JAARVERSLAG 2008 - Alamire Foundation

15
Jaarverslag 2008
muziekgeschiedenis van het bisdom Luik, waar een dergelijke rijkdom aan muzikaal bronnenmateriaal een
zeldzaamheid is.
Het opzet van het onderzoek was om, via een analytische benadering, de belangrijkste kenmerken van het
repertoire dat in deze bronnen wordt bewaard te achterhalen en te situeren ten opzichte in het gekende
gregoriaanse repertoire, en te achterhalen in welke mate er sprake is van specifiek repertoire of specifieke
kenmerken voor het gregoriaans in Tongeren.
De vragen die deze verhandeling stelde hadden betrekking op de specificiteit van het gregoriaanse repertoire
in Tongeren, zowel wat betreft zijn algemene kenmerken, als wat betreft het repertoire. Deze karakteristieken
werden beschreven aan de hand van twee fundamentele parameters, de notatie en het ‘gregoriaanse dialect’;
een onderzoek naar deze parameters werd gevoerd aan de hand van een studie van de passieletters, de
adiastematische en diastematische neumen, en de melodische en modale vormgeving van de gezangen die in
de handschriften en de fragmenten werden aangetroffen. Het geanalyseerde repertoire werd geselecteerd uit
die delen van het mis‐, officie‐ en processierepertoire waarvan kon verwacht worden dat ze niet algemeen
verspreid zijn en dus karakteristiek voor de regio waarin ze voorkomen.
Een gepast antwoord op de vraag naar specificiteit kan enkel gegeven worden wanneer rekening wordt
gehouden met de positie van Tongeren op de grenslijn tussen de Oost‐ en West‐Frankische delen van het
vroegere Karolingische rijk, en met de implicaties voor het gezangenrepertoire dat in deze regio circuleerde.
De kapittelkerk van Onze‐Lieve‐Vrouw in Tongeren is de oudste van de Lage Landen en de oudste Mariakerk
ten noorden van de Alpen. Na haar vermoedelijke stichting in de late vierde eeuw, werd de kerk opnieuw
ingewijd in 804, en kreeg ze een kapittel van twintig kanunniken; dit kapittel stond in voor de liturgische
vieringen van de kapittelkerk tot aan haar opheffing in 1797. Tongeren bevond zich in het midden van de
negende eeuw in het kortstondig bestaande koninkrijk Lotharingen (843‐69), en werd een deel van het Heilige
Roomse Rijk in 870. Gedurende dezelfde eeuw, of misschien in de eerste helft van de tiende, werd een kapittel
van twintig kannuniken gesticht aan de Onze‐Lieve‐Vrouwekerk. Tegelijkertijd was de negende eeuw die
periode waarin het gregoriaans in de oostelijke en westelijke delen van Europa verder geconsolideerd werd. De
Roomse liturgie en gezangen die door Karel de Grote’s Admonitio generalis algemeen werden opgelegd vonden
geleidelijk aan hun weg doorheen Europa.
Het fixeringsproces waarin het gregoriaans van orale traditie naar geschreven muziek evolueerde, gebeurde op
een verschillende manier in Oost‐ en West‐Europa, en resulteerde in verschillende systemen van
neumennotatie en in melodische en modale varianten. Parallel hieraan verliep de toewijzing van gregoriaanse
gezangen aan specifieke feestdagen, die in Rome was ingezet in de late zevende eeuw maar onvoltooid was
gebleven, op een verschillende manier in oost en west. De overgang van een mondelinge naar een geschreven
en literaire cultuur had dus twee ‘ensembles’ (een term van Michel Huglo) als resultaat, met varianten op
verschillende vlakken, zoals het gebruik van bepaalde passieletters en neumentekens, en het voorkomen van
melodische verschillen. De verschillen situeren zich echter niet alleen op het vlak van de parameters op zich,
maar ook in de consistentie waarmee deze parameters in beide regio’s voorkomen. Meer concreet betekent dit
dat het Oost‐Frankische ‘ensemble’ vrij homogeen is in het hanteren van dezelfde passieletters (‘c’, ‘t’ of ‘l’, en
‘a’), en zeer homogeen wat betreft de Duitse neumennotatie en het voorkomen van het Oost‐Frankische
gregoriaanse dialect. Anderzijds is het West‐Frankische ‘ensemble’ veel heterogener en gevarieerder met
betrekking tot deze parameters: het aantal verschillende neumentypes is groot, en hetzelfde geldt voor het
aantal verschillende passieletters dat wordt gebruikt. Bovendien zijn de varianten binnen het West‐Frankische
dialect legio, en de bronnen verschillen dus onderling veel sterker, hoewel ze tot hetzelfde ensemble behoren.
Deze verschillen blijven aanwezig, en worden misschien zelfs uitvergroot bij het invoeren van de
diastematische notatie.
Het voorliggende onderzoek heeft geprobeerd om een antwoord te formuleren op de vraag hoe het
gregoriaans in Tongeren in deze historische ontwikkeling gesitueerd kan worden. Uit de analyse van de
parameters ‘notatie’ en ‘dialect’ is gebleken dat het gregoriaans in Tongeren niet zonder meer kan worden
ondergebracht bij het oostelijke of westelijke ‘ensemble’: de passieletters in Tongeren stemmen overeen met
deze in West‐Frankenland, de melodische en modale kenmerken stemmen overeen met deze in Oost‐
Frankenland, en de muzieknotatie, zowel de adiastematische als de diastematische, vertoont kenmerken van