Loosdrecht in de Bataafs-Franse tijd

In Ieiding
Niet aileen de Bataafs-Franse tijd (1795-1813) was een woelige periode, ook in de
jaren daarvoor, de patriottentijd, was er geen rust in de Republiek. In die jaren vond
de strijd tussen de patriotten en de prius- of Oranjegezinden plaats. De patriotten (een
naam die letterlijk vaderlandslievenden betekent) waren het niet eens met de manier
waarop stadhouder prins Willem V van Oranje de Republiek regeerde. Er heerste
grote onvrede. De patriotten wilden veranderingen, zij hadden vooruistrevende,
democratische ideeen die onder andere gebaseerd waren op de ontwikkelingen in
Frankrijk, zoals de Verlichting en de Franse revolutie. Zij verenigden zich en kwamen
tussen 1783 en 1787 in een aantal steden, waaronder Utrecht, aan de macht. Zij zetten
Willem V uit de Staten-Generaal en ontnamen hem zo zijn macht, waarna hij met zijn
familie naar Gelderland vluchtte. Zijn vrouw Wilhelmina probeerde in september 1787
naar Den Haag te reizen om haar man weer aan de macht te brengen. Zij werd echter
bij Goejanverwellesluis door de patriotten tegengehouden en vastgezet. Haar broer,
Frederik Wilhelm II, koning van Pruisen, vatte dit op als een grove belediging en
stuurde 20.000 Pruisische soldaten om zijn zus te bevrijden en de patriotten de macht
te ontnemen. Vee! patriotten doken onder of v!uchtten naar Frankrijk, en Willem V
werd in zijn macht hersteld. De onvrede bleef echter bestaan.
In 1793 verklaarde Frankrijk de stadhouder van Holland de oorlog en in 1795
trokken de Franse troepen onder Ieiding van generaal Pichegru ons land binnen,
vergezeld van de uitgeweken patriotten. Willem V vluchtte met zijn familie naar
Engeland. De Fransen werden juichend binnengehaald met feesten en
vrijheidsbomen. Ons land kreeg tot 1806 de naam Bataafse Republiek, genoemd naar
het oude Germaanse volk dat in vroeger tijden in ons land woonde en tegen de
Romeinen streed. Ook in het bestuur kwamen veranderingen, de Staten-Generaal ging
uiteen en er werd een Nationale Vergadering ingesteld. Binnen dit bestuur waren nog
steeds verschillende meningen, zo vonden er in 1798 een tweetal staatsgrepen plaats.
De macht werd echter vanaf het begin van de negentiende eeuw steeds centraler
geregeld, zeker toen Napoleon Bonaparte in Frankrijk aan de macht kwam. Hij
kroonde zichzeU in 1804 tot keizer. In 1805 stelde hij Rutger Jan Schimmelpenninck
aan als raadspensionaris, hij wilde een man aan het hoofd van het land.
Schimmelpenninck voldeed echter niet volgens Napoleon, zodat hij in 1806 besloot
zijn eigen broer, Lodewijk Napoleon, tot koning van Nederland te benoemen.
Zodoende was Nederland van 1806 tot 1810 een koninkrijk. Lodewijk Napoleon had
het beste voor met de Nederlandse bevolking, zo leerde hij ooze taal, ging op bezoek
bij rampgebeiden, stelde hiervoor nationale collectes in, stimuleerde de kunst en
cultuur en protesteerde toen zijn broer om meer schepen en manschappen vroeg.
Daarom besloot Napoleon Bonaparte in 1810 zijn broer terug te roepen. Nederland
werd bij Frankrijk ingelijfd, het werd een Franse provincie. Er werden vee! Franse
regels ingevoerd, zoals de burgerlijke stand, een nationaal stelsel van mateo en
gewichten en de dienstplicht. Na de slopende veldtocht naar Rusland van 1812,
waarbij de legers van Napoleon grote verliezen !eden, werd hij in 1813 verslagen. De
Fransen vluchtten hierop als bezetters uit Nederland, terwijl zij in 1795 nog als
bevrijders binnen werden gehaald.
Deze folder beschrijft wat er in de patriottentijd en in de Bataafs-Franse tijd in
Loosdrecht gebeurd is . Waren er hier, net als op nationaal niveau, omwentelingen in
de macht of bleef alles bij het oude? U kunt het in het nu volgende lezen.

De ambachtsheerlijkheid Loosd1·echt in de Bataafs-Franse tijd
Tot aan de Bataafs-Franse tijd waren de gewesten Holland en Zeeland verdeeld in
baljuwschappen en ambachtsheerlijkheden. Ambachtsheerlijkheden waren de kleinst
mogelijke bestuurlijke en rechterlijke eenheden, een soort dorpen. Aan bet hoofd van
deze heerlijkheden stand de ambachtsheer of ambachtsvrouw. Deze functie was
binnen de familie overdraagbaar. Ambachtsheerlijkheden ontstonden in de middeleeuwen,
toen landheren delen van hun land in leen gaven aan andere edelen, die dit
land mochten besturen en daar de (!age) rechtspraak mochten uitoefenen. Zowel bet
complex van de beerlijkc recbten als het territorium waar de edelman deze rechten
uitoefende, werd een ambacbtsbeerlijkheid genoemd. Behalve de adel, konden vanaf
de achttiende eeuw ook rijke dorpsregenten of bestuurders van nabijgelegen steden
een ambachtsheerlijkheid kopen om hier hun heerlijke rechten uit te oefenen.
De ambachtsheer (of -vrouw) had in de heerlijkheid het recht tot besturen en het
recht , . · van !age rechtspraak. Hij (of zij) mocht de bestuurders van de heerlijkheid
benoemen, Icon boetes opleggen en Icon in kleinschalig rechtszaken beslissingen
nemen. Ook had hij bepaalde andere rechten, zoals ._~t jachtrecht, het visrecht en het
tolrecht. Vaak liet de ambachtsheer zich in het bestuur vertegenwoordigen door de
schout, die hij voor het Ieven benoemde. De ambachtsheerlijkheden vielen onder de
baljuwscbappen, die het recht op de hoge rechtspraak hadden. Dit hield in dat de
baljuw de meer gewichtige rechtszaken voorzat, onder meer de zogenaamde halsmisdaden
bestrafte, misdaden waar de doodstraf op stand.
Ook Oud- en Nieuw-Loosdrecht vormden een ambachtsheerlijkheid. Aan het eind
van de zeventiende eeuw werden de Oud- en Nieuw-Loosdrecht en Mijnden gekocht
door een rijke regent, Geronimus de Haze de Georgia. Aan het hoofd van deze
ambachtsheerlijkheid stand vanaf 1788 ambachtsvrouwe Sara Maria van de Poll,
weduwe van Zacharias Henrie Alewijn, die voor 1788 ambachtsheer van Loosdrecht
was . De ambachtsheerlijkheid Loosdrecht vie! binnen het baljuwschap van de beide
Loosdrechten, Mijnden, Tienden, Telkoop en nog enkele omliggende polders.
Toen de Fransen in 1795 ons land binnentrokken, had dit gevolgen voor de
ambachtsheerlijkheden, zo ook voor Loosdrecht. De ambachtsheerlijkheden heetten
voortaan gemeenten, die ondergeschikt waren aan de provincies. De provincies waren
weer ondergeschikt aan het rijk. De nieuwe grondwet van 1798 bepaalde dat aile
heerlijke rechten werden afgeschaft. Het recht van de ambachtsheer om de
bestuurders van de heerlijkheid te benoemen, werd hem uit handen genomen. Het
bestuur werd nu door het volk gekozen. Later, na 1810, werd het dorpsbestuur
benoemd door de departementen. Officieel hadden de ambachtsheren en -vrouwen nu
niets meer te zeggen over hun heerlijkheid. In praktijk konden vee! van hen echter nog
wei invloed uitoefenen.
Ambachtsvrouw van de Poll liet zich in elk geval niet zonder slag of stoat haar
rechten ontnemen. Zij schreef felle brieven aan het nieuwe bestuur, bleef actief binnen
de heerlijkheid, gaf geld aan de diaconie en de kerkenraad en stand op haar recht de
kerkenmeesters en de predikant te benoemen. Dit recht, het patronagerecht, werd haar
in 1804 inderdaad toegekend. Zij beedigde ook de plaatselijke schoolmeesters,
poldermeesters en weesmeesters, maar zij had niets te zeggen over de !eden van het
dorpsbestuur. In Loosdrecht veranderde de samenstelling van het bestuur nauwelijks,
aileen de naam vcranderde in 1795 van ambachtsbestuur naar municipaliteit. Het werd
echter voor de ambachtsvrouw moeilijker om invloed uit te oefenen op de bestuurlijke

gang van zaken. Aileen inzake de vervening in Loosdrccht werd wei de mening van
de ambachtsvrouw gevraagd. Zij moest namelijk toezicht houden op de vervening en
op de dijken. Voor het vervenen van stukken land was vanouds toestemming van de
ambachtsvrouw nodig, dit bleef zo geregeld Lot ver in de Bataafs-Franse tijd, om
illegaal vervenen van het land te voorkomen.
Toen de Franse overheersing in 1813 voorbij was, werden vee! rechten van de
heerlijkheden in ere hersteld. Het recht van benoerning werd echter wei enigszins
veranderd. De ambachtsheren of -vrouwen mochten de bestuurders wei voordragen,
maar de Kroon moest de benoeming goedkeuren. Zo verloren zij een dee! van de
macbt die zij voor de Bataafs-Franse tijd badden. De ambacbtsbeerlijkheden werden
steeds meer gebonden aan de provincie en bet rijk. In 1817 werd de Loosdrecbtse
ambacbtsvrouwe van de Poll opgevolgd door baar scboonzus Catharina Trip. Toen zij
in 1826 overleed, was er 26 jaar lang geen ambacbtsvrouw of -beer, omdat de familie
bet niet eens kon worden over de erfenis. Waarscbijnlijk werd de betrekking van
ambacbtsheer of -vrouw door de afnemende macht steeds minder aantrekkelijk
gevonden.
Adriaan Gaastra
. Een 'Nieuwe kaart van Mynden en de Laosdrecht' uit 1734

Loosdrecht, de patriotten en de Pruisen, 1787-1788.
De patriottentijd was als bet ware bet voorspel op de Bataafs-Franse tijd. Het waren
roerige jaren met verschillende machtswisselingen, want in de Republiek vond een
strijd plaats tussen de patriotten en de Oranje- of prinsgezinden. Tussen 1783 en 1787
namen de patriotten op verschillende plaatsen de macht over. Zij stuurden stadhouder
prins Willem V van Oranje weg uit de Staten-Generaal, waarna hij en zijn vrouw
Wilhelmina vanuit Gelderland toekeken hoe de machtsstrijd zich verder ontspon.
Wilhelmina wilde niet lang werkloos toezien en besloot in 1787 naar Den Haag te
reizen om daar orde op zaken te stellen en haar man weer aan de macht te brengen.
Zij werd echter bij Goejanverwellesluis door patriotten tegengehouden en vastgehouden.
Hier kwam een krachtig antwoord op! Op 13 september 1787 staken Pruisische
troepen, 20.000 man sterk, bij Nijmegen de Waal over en bestreden de
patriotten. Zij waren gestuurd door Frederik Wilhelm II, koning van Pruisen en broer
van Wilhelmina. De Pruisische inval betekende een grate militaire steun voor de kant
van de Ora~es. Een groot aantal patriotten vluchtte naar Frankrijk. Door deze
interventie werd de stadhouder in zijn macht hersteld, de Pruisische intocht wordt
daarom ook wei de Oranje-restauratie genoemd.
In Loosdrecht trokken in bet jaar 1787 achtereenvolgens patriottische en Pruisische
troepen binnen. In maart 1787 werd in bet register voor de dorpslasten voor bet
eerst melding gemaakt van de komst van de patriotten. Er werd een rnilitaire
ruiterafdeling gelegerd. Diverse inwoners van Loosdrecht voerden taken voor hen uit,
zoals bet lopen van de wacht, bet repareren van materieel en bet leveren van goederen
als brood en zadels. Dit betekent echter niet dat heel Loosdrecht patriottisch gezind
was, want de inwoners werden keurig betaald voor alle diensten. Dat binnen bet dorp
verschillende politieke gezindheden bestonden, blijkt uit een geschrift dat in 1785 op
de kerkdeur geplakt werd. Hierop stood dat de Loosdrechtse regenten rnisdadigers
waren en dat bet met hen gedaan zou zijn als de stadhouder weer in zijn functie
hersteld zou worden. Hun huizen zouden dan afgebrand worden terwijl zij aan de galg
zouden bungelen. Het Baljuwschap, de overkoepelende overheid waar Loosdrecht
onder viel, loofde tweehonderd gulden uit voor degene die kon vertellen wie dit
'vuilaardig en oproerig geschrift' geschreven had. Deze reactie laat zien dat het
Baljuwschap aan de patriottische zijde stond.
Toen de Pruisische troepen in september 1787 ons land binnentrokken en de stadhouder
in ere hersteld werd, werd er in Loosdrecht wei een aantal huizen geplunderd,
maar de voorspelling over de dorpsbestuurders aan de galg kwam niet uit. Op 15
september werden Pruisische troepen in Loosdrecht gelegerd. Ook aan deze troepen,
de tegenstanders van de patriotten, werden door de dorpelingen diensten geleverd.
Ook dit keer werden zij hiervoor betaald. Het lijkt er dus op dat het dorpsbestuur en
de inwoners samen werkten met de heersers van dat moment, of dit nou patriotten of
Pruisen waren.
Zowel in de patriottentijd als na de komst van de Pruisen ontstonden er geen grate
veranderingen in de samenstelling van bet dorpsbestuur. Verschillende bestuurders
bezaten zowel een ambt v66r september 1787, als na de komst van de Pruisen, als na
de instelling van de patriottisch gezinde bestuur (de municipaliteit) in 1795! Zij
regeerden dus zowel tijdens patriottische als Oranjegezinde tijden. Deze continuiteit is
gedurende de gehele Bataafs-Franse tijd bij bet dorpsbestuur te zien. Het dorp en bet
groepje elite dat het dorp bestuurde waren te klein om een diepgaande strijd mogelijk

te maken. Waarschijnlijk werd de leefbaarheid van Loosdrecht belangrijkcr gevonden
dan de politieke kleur. Voor de overheersers was de politieke kleur van Loosdrecht
ook niet van zulk groOl belang als van grote steden zoals Amsterdam, Nijmegen en
Groningen. Loosdrecht zou loch nauwelijks een bovenlokale of landelijke rol kunnen
spelen. Zodoende zagen qe Loosdrechtse regenten waarscbijnlijk meer beil in een
pragmatische manier van handelen dan in een politieke stellingname.
Patrick van Vegchel
~~~
~~

Het bestuur in Loosdrecht tijdens de Bataafs-Franse periode
De Bataafse omwentelingen van 1795 Jieten in Loosdrecht nog even op zich wachten,
zoals het geval was in vee! plattelandsgemeenten. De macht over de steden was voor
het nieuwe bestuur natuurlijk belangrijker. Pas op 14 maart 1795 kwam er een
afvaardiging van het Committe Revolutionair van Amsterdam. Deze gaf de opdracht
het bestaande ambachtsbestuur te ontstaan en een nieuw patriottisch dorpsbestuur, de
municipaliteit, aan te stellen. Er moesten voorbereidingen getroffen worden voor
verkiezingen en alle ondergeschikte ambtenaren moesten de eed van trouw afleggen
aan het nieuwe bestuur. De municipaliteit die in Loosdrecht werd aangesteld, was
nogal gematigd patriottisch, er zaten zelfs oranjegezinden in! Deze gematigdheid van
het bestuur zorgde wei voor botsingen met het radicalere Amsterdamse bestuur.
Verreweg de grote meerderheid van de Loosdrechtse bevolking had geen uitgesproken
politieke kleur, uit het notulenboek van de municpaliteit blijkt dat er onder de 2000
inwoners in 1795 ongeveer 35 echte patriotten en 40 oprechte orangisten waren.
Naarmate de Bataafs-Franse tijd vorderde, kreeg de municipaliteit van Loosdrecht
steeds minder te zeggen. Het dorp vie! onder het departement Amstelland, dat alle
belangrijke zaken regelde. Het land werd steeds centraler bestuurd. Tijdens bet
koningschap van Lodewijk Napoleon, van 1806 tot 1810, nam de centralisatie nog
meer toe. De opdrachten die Loosdrecht vanuit de departementen kreeg, werden
keurig uitgevoerd, zoals het luiden van de klokken en bet uitsteken van de vlag op
verjaardag van de nieuwe koning. Nadat keizer Napoleon zijn broer Lodewijk
Napoleon in 1810 had teruggeroepen, werd Nederland tot 1813 ingelijfd als een
Franse provincie. Dit betekende dat a11e Franse wetten en regels ook op Nederland
van toepassing waren. Op bestuurlijk gebied werden direct vernieuwingen
doorgevoerd. De macht van de lokale machthebbers moest volgens keizer Napoleon
nog meer verschoven worden naar een centraal gezag. Nederland werd opgedeeld in
zeven departementen, die onder Ieiding stonden van de Fransman Lebrun. Loosdrecht
vie! onder het Departement du Zuiderzee, waarin de oude departementen Amstelland
en Utrecht waren samengevoegd. Binnen het departement vie! Loosdrecht onder het
arrondissement d'Amsterdam. Elk departement werd geleid door een prefect met
onder zich een netwerk van onderprefecten, maires (burgemeesters), en adjunctmaires.
De hogere bestuursfuncties werden met name door Fransen bekleed. Het
Zuiderzee-departement werd geleid door de Franse prefect De Ce11es.
Pas halverwege 1811 was in Loosdrecht te merken dat Nederland een dee! was
geworden van het Franse keizerrijk. In het kader van de nieuwe bestuursstructuur
moesten functionarissen benoemd worden. Maire van Loosdrecht werd Hendrik
Bakker, adjunct-maire was Jan Stadelaar. Deze, en de overige functionarissen, waren
allen mannen met .een ruirne politieke ervaring binnen de gemeente Loosdrecht, of
jongemannen die in hun vaders voetsporen traden. Er vonden dus na de inlijving bij
Frankrijk geen grote verschuivingen in het Loosdrechtse bestuur plaats, er kwamen
geen nieuwe personen of groeperingen aan de macht. De titels van het bestuur en de
functionarissen veranderden wei, maar de personen bleven hetzelfde.
In de samenstelling van het bestuur van Loosdrecht deden zich in de gehele Bataafs-Franse
tijd eigenlijk geen significante wijzigingen voor. Na alle nationale
veranderingen vond in Loosdrecht geen wisseling van de wacht plaats, dezelfde
namen keerden steeds terug op het overheidstoneel, of het nu om het ambachtsbestuur
ging of de patriottische municipaliteit. Een verklaring hiervoor kan zijn dat in een

kleine en persoonlijk gerichte gemeenschap als Loosdrecht aan een politieke stellingname
niet zoveel belang werd gehecht. Waarschijnlijk werd de lee!baarheid van
het dorp vee! belangrijker gevonden, iedereen kende elkaar en dat was belangrijker
dan een politieke overtuiging. Gesteld kan worden dat de meeste veranderingen
binnen het bestuur van gemeente, departement en land schouderophalend geaccepteerd
werden, zolang de rust en orde binnen de gemeente maar bewaard bleef.
Arjan de Jongh
Koen Stuve
Jeanine de Vos
\..._ _- -

De armenzorg in de achttiende eeuw in Nederland & Loosdrecht
V66r de Bataafs-Franse tijd bestond er geen wetgeving rondom de armenzorg. De
zorg voor de armen werd in de achttiende eeuw georganiseerd door kerkgenootscbappen
of door de lokale overheid. Vanuit de kerk werden speciale ambtenaren
aangesteld om de kerkelijke armenzorg te Iaten plaatsvinden, de diakenen. Deze
werkten nauw samen met de lokale armenzorg-ambtenaren. Deze lokale ambtenaren
hadden per regio verscbillende namen, zoals armenvoogden of weesmeesters. In
somrnige plaatsen waren de kerkelijke en de ambtelijke armenzorg gecombineerd tot
een algemeen armenbestuur.
In de achttiende eeuw waren er veel armen. Landelijk lag het gemiddelde
behoeftigen (aan het eind van de eeuw) op 10 a 15 procent van de bevolking, in de
steden en in het westen van het land was dit nog hoger. Deze armen, waaronder
bejaarden, vondelingen, invaliden en anne gezinnen met kinderen, kregen bedeling in
de vorm van bijstand en verzorging. Soms werden zij in eigen huis bedeeld, maar bet
kwam ook voor dat zij bij particulieren thuis werden verzorgd, of in een tebuis werden
geplaatst. In de tweede helft van de acbttiende eeuw ontstond een nieuwe vorm van
armenzorg, de werkverscbaffmg in de armenfabriek. Hierdoor konden de armen zelf
geheel of gedeeltelijk in hun levensonderhoud voorzien.
Toen de acbttiende eeuw op baar einde liep, kwam er steeds meer kritiek op de
armenzorg, vooral vanuit de patriottiscbe hoek. De patriotten vonden dat er te gemakkelijk
bedeeld werd, zonder naar de omstandigheden van de armen te kijken. Hierdoor
kwamen er steeds meer bedeelden en bleef de armoede groeien. De armen werden
niet gestimuleerd om verandering in hun Ieven door te voeren, bele generaties lang
leefden van de bedeling. De patriotten waren niet aileen voorstanders van de werkverschaffing,
zij geloofden ook dat onderwijs en zedelijke verbetering onder de bedeelden
de armoede kon verdrijven.
Nieuw-Loosdrecbt was bet rijkere dee! van Loosdrecht, in Nieuw-Loosdrecbt
woonden minder bedeelden en zetelden de vooraanstaande burgers van Loosdrecbt,
zoals de dokter. Maar ook hier was armenzorg nodig. In de achttiende eeuw waren in
heel Loosdrecht vier weesmeesters aangesteld, twee voor Oud- en twee voor Nieuw­
Loosdrecht, die ervoor zorgden dat weeskinderen een of twee voogden kregen. In
samenwerking met deze voogden zorgden zij voor de opvoeding van de wezen. Zowel
in Oud als Nieuw-Loosdrecht was een kerkenraad, die gevormd werd door twee diakenen,
twee ouderlingen en een predikant. Tussen de kerkenraden en de weesmeesters
bestond een geregelde samenwerking op bet gebied van de armenzorg. Inkomsten
voor de armenzorg werden verkregen uit rente op obligaties en legaten, giften,
collectes, erfenissen en bepaalde belastingen en heffingen.
In 1791 werd in Oud-Loosdrecht een diaconie- en weesarmenhuis gebouwd. Later
in hetzelfde jaar werd hierbij een werkhuis gebouwd, waarin een dee! van de wezen te
werk werd gesteld. In dit tehuis kon iedereen terecbt die door de diakenen en weesmeesters
in Oud-Loosdrecbt onderbouden werd, behalve krankzinnigen en lijders aan
besmettelijke ziekten. Gezinnen met een groot aantal jonge kinderen werden ook wei
geholpen door een of twee kinderen in het tebuis op te nemen. Deze tehuizen kenden
zeer strenge regels. De inwonende armen moesten huiskleding dragen die gemerkt
was met een numrner, zij badden geen bezittingen, zij mochten slecbts buiten de poort
gaan op de daarvoor toegestane tijden en zij werden na de kerkdienst overboord over
betgeen daar gezegd was . In het tehuis werd uiteraard veelvuldig uit de bijbel

voorgelezen. Een andere voorziening in Loosdrechl op hel gebied van de arrnenzorg
was de arrnenbus. Deze was opgericht met het doe! de kosten van ziektc en begrafenis
te drukk:en. De arrnenbus was een voorloper van onze hedendaagse verzekeringen,
men betaalde aan deze bus in de goede lijden en kreeg geld uitgekeerd in de slechte
tijden.
In de Bataafs-Franse tijd werd een poging gedaan om de arrnenzorg wettelijk te
regelen. In 1800 werd een arrnenwet aangenomen waarin bepaald werd dat de
arrnenzorg centraal geregeld moest worden. Er zouden landelijke magazijnen voor
levensmiddelen, kleding en brandstof gesticht moeten worden, evenals werkhuizen en
gestichten, waarin aan behoeftigen en kinderen opvoeding en onderwijs kon worden
verstrekt. De arrnen moesten nuttige en vlijtige burgers worden. In deze wet zijn
duidelijk de vooruitstrevende opvattingen van de patriotten over de arrnenzorg te
herkennen. De Jokale armenbesturen en kerkenraden verzetten zich echter tegen deze
wet. Ook in Loosdrecht stuitten de plannen om het armenbestuur te centraliseren op
heftig verzet. Door de instabiele politieke situatie en door de Jokale tegenstand kon de
centralisatie niet of nauwelijks doorgevoerd worden, zodat in 1802 de armenwet weer
teruggedraaid werd.
Voor vee! wees- en arrnenhuizen in Nederland was de Bataafs-Franse tijd een
moeilijke periode. Vooral tehuizen die voor die tijd direct of indirect gesteund werden
door het Oranjehuis, werden zwaar getroffen. De inkomsten van de wees- en arrnenhuizen
namen door de slechte economische situatie sterk af, terwijl het aantal
hulpbehoevenden snel steeg. Ook in Loosdrecht werd bijna jaarlijks melding gedaan
van een groot tekort in de weeskassen. Een ander probleem voor de arrnenzorg was in
deze periode tenslotte het feit dat verschillende malen een beroep werd gedaan op de
weeshuizen om soldaten te leveren. Eerst was dit op vrijwillige basis, maar vanaf
1806 werden de weeshuizen verplicht gesteld jongens vanaf 18 jaar voor het Ieger van
keizer Napoleon te 1everen, omdat zij op kosten van de staat werden opgevoed.
Hierachter zat onder andere de gedachte dat als de jongens als soldaten werden ingelijfd,
zij door het Ieger gevoed en gekleed werden. Zodoende werden de weeshuizen
en andere armeninstellingen enigszins outlast en konden zij andere hulpbehoevenden
ondersteunen. Oat was gezien de slechte economische situatie ook hard nodig. Maar
de belangrijkste drijfveer achter deze maatregel was natuurlijk de aanhoudende vraag
van het Franse Ieger naar soldaten. Naarmate Napoleon meer soldaten nodig had, ging
de leeftijdsgrens van deze jonge soldaten snel omlaag. In 1811 lag de leeftijd van de
kinderen die uit de weeshuizen werden gehaald om het Ieger in te gaan, zelfs op 15
jaar.
In 1813, toen Napoleon de slag bij Leipzig verloor en de Fransen uit ons land
wegtrokk:en, bleek dat er weinig tot niets veranderd was op het gebied van de
armenzorg. De vooruitstrevende patriottische opvattingen hielden geen stand en de
armenzorg werd nog lange tijd voortgezet als weinig meer dan bedeling en
liefdadigheid, net zoals het geval was voor de Bataafs-Franse tijd.
Remco Haring
Friso Wiersum

De Loosdrechtse veenderij in de Bataafs-Franse tijd
Zoals aan de vele plassen en aan de vele watersporttoeristen te zien is, ligt Loosdrecht
midden in het Hollands-Utrechtse veenplassengebied. Vee! van deze plassen zijn het
resultaat van verveningspraktijken. AI sinds de tiende eeuw werd in Loosdrecht turf
gewonnen. In de Bataafs-Franse tijd was de veenderij de belangrijkste peiler van het
Loosdrechtse economische Ieven. In de veenderij waren vele uiteenlopende beroepen
te onderscheiden, zo waren er bijvoorbeeld arbeiders die het veen uitbaggerden en tot
stukken turf sneden, er waren turfdragers, turfschippers en turftonders. Deze laatsten
hielden de hoeveelheden turf bij die verkocht werden en incasseerden de daarop
geheven belastingen (opcenten), die ten goede kwamen aan de diaconie. Ook kende de
veenderij van Loosdrecht een aantal veenders, dit waren ondernemers die op de
veenderij de touwljes in handen hadden. Opvallend is dat de meeste veenarbeiders in
Oud-Loosdrecht woonden, in Nieuw-Loosdrecht woonden meer boeren. Maar bet
merendeel van de Loosdrechtse bevolking vond in de veenderij een middel van
bestaan. Dit waren niet aileen mannen, maar ook vrouwen en kinderen.
Vele economische sectoren hadden in de Bataafs-Franse tijd te lijden van de
oorlogsomstandigheden en de Franse politiek. De Loosdrecbtse veenderij maakte
ecbter een relatief goede tijd door in deze periode. De turf was immers bedoeld voor
de binnenlandse markt, waar een aanhoudende vraag naar deze brandstof was. Het
grootste dee! van de turf werd aan Amsterdam en omgeving verkocbt. De turfhandel
was niet afhankelijk van de handel met bet buitenland, zodat het met bet overgrote
deel van de Loosdrechtse bevolking relatief goed gesteld was in de Bataafs-Franse
tijd. Ondanks het feit dat de Loosdrechtse bevolking zoveel economische voordelen
had van het turfsteken, waren er ook duidelijke nadelen. Zo was de landvernietiging
tengevolge van het turfsteken een actueel probleem in de Bataafs-Franse tijd. Want
waar geveend werd, ontstonden plassen, zodat het stuk land niet meer geschikt was
voor agrarische doeleinden. Er werd ook wei spottend gesproken over rijke ouders en
anne kinderen, want de veenderij bracht al!een direct rendement en investeerde niets
in de toekomst. De nationale en gewestelijke overheid probeerde in te grijpen om door
middel van wetten en reglementen de landvernietiging te voorkomen. Dit lukte echter
lang niet altijd. In de Bataafs-Franse tijd behoorde Loosdrecht nog tot de provincie
Holland in plaats van tot de provincie Utrecht. Aan het eind van de achttiende eeuw
was in de provincie Utrecht een verbod op de uitvoer van turf van kracbt. Dit had
voor de Loosdrechtse veenders tot gevolg dat zij meer vraag kregen en zo extra
inkomsten konden verdienen. Het Utrecbtse verbod leidde er op deze manier juist toe
dat de vervening van Loosdrecht in hoog tempo doorging. Blijkbaar woog bet
onmiddellijke belang (de inkomsten) voor de Loosdrechters zwaarder dan de nadelen
op langere terrnijn.
Peruke van der Plas

Dienstplicht in Nederland & Loosdrecht in de Bataafs-Franse tijd
In het voorafgaande is duidelijk geworden dat de inlijving van Nederland als provincie
van Frankrijk en de hierbij horende veranderingen binnen de bestuursvorrning, niet
vee! invloed hadden op het qagelijkse Ieven in Loosdrecht. Ook naamsverandering van
de provincie of departement (van Holland naar Amstelland naar Zuiderzee) zijn aileen
op papier waar te nemen en zullen nauwelijks bekend zijn geweest onder de
bevolking. Meer beroering werd veroorzaakt door de invoering van de dienstplicht,
omdat dit de gemeenschap recht in het hart trof. Het rekruteren van soldaten werd ook
wei conscriptie genoemd. De Franse wet op de conscriptie stamde a! uit 1798 en is
gebaseerd op het principe dat iedere burger dienstplichtig werd wanneer er gevaar
dreigde voor hetland. En de Nederlanders waren vanaf 1810 Franse burgers, omdat
Nederland als provincie was ingelijfd. De conscriptie moest de leemte vullen tussen
het aantal vrijwilligers en het aantal benodigde soldaten. Voor de conscriptie was een
goede burgerlijke stand noodzakelijk, die ook door Napoleon werd ingevoerd. Aile
mannelijke burgers van twintig tot vijfentwintig jaar werden naar leeftijd ingedeeld in
vijf klassen. Bij oproeping van dienstplichtigen werd begonnen bij de jongste uit de
jongste klasse. Door middel van een bekendmaking van de naam van de oudste der
opgeroepenen wist iedereen of hij bij de soldaten hoorde. Door middel van een loting
werd bepaald wie er werkelijk in het Ieger ging en wie er reserve was. De rijken
konden, als ze ingeloot waren, voor vee! geld iemand inhuren die in hun plaats in
dienst ging, een zogenaamde remp!ayant.
Ook van Loosdrecht werd een bijdrage geeist in de levering van dienstplichtigen.
Voor deze tijd werd de gemeente a! gevraagd een bijdrage te leveren aan het Franse
Ieger, maar dat was op vrijwillige basis. Aileen het weeshuis was a! vanaf 1806
verplicht jongens te leveren die als soldaat konden dienen. Nadat Nederland in 1810
werd ingelijfd bij Frankrijk, bestookte de prefect van het departement du Zuiderzee,
de gemeente Loosdrecht met allerhande regelingen over de uitvoering van de
dienstplicht. Aile jongens die in 1790, 1791, 1792 of 1793 geboren waren, werden
opgenomen in de dienstplichtlijsten van de jaren 1810 tot 1813. In Loosdrecht stonden
op de dienstplichtlijsten 66 jongemannen. Van iedere dienstplichtige werden vele
gegevens genoteerd. Dit waren de gebruikelijke persoonsgegevens, maar ook de
namen van de ouders, hun beroep, of de dienstplichtige uit- of lhuiswonend was, of hij
bij het opstellen van de lijst zelf aanwezig was of vertegenwoordigd werd door een
familielid en of hij speciale kenmerken had waardoor hij wellicht afgekeurd kon
worden. Omdat het Ieger voor Napoleon erg belangrijk was, werd de administratie en
uitvoering van de conscriptie tot in detail geregeld door de Fransen.
De H ollandse departementen hebben in totaal 17.323 man afgeleverd voor de
Franse krijgsdienst. Degenen die niet in de zeedienst terecht kwamen, dienden in het
landleger en vochten in de veldtocht van tegen Rusland. Hiervoor werden maar liefst
15.000 soldaten opgeroepen, waarna grootschalige protesten en volksoproeren
plaatsvonden, zeker toen men hoorde hoe slecht de tocht verliep. Van de 15.000
Nederlandse dienstplichtigen overleefden slechts 1.000 man de barre veldtocht in de
Russische winter van 1812. De Nederlandse soldaten hebben hun verplichte taak dus
tegen zeer hoge prijs uitgevoerd.
Arjan de Jongh

Het onderwijs in Loosdrecht in de Bataafs-Franse tijd
De Bataafs-Franse tijd bracht vele veranderingen met zich mee, zoals de introductie
van de burgerlijke stand, het moderne muntstelsel, en het metrieke stelsel. Ook binnen
het staatsbestel, het strafrecht en het onderwijs werden ingrijpende veranderingen
ingevoerd. Voor het onderwijs waren deze veranderingen van blijvende aard. V66r
1795 stond het onderwijs in het teken van het geloof, het was een kerkelijke
aangelegenheid waar de overheid zich niet mee diende te bemoeien. Deze opvatting
werd in de Bataafs-Franse tijd niet Ianger in stand gehouden, de scheiding van kerk en
staat werd doorgevoerd. In 1798 werd een ministerie van onderwijs in het Ieven
geroepen, onder Ieiding van een 'Agent van Nationale Opvoeding'. Deze kreeg de
opdracht een landelijke onderwijswet te vervaardigen. Deze wet werd pas in 1806
ingevoerd. Zowel de materiele als de inhoudelijke kant van het onderwijs diende
aangepakt te worden. Het onderwijs moest niet Ianger een instrument zijn van de kerk,
maar van de maatschappij. De algemene christelijke normen en waarden bleven echter
wei in het onderwijs van kracht. In de onderwijshervormingen waren de patriottische
opvattingen duidelijk terug te vinden. Het onderwijs moest alle !eden der maatschappij
onderwijzen en opvoeden tot vlijtige burgers. De vernieuwingen stuitten echter zowel
bij schoolmeesters als bij de gereformeerde gemeenten op tegenstand.
Het onderwijs in Loosdrecht stond sinds de Tachtigjarige Oorlog onder Ieiding van
de gereformeerde kerk, zoals al het onderwijs in de Republiek. De kerkenraad en de
predikanten stonden aan het hoofd van de scholen. Ook behoorden de schoolgebouwen
toe aan de kerk. In de beide Loosdrechten waren in de achttiende eeuw vier
scholen: twee basisscholen, een kleuterschool en een school voor avondonderwijs. Het
schoolmeesters-ambt was een zeer divers beroep. In Nieuw Loosdrecht was de schoolmeester
ook koster, voorzanger, voorlezer en gravenmaker. In Oud Loosdrecht was
hij 'slechts' koster en doodgraver. Ook vervulden de schoolmeesters vee!
administratieve taken, omdat zij de geletterden van het dorp waren.
Met de omwenteling in de Republiek werd ook in 1795 in de beide Loosdrechten
een revolutionair gemeentebestuur ingesteld, de municipaliteit. De komst hiervan had
gevolgen voor het plaatselijke onderwijs. De kerk verloor zijn grote invloed op de
scholen. De schoolmeesters moesten, net als alle ambtenaren, een verordening
ondertekenen waarin zij trouw beloofden aan de nieuwe patriottische regering. De
Loosdrechtse schoolmeesters van der Swan en de Ruyter hadden hier grote moeite
mee, daar zij ook onder meer als koster in dienst stonden van de kerk en alleen aan de
kerk trouw wilden zweren. Uiteindelijk besloten zij toch tot ondertekening over te
gaan.
Een andere belangrijke verandering in het onderwijs in de Bataafs-Franse tijd was
de aanstelling van schoolopzieners. Dit gebeurde vanaf 1801 . Zij bezochten de
scholen halfjaarlijks en hielden de vorderingen van de leerlingen in de gaten,
controleerden of het schoolgebouw in goede staat was, of de docenten wei klassikaal
Jesgaven en examineerden de onderwijzers. Zowel in Oud als in Nieuw Loosdrecht
werd de kwaliteit van het onderwijs in de eerste jaren van bezoek laag bevonden, de
scholen werden beoordeeld met de kwalificatie LG, laagste rang. Hierbij dient wei
opgemerkt te worden dat maar weinig scholen de kwalificatie middelste of hoogste
rang toegekend kregen. De kwaliteit van het onderwijs ging echter snel vooruit in
Loosdrecht, volgens het verslag van de opziener uit 1810 werden betere boeken en
een meer klassikale verdeling gebruikt. Via de schoolopzieners had de overheid

invloed op de kwaliteit van het onderwijs. Dat dit een gunstige invloed op het niveau
van het onderwijs had, is wei duidelijk te zien in Loosdrecht, waar het niveau van het
onderwijs in de negentiende eeuw met sprongen vooruit ging.
Gijs van der Linden
~
J'q~1
·• "'
II • '
~~
/ /~;/ .·; ~' ~ -,)~
'·/ ' ') ...
y ·. i/ ·:~: -; .·.
lr~) -:: : ~-~ :s/:~- ~ ~
.--. ""~~i\ l ~._v /
~,. :-:-., :, , . fj$·~:~

Kcrkclijkc ontwikkclingcn in Loosdrccht in de Dataafs-Fransc tijd
AI ver voor de Reformatie bestond de ambachtheerlijkheid Loosdrecht uit twee
parochies, later gemeenten: Oud en Nieuw Loosdrecht. Lang geleden was er nog wei
sprake van een parochie, waarvan de kerk in bet huidige Oud-Loosdrecht stond. Rond
1400 werd echter de kapel in het gehucht Ter Sype verheven tot kerk, omdat de
bewoners (zeker 's winters) de tocht naar de kerk in Oud-Loosdrecht nieet meer op
konden brengen. De kapel werd de Nieuwkerk of de Sypekerk genoemd en de
oorspronkelijke kerk de Oukerk. Zodoende ontstonden de namen Oud- & Nieuw­
Loosdrecht. Aan bet eind van de achttiende eeuw schomrnelde het lidmatenaantal van
de kerk in Oud Loosdrecht rond de 400 en in Nieuw Loosdrecht rond de 200. De
gemeenten waren echter groter, want er waren minstens zoveel doopleden.
De kerkenraden bestonden behalve de predikant uit twee ouderlingen en twee
diakenen. De ambachtsheer of -vrouw benoemde de predikant, de ouderlingen en de
diakenen werden voor een periode van twee jaar gekozen. Predikant van Oud
Loosdrecht was van 1753 tot 1781 de bekende ds. Joannes de Mol, die de
Loosdrechtse porseleinfabriek oprichtte, waarvan in Kasteel-Museum Sypesteyn een
groat aantal objecten in haar collectie heeft. Hij werd opgevolgd door ds. Huibert van
den Bijllaardt, die predikant was tot 1805. In Nieuw Loosdrecht was van 1782 tot
1791 ds . Wolf Fredericus Submacher predikant. Hij werd van 1791 tot 1802 gevolgd
door ds . Reinier Swierink predikant; na hem kwam Hendrik Johannes Schregardus.
Onder invloed van de (Franse) revolutionaire beginselen groeide in ons land in de
Bataafs-Franse tijd het inzicht dat kerk en staat gescheiden dienden te zijn. In 1798
werd dit principe doorgevoerd. Voor vele gemeenten, waaronder ook Loosdrecht, had
dit grote gevolgen. Ten eerste zou de predikant, die tot dan toe vrijwel overal door de
staat werd betaald, geen traktement meer van de staat ontvangen. Dat betekende dat
de gemeenten in de toekomst zelf hun predikant zouden moeten onderhouden, wat
voor kleinere gemeenten een groat probleem zou kunnen zijn. Ten tweede sprak het
niet vanzelf meer dat de kerkgebouwen door de hervormden gebruikt werden. De
grootste kerk zou naar het grootste kerkelijke genootschap gaan. In Loosdrecht waren
echter geen andere kerkgenootschappen, de kerken bleven dus bestemd voor de
hervormde gemeente. Aileen moest de kerk nu zelf het onderhoud bekostigen, terwijl
dit voorheen door de plaatselijke overheden werd gedaan. Ook mochten er geen
jaarlijkse bid- en gedenkdagen meer uitgeschreven worden, en huwelijken waren
voortaan aileen geldig als zij voor de ·burgerlijke overheid gesloten waren.
Verder wilde de overheid, zoals eerder beschreven is, de armenzorg naar zich toe
trekken. De diaconie in Loosdrecht verzette zich hier met hand en tand tegen; niet
aileen zou zo hun functie overbodig worden, ook de kerkelijke gelden voor de armen
zouden naar de burgerlijke overheid overgeheveld moeten worden. Ook over de
kerkmeesters, die de kerkgebouwen beheerden, ontstond een conflict tussen
kerkenraden en municipaliteit, het dorpsbestuur dat door de Fransen was ingesteld.
Tot 1798 werden zij benoemd door de municipaliteit. Deze wilde hier na 1798 mee
doorgaan, wat op verzet van de kerkenraad stuitte, kerk en staat hoorden imrners
gescheiden te zijn. De spanningen liepen in Loosdrecht zo hoog op, dat er zelfs
brieven naar de Nationale Vergadering werden gestuurd, met klachten over de
kerkenraad en over de predikant van Oud Loosdrecht, ds. van Bijllaardt. Binnen de
gemeente van Oud Loosdrecht ontstond een tweedeling. De municipaliteit en ds. van

Bijllaardt sLOnden rechl tegenover elkaar. Waarschijnlijk is dit Lerug te voeren op de
tegenstelling patriottisch (de municipaliteit) en Oranjegezind (de predikant).
In 1801 werd een nieuwe staatsregeling aangenomen, die een aanmerkelijk betere
situatie voor de kerk schiep. Een grool aantal van de veranderingen werden
teruggedraaid. Feitelijk werd de band tussen kerken en staat hersteld. Koning
Lodewijk Napoleon nam tijdens zijn regeerperiode van 1806 tot 1810 hel besluit om
de hervormde predikanten wederom uit de schatkist van de staat te betalen, zolang de
schtkist het toeliet. Ook kende hij predikanten van andere kerkgenootschappen dat
recht toe. Daarmee kon de rust in de gemeenten wederkeren.
Coen van Alphen

Deze folder l10ort bij de tentoonstelling En nu die kale Fransen ..... De provincie
Utrecht in de Bataafs-Franse tijd 1795-1813, die van I maart tot en met 13 april 1997
in Kasteel-Museum Sypesteyn te zien is.
Voor deze tentoonstelling is door een aantal studenten Geschiedenis van de
Universiteit Utrecht onderzoek gedaan naar de geschiedenis van Loosdrecht in de
Bataafs-Franse tijd:
Coen van Alphen
Adriaan Gaastra
Remco Haring
Arjan de Jongh
Gijs van der Linden
Fernke van der Plas
Koen Stuve
Patrick van Vegchel
Jeanine de Vos
Friso Wiersum
Onder Ieiding van dhr. van de Klashorst
Samenstelling folder & inleiding: Martine Eerelman