JAARVERSLAG 2008 - Alamire Foundation

19
Jaarverslag 2008
zich, in samenwerking met de eenheid psychologie, een zekere interesse voor de muzikale perceptie, met
verrijkende insteken voor dit onderzoek als gevolg. Tijdens de International Summer School in Systematic
Musicology (september 2006) was er eveneens contact met de collega's van het IPEM (UGent) en een team van
internationale experts ter zake (waaronder Rolf Inge Godøy, cf. infra).
Ontwikkeling van een conceptueel kader
In eerdere stadia van het onderzoek werd een literatuurstudie uitgevoerd binnen diverse domeinen die, vanuit
een breed en interdisciplinair perspectief, elementen konden bijdragen tot de procesgerichte benadering.
Hoofdzakelijk kwamen drie domeinen aan bod: het pragmatisme (met het standaardwerk Art as experience
van John Dewey), de fenomenologie (met Edmund Husserls Phänomenologie des inneren Zeitbewusstseins) en
ten derde de cognitieve semantiek. Vanuit de taalkunde onstond binnen dat laatste domein een interesse voor
"experiëntalisme" in plaats van "objectivisme" (onder impuls van auteurs als George Lakoff en Mark Johnson).
Een dergelijke nadruk op de menselijke ervaring bij betekenisgeving op alle niveaus ligt duidelijk in de lijn van
de in dit onderzoek nagestreefde benadering en sluit daarenboven aan bij de gedeelde uitgangspunten van het
pragmatisme en de fenomenologie.
De aangetroffen inzichten werden gebundeld en dienden als inspiratie voor een eigen theoretische
achtergrond ter ondersteuning van de procesgerichte benadering. Vooral de terminologie die Rondald
Langacker ontwikkelde voor zijn Cognitive grammar blijkt zich te lenen voor een vertaling naar het muzikale
domein. Hoewel beperkt in aantal worden reeds verwezenlijkte musicologische toepassingen van de genoemde
nevendomeinen geëvalueerd en voor zover nuttig eveneens gebruikt als model. Het resultaat van deze
oefening is een conceptueel kader dat gestoeld is op twee pijlers: de epistemologische uitgangspunten
enerzijds en een ontologische dualiteit anderzijds. De epistemologische grondslagen vertolken de primordiale
positie van tijdsbeleving en luisterervaring. Concreet wordt een analyse gemaakt van het begrip muzikale tijd
op basis van auteurs die dat concept reeds thematiseerden en bestudeerden (onder meer David Epstein,
Jonathan Kramer, Barbara Barry). De basisbestanddelen van het traditionele compositieproces (muziektheorie,
compositie, notatie en uitvoering) krijgen daarbinnen een plaats volgens de assen "statisch‐dynamisch" en
"synoptisch‐gedetailleerd". Voor wat de luisterervaring in een temporele context betreft, doet de ontwikkelde
theorie een beroep op de modellen voor de conceptualisatie van temporele processen die zowel bij Husserl als
Langacker te vinden zijn. Deze uitgangspunten worden vervolgens geconfronteerd met de idee dat muziek
ontologisch wel fundamenteel tijdsgebonden is (en dus vluchtig), maar tegelijkertijd wordt geformaliseerd tot
het voorwerp van herinnering, reflectie en studie. De theorie van Rolf Inge Godøy, geformuleerd in het boek
Formalization and epistemology, en zijn genuanceerde definitie van het "muzikale object", is in dat kader
bijzonder nuttig. Door terug te vallen op andere dan klinkende voorstellingen (zoals de partituur) gaan de
procesgerichte elementen van muziek feitelijk verloren. Die reductie is op zich niet problematisch omdat ze
functioneel kan zijn (bijvoorbeeld ten behoeve van een uitvoering of een analyse). Wel is het zo dat hierdoor
het temporele karakter van muziek doorgaans onvoldoende wordt erkend, met name in de muziektheorie en
sommige domeinen van de muziekanalyse. Dit onderzoekt vult een duidelijk desideratum in door een
analytische benadering te ontwikkelen die toch aandacht heeft voor het reducerende karakter van de
muzieknotatie in de bewaarde bronnen, de muziektheoretische context én de muzikale analyse zelf.
Muziektheoretische inbedding
Op basis van de specificiteit van de benadering zoals hierboven geschetst, streeft dit onderzoek naar een
muzikale toepassing ervan die eveneens geworteld is in de muziektheorie van de bestudeerde periode. Het
zestiende‐eeuwse Italië kende, parallel met het opkomende humanisme, een rijke traditie aan
muziektheoretisce reflectie. Niet alleen biedt het corpus van bewaarde teksten (Gioseffo Zarlino, Nicola
Vicentino, Giovanni Spataro...) strikt noodzakelijke kennis van de muzikale "grammatica" (in de woorden van
Margaret Bent) van de renaissancepolyfonie, maar tevens bevatten de teksten, op het snijpunt van
toegepassingsgerichte informatie en speculatieve beschouwing, elementen die aansluiten bij de basisprincipes
van de procesgerichte benadering en het uitgewerkte conceptuele kader.
Bepaalde aspecten van de geschetste ontologisch‐epistemologische problematiek vinden hun weerslag in de
zestiende‐eeuwse muziektheorie. Ten eerste is er de status van het muzikale object. Tijdens de vorige eeuw
werd de renaissance herhaaldelijk getypeerd als het begin van een gewijzigde kunstopvatting. Anonieme
middeleeuwse ambachtslui werden bij naam gekende en geroemde kunstenaars. Ook musicologisch heeft die
visie zijn impact gehad, onder meer door de vermeende genese van het muzikale werkbegrip, als "opus