Als muren konden spreken

Als muren
konden spreken...
Geschiedenis van een bijzonder pand

de Witte Windhond
bij de kletten
cafe nijtap / de kakelhof

Als muren
konden spreken...
Geschiedenis van een bijzonder pand

Colofon
Titel: Als muren konden spreken...
Gemaakt in opdracht van Frits Ziengs
Auteur: Janneke Donkerlo, journalistieke producties en eindredactie
www.uweigenboek.nl
Grafische vormgeving: Floor Massee
www.massee.nl
Copyright © 2016 Janneke Donkerlo, Amsterdam
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.
6

Inhoud
Voorwoord9
Waar komt de naam ‘café Nijtap’ vandaan? 11
De eerste uitbaters 17
Dekhengst, stoomtram en automobiel 27
Ik, Wander 43
Mem Martha en zoon Gerrie 50
Een hemelse periode 57
Café wordt restaurant 65
Over kip moet je niet kakelen 73
Lijst met uitbaters door de eeuwen heen 79
Bouwtekeningen 1887 - 1993 82
7

8
Verkoopadvertentie van K.A. Keuning

Voorwoord
In het voorjaar van 2016 schreef ik een reportage voor het tijdschrift VORK over restaurant
de Kakelhof in Nijtap. De uitbater van het pand, Frits Ziengs, vertelde me een en ander
over zijn kipconcept. Aan het eind van het gesprek vroeg ik, iets wat ik altijd doe als ik
mensen interview: ‘Is er iets wat ik niet heb gevraagd, maar wat wel interessant of belangrijk
is om te weten?’ Ziengs vertelde me toen dat het pand een bijzondere geschiedenis
heeft. Ooit lag het aan een zandpad en in de loop der tijd kreeg het verschillende functies.
Zo is het onder meer een herberg, een dekstation en een café geweest. Peter Leising, vrijwilliger
bij het archief in Drachten, had de ondernemer hier een keer op attent gemaakt.
Hij had Ziengs oude bouwtekeningen en verslagen uit de negentiende eeuw laten zien.
Voor mijn reportage in VORK was dit alles niet direct van belang, maar mijn interesse voor
de geschiedenis was wel gewekt. Verhalen blijven alleen bewaard als ze worden opgetekend,
en ik was vast van plan om ervoor te zorgen dat de ‘herinneringen’ van het pand in
Nijtap, dat zoveel had meegemaakt, niet verloren zouden gaan.
Ik zocht contact met Peter Leising, die mij weer in contact bracht met Peter Terpstra en
Sjoerd de Boer van de Histoaryske Feriening De Pein (HFDP). Hun inspiratie en steun zijn
voor mij van onschatbare waarde geweest. Gosse van den Bos uit Hemrik is van doorslaggevende
betekenis geweest in het contact met een van de geïnterviewden. De titelsuggestie
is van Frits Ziengs.
Gaandeweg kwam ik met steeds meer mensen in aanraking die bereid waren hun prachtige
verhalen met mij te delen. Door middel van hun informatie, historische foto’s, documenten
en bouwtekeningen heb ik de kroniek van het pand kunnen redden van de vergetelheid.
Alle mensen die mij hun vertrouwen hebben geschonken en hebben bijgedragen
aan de totstandkoming van dit boekje: hartelijk dank!
Tegen u, die dit boek nu in handen heeft, wil ik graag zeggen: veel kijk- en leesplezier.
Janneke Donkerlo

9

10

Waar komt de naam
‘café Nijtap’ vandaan?
11

Het uitzicht vanaf de plek waar ooit
Klooster Smelne stond
Er zijn twee theorieën over de herkomst van de naam van café
Nijtap. De ene gaat terug tot de middeleeuwen. De andere
begint rond 1750.
Periode waarin kloosters de dienst uitmaakten
De eerste theorie is de leukste. In de middeleeuwen was de rooms-katholieke kerk de
enige godsdienst in Friesland. De roomse moederkerk verspreidde het geloof door middel
van kerkjes en kloosters. De Friese kloosters – uiteindelijk vijftig in totaal – waren
belangrijke centra. Een ervan was het klooster Smelne dat rond 1200 werd gesticht door
rondtrekkende benedictijner monniken. Zij bouwden een klooster op de zanderige oever
van de Smalle Ee en noemden het Smalena of Smelne. Het land rond het klooster werd het
Smalne land genoemd, vandaar de huidige naam Smallingerland.
In die tijd bestond Smallingerland voornamelijk uit moerassen en drassige veengrond.
Hier en daar lagen zanderige delen waar mensen hun boerderijtjes bouwden. Verder was
bewoning alleen mogelijk door in het veen een hut van plaggen te maken. Op geïsoleerde
stukken grond ontstonden de eerste nederzettingen
zoals De Veenhoop, Oudega, Kortehemmen en
Smalle Ee. Gezamenlijk legden monniken en dorpelingen
stukken veengrond droog door het graven van greppels.
Er ontstonden lange smalle percelen waarop de mensen
akkerbouw en veeteelt bedreven. De turf werd gebruikt
voor het verwarmen van de huizen en om eten op te koken.
Waar De Witte Windhond Uithangt
Mensen verplaatsten zich in die tijd vooral over water.
De enige weg over land was de kloosterroute tussen het
klooster Smelne en het noordelijker gelegen Barraconvent
in Burgum. Het pad liep vanaf Smelne eerst naar het
zuiden langs de dorpjes Boornbergum, Kortehemmen,
Zuider- en Noorder-Dragten, en maakte daarna een
scherpe bocht naar het noorden om via Nijega bij Burgum
uit te komen. Onderweg kwamen de reizigers langs
Het Klooster Smelne
12

een herberg, de mogelijke voorloper van
café Nijtap, nu restaurant de Kakelhof.
De herberg genoot bekendheid onder de
naam Waar De Witte Windhond Uithangt.
Kortweg: De Witte Windhond. Zoals vaak in
die tijd had de herberg meerdere functies.
Hoogstwaarschijnlijk was het een boerenhoeve
waar een van de kamers dienstdeed
als gelagkamer. In de buurt van De Witte
Windhond bevonden zich verder nog een
kapel, een kerkhof en een roggemolen.
Het klooster Smelne was lange tijd een soort
regionaal centrum, zoals Drachten is voor
de omringende dorpen nu. Op de jaarmarkt
kwam men van heinde en ver naar Smelne
om zaken te doen. Bij het klooster woonde
bovendien de ‘grietman’, de burgemeester
uit die tijd. Ook de grietman zal tijdens zijn
reizen De Witte Windhond regelmatig met
een bezoek hebben vereerd.
De ontwatering en ontginning van het gebied zorgde gaandeweg voor het inzakken
(inklinken) van het land. De vernatting van het gebied maakte ophoging van de kloosterroute
noodzakelijk. In 1453 werd het pad in opdracht van de kerk verbreed en opgehoogd
zodat het tevens kon dienen als waterkering. Voortaan heette het dijkpad tot aan Oudega
de Hegewei (de Hoogeweg).
De plek waar ooit klooster Smelne stond
De Kletten
Intussen groeiden de steden en nam de vraag naar brandstof toe. Vanaf 1500 begon men
rond Rottevalle met de afgraving van het hoogveen om te voldoen aan de toenemende
vraag naar turf. In 1529 sloot jonkheer Tjaerd van Burmania uit Leeuwarden een overeenkomst
met het Buweklooster bij Drogeham om het veen te mogen ontginnen. In ruil
daarvoor verplichtte Van Burmania zich tot het graven van een zogenaamde schipsloot van
Rottevalle tot aan Smalle Ee: de Burmaniasloot. Daarbij stuitte men op de Hegewei bij De
Witte Windhond.
Hoe nu verder? De weg werd doorgestoken om de Burmaniasloot vrij baan te geven. Wat
Waar komt de naam ‘café Nijtap’ vandaan? 13

de mensen in de lagere gebieden vreesden,
gebeurde: ze kregen last van het zure veenwater
uit het noorden. Er moest een rechter aan te pas
komen om de doorgraving ongedaan te maken.
Toen kwam er een schutsluisje, een verlaat. Het
sluisje werd echter begin 1600 weer gedempt.
Daardoor ontstond er meer bedrijvigheid bij de
herberg. De turfkluiten (‘turfklitten’) die met
scheepjes werden aangevoerd, moesten namelijk
bij de Witte Windhond worden overgeladen. Er
kwamen een paar huisjes bij en er ontstond een
klein gehucht dat bekend werd als ‘de Kletten’,
waarschijnlijk vanwege de opslagplaats van
de turfklitten. Begin 1600 was Gaele Andries
herbergier van de Witte Windhond. Veel is er
over het leven van deze man en zijn familie
niet bekend, behalve dan dat hij in 1619 bij het
Hof van Friesland in Leeuwarden een conflict
uitvocht met een handelaar in bier.
De naam van de veerboot herinnert nog aan de tijd
van de grietmannen
Begin 1700 werd het pad tussen Drachten en
Oudega ten noorden van de Hegewei steeds
belangrijker. Hier lag de Opeinder zandrug met nogal wat boerderijen. De herberg bij de
Kletten kreeg voortaan minder bezoek. Ook de roggemolen daar werd bijna niet meer
gebruikt. In de zomer van 1725 waaide de molen om en deze werd niet meer herbouwd.
Ten noorden van de Hegewei verrees een nieuwe herberg. Om precies te zijn: bij Opeinde
op de kruising van de Lijkweg en de Rijdwei naar Rottevalle. Aangezien het pand aan de
noordkant van het strekkende perceel van De Witte Windhond lag, is het mogelijk dat
de toenmalige eigenaar besloot de functie van de herberg te verplaatsen. In dat geval
verhuisde de ‘ziel’ van de oude herberg mee, maar veranderde deze wel van naam.
Voortaan heette de herberg de Nije Tap, het latere café Nijtap.
Tot zover de eerste theorie.
14

Opeinde en Rottevalle
Volgens de tweede (veel kortere) theorie zou Herberg Nijtap rond 1750 zijn gebouwd. Er
bestond in die tijd hoogstwaarschijnlijk al een herberg in Opeinde of in Rottevalle. De
nieuwe herberg zou simpelweg de naam de ‘Nije Tap’ (Nijtap) hebben gekregen.
Hoe het ook zij, het is een feit dat café Nijtap al bestond in 1750. De eerste keer dat de
herberg wordt genoemd is op 12 mei 1787. De lokale krant meldde toen dat het pand
verkocht zou worden. Het werd als volgt omschreven:
“Een zekere heerlyke HUIZINGEN, SCHUURE en HOVINGE cum annexis, zynde de
Herberg de Nietap genaamd, onder Smallinger Opeinde, waarin, een lenge van Jaaren
met goed succes de Herberg is gehouden en begeregtigd met de vrye Tap.”
Wanneer de nieuwe herberg precies is gebouwd, is niet bekend. Totdat de Kakelhof er in
2014 zijn deuren opende, zou het pand vele malen van eigenaar en uitbater wisselen.
Waar komt de naam ‘café Nijtap’ vandaan? 15

Leeuwarder Courant, veiling grond
Herberg Nijtap
Ook vroeger moesten mensen al belasting betalen. Gelukkig
maar, want een burgerlijke stand en een kadaster bestonden
nog niet in de achttiende eeuw. Door goed bewaard gebleven
belastingdocumenten, de zogenaamde Speciekohieren,
zijn de namen van de eerste uitbaters van herberg Nijtap te
achterhalen.
Zo weten we dat in 1755 Aebe Jochums op Nijtap er de kastelein was. Hij en zijn vrouw
Jeltie hebben meer dan twintig jaar in de boerderij annex herberg aan de Lijkweg tussen
Drachten en Opeinde gewoond. Ze kregen vier kinderen, waarvan er twee kort na elkaar
jong stierven. De twee kinderen die daarna geboren werden, kregen dezelfde voornamen
als hun overleden broertje en zusje.
Achternamen bestonden trouwens nog niet in die tijd. Alleen adellijke en rijke boerenfamilies
hadden een familienaam en een wapen. Bij de ‘gewone’ mensen werd de voornaam
van de vader automatisch de achternaam van de kinderen en dan schoof het telkens door.
Zo was Aebe de zoon van Jochum en heette daarom Aebe Jochums. En Saakje, de dochter
van Aebe en Jeltie, heette Saakje Aebes. De vader van Jeltie heette Evert Beerns. Hij was
weduwnaar en woonde in bij het gezin van zijn dochter. Jeltie heette naar haar vader: Jeltie
Everts.
De herberg als bron van inkomsten
Blijkbaar ging het Aebe Jochums voor de wind. Tussen 1758 en 1775 kwam er een halve
schoorsteen bij; één paard werden er twee. Het aantal koeien steeg van drie naar vier: drie
koeien en een rier (een koe die eenmaal had gekalfd). De hoeveelheid land nam toe met
zeven ‘lopen gezaai’ (negen in plaats van twee). De herberg moet een belangrijke bron van
inkomsten zijn geweest, als je bedenkt dat andere boeren aan de Lijkweg bij Opeinde ongeveer
tien koeien hadden en twintig à dertig stukken land. De belasting die de kastelein in
1775 betaalde aan de grietenij van Smallingerland (de voorloper van de huidige gemeente)
bedroeg: 16 gulden, 13 stuivers en 2 2/3 penning. (Er gingen zestien penningen in een
stuiver, en twintig stuivers in een zilveren gulden.)
Veel heeft Aebe Jochums niet van zijn welstand kunnen genieten, want in 1776 overleed
hij. Zijn weduwe verhuisde een jaar later naar Oudega en maakte plaats voor een nieuwe
18

Als muren
konden spreken...
Geschiedenis van een bijzonder pand
Veel klanten van Kiprestaurant de Kakelhof
zullen zich niet realiseren op welke bijzondere
plek zij uit eten gaan. Het pand heeft namelijk
een bijzondere geschiedenis die teruggaat tot
de middeleeuwen. Als muren konden spreken
zouden ze veel verhalen kunnen vertellen.
Verhalen over de eerste uitbaters, de klanten
en bewoners. Over de tijd dat er nog bijna geen
wegen waren. Hoe de herberg met bedstedes, een
winkeltje en een dekstation, veranderde in een
cafe, een kroeg en - tot slot - in een restaurant.
Muren kunnen echter niet spreken. Daarom heeft
Frits Ziengs, de huidige uitbater sinds 2014,
besloten onderzoek te laten doen naar de historie
en er een boek over te laten schrijven. Opdat de
herinnering aan vroeger niet verloren gaat.