Rudolf Steiner Antroposofie voor jonge mensen - Uitgeverij Christofoor

Rudolf Steiner
Antroposofi e voor
jonge mensen
Vertaald door
Roel Munniks
Met nawoorden van
Christiane Haid
en Sigurd Borghs
Vrij Geestesleven / Zeist

De tekst van dit boek berust op verslagen van voordrachten
die niet door Rudolf Steiner zijn gecorrigeerd.
Titel van de oorspronkelijke uitgave:
Geistige Wirkenskräfte im Zusammenhang von alter und junger Generation.
Pädagogischer Jugendkurs
Rudolf Steiner Gesamtausgabe nr. 217
6e druk, Rudolf Steiner Verlag, Dornach 1988
Rudolf Steiner / Werken en voordrachten
© 2010 Stichting Rudolf Steiner Vertalingen
Typografi e Françoise Berserik
Zetwerk Henk Pel
Omslagillustratie door Hans-Dieter Appenrodt, 22 x 22 cm, 2010
isbn 978 90 6038 564 7 / nur 743
Vrij Geestesleven is een imprint van Uitgeverij Christofoor, Zeist.

Bij deze uitgave
Aan het begin van de twintigste eeuw groeide een jeugd op met
een spirituele honger die radicaal verschilde van de vorige generaties.
Na de Eerste Wereldoorlog stroomde die jeugd ook de antroposofi
sche beweging binnen. Als zij om een speciale voordrachtenreeks
voor jonge mensen vragen, geeft Rudolf Steiner hen in eerste
instantie de opdracht voldoende mensen bijeen te zoeken en
concreet onder woorden te brengen wat ze willen. Dit gebeurt, en
de voordrachtenreeks Antroposofi e voor jonge mensen komt tot stand.
Steiner laat daarin zien op welke manier de wereld beheerst
wordt door lege woorden, traditionele menselijke verhoudingen
en routinematig handelen. Daartegenover staat het zoeken van de
jeugd naar echte spiritualiteit, naar waarachtigheid in het woord,
in de verbinding van mens tot mens en in het dagelijks handelen.
Niet het spreken over de geest is belangrijk, maar een concreet spreken
en handelen vanuit de geest.
Opvallend in deze voordrachten is Steiners openhartigheid.
Hij kapittelt de abstracte antroposofi e die moeiteloos de rijtjes van
de wezensdelen van de mens opsomt zonder die begrippen werkelijk
te doorgronden. Hij verwerpt de materialistische vorm van
spiritualiteit waarbij het geestelijke met begrippen uit de natuurwetenschap
wordt beschreven, zoals geestelijke vibraties, of het
permanente atoom dat bij alle incarnaties bewaard blijft. Ook de
jeugd wordt niet gespaard: dat zij zich afzet tegen de oudere generatie
getuigt van weinig inzicht in wat zij van die generatie ontvangen
heeft. Bovendien moet zij zich afvragen op welke manier
de generatie na haar tegen haar aan zal kijken als zij zelf de volgende
oudere generatie is.
Antroposofi e voor jonge mensen is nog steeds actueel. De cultuurfenomenen
die Steiner beschrijft zijn moeiteloos en in verhevigde
mate van toepassing op de huidige tijd. Het door hem beschreven
5

dode en doodmakende intellectualisme is alleen maar in kracht
toegenomen en breidt zijn invloed over alle takken van de cultuur
uit. Maar daarnaast vertelt Steiner wat er concreet nodig is om antroposofi
e tot een echte levende factor voor het eigen leven, voor
het antroposofi sche werk en voor de maatschappij te maken.
In het nawoord van Christiane Haid wordt uitvoerig ingegaan op
de situatie van de jeugd in die tijd en haar verhouding tot de oudere
generatie in de antroposofi sche beweging. Ook bespreekt Haid
enkele essentiële aspecten van deze voordrachten. Aan Sigurd
Borghs vroeg de redactie om in een tweede, persoonlijk nawoord
te beschrijven wat deze voordrachten bij hem als jonge leerkracht
aan een vrijeschool teweeg hebben gebracht.
6
De redactie

Inhoud
Antroposofi e voor jonge mensen
Eerste voordracht
Stuttgart 3 oktober 1922 — 15
De kloof tussen oudere en jongere generatie (in de negentiende en begin
twintigste eeuw). Middeleeuwse tradities in Engeland. Darwin en Goethe.
Het opkomen van de ‘frase’. Gedachteloosheid, karakterloosheid, willoosheid.
Toenemende vervreemding van mensen ten opzichte van elkaar.
Frase, conventie en routine. Het harteloze denken van de wetenschap. Logica
en kunst. Op zoek naar het ware mens-zijn. Julius Robert Mayer. Het
overwinnen van frase, conventie en routine.
Tweede voordracht
4 oktober 1922 — 27
Het zoeken van de jeugd naar leraren. De trotse ‘objectieve’ wetenschap.
Het verdwijnen van ‘Filo-Sofi a’. Het vraagstuk van de opvoeding. Jong
zijn en oud zijn. Het verdwijnen van de innerlijke erfenis in de ziel en de
uiterlijke traditie vanaf de vijftiende eeuw. Het staan voor het niets. De
ontwikkeling van het recht; ‘Vernunftrecht’ en historisch recht. Muzen,
zeven vrije kunsten en objectieve wetenschap. Het wekken van de mens in
de vrijeschoolpedagogie. Door het intellect geen echte verbinding met de
wereld. Het afnemende begrip voor het mysterie van Golgotha en het zoeken
naar een nieuwe Christus-ervaring. Het streven naar gemeenschap.
Wakker worden vanuit de geest.
Derde voordracht
5 oktober 1922 — 43
De geestelijk-etherische waarneming van de mens in vroegere tijden. Het
doorwerken van het slaapbewustzijn in het waakbewustzijn tot de vijftiende
eeuw. De opvoedkundige werking van de cultuur. Het dode denken
en de waarheid van het materialisme. Levend denken. De wisselwerking
tussen de wereld van de slaap en die van het waakbewustzijn. Materialisme
en theosofi e. Geestloos en geestrijk spreken. Levende chemie
7

edrijven is waardevoller dan dode, intellectualistische theosofi e bedrijven.
Geschriften tegen de antroposofi e. Niet spreken over de geest maar
vanuit de geest.
8
Vierde voordracht
6 oktober 1922 — 58
Het monddood maken van morele intuïties als ethische grondstemming
aan het eind van de negentiende eeuw. Het versterken van de morele intuïties
in De fi losofi e van de vrijheid. Het leven van Nietzsche. Nietzsche als
tegenstander van Socrates. Het herleiden van idealen tot functies van het
menselijk lichaam. De Übermensch, de eeuwige terugkeer van het gelijke.
Het voortleven van de vroegere ideeënrijkdom als frase. Het jeugdbeleven
aan het begin van de twintigste eeuw. In het dode intellectualisme is de levende
geest niet te vinden. De op hol geslagen frase in de jeugdbeweging.
De noodzaak van een sterk ontwikkeld gevoel voor waarheid.
Vijfde voordracht
7 oktober 1922 — 74
Het verdwijnen van de innerlijke realiteit van het geestelijke en het opkomen
van het godsbewijs. De vroegere morele intuïties als goddelijke geboden.
Uiterlijke tradities en dogma’s komen in de plaats van wat vroeger
innerlijke ervaring was. Het staan voor het niets. De kracht van het zuivere
denken. De individuele mens als bron van moraliteit. Het levende denken
in het voor-aardse bestaan van de mens. De jeugd kan niet worden opgevoed
met behulp van een dood denken. De weg van imaginatie, inspiratie
en intuïtie in de uiterlijke natuur. In de morele wereld worden met de
imaginatie ook reeds morele intuïties bereikt.
Zesde voordracht
8 oktober 1922 — 88
Het pedagogische grondkarakter van deze tijd. De mens als oplossing van
het wereldraadsel: ‘Mens, ken jezelf, en je kent de wereld.’ Twee belangrijke
morele impulsen van deze tijd: morele liefde en vertrouwen van mens
tot mens. Ethisch individualisme gedragen door de liefde voor de handeling.
De noodzaak van een cultuurpedagogie, concreet gericht op het vertrouwen
van mens tot mens. Mensenkennis als kwintessens van de pedagogiek
van de toekomst. De verbinding met het religieuze. Pedagogie als
specialisatie van het morele handelen van de mens. De januskop van de
jeugdbeweging.

Zevende voordracht
9 oktober 1922 — 101
De jeugd kan door studie niet meer echt moe worden. Het verdwijnen van
de vroegere enthousiasmerende gevoelens van diepgaande verering voor
de wetenschap. ‘Objectieve’ onverschilligheid in de huidige wetenschap.
Ongebruikte krachten bij de jeugd in de twintigste eeuw. Intensief meeleven
bij werken van bijvoorbeeld Albertus Magnus. Bevriezen bij uiteenzettingen
van Herbart. Het strenge onderscheid tussen mens en wetenschapper.
De ongeloofwaardigheid van de leraar die lesgeeft met een boek
in de hand. Vier kennismethoden uit het oude brahmanisme. Het belang
van vertrouwen en van kunnen ontvangen.
Achtste voordracht
10 oktober 1922 — 115
De historische ontwikkeling van het ontvangen tot het zelf veroveren van
gedachten. Grote ommekeer in de innerlijke beleving van de mens in de
vierde eeuw na Christus. Nominalisten en realisten in de middeleeuwen.
Het oppakken van de gedachten uit de uiterlijke waarneming en het experiment.
Johannes Kepler. Het verloren gaan van de naklank van het goddelijk-geestelijke
karakter van de gedachten in de negentiende eeuw. Het
probleem van het microscoperen. De gevoelsvraag van de jeugd: waar vind
ik het geestelijke? Activiteit in het denken brengen waardoor gedachten
weer hartenkracht krijgen.
Negende voordracht
11 oktober 1922 — 129
Het ontbreken van de brug van mens tot mens. Inzichten waarover pas na
het achttiende jaar geoordeeld kan worden. Het onderwijs vóór de vijftiende
eeuw: je kunt de jeugd niet weten bijbrengen, alleen geloof. Grammatica,
dialectica en retorica. Aritmetica, geometrie, astronomie en muziek.
Pedagogie in het tijdperk van de bewustzijnsziel. De relatie tussen
oudere generatie en jongere generatie tussen de jaren waarin wordt nagebootst
en de jaren waarin de kennis kan worden overgedragen. Schoonheid
als tolk van de waarheid. De jeugdbeweging kan niet alleen maar een
opstand tegen de oudere generatie zijn. Artistiek-kunstzinnige opvoeding
als wilsopvoeding.
9

Tiende voordracht
12 oktober 1922 — 142
Het contact van mens tot mens in de mensheidsontwikkeling. Veranderingen
in de menselijke ziel. Voorbeelden uit het leven van Goethe. Het verdorren
van het lichaam en het vrijkomen van de ziel in vroeger tijden. Het
vinden van het geestelijke in de huidige tijd door eigen innerlijke inspanning.
Het verlangen naar innerlijke inactiviteit (bioscoopbezoek). Innerlijke
activiteit als grondslag voor antroposofi sche geesteswetenschap. Het
zuivere denken uit De fi losofi e van de vrijheid als wilsstroom. De kunstzinnige
kwaliteit van het zuivere denken. De leraar als pedagogisch kunstenaar.
Elfde voordracht
13 oktober 1922 — 157
Het verlangen van jonge mensen om de wereld niet alleen met het hoofd
te leren beleven, maar met de hele mens. Een baby is een en al zintuigorgaan.
Het kind na de tandenwisseling. Individuele kunst en algemene
wetenschap. Individualiteit van de leraar boven leermethode. Het versterken
van de individualiteit door het zuivere denken. Niet door studie
kan men opvoeder worden, maar door het tot leven brengen van het vooraardse
bestaan. Het doorwerken van het vooraardse bestaan en van vorige
aardelevens in de ontmoeting van mens tot mens. Bidden en zegenen. Het
bijbrengen van levende begrippen. Een opvoeding ontwikkelen waardoor
de mensen weer met elkaar leren leven.
Twaalfde voordracht
14 oktober 1922 — 171
Het waarnemen van ziele- en geestkwaliteiten in de zintuigwereld in het
oud-Indische tijdperk. In de oud-Perzische periode: het waarnemen van
de mens als lichtgestalte. In de derde na-atlantische periode: van een zintuiglijke
buitenkant naar een geestelijke, zielsmatige binnenkant. Bij de
Grieken een duidelijk uit elkaar houden van lichamelijkheid en lichaam
enerzijds en geest en ziel anderzijds. De schrik voor het onverhuld beleven
van de mens. Een juist inzicht in de mens maakt de mens al tot opvoeder.
Kunstzinnig begrip meenemen in het inzicht in de mens. Verbinding zoeken
met een actieve menselijke kracht die in de kindertijd werkzaam was.
10

Dertiende voordracht
15 oktober 1922 — 185
De overgang van geopenbaarde begrippen naar begrippen die in de uiterlijke
natuur verworven zijn. In het innerlijk stervende begrippen die aan
de buitenwereld opleven. Het denken dat zich met de natuur verbonden
heeft maar dat de mens verslindt. Het beeld van de draak. De wet van behoud
van materie. De wetenschap is een metamorfose van de draak geworden.
De jeugd wilde de draak ontvluchten. Door de juiste opvoeding
het voertuig voorbereiden waarmee Michaël in onze cultuur kan binnenkomen.
De eigen verhouding van de mens tot de geestelijke wereld in het
tijdperk van Michaël. Van het kind leren wat het als boodschap uit de geestelijke
wereld meebrengt. Slotwoorden.
Nawoorden en aantekeningen
De jeugdbeweging (Christiane Haid) — 201
Antroposofi e met hart en ziel (Sigurd Borghs) — 227
Aantekeningen bij Antroposofi e voor jonge mensen — 243
Aantekeningen bij ‘De jeugdbeweging’ — 263
Aantekeningen bij ‘Antroposofi e met hart en ziel’ — 268
Bibliografi e — 269
Levensoverzicht — 271
Rudolf Steiner / Werken en voordrachten — 275
11

De jeugdbeweging °
Voorspel
Hoe de cursus Antroposofi e voor jonge mensen tot stand kwam
Als we ons afvragen hoe de cursus Antroposofi e voor jonge mensen tot
stand kwam, dan moeten we naar een hele rij activiteiten kijken
waaruit de zo bijzondere bijeenkomst van jonge mensen in oktober
1922 in Stuttgart zich ontwikkeld heeft. Rudolf Steiner had al
sinds hij zich voor de antroposofi e begon in te zetten belangstelling
voor de medewerking van jonge mensen, maar afgezien van
een paar jonge leden, eerst in de Theosofi sche, en later in de Antroposofi
sche Vereniging, sloten zich geen jonge mensen aan. In
1916 hield hij in Zürich en in het Goetheanum° in Dornach, Zwitserland,
een reeks op jonge academici gerichte voordrachten, maar
ook daar kwam niets blijvends uit voort. We kunnen ons op dit
punt wel afvragen, of antroposofi e de jonge mensen van toen niet
echt aansprak of dat de manier waarop ze binnen de vereniging
in praktijk werd gebracht op jonge mensen weinig aantrekkingskracht
uitoefende.
Kijken we naar de grotere culturele samenhang, dan wordt duidelijk
hoe actueel en toekomstgericht de door de antroposofi e opgeroepen
vragen feitelijk waren. Waarom duurde het dan zeventien
jaar voor de ontmoeting tussen jonge mensen en de antroposofi
e tot stand kwam?
Sinds het begin van de twintigste eeuw was in Duitsland, met
name in burgerlijke kringen, een duizenden leden tellende beweging
van jonge mensen ontstaan, de Wandervogel. Zij stonden
afwijzend tegenover de burgerlijke levensvormen en waren
op zoek naar een innerlijke oriëntatie die iets heel anders bood
201

dan de cultuur van die tijd. In plaats van naar vertechnisering,
industrialisering en verstedelijking hunkerden ze naar een oorspronkelijke
natuurbeleving. De maatschappijvormen uit de tijd
van keizer Wilhelm,° met hun neiging tot militarisme, had voor
jonge mensen iets afschrikwekkends. Ze beleefden de door conventies
bepaalde burgerlijke levensvormen ervan als verstard en
droomden van een direct contact van hart tot hart met de andere
mens, open en vrij.
De Wandervogel trokken, zoals hun naam al zegt, zwervend
en gitaar spelend door het land, op zoek naar oorspronkelijke
natuurbeleving en afgestemd op het ideaal van de middeleeuwse
rondtrekkende gezellen. Er waaide iets van romantiek en blauwe
bloem, ° van kampvuuridylle en sociale utopie om deze zingende,
alle vormen openbrekende en verachtende jonge mensen heen.
Helaas bracht de Eerste Wereldoorlog bijna tweederde van deze
begaafde en naar verandering zoekende jonge mensen de dood.
Wie de oorlog had overleefd, zocht na de totale vernietiging die
nu ook uiterlijk zichtbaar was – voorheen had men de verouderde
maatschappelijke vormen innerlijk als dood ervaren – des te meer
naar een nieuwe innerlijke oriëntatie.
Vlak na de Eerste Wereldoorlog en daarmee ook na de vernietiging
van een oude maatschappelijke ordening – het einde van het
keizerrijk° – ontstonden op die manier in Duitsland allerlei soorten
hervormingsbewegingen. Tegelijkertijd tekende zich echter
bij de zoekende jonge mensen ook een sterke politisering af en een
hang naar het wereldbeschouwelijke.
Dat Rudolf Steiner vanaf 1919 een nieuwe sociale orde verdedigde,
maakte het eigenlijke ontmoetingsmoment met de jonge mensen
van toen mogelijk. Zijn ‘Oproep aan het Duitse volk en de culturele
wereld’ ° werd overgebracht in een taal die nu ook jonge mensen
konden horen. Tegelijkertijd ontstonden echter ook binnen
de Antroposofi sche Vereniging nieuwe werkvormen, want Rudolf
Steiner vond dat de geesteswetenschap nu heel duidelijk in het
praktische leven moest ingrijpen.
Vanaf 1919 en 1920 ontstonden toen op meerdere plaatsen te-
202

gelijk verschillende initiatieven van jonge mensen. Meestal vormden
voordrachten van Rudolf Steiner de aanzet of werden ze door
afzonderlijke, ondernemende mensen in het leven geroepen.
In Tübingen ontstond in 1920 een groep die zich Vrije Antroposofi
sche Jongeren noemde. In deze groep kwamen Joachim Sydow,
Kurt von Wistinghausen, Alfred Heidenreich, Heinz Müller, Gottfried
Husemann, Siegfried Pickert, Albrecht Strohschein, Gerbert
Grohmann en anderen bij elkaar. Zij behoorden later tot de oprichters
van De Christengemeenschap ° en tot de initiatiefnemers
van de cursus voor heilpedagogie. ° Ze kwamen voornamelijk uit
de jeugdbeweging en naast dat ze gemeenschappelijk antroposofi
e bestudeerden onderhielden ze ook een druk sociaal leven, tot
theater opvoeringen aan toe.
Een andere groep, rond de toneelspeler Gottfried Haas-Berkow,°
waarvan de leden later een deel van het Goetheanumtoneel
vormden en deelnamen aan de dramacursus, was een rondtrekkend
theatergezelschap dat vanaf 1917 middeleeuwse dodendansen
prominent op zijn repertoire had.
In Stuttgart werd in 1920 een jongerenafdeling opgericht, die
ook contact onderhield met academische kringen. Bovendien bestond
er vanaf de zomer van 1920 een uit verschillende steden afkomstige
groep studenten, die zich aaneensloten tot de Bond voor
antroposofi sche hogeschoolactiviteiten.
Deze pas opgerichte kring, waarin Roman Boos° een van de
drijvende krachten was, organiseerde in september 1920 in het
Goetheanum de eerste zogeheten ‘hogeschoolcursus’. Steiner
hield daar een serie voordrachten over het thema de grenzen van
de natuurwetenschap. °
Aan deze drie weken durende bijeenkomst namen ongeveer
zeshonderd mensen deel. Naast de vreugde dat er zoveel jonge
mensen naar het Goetheanum waren gekomen, was er voor Rudolf
Steiner achteraf echter ook een smartelijke noot. De organisatoren
hadden voor deze drie weken honderd voordrachten op het
programma gezet, wat ertoe leidde dat het hele gebeuren erg intellectueel
was en er met de kunst nauwelijks rekening werd gehouden.
In een terugblik gaf Steiner te kennen dat vele voordrachten
203

niet in harmonie waren met de vormen van het Goetheanum, dat
nu voor de eerste keer voor een bijeenkomst toegankelijk was. Ja,
hij sprak zelfs van een wanklank en vermeed het om deze toch niet
onbetekenende bijeenkomst aan te duiden als een opening van het
Goetheanum. °
Deze wanklank, ofwel de discrepantie tussen vorm en inhoud –
tussen de binnenruimte van het eerste Goetheanum als wezenlijke
uitdrukking van de antroposofi e, en de lezingen van de sprekers
– is iets wat we kunnen aanduiden als een soort basisconfl ict
uit de jaren die volgden: het ging om het probleem de academische
wetenschap ook werkelijk zo om te smelten, dat de afzonderlijke
vakgebieden ook echt door de antroposofi e bevrucht en
verder ontwikkeld werden. Een grote pretentie, die toentertijd
door niemand waargemaakt kon worden. In plaats daarvan werden
verhandelingen in deze strekking gehouden, die kritiek leverden
op de academische wetenschap en die, alsof het een programma
betrof, perspectieven schetsten waarheen het desbetreff ende
vak zich met hulp van antroposofi sche gezichtspunten moest ontwikkelen.
Of nog kritischer, zoals Steiner schrijft: ‘Zo hebben we
wetenschappelijke verhandelingen van antroposofi sch denkende
personen gekregen, nog voor de verschillende kennisgebieden uit
de antroposofi e geboren waren.’ °
De beschouwingen van de verschillende sprekers, meestal waren
het academici, bleven vaak steken op een meer ideologisch-abstract
niveau van het oproepen tot daden, waaraan de werkelijke
uitvoering ontbrak. Dus eerder programma’s en plannen dan feitelijke,
concrete uitingen van de nieuwe geestelijke perspectieven.
De hierboven geschetste discrepantie tussen het optreden naar
buiten en wat zich innerlijk afspeelde, had echter niet alleen intern
gevolgen, maar veroorzaakte ook in de publiciteit een aanzienlijke
tegenstand, die zich in toenemende mate door middel van artikelen
in de pers liet horen. Er werd zelfs een Bond van Steinertegenstanders°
opgericht, waarin ook hoogleraren meewerkten.
Belangwekkend is dat Rudolf Steiner zich, tijdens een latere
hogeschoolcursus in 1922 in Den Haag,° met felheid keerde tegen
204

alles wat abstract en programmatisch was. In plaats daarvan zette
hij uiteen dat de weg naar een bij de werkelijkheid passend handelen
interesse in de wereld en de medemensen vereiste, en een open
hart nodig had dat zich niet egoïstisch in zichzelf opsloot: ‘Pas als
we daar op de juiste wijze aandacht aan schenken, vinden we het
organisatorische plan dat we nodig hebben [...] Maar dit organisatorische
plan kan alleen uit het leven zelf voortkomen, en uit dat
leven zelf zal blijken dat als we naar de afzonderlijke gebreken kijken,
we dat wat er is concreet zullen waarnemen. Vooral degene
die het een of ander wil doen, moet zich daarmee inlaten.’ °
Ondanks deze problematiek kwam de werkzaamheid van
de Bond voor antroposofi sche hogeschoolactiviteiten in de eerste
twee jaar razendsnel tot ontwikkeling. In tweeëndertig Duitse
steden ontstonden studenten- respectievelijk hogeschoolgroepen,
die basiswerken van Rudolf Steiner bestudeerden. De in het
voorjaar van 1921 aan alle Duitse, Zwitserse en Oostenrijkse universiteiten
verstuurde ‘Oproep aan de academische jonge mensen’
bereikte een breed publiek, zodat er achthonderd deelnemers naar
de hogeschoolcursus kwamen die in de zomer van 1921 in Stuttgart
plaatsvond. Meer cursussen volgden in Darmstadt, Dornach
en Stuttgart.°
De conclusie die Steiner in 1923 bij een terugblik op deze activiteiten
trok, was tamelijk ontgoochelend, want ook door deze sterk
academisch beïnvloede activiteiten vonden de jonge mensen het
voor hen wezenlijke aanknopingspunt niet: ‘De hogeschoolcursussen
waren een misvatting. Wat daar werd uitgesproken, werd
helemaal niet door u [de studenten] gezocht. U zocht antroposofi
e op zich. Dat konden degenen die zich al eerder als academici
hadden aangesloten bij de Antroposofi sche Vereniging, niet begrijpen.
Zij wilden hun academische werk met de antroposofi e laten
samensmelten. Ze hebben dat niet geaccepteerd. [...] Het echte
confl ict bestond alleen met de academici, omdat die meenden
op biologische, chemisch-fysische, geschiedkundige manier antroposofi
e te willen vertegenwoordigen. Dat wilde u niet. U wilde
zuivere antroposofi e.’ °
205

Naast het groeiende aantal academische jongeren was er ook nog
een groep theologen en theologiestudenten, evenals een groep
mensen uit de jeugdbeweging die zich wilden inzetten voor vernieuwing
van het religieuze leven. Dit leidde in de herfst van 1922
tot de oprichting van De Christengemeenschap.
De voorbereidingen voor deze oprichting deed menigeen de
oren spitsen en deden het verlangen ontstaan om ook voor andere
beroepstakken een gemeenschap in het leven te roepen die net
zo bindend was. Het centrum van gemeenschapsvorming is bij De
Christengemeenschap immers de cultus. Een verwante vorm van
een innerlijk verbindend gebeuren was van toen af aan een ideaal,
dat men ook in andere beroepsgroepen wilde verwezenlijken.
Veel jonge mensen die een tijd lang deelgenomen hadden aan
de bijeenkomsten van de Bond voor antroposofi sche hogeschoolactiviteiten,
ergerden zich in toenemende mate aan de steeds uiterlijker
wordende tendensen, de sterk organisatorische vorm en
de pretenties die niet erg overeenkwamen met wat er innerlijk
leefde. De spanningen werden vooral ook zichtbaar tijdens de hogeschoolcursus
van maart 1922 in Berlijn.° Hier kwam een openlijker
tegenstelling aan het licht tussen de studenten voor wie het
academische leven op de voorgrond stond en die de antroposofi
e ook met compromissen wetenschappelijk aannemelijk wilden
maken. Daarbij ging het hen vooral meer om de kennistheoretische
en fi losofi sche kant van de antroposofi e. Daartegenover stond
een groep studenten voor wie de antroposofi e als zodanig in het
centrum stond en die haar existentieel wilden opvatten en leven.
Juist voor deze groep was duidelijk dat de Bond voor antroposofi -
sche hogeschoolactiviteiten niet beantwoordde aan hun eigenlijke
behoeften, en dat daarom nieuwe wegen gezocht moesten worden,
want zoals tot dusver kon niet verder worden gewerkt.
Zo reisde in de zomer van 1922 een vrij grote groep studenten naar
Wenen. Daar werd door de Antroposofi sche Vereniging onder het
motto ‘Tegenstellingen tussen de oosterse en de westerse wereld’
een groot openbaar congres gehouden, niet alleen voor studenten.°
Men hoopte hier mogelijkerwijs nieuwe ideeën of zelfs nieuwe
werkverbanden te vinden.
206

Maar hoe was in die tijd de verhouding tussen de jonge generatie
en de eerst Theosofi sche, en later Antroposofi sche Vereniging,
die toch al sinds 1902 actief was? Rudolf Steiner ging in zijn werk
meestal in op de vragen en behoeften van de leden. De innerlijke
oriëntatie was in de begintijd dus eerst heel anders. Ze bewoog
zich meer binnen de afdelingen en intiemere leerlingengroepen,
en was voornamelijk beperkt tot thema’s die alleen in ledenkringen
werden besproken. Steiner zelf hield bovendien nog talloze
openbare voordrachten.
De jongeren die er vanaf 1919 bij kwamen, stonden in grote tegenstelling
tot de ‘oude’ antroposofen. Die werkten meestal als tevoren
in hun burgerlijke beroepen en bedreven antroposofi e in
hun vrije tijd, wat maar zelden op hun beroepswerkzaamheid betrekking
had. Leven en beroep vormden als het ware twee gescheiden
sferen, die onverbonden naast elkaar stonden.
Een blik op de geschiedenis van de Antroposofi sche Vereniging
kan hier de samenhang duidelijker maken, ze laat in haar verloop
een ritme van drie stappen zien, die Rudolf Steiner zelf ook kenschetst.
De eerste tijd, van 1902 tot 1909, was overwegend gewijd
aan innerlijke activiteit. Daarna trad de antroposofi e met de opvoering
van de mysteriedrama’s° in kunstzinnige vorm in de wereld, eerste
aanzetten voor deze nieuwe richting waren er al vanaf 1907. °
Met het begin van de driegeledingsbeweging ° volgde alweer een
nieuwe stap, die nu de ideeën van de geesteswetenschap zo ver in het
praktische leven moest invoeren, dat dit door de geesteswetenschap
opnieuw werd geïnspireerd. Zoals in 1919 blijkt uit de oprichting
van de vrijeschool in Stuttgart,° de driegeledingsbeweging,°
de oprichting van antroposofi sche klinieken° en de ontwikkeling
van nieuwe therapieën,° enzovoort.
Was de stap naar de kunst voor sommige leden al moeilijk te
volgen, de ommezwaai om nu actief op de praktijk van het leven
in te spelen bracht weer nieuwe problemen met zich mee, die ook
hun stempel drukten op de jaren die volgden, tot aan de grote verenigingscrisis
van 1923. °
Anders dan de ‘oude leden’ waren de jonge mensen bereid om
dadelijk een omslag in hun leven te maken en het tot in het dage-
207

lijkse beroepsleven met de antroposofi e te verbinden. Ze hadden
immers de smartelijke ervaringen van de Eerste Wereldoorlog als
achtergrond en zochten daarom actief naar de ‘nieuwe mens’, naar
een nieuwe maatschappelijke orde. Ze werden door Steiner met
open armen ontvangen, hij was erg blij dat ze zich nu eindelijk, na
een wachttijd van bijna zeventien jaar, bij de vereniging aansloten.
Tijdens een ledenvergadering in september 1921 geeft Steiner
zijn mening over de jonge mensen, in wier naam Alfred Heidenreich°
een bijdrage leverde:
‘Hier heeft een vertegenwoordiger van de jeugdbeweging gesproken!
Hier zit een groot aantal studentenvertegenwoordigers,
beste vrienden! Dat de aanhangers van dergelijke bewegingen of
dergelijke organen naar onze Antroposofi sche Vereniging zijn gekomen,
is iets, wat we in de geschiedenis van onze antroposofi sche
beweging als iets baanbrekends moeten beschouwen [...] We moeten
de mogelijkheid bespeuren om alles te doen wat van dergelijke
zijde met recht van de Antroposofi sche Vereniging verwacht
kan worden. Op de studentenbeweging, die binnen de Antroposofi
sche Vereniging is ontstaan, rust een groot deel van de hoop op
het slagen van onze vereniging.’ °
De jonge mensen worden zelfstandig
Negen maanden na deze gedenkwaardige woorden van Rudolf
Steiner stond de jonge generatie in feite nog steeds aan de zijlijn
en vond ze geen toegang tot de bestaande werkzaamheden. Heinz
Müller, actieve Wandervogel en pedagogiestudent uit Jena, kenschetste
de situatie: ‘Hoe meer wij ons het antroposofi sche denken,
voelen en willen hadden eigen gemaakt, des te meer voelden
we in ons de sterke impuls om actief mee te werken in de afdelingen
en niet alleen als luisteraar en consument bezig te zijn. Wij
jonge mensen voelden ons vooral ook sterk afgewezen, als we de
ouderen vragen stelden ten aanzien van de esoterische “weg”.’ °
De oudere generatie toonde nauwelijks begrip voor de jonge
mensen en liet hun weinig mogelijkheden om zich te ontplooien.
208

Bij veel afdelingen werden jonge leden die er nieuw bij kwamen regelrecht
geëxamineerd. De basiswerken van Rudolf Steiner moesten
bestudeerd zijn volgens de door de afdelingsvoorzitter voorgeschreven
methode. Wat echter vooral als smartelijk werd ervaren,
was de gereserveerdheid tegenover vragen met betrekking tot
de innerlijke ontwikkeling en de scholing van ziel en geest. Men
wilde met jeugdige onstuimigheid dadelijk tot de centrale vragen
doordringen en zich niet verliezen in lange kennistheoretische
studies.
De ontmoeting tussen studenten op het congres in Wenen bracht
Ernst Lehrs (1894-1979), die in Jena technische natuurkunde studeerde,
René Maikowski (1900-1992), secretaris van de Bond voor
antroposofi sche hogeschoolactiviteiten, Fritz Kübler (1901-1945),
pedagogiestudent, en Albrecht Strohschein (1899-1962), die later
een van de medeoprichters was van de antroposofi sche heilpedagogie,
voor een beslissend initiatief bijeen.
In lange nachtelijke gesprekken besloten de vier om geestverwanten
te zoeken en zich met hun vragen direct tot Rudolf Steiner
te wenden. Dat was nieuw, want tot dan toe had de iets oudere
generatie wetenschappers de voor jonge mensen bedoelde hogeschoolcursussen
georganiseerd.
Eind juli 1922 reisden René Maikowski, Ernst Lehrs en Fritz
Kübler naar Dornach. Ze wilden Rudolf Steiner persoonlijk om
een cursus voor jonge mensen vragen. Ze troff en elkaar op de afgesproken
tijd in het atelier van Rudolf Steiner. Het drietal was al
bij het betreden van de ruimte diep onder de indruk. In het atelier,
dat zo hoog was als twee verdiepingen, werkte Rudolf Steiner aan
de grote houtsculptuur van de mensheidsrepresentant. Het gesprek
werd zittend aan de voeten van deze indrukwekkende sculptuur
gevoerd.
Ernst Lehrs vertelt hierover: ‘Tijdens de bespreking kwam Rudolf
Steiner ons in die mate tegemoet, dat wij drieën later, terwijl
we op het terras van het Goetheanum rondliepen, tegen elkaar zeiden:
“Nu is het oppassen geblazen, straks gaan we aan grootheidswaanzin
lijden!”’
209

Eerst informeerde Rudolf Steiner uitvoerig naar de studiesitua
tie van elk van hen. Toen het gesprek op de bijeenkomsten en
cursussen van de Antroposofi sche Vereniging kwam, was de kritiek
van de studenten dat ze ‘veel te veel “programma” bevatten,
wat de ontplooiing van individuele krachten belette’. ° Deze laatste
opmerking leidde al snel tot allerlei turbulentie. Ondanks zijn
vele werkzaamheden en plannen nam Rudolf Steiner de tijd voor
een cursus van twee weken, die op 1 oktober moest beginnen. Tot
die tijd moesten er echter – zo luidde zijn voorwaarde – honderd
deelnemers worden gevonden.
Al gauw werd duidelijk dat het helemaal niet gemakkelijk was
om zo’n groot aantal onbevangen jonge mensen te vinden, want
binnen de jeugdbeweging en ook op de universiteiten waren tegen
die tijd, zoals reeds geschetst, kritische stemmen tegen de antroposofi
e opgegaan, en de jonge mensen die de weg naar De Christengemeenschap
in wording hadden gevonden, vielen voor dit
project af. Dus werd afgezien van een openlijke bekendmaking en
kregen Fritz Kübler en Ernst Lehrs de opdracht om ondanks de behoorlijk
korte tijd tot 1 oktober door persoonlijke gesprekken deelnemers
voor de cursus te winnen. Kübler reisde door Zuid-Duitsland,
Lehrs ging naar Noord-Duitsland om, zoals hij het noemde,
‘de fakkel van het gesprek met Rudolf Steiner’ aan andere jonge
mensen door te geven.
Het idee om een cursus voor jonge mensen te organiseren vond
op veel plaatsen enthousiast onthaal. In Berlijn ontmoette Ernst
Lehrs Wilhelm Rath (1897-1973), de leider van de plaatselijke groep
van de Bond voor antroposofi sche hogeschoolactiviteiten, en hij
leerde diens grootste verlangen kennen. Rath had de intentie om
een geestelijke gemeenschap op te richten. Uit de samenwerking
van deze twee ontwikkelde zich al gauw een markant initiatief
binnen de verschillende groeperingen, die aan de cursus Antroposofi
e voor jonge mensen zouden deelnemen.
De offi ciële organen van de Antroposofi sche Vereniging in Stuttgart
waren niet bij de planning van de cursus betrokken en bekeken
de gebeurtenissen met wantrouwen en argwaan – de jonge
210

mensen waren zelfstandig geworden. Ernst Lehrs beredeneerde
dit zo: ‘Het gevoel dat we op een bijzondere manier in de antroposofi
sche beweging stonden, bracht ons tot de eigenmachtige handelwijze
om ons direct tot Rudolf Steiner te richten.’ ° Lehrs benadrukt
hier de stelling van de jonge mensen, net als Alfred Heidenreich
deed op de bijeenkomst voor afgevaardigden van 1921. Naast
de tot dan toe gegeven geesteswetenschappelijke inhouden hoopte
men van de kant van Rudolf Steiner op een bijzondere aansporing
en hulp bij specifi eke vragen van jonge mensen. Een samenwerking
met de oudere generatie was tot dan toe niet tot stand gekomen.
Docenten zetten bijvoorbeeld hogeschoolcursussen op
zonder dat iemand informeerde naar de wensen van de studenten.
Het onbegrip van de antroposofen uit Stuttgart kwam ook nog
op een andere wijze tot uiting. Voor het gebruik van het huis in de
Landhausstrasse ° werd in totaal 42.500 mark gevraagd, een voor
studenten onmetelijk hoog bedrag. Had men gehoopt de onderneming
daardoor te laten mislukken? Er werden echter buitenlandse
vrienden gevonden, die een tamelijk grote som ter beschikking
stelden.
Er ontstonden echter in het voortraject nog andere onzekerheden:
toen leden uit Stuttgart bij Rudolf Steiner naar de inhoud
van de cursus informeerden, gaf hij ten antwoord dat hij ook niet
wist wat de jonge mensen wilden. Hier leek eindelijk bevestigd te
worden hoe ongeorganiseerd en chaotisch de ondernemingen van
die jonge mensen waren. Bij de betrokkenen veroorzaakte Steiners
antwoord begrijpelijkerwijs grote ontsteltenis. René Maikowski
reisde dadelijk naar Dornach om het misverstand met Rudolf Steiner
op te helderen. Daar werd hem echter duidelijk, dat Steiner de
afspraak om een cursus zonder programma te geven misschien wel
serieuzer had opgevat dan de jonge mensen zelf.
211

Twee stromingen
Esoterische verdieping en pedagogische vernieuwing
Begin oktober arriveerden ongeveer tachtig jonge mensen in Stuttgart.
Tot de komst van Rudolf Steiner, die een dag later werd verwacht,
wilden ze een gezamenlijke vraag onder woorden brengen,
die de onderneming richting moest geven. Dat bleek een moeizame
worsteling, de belangen waren veelomvattend, vaak zelfs tegenstrijdig.
Op de aankondiging was een zeer gemêleerd gezelschap
naar Stuttgart gekomen. Velen waren nog helemaal niet
bekend met de antroposofi e, anderen werkten al sinds de eerste
hogeschoolcursus actief mee. Naast leden van de Bond voor antroposofi
sche hogeschoolactiviteiten en studenten uit alle vakgebieden
waren er belangstellende pedagogen uit de Wandervogel-beweging,
dichters, architecten, musici en kunstenaars.
De cursus Antroposofi e voor jonge mensen komt uit alle latere gebeurtenissen
naar voren als een soort centrum van waaruit toekomstige
activiteiten op zeer uiteenlopende levensgebieden van start
gingen. Op de medewerkers van de enige weken tevoren opgerichte
Christengemeenschap na, die immers in hun eigen beweging
een doel gevonden hadden, bracht deze cursus een groot deel van
de zoekende jeugd bijeen en legde hij het fundament voor nieuwe
initiatieven van zeer uiteenlopende aard. Voor veel deelnemers
werd het een levensbron, die de kern van het ‘jong zijn’ hielp ontraadselen.
De verschillende draden, die vanaf 1920 via de jongere generatie
toeliepen op het ontstaan van de jongerencursus, liepen na deze
cursus weer even snel uiteen en ver van elkaar weg. Zoals uit de
volgende ontwikkelingen duidelijk zal worden, is het beslist een
al te grote generalisatie om over de jonge mensen te spreken. De
deelnemers werden later op zeer uiteenlopende terreinen van de
antroposofi sche beweging actief: pedagogie, landbouw, heilpedagogie
of geneeskunde, schilderkunst, muziek, spraakvorming of
toneel, euritmie, architectuur, poëzie, natuurwetenschappen enzovoort.
Naast de suggesties die Rudolf Steiner deed wat betreft
212

euritmie, spraakvorming, schilderkunst en andere werkterreinen,
zijn er echter twee soorten vragen te onderkennen, die een beslissend
stempel drukten op het verloop van de cursus: ten eerste esoterische
verdieping, ten tweede pedagogische vernieuwing.
De pedagogisch geïnteresseerde groep – uit de kringen van de
Vrije Antroposofi sche Jeugd en daarom voornamelijk verbonden
met de jeugdbeweging – werd vertegenwoordigd door Fritz Kübler.
Deze groep hoopte op het ontstaan van een vrije pedagogische
beweging. Het was het ideaal van Fritz Kübler om een gemeenschap
van leraren op te richten, even bindend als de juist opgerichte
Christengemeenschap, die de vrijeschoolpedagogie in het openbaar
moest vertegenwoordigen. De pedagogisch geïnteresseerden
verwachtten daarom van Rudolf Steiner praktische adviezen om
deze lerarenopleiding op te zetten. De plannen waren al zo concreet
dat er overwogen werd om in de buurt van de vrijeschool in
Stuttgart een barak te huren om daar in samenwerking met de leraren
de opleiding te kunnen starten.
De anderen, een kleine kring rond Wilhelm Rath en Ernst
Lehrs, zochten naar esoterische verdieping en een bindende vorm
van gemeenschapsvorming zonder dat die beroepsspecifi ek gericht
was. De studie van Johannes Tauler en de ‘Gottesfreund vom
Oberland’ ° had Wilhelm Rath ertoe aangezet om de oprichting
van een beroepsoverkoepelende esoterische gemeenschap na te
streven. Deze zou voorlopig helemaal geen uiterlijke vormen krijgen,
omdat het zuiver spiritueel wilde werken. Het bindende element
van de groep was alleen de meditatieve activiteit van de individuele
leden.
Heinz Müller, die zelf niet tot deze groep behoorde, beschreef
in zijn herinneringen hun vragen als volgt: ‘Hoe is het doel van alle
echte jeugdbewegingen te bereiken, dat wil zeggen, hoe breng
je echte geestesgemeenschap tot stand?’ En verder: ‘Wie is in de
hogere werelden de geest tot wie je je richten moet, als je daar een
gids nodig hebt? [...] Daarmee drongen we door tot in het gebied
van het esoterische.’ ° Rudolf Steiner moest meditatieadviezen geven,
en iets zeggen over het contact met een geestelijk wezen dat de
213

te vormen gemeenschap als een soort beschermgeest zou begeleiden.
De groep rond Wilhelm Rath en Ernst Lehrs stelde deze vraag
echter vooral vanuit haar relatie tot de Antroposofi sche Vereniging.
Ze misten daar een op broederschap gebaseerde samenwerking.
Ze hadden integendeel de indruk dat het antroposofi sche leven
beheerst werd door concurrerende of elkaar bestrijdende groepen,
of ook wel door op zichzelf staande personen.
Tot aan het eigenlijke begin van de cursus kwam het tot heftige
woordenwisselingen tussen beide groeperingen, aangezien
de groep rond Rath en Lehrs haar wensen openlijk had uitgesproken
om anderen, die hetzelfde nastreefden, de gelegenheid te geven
mee te doen. De pedagogen voelden zich daarentegen door deze
als opdringerig ervaren handelwijze in hun vrijheid beknot en
niet begrepen. Fritz Kübler moest van zijn kant erkennen, toen
hij in Stuttgart de komende deelnemers aan de cursus voor jonge
mensen zag, dat de groep veel te heterogeen van samenstelling
was voor zijn denkbeelden. De beoogde pedagogische beweging
kon met deze mensen niet in het leven worden geroepen. Kübler
sprak zelfs over een verraad van de oorspronkelijke bedoelingen,
die toch in het pedagogische gelegen waren. Pas toen werd hem
duidelijk hoe ver de wensen van beide groepen uiteen lagen. Toch
was het de vraag naar gemeenschapsvorming die in beide groepen,
hoe verschillend ook, het centrale verlangen vormde. Die kon echter
niet zodanig onder woorden gebracht worden, dat iedereen
zich erin kon vinden. Het zoeken naar nieuwe gemeenschapsvormen
was, zoals bekend, vanaf haar ontstaan het hoofddoel binnen
de jeugdbeweging.
214

‘Geestelijke krachten in het samenleven van
de oude en jonge generatie’
Antroposofi e voor jonge mensen
Toen Rudolf Steiner met enige vertraging in Stuttgart aankwam,
waren de heftigste discussies tot rust gekomen. Het aanbod van
Ernst Uehli (1875-1959), leraar aan de vrijeschool in Stuttgart, om
de tijd tot de komst van Rudolf Steiner met voordrachten te overbruggen,
werd door de deelnemers aan de cursus resoluut van de
hand gewezen. Intussen was er overeenstemming bereikt over de
volgende vraagstelling aan Rudolf Steiner: ‘Wij hebben van u geleerd
dat er in lang voorbije tijden een oerwijsheid aan de mensheid
geschonken werd. Dat is een kapitaal waarvan de mensheid
tot nu toe geleefd heeft. Als zodanig is het nu uitgeput. Wij zijn
vandaag de dag genoodzaakt om geestelijk enigszins van de hand
in de tand te leven. Wij voelen ons dus eigenlijk geestelijke proletariërs.
– Achter ons het niets, voor ons een vormloos donker, waar
wij in binnen moeten gaan. Wij vragen u om licht te werpen op
het begin van deze weg in het donker.’ ° In de vraagstelling komt
een karakteristieke lijn van ontwikkelingsgeschiedkundige aard
tot uiting. De oude ‘oerwijsheid’ wordt als niet meer draagkrachtig
ervaren. De cultuurvormende krachten uit het verleden verliezen
hun werkzaamheid, verschijnen als een ‘niets’. Vanuit welke
gezichtspunten moet de eigen toekomst worden vormgegeven?
Dat was een van de meest wezenlijke vragen die bij de deelnemers
leefde.
Rudolf Steiner werd hartelijk begroet door Albrecht Strohschein,
Wilhelm Rath, Ernst Lehrs en René Maikowski, die als conferentiecomité
de leiding hadden. Naast het college van de vrijeschool
in Stuttgart had Rudolf Steiner ook de leidende persoonlijkheden
uit de Antroposofi sche Vereniging verzocht om deel te
nemen, zodat er ook toehoorders waren die voorheen geen sympathie
hadden getoond voor de jonge mensen. Na een korte toespraak
van Wilhelm Rath volgde de eerste voordracht van de cursus
Antroposofi e voor jonge mensen van 3 oktober 1922. Tijdens de
daaropvolgende dertien dagen hield Rudolf Steiner elke dag een
215

voordracht. De cyclus werd later gepubliceerd onder de titel Geistige
Wirkenskräfte im Zusammenleben von alter und junger Generation. Pädagogischer
Jugendkurs. ° Basisthema van de totale reeks voordrachten
is de ontwikkeling van een denken dat het vermogen verwerft
om de geest waar te nemen. De ontwikkeling van het denken komt
daarom zo centraal te staan, omdat aan de hand van de kwaliteit
ervan de verhouding van de mens tot de geest wordt bepaald. Alle
andere thema’s, zoals bijvoorbeeld het begrip tussen de generaties
onderling, de historische premissen van het huidige tijdperk, pedagogische
vragen, de jeugdbeweging enzovoort groeperen zich
rond deze vraagstelling. Vanuit het perspectief van de uiteenzettingen
over de jeugdbeweging moet deze nadruk op het denken
nog eens beklemtoond worden. Want alleen door het veroveren
van een innerlijke klaarheid waren de vage impulsen van de jeugd
in staat zich verder te ontwikkelen in een voor de cultuur en de
mens bevorderlijke richting. Het is zeker niet onterecht om in de
latere opkomst en invloed van het nationaal-socialisme, waarvan
de directe oorsprong in de tijd na de Eerste Wereldoorlog gelegen
is, de consequenties te zien van dit niet tot stand gebrachte proces
van zelfi nzicht bij de jeugd.
Om de antroposofi e tijdens de cursus ook nog in een andere
uitings vorm te kunnen beleven, hadden de organisatoren Marie
Steiner gevraagd om elke dag spraakvormings- en euritmiecursussen
te geven, die deels in samenwerking met Rudolf Steiner plaatsvonden.
Daar kwamen nog schilderlessen bij, waarin Rudolf Steiner
zijn ideeën over de omgang met kleuren demonstreerde en
aan deelnemende kunstenaars suggesties deed ten aanzien van
hun eigen werk. Bovendien voerde hij vele gesprekken in kleinere
of grotere kring, en gaf hij studie- en beroepskeuzeadviezen.
Over deze gesprekken zijn in veel herinneringen enthousiaste berichten
te vinden: ‘Zoals hij luisterde naar wat wij vaak stamelend
naar voren brachten! Zoals hij zijn best deed voorzichtig af te tasten
waar onze noden lagen en hielp om elk woord dat wij wilden
zeggen duidelijker te maken!’ °
De uiteenzettingen van Rudolf Steiner sloten kennelijk aan bij
216

de levenssituatie van de deelnemers en verklaarden die vanuit de
tijdsomstandigheden: gezien het feit dat de jonge mensen vanuit
hun levensgevoel een geheel andere taal spreken dan de oudere generatie,
is toenadering nauwelijks mogelijk. Zo komt het door de
cultuur tot stand gebrachte geestelijke leven van de moderne tijd
naar voren als een ‘dode inhoudsloze frase’, het is niet in staat antwoord
te geven op diepere vragen. De verhouding tussen mensen
onderling wordt door ‘harteloze conventies’ beheerst, wat de reden
was waarom bijvoorbeeld in de Wandervogel-beweging naar
geheel nieuwe omgangs- en uitdrukkingsvormen werd gezocht,
die het spontane, direct menselijke benadrukten. Ook de verhouding
van de mens tot de wereld vertoont problematische trekken,
zijn handelen verstart in ‘geestloze levensroutine’. Deze drie karakteristieken
worden later de veel geciteerde trefwoorden frase,
conventie en routine.
Rudolf Steiner nodigt de jonge mensen uit om zich met begrip
en inzicht op de eigen innerlijke belevingen te richten. Het onduidelijke
zoeken en opponeren moet door het verwerven van inzicht
verhelderd worden, en moet door een scholing van het denken in
de zin van De fi losofi e van de vrijheid° ertoe gebracht worden de eigen
individualiteit sterk te maken.
Uitgaande van een schets van de situatie van de hogeschool beschreef
Steiner hoe het menselijk denken sinds de vijftiende eeuw
de levende relatie tot de geest meer en meer heeft verloren. Dit losmakingsproces
van de goddelijk-geestelijke wereld was noodzakelijk
voor de vrijheidsontwikkeling van de mens. Resten van de
verbinding die vroeger vanzelfsprekend was, werkten verder in de
traditie die in opvoeding, ethiek of religie nog tot het einde van
de negentiende eeuw geldigheid bezat. De traditie bood de begin
twintigste eeuw geboren generatie echter geen draagkracht meer:
‘Nu voelde men: we staan tegenover het niets. Men voelde dat de
aarde in de grond van de zaak nieuw geworden was.’ °
Rudolf Steiner legde uit hoe het denken, dat vanzelfsprekend
aan de mens zelf toebehoort, door een innerlijk veranderingsproces
het vermogen kan verkrijgen om geestelijk waar te nemen: het
aan de hersenen gebonden en daarom dode denken heeft niet meer
217

de mogelijkheid om het leven te begrijpen. In de concrete en beeldende
taal van de voordrachten wordt er over het denken van de
huidige tijd gezegd: ‘Het denken is tegenwoordig heel slim, maar
verschrikkelijk gemakzuchtig. Men voelt het denken immers niet
en men houdt er des te meer van naarmate men het minder voelt.
Vroeger kriebelde het als men dacht, omdat dat een realiteit in de
ziel was. Tegenwoordig wil men de mensheid wijsmaken dat het
denken altijd zo geweest is als nu.’ ° Het denken verliest zijn dode,
abstracte karakter, als het door innerlijke oefening zo krachtig
is geworden, dat de ziel de begripsinhouden innerlijk beleeft.
Daardoor kan de klassieke kloof tussen denken en voelen, hoofd
en hart door een ‘krachtsinspanning van het individu’ worden
overwonnen. Denken in deze zin is een activiteit, die de mens niet
opgesloten in zichzelf theorieën over de wereld laat ontwerpen,
maar die hem in een levend verband brengt met de diepere ideeen
van het universum, die aan alles ten grondslag liggen. Dit door
oefening en versterking ontwikkelde denken ontplooit zich onafhankelijk
van de binding met het fysieke organisme van de mens.
Het is een waarnemingsorgaan van de geest, dat in begripsmatige
vorm door het medium van het voelen in de ziel verschijnt.
Steiner sprak niet zoals gewoonlijk staande achter een lessenaar,
maar liep gedurende de voordracht met grote stappen heen
en weer over het podium en onderstreepte zijn uiteenzettingen
met grote, plastische gebaren. Uit de beschrijvingen komt steeds
opnieuw de levendige, onacademische, vaak tot in het dramatische
opgevoerde manier van spreken van Rudolf Steiner naar voren.
Zijn uiteenzettingen waren bovendien zeer open, persoonlijk
en direct, waarbij hij ook niet zuinig was met kritiek op de jongere
generatie of op de jeugdbeweging. Opmerkelijk is de beeldende
vorm van de uiteenzettingen. Bijna elke voordracht kwam er
een reeks beelden tevoorschijn die de theoretische beschrijving
plastisch maakten. Dit culmineerde in de dertiende voordracht,
die een imaginatieve versie is van alles wat tot dan toe geschilderd
werd. Bij zijn terugkeer naar Dornach moet Rudolf Steiner tegen
Albert Steff en° gezegd hebben, dat hij zich in deze cursus had kunnen
uiten als nooit tevoren – op een beeldende manier.
218

De omschrijvingen van de moeilijkheden wat betreft het begrip
van mensen onderling en de verhouding tussen de generaties wijzen
op een ander centraal punt van de voordrachtscyclus. Hoewel
deze thematiek meer algemeen behandeld werd, refereerde ze niet
alleen aan de schets van de bewustzijnsziel, maar ook direct aan
de gebeurtenissen binnen de Antroposofi sche Vereniging. Wat in
de eerste voordrachten eerder uiterlijk werd beschreven, werd in
de uiteenzettingen over het denken verbreed en verdiept en bereikte
tenslotte een hoogtepunt in een meervoudige oproep tot
zelfi nzicht. De verwachtingen ten aanzien van de oudere generatie
moeten gepaard gaan met een blik in de toekomst, die naar de
eisen vraagt die komende generaties aan de jonge mensen van nu
zouden stellen. Als morele kernimpuls voor de toekomst wees Rudolf
Steiner in dit verband op vertrouwen en liefde. Deze twee ‘belangrijkste
morele idealen van de toekomst’ zijn de op de wereld
gerichte deugden, die gevormd worden als ‘buitenkant’ van de innerlijk
begrepen morele intuïtie. Wat als intuïtie geestelijk begrepen
wordt, wordt in relatie tot de wereld zichtbaar als liefde voor
een handeling die uitgevoerd moet worden, en in relatie tot de andere
mens als vertrouwen.
De beschrijving van Steiner dringt tot de achtste voordracht
door tot in steeds diepere lagen van het zelfi nzicht. De indruk kan
ontstaan dat Rudolf Steiner het onbegrip tussen de generaties niet
alleen uit de situatie van het moment wil verklaren. De blik wordt
gericht op vroegere tijden. Ook hier is het denken het grondthema.
Het wordt nu echter vanuit een nieuw gezichtspunt bekeken:
onderwerp is hoe bepaalde mensengroepen in vroegere tijden de
samenhang tussen de gedachten en de goddelijk-geestelijke wereld
beleefden. Was in de voorafgaande uiteenzettingen meer de
activiteit van het denken het voorwerp van beschouwing geweest,
nu verplaatste het perspectief zich naar een ander niveau. De vraag
doet zich voor in welke samenhang het denken tot de geestelijke wereld
staat. Wat de tijd betreft richt Rudolf Steiner de blik allereerst
op de vierde eeuw na Christus, omdat daar een voor de beschouwing
belangrijk knooppunt ligt wat betreft de geschiedenis van
de bewustzijnsziel.
219

De ene groep die Rudolf Steiner in zijn uiteenzettingen bekijkt,
ervaart de gedachte als iets wat vanuit goddelijk-geestelijke
werelden aan de ziel werd geopenbaard. De gedachte zonk als een
goddelijke gave neer in de menselijke ziel. Bij de tweede groep rezen
al voor de vijftiende eeuw twijfels aan de goddelijke oorsprong
van de gedachte. Men begon na te denken over de herkomst van de
gedachten.
Als je de uiteenzettingen van Rudolf Steiner volgt, kun je je afvragen,
of de aan het begin van de twintigste eeuw geboren generatie
een andere verhouding tot de geest had dan de in het laatste
deel van de negentiende eeuw geboren generatie. Voor de jonge
generatie kwam de vraag naar de geest op bijzondere wijze naar
voren. Die werd niet direct geuit, maar kwam tot uiting in een
wantrouwen tegenover het denken: ‘Daardoor ontstond dit innerlijke
gevoel dat men de gedachten moest ontvluchten, dat men
iets veel warmers, iets dat veel meer van substantie doordrongen
was, moest hebben dan de gedachten. Dit gevoel ontstond doordat
al in de vorige incarnatie het goddelijke karakter van de gedachten
voor het grootste deel twijfelachtig was geworden, of helemaal
verloren was gegaan. Wat op die manier vanuit het vorige
aardse leven in het huidige schijnt, werd het allersterkst als tragiek
ervaren bij de overgang van de negentiende naar de twintigste
eeuw.’ °
Zo vinden we dus in de cursus Antroposofi e voor jonge mensen al in
1922 een soort karmabeschouwing. Op concrete wijze wordt het
verleden van de toehoorders tot in vroegere incarnaties nagegaan
en wordt een poging gedaan om hun huidige problematiek te verduidelijken.
Eerdere karmabeschouwingen van Rudolf Steiner
waren meer van algemene aard of hadden betrekking op het lot
van afzonderlijke mensen. In de cursus Antroposofi e voor jonge mensen
werd voor het eerst een aanwezige groep toegesproken. Hier
klinkt voor het eerst een motief door, dat als een voorstadium te
zien is van de latere beschouwingen na de kerstbijeenkomst – in
de karmavoordrachten uit 1924, de antroposofi sche kerngedachten
en de brieven aan de leden uit 1924. °
Tegen deze achtergrond wordt de met het oog op de jeugdbe-
220

weging beschreven vijandigheid ten opzichte van het denken heel
anders belicht, maar ook de verhouding tussen de generaties verschijnt
in een ander licht. De oudere generatie had nog niet in dezelfde
mate een volledige afscheiding van de geest doorgemaakt,
daarom bood de traditie hun nog draagkracht en inhoud.
Voor de jongere generatie, die al in haar vorige leven aan de
goddelijke oorsprong van het denken begon te twijfelen, rees
de vraag naar de geest op een veel dringender wijze. De ontmoeting
met de laatnegentiende-eeuwse wetenschapstraditie had eerder
een tegenovergestelde werking. Het door de wetenschap onderhouden
denken werd als koud en ‘dood’ ervaren. Uit die beleving,
die zich geheel in het onderbewuste afspeelde, ontstond
de in relatie tot de jeugdbeweging gekenschetste vijandigheid
ten opzichte van het denken. Men zocht de innerlijke leegte te camoufl
eren met gevoelens en buitengewone ervaringen. In het gevoel
dacht men dichter bij de bronnen te komen, men voelde zich
dichter bij iets levends. Het denken leek een ongeschikt middel
om duidelijkheid te verkrijgen over de eigen innerlijke toestand.
De door Rudolf Steiner in de cursus Antroposofi e voor jonge mensen en
ook in andere werken geschetste scholing van het denken moest
het wantrouwen ten opzichte van het denken overwinnen, moest
ervoor zorgen dat het als een levende activiteit ervaren werd, en
moest een nieuwe, nu op de inspanningen van het individu gebaseerde
samenhang met de goddelijk-geestelijke wereld tot stand
brengen.
Voor een beschouwing van de laatste voordracht moeten we
nog even ingaan op het thema pedagogie. Aangezien dat door alle
voordrachten heen te horen is, worden er slechts enkele essentiële
gezichtspunten uitgenomen. In hoofdzaak worden de innerlijke
voorwaarden voor het pedagogisch werk beschreven. Daarbij
speelt de ontwikkeling van het levende denken en de scholing
van kunstzinnige vaardigheden een centrale rol. De leraar moet
voor de leerling een aanknopingspunt vormen, dat de wil om te
leren aanspoort en gaande houdt. Verrassenderwijs vormt de kennis
van de leraar zo’n aanknopingspunt niet. Opvoedingsmiddel
is veeleer zijn individualiteit, die in de leerling een ‘tot leven wek-
221

ken van het vooraardse bestaan’ teweegbreng. Het kunstzinnig
element opent de toegang naar inzicht in het levende, terwijl de
ontwikkeling van het denken tot ontplooiing van de individualiteit
van de leraar leidt. Is dit het geval, ‘dan voedt het kind eigenlijk
zichzelf op door middel van ons, en dat is ook juist want in
werkelijkheid zijn niet wij het die opvoeden. [...] We voeden op
door ons zo te gedragen dat het kind door ons gedrag zichzelf kan
opvoeden.’ °
Het proces van opvoeden wordt hier als een aanzet tot geestelijke
activiteit opgevat die naargelang de leeftijd op verschillende
wijze tussen leraar en leerling ontstaat. Het omgevormde denken
heeft dus diepgaande gevolgen, niet alleen met het oog op de verhouding
van de mens tot de geestelijke wereld, maar ook met het
oog op zijn verhouding tot de andere mens. Bij het beleven van de
individualiteit van de leraar komt de leerling ertoe zich zijn vooraardse
bestaan te ‘herinneren’. Hij leert zichzelf te beleven als een
geestelijk wezen. Tegen het einde van de cursus beschrijft Rudolf
Steiner het nieuwe denken ook als zuiver willen. Zo wordt door
het nieuwe denken niet alleen de kloof tussen denken en voelen
opgeheven, er komt zelfs nog een andere dimensie bij. Doordat de
mens zijn denken krachtig maakt en omvormt, krijgt hij willens
en wetens zichzelf in de greep, dat wil zeggen, zijn individualiteit.
Met dit bewuste in de greep krijgen van de wil wordt een eenheid
tussen denken en handelen verkregen, die de in het begin vermelde
kloof tussen denken en doen overwint. Hierin is ook de opvoedkundige
werking te zien, die de leraar op de leerling heeft – het is
een wakker roepen van de wil tot zelfopvoeding, niet het overdragen
van kennis.
De laatste voordracht zet de tot nu toe uitgesproken inhoud van
de cursus neer in een indrukwekkend, zelfs dramatisch beeld. Het
moderne denken verschijnt, in navolging van de legende over de
strijd van de aartsengel Michaël met de draak, in de gestalte van
een draak die de mens dreigt te verslinden. De zonder samenhang
met de geestelijke wereld gevormde gedachten ontplooien een
zelfstandig leven, waarvan de invloeden het leven van de natuur
222

en de mens bedreigen. Tegenwoordig, in een tijd van wereldwijde
vernietiging en van bedreiging door de uitkomsten van wetenschap
en techniek, is de vraag naar een denken dat in overeenstemming
is met de levenssamenhangen dringender dan ooit. Rudolf
Steiner zei hierover: ‘Reëel in de allerhoogste graad is de strijd van
Michaël met de draak pas in onze tijd geworden. En als je in de
geestelijke structuur van de wereld doordringt, dan zie je dat tegelijk
met de culminatie van de macht van de draak ook het ingrijpen
van Michaël, met wie we ons kunnen verbinden [...] is begonnen.
De mens kan, als hij wil, geesteswetenschap hebben. Met andere
woorden, Michaël dringt werkelijk vanuit geestelijke rijken
ons aarderijk binnen, maar hij dringt zich niet aan ons op, want
in deze tijd moet alles uit de vrijheid van de mens ontspringen.’ °
Door het denken om te vormen tot een geestelijk waarnemingsorgaan
kan de mens een verhouding vinden tot de aartsengel Michaël
uit de legende. In verbinding met hem, dus met geestelijk
inzicht, kan de macht van de draak gebroken worden, en kan de
weg naar een nieuwe verbintenis met de goddelijk-geestelijke wereld
betreden worden, maar nu op grond van een initiatief van de
mens zelf.
Vol enthousiasme riep Rudolf Steiner zijn toehoorders op om
‘bondgenoten’ van Michaël te worden en om door het oppakken
van geestelijk inzicht ‘voor Michaël het voertuig [te bereiden]
waarmee hij in onze cultuur kan binnenkomen’. ° Zo werd de theoretische
beschrijving verdicht door de beeldende schildering van
een wezen, tot wie je je innerlijk kunt richten en met wiens hulp de
draak kan worden overwonnen. In zijn slotwoorden sprak Rudolf
Steiner de hoop uit, dat hij met zijn uiteenzettingen niet alleen de
hoofden van zijn toehoorders, maar ook hun harten had bereikt.
Steiners cursus Antroposofi e voor jonge mensen pakte evenzeer de
vraag op naar competent pedagogisch handelen vanuit een geestelijke
gemeenschap als het verlangen naar concrete aanwijzingen
voor esoterische verdieping en daaruit voortvloeiende gemeenschapsvorming.
Daarmee verschijnt een element, dat op de
kerstbijeenkomst van 1923-1924 met de oprichting van de Vrije Hogeschool
voor Geesteswetenschap en haar secties volledig tot zijn
223

echt komt: de inrichting van leven en beroep vanuit geestelijke
verdieping. °
Toen Rudolf Steiner een half jaar later om een vervolgcursus
werd gevraagd, wees hij dit af met als reden dat de eerste cursus
nog lang niet voldoende begrepen was. De cursus Antroposofi e voor
jonge mensen bleef de enige langere bijeenkomst van jonge mensen
met Rudolf Steiner.
De esoterische jeugdkring
De groep rond Wilhelm Rath en Ernst Lehrs kwam, buiten het gebeuren
van de eigenlijke conferentie om, tijdens de cursus voor
jonge mensen aanvankelijk nog in een grotere kring bijeen, die
echter na twee bijeenkomsten aanmerkelijk slonk. Rath had Rudolf
Steiner in zijn begroetingstoespraak aan het begin van de
cursus Antroposofi e voor jonge mensen gevraagd naar de vorming van
een door gemeenschappelijk meditatief werk verbonden groep en
zich daarmee de woede van Fritz Kübler op de hals gehaald, die immers,
zoals gezegd, andere bedoelingen had. Rudolf Steiner was
niettemin op Raths vraag ingegaan: ‘Ja, dat kunt u krijgen. Dat
moet u zo doen, dat u het om te beginnen met alle deelnemers aan
de cursus bespreekt [...].’ °
Na enkele voorbereidende gesprekken met Rudolf Steiner,
die er vooral toe dienden om de deelnemers te leren hun intenties
steeds duidelijker en preciezer te formuleren, volgde de eigen lijke
oprichting van de kring op vrijdag 16 oktober 1922. Naast Rudolf
en Marie Steiner namen als oprichtende leden deel: Daan van Bemmelen,
Emmy Smit (later Van Bemmelen), Georg Groot, de vrijeschoolleraar
Herbert Hahn, Ernst Lehrs, René Maikowski, Wilhelm
Rath, Maria Spira (later Rath), Karin Selling, Wilhelm Selling
(allebei oudere leden die Wilhelm Rath uit Berlijn kenden),
Albrecht Strohschein en Kurt Walther (ook een oud lid uit Berlijn,
en daar ook actief als afdelingsvoorzitter).
Rudolf Steiner hield voor de genoemde kring later twee esoterische
voordrachten ° en gaf de leden meditatieve oefeningen. Die
224

vormden de geestelijke band van deze kring, die in de tijd daarna
door geen enkele uiterlijke activiteit de aandacht op zich vestigde.
Sinds haar ontstaan groeide de gemeenschap en ze zet tot op heden
haar verbindend innerlijk werk voort.
Christiane Haid*
* Christiane Haid (1965) studeerde germanistiek, geschiedenis en
kunst en was medewerkster bij het Hardenberg Instituut in Heidelberg,
de ‘Sektion für Schöne Wissenschaft’ van de Vrije Hogeschool
voor Geesteswetenschap in Dornach en de Albert Steff en Stiftung.
Vanaf 2009 leidt zij het Verlag am Goetheanum.
225