LEZING Drs. Irene Meijer, 11 februari 2006 - Domkerk Utrecht ...

Daar is Hitler tot rijkskanselier benoemd en probeert zijn ‘derde rijk’ gestalte te geven. Het
antisemitisme wordt steeds sterker, ook binnen de kerk. Het dringt door tot in de kerkliederen, dat
wordt wel hymnologisch antisemitisme genoemd. Hoe heeft dat kunnen gebeuren?
Vanuit de bestaande kerken ontstaat een nieuwe geloofsbeweging, de ‘Deutsche Christen’.
Deze beweging wil zich profileren als een nationale kerk die boven de verschillende denominaties
staat. De nadruk komt in deze beleving meer te liggen op ras dan op geloof. Zij beschouwen ras en
vooral het Duitser-zijn – “Deutsche” Christen - als een gave die God hun had toevertrouwd. God had
voor hen een leidende rol in de heilsleer toebedacht. Ze liepen daarmee in de pas met de rassenleer
van de nazi’s waarin men zelfs meende te kunnen aantonen dat Jezus geen jood maar een ariër was.
Dan voldeed Jezus aan het germaanse volkskarakter en zo kon worden aangetoond dat door
germaanse kracht het christendom had gezegevierd. Het is dan nog maar een kleine stap om in Hitler
een Duits wonder te zien. In Hitler openbaart God zich, en zo wordt Gods verlossende werk zichtbaar
in de wereld.
In november 1933 organiseert deze geloofsbeweging ‘Deutsche Christen’ een bijeenkomst in
het sportpaleis in Berlijn. 20.000 mensen zijn daar aanwezig. In de zogenaamde
‘Sportpalastkundgebung’, die later door miljoenen lezers in de krant kan worden gelezen, wordt
aangekondigd dat kerkelijke ambten bekleed moeten worden door mannen van het germaanse ras.
Bovenal klinkt de oproep tot “Befreiung vom Alten Testament mit seiner jüdischen Lohnmoral, von
diesen Viehhändler- und Zuhältergeschichten” 2 . Bevrijding van het Oude Testament met zijn
goedkope moraal en zijn verhalen over veehandelaren en pooiers. Al eerder waren dit soort geruchten
verspreid: Jacob was een bedrieger, Abraham een leugenaar, David een overspelige. Op ethisch
gebied een slecht voorbeeld voor kinderen, zo betoogde men.
Het antisemitisme raakt de Bonhoefferfamilie van dichtbij, immers zus Sabine is met een
joodse man getrouwd. Zij zijn in 1938 ternauwernood gevlucht naar Engeland.
Hoewel niet iedere ‘Duitse Christen’ zich hierin kon vinden, werd het volks- en rassenelement
steeds meer een deel van de dagelijkse werkelijkheid. Ook kerkmusici gingen hierin mee. Het leidde
tot ontjoodsing van kerkliederen. Er werd een hymnologische lastercatalogus opgesteld. Alfabetisch
werden alle joodse woorden of zinsneden geïnventariseerd en vervangen, van Abram tot Zion 3 .
Ik geef een paar voorbeelden:
Zions Hilf und Abrams Lohn wordt Morgenland und Abendland
Jakobs Heil, der Jungfrau Sohn wordt ward der Jungfrau Sohn gesandt.
De naam Jakob verdwijnt.
Het bleek toch wel wat moeilijk het overbekende lied Lobe den Herren te wijzigen:
wordt:
en
wordt:
Lobe den Herren;
was in mir ist, lobe den Namen.
Lobe den Herren;
Gelobt sei sein Name, der schöne.
Alles, was Odem hat,
lobe mit Abrahams Samen…
Alles, was Odem hat,
lobe ihn, Väter und Söhne…
Abrahams nageslacht wordt gewijzigd in vaders en zonen.
Ook liederen van Paul Gerhardt ontkomen niet aan wijzigingen.
Dein Zion streut dir Palmen wordt Dein Volk das streut dir Palmen.
2 ) Dietrich Bonhoeffer. Eine Biographie, blz. 390
3 Dietrich Schuberth, Kirchenmusik im Nationasozialismus, blz. 42 e.v.
6