeldraden liggen dan nog
opgerold in de bloemkroon. Het voordeel van een dergelijke
ontwikkeling is dat de kans op kruisbestuiving dan groter is.
Na de bestuiving verwelkt de stijl.
Elke bloem heeft vier meeldraden, twee lange en twee korte,
en een staminodium, die alle op de kroon staan ingeplant.
Het staminodium is een onderontwikkelde meeldraad.
Het hangt boven in de bloem en sluit de bloemopening voor
een deel af. De bloemen hebben een goed ontwikkeld
nectarium, dat als een kussen rond het vruchtbeginsel ligt.
Per bloem wordt 5 tot 8 milligram suiker afgescheiden.
Het suikergehalte van de nectar schommelt tussen de
15 en 50%.
Insectenbezoek
Behalve door honingbijen en hommels wordt het Knopig
helmkruid ook door wespen bezocht. Vroeg op de dag duurt
het bezoek per bloem het langst, waaruit afgeleid zou kunnen
worden dat de afscheiding van nectar dan het grootst is.
Nectar purende insecten moeten met de kop onder het
staminodium door en komen dan in direct contact met de
stamper of de meeldraden. Als het staminodium wordt verwijderd
komt er minder stuifmeel op de stempel.
Veel zaad
Na de bloeiperiode valt de kroon af en sluit de kelk zich om
het vruchtbeginsel. Dat groeit uit tot een tweehokkige doosvrucht,
waarin vele zaden tot ontwikkeling kunnen komen.
Het zaad behoudt maar korte tijd zijn kiemkracht. Meestal
komt het direct na verspreiding tot ontkieming.
plaat 155. Knopig helmkruid
A bloeiwijze; B blad; C bloem; D doorsnede kroon met twee meeldraden;
E stuifmeelkorrel (tricolporaat): 1 polair aanzicht, 2 equatoriaal
aanzicht, 3 korreloppervlak (focus boven en in tectum);
F doorsnede kroon met meeldraden, staminodium en stamper;
G vruchten; H open vrucht; I zaad.