culturele diversiteit

Jaargang 5 | Nummer 1 | 2016
culturele
diversiteit
WITTE ANJERDAG
Borging van erfgoed
Indische
rijsttafel

Eerste Nederlandse voordracht
voor de lijst van UNESCO
Inhoud
Het was de afgelopen maanden een spannende tijd voor ons. Zouden wij de
eerste Nederlandse voordracht op tijd klaar krijgen om in te dienen voor de
UNESCO Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed?
Immaterieel Erfgoed
Het samenstellen van het dossier moest heel snel gebeuren, want op
27 november 2015 maakte de minister van OCW bekend dat ze van voornemens
was om het ambacht van molenaar voor te dragen bij UNESCO.
De voordracht moest echter al uiterlijk op 31 maart 2016 in Parijs ingediend
worden! Wij waren verantwoordelijk voor het begeleiden van het proces.
Onder auspiciën van ons werd een werkgroep opgericht waarin het Gilde
van Vrijwillige Molenaars, het Gild Fryske Mounders, het Ambachtelijk
Korenmolenaarsgilde en de vereniging Hollandsche Molen zitting namen.
Ook de molendeskundige van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en een
vertegenwoordiger van OCW werden lid van de werkgroep.
4
16 Studenten helpen met borgen
25 Nederland draagt het ambacht van
molenaar voor bij UNESCO
28 De UNESCO conventie en superdiversiteit
41 De Indische rijsttafel
15 Levend Erfgoed Groningen
15 Visioenen van een genie
49 Nationale Molendag 2016
49 Op bezoek bij de draak...
49 Glossy Traditie
Internationaal dossier
Het maken van een voordracht voor UNESCO is geen sinecure. Hierbij kwam
de kennis, die wij hadden opgedaan als lid van de Evaluation Body die de
internationale voordrachten beoordeeld, goed van pas. Het formulier moet
zorgvuldig in het Engels worden ingevuld en bevat, naast een beschrijving
van de traditie en het erfgoedzorgplan, ook een paar lastige vragen. Bijvoorbeeld
hoe de inschrijving van het molenaarsambacht kan bijdragen aan het
belang van immaterieel erfgoed in het algemeen en hoe het de dialoog
hierover wereldwijd kan bevorderen. Ook moesten wij in tien foto’s en een
tien minuten durende film het ambacht in al zijn facetten uitleggen aan
vertegenwoordigers uit de hele wereld. Het betekende dat de filmmakers het
hele land moesten afreizen om molenaars op verschillende molentypes te
interviewen over hun ambacht. Gelukkig was december een zonnige maand,
want normaal is het in de wintermaanden niet echt molenweer. Maar de
klus is geklaard en het is een mooie voordracht geworden, de modelvoordracht
waarom het ministerie vroeg.
16
Tradities
4 Witte Anjerdag
22 De Stille Omgang
36 Paasvuur in Espelo
Bedreigd erfgoed
50 Menselijk haar
51 Franciscus van Assisi
Boeken
11 Passie, jongeren en immaterieel erfgoed
26 Het lied dat onze moeder zong
26 Omgaan met superdiversiteit
27 Bouwen van vakwerkhuizen
Inmiddels is de voordracht officieel ingediend bij UNESCO in Parijs. Nog dit
jaar bekijkt het secretariaat van UNESCO of de voordracht aan alle technische
vereisten voldoet. Tegen het einde van het jaar wordt de voordracht
openbaar. Volgend jaar volgt het inhoudelijk beoordelingsproces door de
Evaluation Body. Als alles goed gaat, wordt het molenaarsambacht eind 2017
op de UNESCO Representatieve lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed
geplaatst. Natuurlijk houden wij u op de hoogte.
Nieuwe naam
Het zal u niet ontgaan zijn dat wij een nieuwe naam hebben. Het Nederlands
Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed heet voortaan Kenniscentrum
Immaterieel Erfgoed Nederland. Hiervoor hebben wij besloten om
aan te geven dat wij ons voortaan richten op de uitvoering van het UNESCO
Verdrag. Met pijn in het hart hebben wij afscheid genomen van onze
volkscultuurtaken, vooral omdat er niemand is die
deze taken van ons overneemt. Maar om de uitvoering
van de UNESCO Verdrag goed te kunnen doen,
hebben wij een keuze moeten maken. Het is
immers onze ambitie om van het UNESCO Verdrag
iets goeds te maken en immaterieel erfgoed een
Ineke Strouken
stevige basis te geven.
hoofdredacteur
28
41
8 Broodweging Muldersfluite
12 Sigaren maken
46 Honderd jaar poffertjes bakken
Nieuws
14 Vissersplaatsen op postzegels
14 Werelderfgoed in Klokhuis
14 Kunst van keukendoek
27 De magische wereld van glas
51 Circusavonturen
Ingezonden
40 De lengte van een metworst
40 Driekoningenzingen
40 Rouwvlaggen op binnenvaartschepen
Kijk ook op
www.immaterieelerfgoed.nl
2 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 3

Witte Anjerdag
Een bloem voor de veteranen
ER IS EEN GROTE KANS DAT JE ROND 25 JUNI DIT JAAR
MENSEN ZIET LOPEN MET EEN WITTE ANJER OP DE
KLEDING GESPELD. DEZE WITTE BLOEM IS GEEN
MODESTATEMENT, MAAR STAAT SINDS 2005 SYMBOOL
Voor de Nederlandse
militaire veteranen is in
VOOR IETS HEEL ANDERS. WAT IS DE BETEKENIS VAN
2005 ook een bloem als
symbool van waardering in
DEZE ANJER EN WAAR KOMT DEZE (NOG JONGE)
het leven geroepen.
TRADITIE VANDAAN?
Tekst Koen Embregts
Foto’s Nationale Beeldbank
Bloemen en boeketten worden al sinds
mensenheugenis gebruikt om vrienden of
familie op te vrolijken of om iets te vieren.
Tegenwoordig geven we vaak gewoon een
bloem die we mooi vinden of eentje die bij
iemand past. Vroeger was het echter veel
belangrijker om goed na te denken over de
soort bloem. Elke bloemsoort had zijn
eigen symbolische betekenis. Vooral tijdens
de Romantiek, aan het eind van de
achttiende eeuw, was het ontzettend
belangrijk om de juiste bloem voor het
juiste moment uit te zoeken. Maar ook nu
zijn er bloemsoorten die onlosmakelijk
verbonden zijn met bepaalde gebeurtenissen.
Zo geven we gladiolen aan de mensen
die de Nijmeegse Vierdaagse uitlopen en
met Valentijn geven we rode rozen aan
onze (geheime) geliefde.
Bloemen staan niet alleen voor vreugde en
geluk, maar worden ook gebruikt als troost
bij verdriet en voor het herdenken van
slachtoffers van geweld of rampen. Traditiegetrouw
legt koning Willem-Alexander
op 4 mei, tijdens de Nationale Dodenherdenking,
een krans voor het monument
op de Dam. De samenstelling van deze
krans wordt uiterst secuur voorbereid. Zo
komen de bladeren (gallax- en salalblad)
uit Canada en Amerika, als symbool voor
de bevrijders. Daarnaast stopt de bloemist
in elke krans ook een Salomonszegel, een
bloem in de vorm van een Davidsster.
In Groot-Brittannië dragen veel publieke
personen in november een klaproos als
eerbetoon aan Britse slachtoffers van de
oorlogen wereldwijd, maar vooral ter
nagedachtenis aan de gesneuvelde soldaten
tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het gebruik
van de klaproos komt voort uit een gedicht
van de Canadese militaire arts John
McCrae. Hij schreef het gedicht ‘In
Flanders Fields’ tijdens zijn verblijf in een
veldhospitaal in Vlaanderen in 1915. In het
kapotgebombardeerde Vlaamse landschap
Stichting Anjer Veteranendag wil graag dat het dragen van de anjer
een nationale traditie wordt.
groeide niets meer, slechts een enkele bloedrode klaproos
kleurde het grauwe aanzicht. Voor hem was de bloem een
teken van hoop en sindsdien voor de Britten een symbool ter
nagedachtenis aan de gruwelijke oorlog.
Prins Bernhard
Voor de Nederlandse militaire veteranen is sinds 2005 ook een
bloem als symbool van waardering in het leven geroepen. Uit
respect voor de inzet van onze militairen dragen steeds meer
politici, militairen, burgers en leden van het koningshuis links
een witte anjer op de borst. Dit gebruik heeft ondanks zijn
korte geschiedenis toch een lange traditie. Tijdens de Tweede
Wereldoorlog, maar ook al daarvoor in zijn studententijd,
droeg prins Bernhard altijd een witte anjer op zijn uniform.
Toen Nederland in 1940 werd bezet, ontstond er een spontaan
stil protest op de verjaardag van de prins. Het was de eerste
koninklijke verjaardag sinds de bezetting. Daarom droegen op
29 juni 1940 veel Oranjegezinde Nederlanders een witte anjer
op de kleding, of ze legden anjers bij het Emma-monument en
Paleis Soestdijk. De Duitse bezetter reageerde furieus op de
stille protestacties en verbood onmiddellijk het uithangen van
de Nederlandse vlag, het zingen van het Wilhelmus en de
viering van Koninginnedag. Deze dag van stil verzet zou later
bekend worden als Anjerdag.
Na de oorlog was er een decennium radiostilte rond de
symbolische verzetsbloem. Tot 1950, toen het bestuur van het
in 1940 opgerichte Prins Bernhard Cultuurfonds, vanwege het
4 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 5

tienjarig jubileum van Anjerdag besloot om jaarlijks de Zilveren
Anjer uit te reiken aan personen die zich hadden ingezet voor de
Nederlandse cultuur. Tot op zijn dood, op 1 december 2004, reikte
de prins jaarlijks deze onderscheiding uit aan maximaal vijf
personen die zich belangeloos (minimaal tien jaar lang) hadden
ingezet voor cultuur en erfgoed in het Koninkrijk Nederland.
Bij de begrafenis van de prins werd op zijn kist een witte anjer
gelegd, de bloem die hij zijn gehele leven had gedragen. Om de
We willen dat de gehele samen leving
bewust stilstaat bij de mensen die hun
leven op het spel hebben gezet voor
vrede en veiligheid.
prins te herdenken liepen UNIFIL (United Nations Interim Force
in Lebanon) veteranen tijdens het jaarlijkse veteranendefilé, op
29 juni 2005 in Wageningen, met een witte anjer op de borst. Dit
werd met lovende reacties onthaald en daarom besloot men dit
symbolische dragen van de witte anjer te herhalen tijdens de
Nationale Veteranendag van 2006 in Den Haag. Om het dragen
van de bloem in ere te houden werd in 2007 de Stichting Anjer
Veteranendag opgericht. Het doel was om het dragen van de anjer
te promoten als erkenning voor de Nederlandse oorlogs- en
vredesmissieveteranen.
Politici met
een witte
anjer tijdens
vete ranendag
Herdenking van veteranen
Tot en met 2014 wint het dragen van de
witte bloem aan populariteit. In dat jaar
worden er meer dan 85.000 besteld en
uitgedeeld aan het publiek en andere
geïnteresseerden. Ook besluit de Commandant
Der Strijdkrachten (CDS) dat het
dragen van de witte anjer op het uniform
voortaan is toegestaan, iets wat daarvoor
slechts gedoogd werd. Hoewel de originele
betekenis en waarde van het symbool voor
de nieuwe generaties misschien niet heel
bekend is, krijgt de anjer steeds meer de
statuur van nationaal symbool voor de
herdenking van de veteranen. Koning,
destijds nog prins, Willem-Alexander laat
in 2011 weten het initiatief te ondersteunen:
‘Het zou toch geweldig zijn als ook (in
navolging van de Britse traditie van de
klaproos red.) iedereen hier met een witte
anjer gaat rondlopen rond Veteranendag?
Om zo de veteranen te herdenken!’
echter vaak met het onstuimige verleden
van prins Bernhard geassocieerd. Timmermans
erkent dat deze negatieve connotatie
een probleem is in de verspreiding van de
traditie. Volgens hem is de relatie tussen de
prins en de witte anjer echter geen probleem
voor de nieuwe generaties: ‘Jongeren
associëren de anjer niet zozeer met de prins
maar des te meer met veteranen in het
algemeen. Het erfgoed van de witte anjer
moet zich vooral richten op de symboliek
van de anjer tijdens Anjerdag in 1940, als
teken van nationale trots en respect.’
Daarbij vermeldt Timmermans dat hoe
men ook denkt over prins Bernhard, voor
veteranen stond hij altijd klaar.
Wall of Honour
Dit jaar pakt de stichting wederom grootser
uit. Meer dan 500.000 anjers zullen
landelijk worden verspreid. Daarnaast staat
voorafgaand aan Veteranendag op het Plein
in Den Haag een Wall of Honour waar het
publiek een anjer kan opdragen aan een
veteraan. Om landelijke aandacht te
genereren, heeft de stichting veel BN’ers
benaderd om
op publieke
evenementen
rond Veteranendag
de witte anjer
te dragen. Ook leden van het
koningshuis en de Tweede Kamer
zullen deze periode een witte anjer op
de borst dragen.
De stichting probeert dit jaar meer jongeren te
benaderen door het gebruik van social media en het organiseren
van een schrijfwedstrijd voor scholieren. Veel jongeren
denken bij veteranen aan oude mannen die tijdens de Tweede
Wereldoorlog hebben gevochten. Maar ook de militairen die
ingezet zijn in Afghanistan of andere recente missies, bijvoorbeeld
in Somalië, zijn bij terugkomst officieel veteraan. Wat
veel mensen niet beseffen, is dat bijna een vierde van de
Nederlandse veteranen tussen de twintig en veertig jaar oud is.
Timmermans hoopt dat de traditie de komende jaren zal
blijven groeien en dat ook de nieuwe generaties de witte anjer
als symbool van respect en dankbaarheid richting de Nederlandse
veteranen zullen omarmen. ‹
Bijna een vierde van de Nederlandse veteranen
is tussen de twintig en veertig jaar oud.
De witte
anjer,
gedragen
door veteranen
Nationaal symbool
Het is echter niet vanzelfsprekend dat het
dragen van de witte anjer even grote
vormen aan zal nemen als het dragen van
de klaprozen in Engeland. Louis Timmermans,
voorzitter van de Stichting Anjer
Veteranendag, wenst wel dat het dragen
van de anjer een nationale traditie wordt:
‘We willen dat de gehele samenleving
bewust stilstaat bij de mensen die hun leven
op het spel hebben gezet voor vrede en
veiligheid.’ De symbolische anjer wordt
6 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 7

Broodweging Muldersfluite
In en om het plattelandsdorp Hengelo, onderdeel van de gemeente Bronckhorst in
de Achterhoek, leven veel verhalen en tradities. Sommige daarvan zijn al behoorlijk
oud. Zo zijn er verschillende gebruiken rondom rogge, van oudsher het belangrijkste
graan dat in deze streek verbouwd werd. Helaas is Bronckhorst een krimpgemeente,
wat inhoudt dat er meer mensen vertrekken dan dat er komen wonen.
Wat betekent dat voor de tradities, zoals de bijna vijfhonderd jaar oude Broodweging
Muldersfluite? ‘We doen ons uiterste best om de traditie in stand te
houden,’ vertelt Harry Somsen, penningmeester en organisator van de Stichting
Foto’s Harry Somsen
Historische Broodweging Muldersfluite.
‘We doen
van alles om
mensen te
trekken’
De broodweging stamt uit de tijd van de
marken. Een marke is een collectief van
rijke boeren dat hun onverdeelde
grondgebied samen beheerde en
gebruikte. Waarschijnlijk is dit soort
collectieven in de late Middeleeuwen
ontstaan. De boeren van de marke
hadden elk een vastgesteld aandeel in
het gebied dat bepaalde hoeveel macht
je had. De marke zorgde ook voor het
onderhoud van de wegen en de afwatering
en zelfs voor de verdediging van
het gebied, met de zogenaamde markeweer.
Het voorzitterschap van een marke
was vaak gebonden aan een bepaalde
boerderij en eens per jaar was er een
grote markevergadering. In de Franse
Tijd werd de macht van de marken
drastisch ingeperkt. Een centraal gezag
met gemeenten moest de plaats innemen.
Pas begin twintigste eeuw waren
alle markegronden in aparte kavels
verdeeld.
De marke van het gebied van de
broodweging heette de Zelhemmer-
Hartmermarke. In die omgeving
mochten vanaf 1559 alleen de geërfde
boeren, dus de eigenaren van de grotere
boerderijen, op de toenmalige markegronden
van het Gooy en Dunsborg en
op de Dunsborger-Hattemermarke
plaggen en turf steken. Deze gebruikten
ze in de potstallen als ondergrond voor
het vee. Eens in de zoveel tijd werden
de stallen uitgemest en de plaggen,
vermengd met mest, over de akkers
verspreid om de zandgronden vruchtbaarder
te maken.
Broodweging
Als tegenprestatie voor het plaggensteken
op de markegronden moesten de
boeren jaarlijks op Hemelvaartsdag
roggebrood leveren van minstens 22
pond. Dit gebeurde bij de Dunsborger
molen en de broden waren bestemd
voor de armen in de gemeente. In de
loop van de tijd werd de weging een
feestelijke gebeurtenis en ontstond er
een kermis rondom de boerderij van de
molenaar, die Muldersfluite genoemd
werd.
Het was een klein honderdtal boeren
dat de roggebroden leverde. Volgens
oud voorschrift werden de broden niet
door de deur, maar door het open raam
van de opkamer naar buiten geschoven.
De broodweging had het karakter van
een wedstrijd. De boer die het zwaarste
brood leverde, kreeg twee flessen wijn.
Soms woog zo’n roggebrood wel meer
dan honderd pond. Als een brood echter
minder dan 22 pond woog, dan moest
men zes stuivers betalen voor elk
ontbrekend pond. Vanaf 1772 werd het
niet leveren van roggebrood bestraft
met een dubbele levering in het
volgende jaar.
Het vervoer van de roggebroden met
Hemelvaartsdag gebeurde aanvankelijk
met een kruiwagen. Ongeveer honderd
jaar geleden werden de broden per
paard en wagen naar de weging gebracht
voor Hemelvaartsdag. In latere jaren
werden de broden niet meer door de
boeren zelf in hun eigen broodoven op
het erf gebakken, maar door een bakker.
Vanaf die tijd gingen de broden van de
bakkers per paard en wagen naar de
broodweging bij de Muldersfluite, de
oude boerderij van de molenaar, tussen
de dorpen Hengelo-Gld en Zelhem.
Rogge
Voor de lezers die zich verbazen over
het feit dat de vergoeding voor het
plaggensteken uit roggebrood bestond
en niet uit tarwebrood, een kleine
uitweiding. De omgeving van Bronckhorst
kent verschillende soorten
gronden: enk – een hoger gelegen akker
op zandgrond, broek – moerassige
grond, en veenland. Geen van deze
grondsoorten is erg vruchtbaar. Rogge
stelt lang niet zulke hoge eisen aan de
bodemgesteldheid als tarwe. Vroeger
werd er dus vooral rogge op de zandgronden
verbouwd, die met de hulp van
de potstalmest iets vruchtbaarder
werden gemaakt.
Hoe belangrijk rogge in die tijd was,
blijkt wel uit het gebruik van ’t Olde
8 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 9

Wief binnenhalen, dat lange tijd
rondom Bronckhorst heeft bestaan. In
de oogsttijd hielp iedereen mee om de
rogge zo snel mogelijk te oogsten als het
mooi weer was. De mannen maaiden de
rogge, de vrouwen bonden die tot
garven. Acht garven werden tot één
schoof bijeengebonden. De laatste garve
was extra groot en werd versierd met
groene takken, bloemen en bessen. Dat
was het Olde Wief. Zij werd in optocht
meegedragen naar de boerderij, waar ze
werd aangeboden aan de boerin. Deze
Wij vinden de traditie
belangrijk en gaan zo
lang mogelijk door.
bracht vervolgens een dronk uit op de
oogst, waarna er feest werd gevierd met
het Olde Wief als middelpunt.
Armenzorg
In 1807 werd bepaald dat de Markerichters
in het vervolg het brood zouden
verdelen onder de armen van de
diaconie van Hengelo-Gld en Zelhem.
De protestanten kregen driekwart deel,
de katholieken de rest. Toen rond het
begin van de twintigste eeuw de
kunstmest algemener werd, was het
plaggensteken voor de potstallen niet
langer nodig. De marken bestonden
toen officieel al niet meer en de cijnsplicht
ook niet, dus was er feitelijk geen
reden meer voor de broodweging. Toch
besloten de geërfde boeren de traditie in
ere te houden.
Men wilde niet alleen de traditie in
stand houden, maar vooral ook iets
doen voor de minder bedeelden. Dit
gebeurde in samenwerking met de vier
lokale kerkgenootschappen. En zo
gebeurt het nog steeds, elk jaar met
Hemelvaart. ‘In de jaren vijftig van de
vorige eeuw werd het roggebrood niet
meer gegeten door de armen, maar vaak
als veevoer gebruikt. Dat was natuurlijk
niet de bedoeling, dus werd het anders
aangepakt. Het brood werd na de
weging in kleinere porties verdeeld en
bij opbod verkocht aan het publiek,’
vertelt Harry.
Inmiddels is het aantal geërfde boerderijen
met de helft afgenomen. De laatste
jaren houdt men de vier grootste broden
heel voor de broodweging en wordt de
rest al van tevoren in kleinere porties
verdeeld en gesneden, zodat ze gemakkelijk
verkocht kunnen worden.
Tegenwoordig krijgen de kerken geen
geld meer, maar mag elk kerkgenootschap
bij toerbeurt bepalen waar de
opbrengst van de broodverkoop naartoe
gaat. Een moderne vorm van armenzorg
dus. ‘We zorgen ook voor vermaak.
Hoewel er al een tijd geen kermis meer
is, zijn er wel veel activiteiten zoals een
volksdansgroep, een muziekkapel,
demonstraties van ambachten, een
tweedehands boekenverkoop en de
verkoop van honing, koffie en versgebakken
wafels. Voor de kinderen
hebben we oud-Hollandse spelletjes.’
Krimpgemeente
Dat klinkt allemaal heel gezellig. Komen
er veel mensen op af? ‘Er zijn altijd wel
een paar honderd mensen, uit Zelhem,
Hengelo-Gld en omgeving. Het zijn
vaak dezelfde mensen, die kennen de
traditie en komen roggebrood halen.
Ook jongeren. Het hangt een beetje van
het weer en de vakantie af of er ook
toeristen zijn. Het is net hoe Hemelvaart
valt. De stichting doet er ook van alles
aan om het verhaal achter de broodweging
door te geven. Zo staat het verhaal
ook op de broodzakken waar het
roggebrood in verpakt is. Toch zijn er
steeds minder kinderen in de omgeving
om het verhaal en de traditie aan door
te geven. Bronckhorst is een krimpgemeente
en er zijn al veel scholen
gesloten of samengevoegd.’
De broodweging zelf is een heel
spektakel. ‘De burgemeester arriveert in
een open Landauer en vertelt het
verhaal nogmaals. De leden van de
kerkgenootschappen zitten erbij in een
zwart pak met een hoge hoed en Goudse
pijpen. Dat hebben we een aantal jaren
geleden weer ingevoerd om het wat
formeler te maken. Toch gaat de
organisatie moeizaam, je moet er hard
aan trekken. Subsidies verminderen of
verdwijnen, de kerkgenootschappen
helpen niet meer mee met het organiseren
en het is moeilijk om nieuwe
bestuursleden met genoeg tijd te
vinden.’
Gelukkig krijgt de stichting wel hulp
van de oudheidkundige vereniging, het
museum Smedekinck en dansgroep
Wi-j Eren ’t Olde. Zij helpen met de
opbouw van de tenten en verzorgen de
versnaperingen en de dansen. Voorlopig
blijft de broodweging nog wel bestaan.
‘Het is veel werk, maar ik doe het omdat
ik het leuk vind. En we vinden de
traditie belangrijk. We gaan zo lang
mogelijk door, totdat de verhouding
arbeid en rendement niet meer in
evenwicht is. Als er geen draagvlak meer
is, moeten we helaas stoppen met de
traditie.’
‹
PASSIE. JONGEREN EN IMMATERIEEL ERFGOED
Jongeren en immaterieel erfgoed,
het lijkt een tegenstelling,
maar niets is minder waar. In het
boek Passie. Jongeren en immaterieel
erfgoed vertellen jongeren
over ruim vijfenveertig
tradities, waar zij zich met hart
en ziel voor inzetten. Iedere
jongere levert er op zijn of haar
eigen wijze een belangrijke
bijdrage aan en allemaal halen
ze daar veel voldoening en
plezier uit.
Jongeren zijn belangrijk voor
tradities. Zij zijn het immers die
de traditie overnemen en later
weer moeten doorgeven aan de
generatie na hen. Zij kunnen er
ook voor zorgen dat hun traditie
verandert, met de tijd meegaat.
Het boek Passie. Jongeren en
immaterieel erfgoed laat zien
wat jongeren leuk vinden aan
tradities en kan op die manier
gemeenschappen van tradities
die meer jongeren willen aantrekken
een helpende hand
bieden. Jongeren zijn immers
nodig om het erfgoed aan door
te geven. Kortom, jongeren zijn
onmisbaar om ons immaterieel
erfgoed levend te houden.
Het Zomercarnaval van Rotterdam,
het bloemencorso van
Zundert, carbidschieten in
Drenthe, Brigida-den halen, het
vreugdevuur van Scheveningen,
allemaal kennen ze een grote
deelname van jongeren. Uiteraard,
het sociale aspect, gezelligheid,
samen bezig zijn en feestvieren
spreken jongeren aan.
Maar ook ambachten als angisa
binden, heggenvlechten, klompen
maken en molenaar kennen
jonge participanten. Vaak is het
juist de historie achter de traditie
die deze voor jongeren een
extra dimensie geeft.
Passie. Jongeren en immaterieel
erfgoed is het negende boek in
de serie Volkscultuur en Immaterieel
Erfgoed waarin eerder al
succesvolle titels verschenen als
Gouden Handen, Ambachten in
Nederland, Carnaval en Menselijk
Bedrijf – van werkplaats tot
eeuwigheid.
Passie. Jongeren en immaterieel
erfgoed (Beilen, 2015) is te
downloaden op
www.immaterieelerfgoed.nl.
10 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 11

Een ambacht onder vuur
Sigaren
maken
Ria Bos is een van de weinige
mensen in Nederland die het vak
van sigaren maken nog beheerst.
Ze maakt de zogenaamde Nederlandse
sigaar, die bestaat uit kleine
snippers tabak, het binnengoed, die
gerold worden in een tabaksblad,
het omblad, met daaromheen het
dekblad. Daarnaast bestaat ook de
Cubaanse sigaar, die alleen bestaat
uit gerolde tabaksbladeren. ‘De
Cubaanse sigaar is vrij snel aan te
leren,’ legt Ria uit. ‘Maar de Nederlandse
sigaar leren maken duurt
minstens een jaar.’ Bos heeft het
vak geleerd bij de sigarenfabrieken
Oud Kampen en De Olifant.
Het ambacht van sigaren maken heeft te
maken met allerlei gevoeligheden. De
schade die roken aan de gezondheid
toebrengt is er een van, evenals de
regelgeving die daar uit voortvloeit. Hoe
ga je daar mee om als je een traditioneel
ambacht beoefent en de kennis daarvan
wilt borgen en doorgeven?
Van huisnijverheid naar industrie
Het is bekend dat de Maya’s al tabaksbladeren
op een bepaalde manier rolden
om deze vervolgens te roken. Sinds de
koloniale tijd is er een levendige
tabakshandel tussen Zuid-Amerika en
Europa ontstaan. In de zeventiende
eeuw begonnen de Spanjaarden in
Zuid-Amerika tabaksplanten te planten
en zij voerden de tabak uit naar
verschillende andere landen.
Begin achttiende eeuw werd in Sevilla,
Spanje, de eerste sigarenfabriek
geopend. Aan het einde van de achttiende
eeuw ontstond er ook een
sigarenindustrie in Frankrijk en
Duitsland, en in 1820 in Engeland.
Nederland en België volgden
daarna. De Nederlandse sigarenindustrie
begon rond 1826 te Kampen. Het
betrof toen nog vooral huisnijverheid.
De eerste echte sigarenfabriek in
Nederland werd in 1858 te Amsterdam
geopend. Naast veel andere plaatsen
speelden vooral Eindhoven, Valkenswaard
en Veenendaal en natuurlijk
Kampen een belangrijke rol.
De specifieke sigarenindustrie kreeg in
de twintigste eeuw behoorlijke concurrentie
van de sigaret, die er enerzijds toe
heeft geleid dat men sigaren machinaal
begon te produceren teneinde de prijs te
drukken, en anderzijds dat de traditioneel
vervaardigde sigaren steeds
exclusiever en dus duurder werden.
Foto's Ria Bos
De eerste sigarenmachines deden
in 1924 hun intrede. Deze konden
echter nog niet alle stappen van de
sigarenfabricage verrichten, een deel
werd daardoor nog met de hand gedaan.
Het gezicht van Kampen
Ria heeft het ambacht geleerd in
Kampen. Deze stad aan de IJssel heeft
een lange band met sigaren. Vanaf het
begin van de negentiende eeuw
bepaalde de tabaksindustrie het gezicht
van Kampen. Deze tak van industrie
werd aangetrokken door onder meer het
gunstige belastingklimaat in de stad en
de ligging aan de IJssel en de Zuiderzee.
Na de komst van twee kleinere tabaksfabrieken
vestigde de grote, uit Bremen
afkomstige sigarenfabrikant Lehmkuhl
zich in de stad. Rond 1880 was bijna de
helft van de Kamper bevolking werkzaam
in de tabaksindustrie. Er was,
vanwege de pachtgronden die voor
boeren waren bedoeld, echter geen
plaats voor het bouwen van een grote
fabriek. Daarom vond veel van de
sigarenmakerij bij de arbeiders thuis
plaats.
Door regulatie, die bepaalde dat er thuis
geen sigaren meer gemaakt mochten
worden, verdween de sigarenindustrie
vrijwel geheel uit Kampen. Verder
hadden de economische crisis in
de jaren dertig, de Tweede Wereldoorlog
en de opkomst van de sigaret grote
invloed op het verdwijnen van de
sigarenproductie. In Kampen is alleen
de inmiddels monumentale sigarenfabriek
De Olifant nog in bedrijf.
Gezondheid
Tegenwoordig is iedereen zich ervan
bewust dat roken slecht is voor de
gezondheid. Dit inzicht is echter pas in
de tweede helft van de vorige eeuw
ontstaan en wetenschappelijk bewezen.
Op sociaal gebied betaamde het sinds
de negentiende eeuw niet meer dat een
vrouw rookte, en het sigaren roken in
het openbaar werd hun in Victoriaans
Engeland ontraden. Tegenwoordig is
deze scheiding tussen mannen en
vrouwen minder dwingend, maar is
roken vooral wegens de gevaren voor
de gezondheid taboe.
In de Verenigde Staten, waar de
antirookcampagnes al wat langer
worden gevoerd, doet zich echter wel
een merkwaardig verschijnsel ten
faveure van de sigaar voor. New York
City, waar sinds april 2003 roken in
restaurants en cafés verboden is, staat
wel de inrichting van speciaal geklimatiseerde
Cigar rooms toe. Dit zijn speciale
cafés waar naast sigaren ook sigaretten
gerookt mogen worden. Dit is vooral te
verklaren door de verschillen tussen het
sigaren en sigaretten roken. Het roken
van een sigaar neemt namelijk veel meer
tijd in beslag, doorgaans gaan ze ten
minste drie kwartier mee. Daarnaast is
sigarenrook niet bestemd om te
inhaleren. Waar sigaretten dus vooral
voor de longen schadelijk zijn, werken
sigaren op de keel in. Daarnaast dient
een sigaar in het algemeen niet zozeer
tot bevrediging van de nicotinezucht
– hoewel dit ongetwijfeld een rol
speelt – maar heeft als doel een specifieke
smaak in de mond af te scheiden.
Hierin onderscheiden verschillende
sigaren zich van elkaar, op een meer
uitgesproken wijze dan bij sigaretten.
Ten slotte wordt het roken van sigaren
ervaren als een moment van rustig
genieten.
Geen verkoop
De gevaren voor de gezondheid hebben
ertoe geleid dat er allerlei wetten en
regels zijn ontstaan voor de tabaksbranche.
Daar loopt Ria ook tegenaan.
‘Ik mag geen reclame maken. Ik mag wel
workshops geven, maar de gemaakte
sigaren moeten achteraf vernietigd
worden. Verder is het lastig om grondstoffen
in te voeren en mee te nemen
naar andere landen, als ik bijvoorbeeld
in het buitenland demonstraties ga
geven.’
‘Ik mag geen sigaren verkopen, dan
word ik gezien als fabrikant. Ik geef
alleen workshops en demonstraties,
waarmee ik probeer het ambacht
bekend te maken en door te geven.
Mensen komen uit vrije wil bij mij, ik
zet niemand aan tot roken. De meeste
mensen die workshops doen, komen
omdat ze nieuwsgierig zijn naar hoe
men vroeger handmatig sigaren maakte.
Het is toch een uitstervend ambacht.’
Naast sigaren maakt Ria sinds kort ook
snuiftabak. Er moet wel ‘roken is
dodelijk’ op de doosjes staan, maar ze
mogen overal verkocht worden. Er
kunnen allerlei smaakjes aan toegevoegd
worden. Dan rook je de tabak dus
niet, maar snuif je hem. Hierbij is geen
gevaar voor meeroken, zodat je niet
naar buiten hoeft zoals met roken.
Doorgeven
Er is dan wel redelijk veel belangstelling
voor de workshops van Ria, een
opvolger die de Nederlandse sigaar kan
rollen heeft ze nog niet gevonden. ‘Ik
heb een leerling opgeleid, een jonge
man. Hij heeft echter vooral de
Cubaan se sigaar leren rollen, niet de
typisch Nederlandse. Voor de meeste
mensen duurt dat leerproces te lang en
zijn de kosten vrij hoog en de tabak te
duur. Verder is het vinden van de juiste
gereedschappen lastig. Ze moeten er
nog wel zijn, bij mensen thuis.’
Ria Bos is een van de laatste mensen die nog handmatig
een echte Nederlandse sigaar kunnen maken.
Ze loopt wel rond met het idee om een
onlinecursus te maken, compleet met
een exclusieve kist met toebehoren en
films op een besloten deel van haar
website. Zo ver is het nog niet, eerst
Sigaren maken is een uitstervend ambacht.
moet ze juridisch laten uitzoeken wat de
mogelijkheden zijn.
Voor zichzelf heeft ze er niet zo’n hard
hoofd in voor de toekomst, er zijn
mogelijkheden genoeg. ‘Over een paar
jaar, als mijn zoon wat ouder is, ga ik me
waarschijnlijk wat meer richten op het
buitenland. Ik heb veel contacten en ben
al diverse malen gevraagd om demonstraties
en workshops te geven. Ik richt
me toch op een bepaald soort publiek en
dat is altijd wel geïnteresseerd.’
Het behoud van het ambacht is echter
een ander verhaal. Iemand vinden die
tijd wil steken in dit uitstervend
ambacht is nog niet gelukt. De kans
bestaat dus dat de kennis om een
Nederlandse sigaar te maken straks
verloren gaat. ‹
12 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 13

nieuws
nieuws
Vissersplaatsen op postzegels
In het Visserijmuseum in Zoutkamp is op 1 februari 2016 door PostNL
de postzegel van Zoutkamp gepresenteerd. Zoutkamp in Groningen is
een van de vijf vissersplaatsen die centraal staan in de postzegelserie
Mooi Nederland. Op de postzegel staan drie karakteristieke elementen
van Zoutkamp afgebeeld. Dit zijn de historische kalkoven waar vroeger
schelpen in werden gebrand, het herbouwde stalen havenlicht en de
prachtige Zoutkamper loodsen met de kleurrijke gevels.
PostNL brengt sinds 2005 de serie Mooi Nederland uit om inzicht te
geven in de lokale geschiedenis en culturele rijkdom van Nederland.
De postzegelserie Mooi Nederland 2016 Vissersplaatsen besteedt
aandacht aan het belang van de visserij voor deze plaatsen. Naast
Zoutkamp brengt PostNL postzegels uit over Volendam (Noord-Holland)
en Urk (Flevoland). Later dit jaar volgen Arnemuiden (Zeeland),
Scheveningen (Zuid-Holland) en een verzamelvel met postzegels van
alle vijf de vissersplaatsen.
De selectie van de vijf vissersplaatsen is gemaakt in samenspraak met
het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland / Nederlands
Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed, de ontwerpers en
PostNL.
Werelderfgoed in Klokhuis
UNESCO onderscheidt twee soorten erfgoed: immaterieel
en materieel. Het gaat om twee heel verschillende verdragen.
Onlangs is het molenaarsambacht als eerste Nederlandse
traditie voorgedragen voor de UNESCO-lijst van
immaterieel cultureel erfgoed, maar op de UNESCO-lijst van
materieel erfgoed, het zogenaamde werelderfgoed, staan al
tien elementen uit Nederland.
Nederland kent tien door UNESCO erkende werelderfgoederen,
die op bijzondere wijze het verhaal vertellen
van Nederland en de Nederlanders op het gebied van
waterbeheer, burgersamenleving en (land)ontwerp. Deze
werelderfgoederen zijn verspreid over heel Nederland en
zelfs het Caribisch deel van Nederland.
Kunst van keukendoek
Iedereen kent ze wel: de geblokte keukendoeken,
vaak blauw-wit, soms rood-wit of anders. Zo’n
keukendoek behoort tot een soort nationale
keukeninventaris. Over het algemeen worden
zulke doeken na uitvoerig gebruik weggegooid of
hooguit gebruikt als poetslap. Een groep kunstenaars
heeft de geblokte keukendoek een leven ná
de poetsdoek gegeven. Vanuit diverse kunstdisciplines
en ambachten zijn verrassende creaties
ontstaan met een versleten keukendoek als basis.
Een sieradenontwerpster maakte een sierlijk
halssieraad, een tassenmaker een exclusieve tas
die niet zou misstaan in de P.C. Hooftstraat, er zijn
nieuwe doeken gebreid en geweven van de draden
van de oude doeken en schilderijen, collages,
sieraden, een foto, een gedicht en beelden
gemaakt. Een enorme variëteit aan kunsten,
technieken en ambachten.
Kortom, een tentoonstelling met verrassende
creaties voor een vaak vergeten onderdeel van de
keuken met extra aandacht voor het ambacht
weven. Zo is er een leuk, educatief weefkwartet
uitgegeven voor kinderen. Daarnaast is er informatie
over de weefgeschiedenis en het ambacht
weven.
De tentoonstelling INSLAG is tot 28 mei 2016 te
bezoeken in Museum Het Voorhuis, Koekoekspad 1
Bleskensgraaf.
Tot de tien door UNESCO erkende werelderfgoederen
behoren: Schokland en omgeving, de Stelling van Amsterdam,
Molencomplex Kinderdijk-Elshout, de binnenstad van
Willemstad op Curaçao, het Ir. D.F. Woudagemaal bij
Lemmer, Droogmakerij De Beemster, het Rietveld Schröderhuis
in Utrecht, de Waddenzee, de Amsterdamse Grachtengordel
en sinds 2014 ook de Van Nellefabriek Rotterdam.
De tiendelige serie Het Klokhuis over werelderfgoed in
Nederland is vanaf 9 maart iedere woensdag om 18.23 uur
te zien op NPO Zapp en is daarna te zien bij Uitzending
gemist.
Levend Erfgoed
Groningen
Ineke Strouken liet eens tegenover de Groningse
pers uit haar mond vallen dat de provincie
Groningen geen goed overzicht had van het
immaterieel erfgoed in deze provincie. Dat was
niet tegen dovemansoren gesproken. Naar
aanleiding van deze uitspraak startte het Huis
van de Groninger Cultuur samen met ‘De
Verhalen van Groningen’ een website waar op
smakelijke wijze al het Groninger immaterieel
erfgoed kan worden opgediend.
De website www.levenderfgoedgroningen.nl is
onderverdeeld in thema’s zoals Vermaak & Feest:
draaien, zwieren en knallen, Eten & Drinken:
van poffert tot droge worst en Taal & Lied: van
Louwerszee tot Dollard tou. Een heel team
– Patricia Ottay, Jan Glas en Henk Scholte – werkt
er al maanden aan, met redactionele begeleiding
van historicus Martin Hillenga.
De website wordt zeer goed bezocht. De bezoekersaantallen
schoten zelfs omhoog bij het
onderwerp ‘massee’, in de rest van het land
misschien nog bekend als ‘jodenvet’. Het is een
restproduct van de aardappelstroop, dat populair
was als snoepgoed. Keihard, slecht voor je tanden,
maar het werd door de fabriek zelfs gratis
uitgedeeld om te voorkomen dat kinderen het
kwamen pikken. Er keken maar liefst 103.083
bezoekers naar dit stuk over massee en het werd
ook onderdeel van een programma van RTV
Noord, dat alle records brak.
Ook niet-Groningers zullen
de Groninger traditieverhalen
met plezier bekijken,
al was het alleen al om
hun namen, zoals: het
Zoepenbrijklokje, gebakken
lucht rond de pleverkouk,
fieter knuten en
stropoppen en Jan met de
korte achternaam.
Visioenen van een genie
Wie kent zijn schilderijen niet, met
vreemde duiveltjes, gemartelde mensen
en rare beesten? Zelfs als je zijn naam
niet kent, heb je vaak wel eens zijn werk
gezien: Jheronimus Bosch. Hij leefde en
werkte zo’n vijfhonderd jaar geleden,
maar vormt nog steeds een inspiratiebron
voor velen. Zijn werk is in de loop
van de tijd verspreid geraakt, maar nu is
de grootste tentoonstelling van zijn
schilderijen in ’s-Hertogenbosch te zien,
een buitenkans.
Rond 1450 wordt Jheronimus van Aken
in ’s Hertogenbosch geboren. Hij
ont wikkelt zijn schildertalent in het
familie atelier aan de Bossche Markt.
Als hij ongeveer dertig jaar is, trouwt
Jheronimus met de welgestelde Aleid
van de Meervenne. Jheronimus’ roem als
schilder groeit gestaag. In 1488 mag hij
toetreden als gezworen lid van de Illustre
Lieve Vrouwe Broederschap en begint hij
zijn artiestennaam te gebruiken: Jheronimus
Bosch. Het gaat hem voor de wind
dankzij prestigieuze opdrachtgevers.
Zijn karakteristieke werk, vol illusies en
hallucinaties, wonderlijke gedrochten en
nachtmerries, verbeeldt de grote thema’s
van zijn tijd: verleiding, zonde en
rekenschap. De manier waarop Jheronimus
Bosch zijn thema’s verbeeldde was
destijds totaal nieuw. Hij combineerde
realiteit en fantasie, maar zijn vertrekpunt
was altijd de realiteit. Zijn werk
inspireerde talloze kunstenaars tot
navolging, tot op de dag van vandaag.
Het maakt Bosch tot de belangrijkste
kunstenaar van de late Middeleeuwen.
Ook na zijn leven is zijn werk onverminderd
populair gebleven. Diverse
beroemde historische figuren hadden
werk van Jheronimus Bosch in bezit.
Onder hen Filips de Schone – hertog van
Bourgondië en Brabant, maar ook andere
beroemdheden als Margaretha van
Oostenrijk, Hendrik III van Nassau en
leden van het Spaanse vorstenhuis.
Zijn populariteit hangt samen met
het raadselachtige karakter van zijn
voor stellingen. Mensen raken er nooit op
uitgekeken.
De tentoonstelling Jheronimus Bosch,
Visioenen van een genie is tot en
met 8 mei 2016 te bezoeken in het
Noord brabants Museum in ’s Hertogenbosch.
14 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 15

Tekst Gábor Kozijn
Foto’s Holland in Pixels,
Nationale Beeldbank,
Marcel Bergema
Elke gemeenschap heeft zo haar knel punten.
Voor sommige gemeenschappen betekent de
ver grijzing een uitdaging, andere zijn bezig
met publiciteit en weer andere richten hun
aandacht op overdracht. Wat zijn nou de beste
strategieën om die knelpunten aan te pakken?
Een half jaar lang heeft Gábor Kozijn met vier
gemeenschappen hard gewerkt aan de uitdagingen
om hun traditie levend te houden.
Lees hier het verslag van een gezamenlijke
zoektocht.
Het afgelopen halfjaar mocht ik een prachtig project
uitvoeren dat dicht bij de kern van het werk van het
Kenniscentrum ligt: gemeenschappen helpen bij het
waarborgen en overdragen van hun tradities. Een hele
mond vol, maar eigenlijk heel praktisch. Er is een
probleem en samen gaan we kijken hoe we dat het beste
kunnen oplossen. Uit deze projecten zijn strategieën te
destilleren die ook voor andere gemeenschappen
waardevol kunnen zijn.
SAMEN VOORUIT!
Met vier geweldige gemeenschappen uit het hele land die
op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel
Erfgoed in Nederland staan, heb ik mogen werken. Met
de werkgroep Driekoningen zingen in Goirle (Brabant)
hebben we een nieuwe generatie kinderen verbonden
aan een eeuwenoude traditie, de handmatig klompenmakers
in Enter (Overijssel) zijn hard aan het werk om
hun meester-leerling onderwijs voor het eerst gestructureerd
op papier te zetten, de heren van de Rotterdamse
snuif- en specerijenmolens hebben een plan gemaakt om
hun vrijwilligersbestand uit te breiden en last but
certainly not least strijden de woonwagenbewoners uit
heel het land voor hun gemeenschap en tegen het
uitsterfbeleid.
Driekoningenzingen: een oude traditie
in een nieuw jasje
In Midden-Brabant wordt al eeuwenlang het Driekoningenzingen
(3KZ) gevierd. Kinderen gaan op 6 januari
verkleed als drie koningen langs de deuren en krijgen
een kleine traktatie als beloning voor hun vaak schattige
gezang. Opa’s, oma’s, vaders en moeders hebben er goede
herinneringen aan! Maar de laatste jaren kwamen er
steeds minder kinderen naar het juryzingen in Goirle.
16 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 17

Met als dieptepunt veertien zingende koninkjes in
2015. Hier moet verandering in komen! Bijkomende
uitdaging is de wens van Bernard Robben om na
zeventien jaar trouwe dienst als coördinator afscheid
te nemen. Een groot gat om te vullen.
De allesbepalende startvraag is: wat is de kern van de
traditie? Gemeenschappelijkheid, geven, verkleden
en juryzingen, dat zijn dé elementen die doorgegeven
moeten worden, zei de gemeenschap. Ze dienen
bovendien als basis voor een nieuwe variatie op de
eeuwenoude traditie. Daarnaast wordt een strategie
besproken: eerst de traditie vernieuwen en daarna
nieuwe vrijwilligers zoeken. Met deze kaders gingen
we aan het werk.
Het 3KZ moet terug naar de straat, waar de traditie
zich oorspronkelijk afspeelde, dat is de vaste
overtuiging van de werkgroep. Van andere, soortgelijke
tradities kennen we de aantrekkingskracht van
de pracht en magie van een lampionnenoptocht in de
donkere wintermaanden. Vooral kinderen vinden dit
geweldig, niet toevallig ook de doelgroep. En ouders
zien hun kinderen graag deelnemen aan een goed
georganiseerde optocht, als verantwoord en traditioneel
vermaak. Ook nodigden we een koor uit het
dorp uit om te zingen bij de start van de optocht en
keken we kritisch naar de verschillende elementen
van het juryzingen in het cultureel centrum. Deze
basiselementen zijn we gaan voorbereiden.
Broodnodig was het ook om de jury te verjongen.
Hiervoor is samengewerkt met de Jeugdgemeenteraad
van de gemeente Goirle. Elke twee jaar komt er
een nieuwe jeugdgemeenteraad, waardoor de
werkgroep steeds opnieuw een zichzelf verjongende
jury kan inzetten. Daarnaast is het een natuurlijke
samenwerking met de eigen doelgroep. Het zijn dit
soort verbindingen met bestaande organisaties die
voor een gemeenschap zeer nuttig zijn.
Met een publiciteitscampagne, uitgedacht door
studenten van de Reinwardt Academie, is het hele
dorp door middel van posters bekendgemaakt met
het 3KZ-nieuwe stijl. Vijftig lampionnen zijn er
gekocht. ‘Wat zou het mooi zijn als die op zouden
gaan,’ zei de werkgroep. Dankzij de nieuwe elementen
en de publiciteit gingen ze schoon op. Wel
honderd kinderen en ouders stonden op het
Kloosterplein. Het Gemengd Koor Goirle en een
theatergroep waren aanwezig om te zingen en de
sfeer te verhogen. Terwijl de verkeersregelaar
vakkundig de route veiligstelde, liep een lange
sliert door de Goirlese straten. Na aankomst in de
Snuifreder: het zijn de mensen om
wie het draait
In feite zijn het natuurlijk de wieken die alles laten
draaien bij de prachtige Rotterdamse industriemofoyer
van het cultureel centrum Jan van Besouw begon het
binnen programma. En wat goed is, blijft: samen juryzingen,
lekkere chocolademelk en de oude vertrouwde eierkoek, met
voor één kind de geluksboon.
Tot blijdschap van de gemeenschap is een van de werkgroepleden
opgestaan om met de nieuwe blauwdruk de komende
jaren coördinator te zijn. Essentieel bij het succes van de editie
2016 is de gezamenlijke wil om scherp te kijken naar de
kernwaarden van de traditie, wat behouden moet blijven en
welke ruimte er is om te ontwikkelen. Door dit goed te
analyseren en actie te ondernemen om nieuwe eigentijdse
elementen toe te voegen, kan een jaarlijkse traditie als het
3KZ nieuw leven worden ingeblazen.
Klompen maken: werken aan het fundament
van meester-leerlingonderwijs
In het Twentse klompendorp Enter bevindt zich behalve een
klompenmuseum ook een werkplaats, waar meester Ton
Verheijen en zijn leerlingen elke donderdagavond samenkomen.
Ton, achtvoudig Nederlands kampioen handmatig
klompen maken, is nog een van de weinige ambachtelijke
klompenmakers die hun kennis overdragen. Kennis over
technieken, hout, gereedschap en maten, die alleen in zijn
hoofd zit en niet op papier staat. Hier moet verandering in
komen. Nu is de tijd om al die kennis voor toekomstige
generaties te bewaren.
Tijdens de startbijeenkomst werd onder het genot van koffie
en Twentse krentenwegge vrijuit nagedacht over de noodzaak
van een onderwijsprogramma en de vorm die dit zou moeten
hebben. Duidelijk is dat Ton de aangewezen man is om het te
schrijven. Hij heeft de kennis en door hem te stimuleren deze
op schrift te stellen en hem te begeleiden bij de structuur en
een didactische werkwijze, wordt een kwalitatief hoogwaardig
onderwijsprogramma ontwikkeld.
Handmatig klompen maken is niet iets dat je na een cursusje
kan. Pas na twee jaar heb je het een beetje in de vingers. De
doelgroep van het uiteindelijke onderwijsplan bestaat dan ook
uit de meesters die hun kennis willen overdragen aan leerlingen,
die op hun beurt bereid zijn om deel te nemen aan het
langjarige traject om zich te bekwamen in het klompenambacht.
Het kloven van het eerste stuk hout, behouwen van dit
stuk tot de grove vorm, het verder vormgeven van de buitenkant,
het boren van het voetgat en de uiteindelijke afwerking.
Deze zes hoofdstappen vormen de structuur van het onderwijsplan,
uitgesplitst in tientallen kleinere stappen en ondersteund
door een veelvoud aan foto’s, vakkundig geschoten
door de vrouw van Ton.
Tijdens het schrijfproces wordt Ton steeds ambitieuzer. Waar
we eerst zes lesbrieven zouden maken die helder en bondig
zijn kennis samenvatten, speelt al snel een oud idee bij hem
Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed
Nederland gaf opdracht om vier gemeenschappen
te helpen bij hun erfgoedzorg.
op: een boek waarin zijn praktische kennis over het
ambacht samen met verschillende randonderwerpen
zoals gereedschappen, maten en verf, is vastgelegd
voor toekomstige generaties. Ook de vele verhalen
van de oude klompenmakers met wie Ton nog heeft
gewerkt kunnen hierin een thuis vinden.
De klompenmakers hadden een duidelijke vraag:
help ons een onderwijsprogramma te maken. De
kennis is aanwezig, het gaat dus om het begeleiden
van het schrijfproces en het structureren en redigeren
van de teksten. Klompen maken is gecompliceerd,
dus het is verstandig om gezamenlijk aan een
onderwijsprogramma te werken om een helder
programma te ontwikkelen. Ook voor andere
gemeenschappen is dit een waardevolle les. De
kennis bezit de gemeenschap, maar een goed
onderwijsplan maken is ook een soort ambacht.
Door externe hulp in te schakelen weet je dat zowel
inhoudelijk als didactisch een goed product wordt
ontwikkeld.
lens De Ster en De Lelie. Als je langs de Kralingse Plas richting
de molens loopt, zie je dit iconische Hollandse plaatje. En
binnen wordt het alleen nog maar mooier. Maar daar wordt
ook duidelijk: zonder de toegewijde maalploeg geen draaiende
wieken. Het zijn dus toch de mensen om wie het draait.
De maalploeg houdt een razend interessant ambacht in stand:
het malen van snuiftabak en specerijen, dat letterlijk in geuren
en kleuren kan worden beleefd door de bezoeker. En dat op de
laatste plek ter wereld waar het bedreven wordt! Wie er nog
nooit is geweest, kan ik van harte aanbevelen om er snel langs
te gaan. De molen is elke tweede zaterdag van de maand en
soms op donderdag van 10.00 tot 16.00 uur open voor publiek.
De rondleider van dienst vertelt kundig hoe de molen en het
ambacht werken. Voor je ogen zie je dat de heren grote
tabaksbladen ambachtelijk verwerken tot fijne snuiftabak. En
hoe de gigantische maalstenen de kaneelstokjes en andere
specerijen vermalen. Misschien vindt u het zo geweldig, dat u
binnenkort ook zelf tussen de maalstenen staat te werken!
Toen ik zelf de eerste keer binnenliep in de molen en de heren
aan de koffie zag zitten, waande ik mij even in de negentiende
eeuw. Niet alleen in de molen, maar ook in het bijgebouw leek
de tijd te zijn stilgestaan. Dit bleek dan ook de aanleiding voor
een van de wensen van de maalploeg: een nieuw inrichtingsplan
voor de molen, om het verhaal ook in de molen zelf beter
18 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 19

Woonwagenbewoners
zijn trots op hun
cultuur.
aan de bezoekers te vertellen. Daarnaast was
publiciteit, het werven van vrijwilligers én een
opvolger voor snuifreder Jaap Bes een knelpunt. Veel
te doen!
Het is in ieder geval lastig om vrijwillige molenaars
te vinden die ook de receptuur en de techniek van
snuiffabricage en specerijenmaalderij willen leren.
Laat staan om een opvolger te vinden voor molenaar
Jaap Bes. Deze karaktervolle snuifmolenaar is al
jaren de spil van de molens. Hij is de man met de
kennis over ambachtelijke recepturen en de vervaardigingswijzen.
Samen schreven wij een artikel voor
Gildebrief, waarin de vacante positie wordt bekendgemaakt
in de hoop dat dat een of meer molenaars
dit prachtige ambacht gaan overnemen.
Er is een publiciteitsplan geschreven met het doel
mensen ‘over de drempel’ van de molen krijgen. Om
de maatschappelijke waarde van de molen te tonen,
is het belangrijk om het bezoekersaantal te vergroten.
Dit draagt ook bij aan de kans op een stabiele
toekomst voor de molen, nu de gemeente Rotterdam
deze wil verkopen.
Om mensen de molen te laten bezoeken, moeten ze
er in eerste instantie mee bekend zijn. Veel dagjes uit
worden op dit moment gepland via internet. Bij
verschillende sites kan de molen worden ingevoegd
in de ‘standaard’-uitjes. Bijvoorbeeld via dagjeweg.nl
kun je nu de snuifmolens vinden. Sommige sites
hebben echter ook een speciaal moment nodig om
het erin te voegen. Met dit als startpunt wordt in de
loop van 2016 een molendag georganiseerd.
Woonwagencultuur:
publiciteit tegen het uitsterfbeleid
Wellicht nog meer dan bij andere gemeenschappen
was de plaatsing op de Nationale Inventaris Immaterieel
Cultureel Erfgoed een erkenning van formaat
voor Vereniging Behoud Woonwagencultuur in
Nederland. De reizigers, zoals de woonwagenbewoners
zichzelf graag noemen, hebben te kampen met
vooroordelen. En laat ik eerlijk zijn: die had ik ook.
Na een half jaar kan ik maar één ding zeggen, wat
een geweldige mensen! Wat een hartelijkheid. Met
een cultuur waar ze met recht trots op zijn.
De kernwaarden van de woonwagencultuur zijn een
sterk gevoel van gemeenschappelijkheid en in
nabijheid van meerdere generaties het leven met
elkaar delen. Wonen in een woonwagen is een
belangrijke voorwaarde, een stenen huis gaat recht
tegen hun cultuur in. De woonwagencultuur wordt
echter bedreigd, door het als discriminerend ervaren uitsterfbeleid
dat veel gemeenten voeren. Dit houdt in dat vrijgekomen
woonwagenstandplaatsen worden opgeheven, terwijl er
een groot tekort is aan standplaatsen voor de woonwagens.
De reizigers willen, net als elke Nederlander, de mogelijkheid
krijgen zelf een woonvorm te kiezen. Daarom willen ze
positieve gesprekken voeren met instanties en personen die in
staat zijn hen op nationaal niveau te helpen. Samen hebben wij
een strategie uitgestippeld om hun verhaal te vertellen.
De afgelopen jaren zijn de reizigers gesteund door de Europese
Commissie tegen Racisme en Intolerantie, het College voor de
Rechten van de Mens, de VN en verschillende uitspraken van
de Nederlandse rechters en juristen. Ondanks de steun van
deze instanties is er bij politiek en bestuur veel onverschilligheid
over de discriminatieproblematiek. Dit en meer is gevat
in een brief die samen met een minidocumentaire wordt
verstuurd, als start van een dialoog. Deze krachtige documentaire
is samen met de gemeenschap gemaakt door studenten
van de Reinwardt Academie en te vinden op de Facebookpagina
van de Vereniging Behoud Woonwagencultuur in
Nederland.
Het slot van de brief spreekt voor zichzelf: ‘Wij willen het
wantrouwen tussen overheden en reizigers wegnemen en
bouwen aan vertrouwen. Zodat wij onze cultuur kunnen
voortzetten, voor onszelf, onze kinderen en kleinkinderen. Wij
hopen van harte dat u in wilt gaan op onze uitnodiging tot een
constructief gesprek, zodat wij gezamenlijk kunnen kijken op
welke wijze gemeenten kunnen worden bewogen om hun
discriminerend beleid te wijzigen.’
Lessen leren
Tijdens de begeleiding van de gemeenschappen werd duidelijk
dat met name een frisse blik op een bestaande uitdaging
waardevol en nuttig is. De startgesprekken waren stuk voor
stuk intensieve uitwisselingen van ideeën. Wat vormt het
fundament van onze traditie? Wat is onze kracht? Welke
knelpunten zijn er? En welke kant willen we gezamenlijk op?
Een eerlijk antwoord op deze vragen en de wil om samen
vooruit te gaan zijn essentieel bij het aanpakken van een
knelpunt. Daarna moet een werkbare strategie worden
ontwikkeld met een concreet doel waar gezamenlijk naar toe
gewerkt kan worden. Waarbij het liefst elk lid van de gemeenschap
een kleinere of grotere rol draagt. Regelmatig evalueren
is ook een must, zodat iedereen weet waar het project staat en
er eventueel kan worden bijgestuurd.
Ik heb meegedacht, meegeholpen en mee gelachen met vier
springlevende gemeenschappen die zin hebben in de toekomst.
Want ook dat is een les uit dit project: immaterieel
erfgoed gaat bovenal over mensen die met hart en ziel zich
inzetten voor hun traditie. ‹
20 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 21

In de hectiek van alledag
maken de processiegangers
ruimte voor bezinning.
De Nederlandse Bisschoppenconferentie was vertegenwoordigd.
Een ingetogen processie in Amsterdam
De Stille Omgang
De Stille Omgang, die jaarlijks rond 12 maart in Amsterdam wordt gehouden, is de grootste
De bewogen geschiedenis gaat terug
naar het jaar 1345, waarin volgens de
overlevering een zieke man in de
Kal verstraat het laatste sacrament
ontving. Kort hierna moest de zieke
overgeven. Het braaksel, met hierin
de hostie die de zieke net tot zich had
genomen, werd in het haardvuur
gegooid. De volgende dag bleek dat
de uitgebraakte hostie onaangetast was
en niet verbrand. De ongeschonden
hostie werd door de priester van de
Nicolaaskerk (de huidige Oude Kerk)
opgehaald, maar op miraculeuze wijze
keerde de hostie terug naar het huis aan
de Kalverstraat. Dit herhaalde zich nog
tot tweemaal toe. Dit werd gezien als
een bevestigingsmirakel en als teken dat
Tekst en foto’s Sanne Derks
bewaard gebleven processie van Nederland. Sterker nog, het is de belangrijkste rituele manifestatie
van de rooms-katholieke kerk die ons land rijk is.
men de plaats van het eerste mirakel
moest inrichten als vereringsplaats.
Kapel Heilige Stede
Zodoende werd er reeds in 1346
begonnen met de kapel op de plaats van
het huis in de Kalverstraat Deze werd in
1347 ingezegend. In 1421 brandde de
eerste kapel af tijdens een stadsbrand.
Ook de tweede kapel die op deze plek
werd gebouwd, ging gedeeltelijk in
vlammen op tijdens een volgende
stadsbrand in 1452. De derde kapel
heeft tot 1908 op deze plek gestaan,
maar werd op gezag van de protestantste
kerkenraad gesloopt. De kapel droeg de
naam Heilige Stede, wat verwijst naar de
haardstede waarin de uitgebraakte
hostie, onaangetast door het vuur,
gevonden werd. In 2001 is er een
gevelsteen geplaatst in de Kalverstraat
om het mirakel te gedenken.
Na de bouw van de kapel groeide
Amsterdam in de veertiende en
vijftiende eeuw uit tot een belangrijk
pelgrimsoord. Jaarlijks werden er grote
sacramentsprocessies georganiseerd,
waarbij bedevaartgangers uit het hele
land naar Amsterdam kwamen om het
mirakel te herdenken en te eren. Zelfs
keizer Maximiliaan, grootvader van
Karel de Vijfde, zou naar de Heilige
Stede gepelgrimeerd zijn om er genezing
te zoeken.
Plundering
In 1578 kwam er een abrupt einde aan
de cultus. Dat jaar trokken de Geuzen
de stad binnen en werd de Reformatie
ingevoerd. Op de Sacramentsdag werd
de Heilige Stede geplunderd en ontheiligd.
In een van de bronnen uit die tijd
wordt gezegd dat de plunderaars zelfs
hun behoeften deden op de plaats
waar volgens de overlevering in 1345
de hostie gevonden was. Deze brute
daad had een tegengesteld effect: de
katholieken werden juist gestimuleerd
om het mirakel te eren. Hoewel het
stadsbestuur in protestantse handen
kwam, bleef het Begijnhof katholiek.
Door de geografische nabijheid verplaatste
de verering van het mirakel
zich naar deze plek, die dienst deed
als schuilkerk voor katholieke
Amsterdammers.
Gedurende de zeventiende en achttiende
eeuw nam de belangstelling
voor de viering af. Jaarlijks werden er
vieringen gehouden waarbij individueel
devotionele omgangen gelopen werden
22 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 23

Jaarlijks lopen
over de route van de vroegere Sacramentsprocessie.
Na 1800 werd de
verering nog maar beperkt voorgezet
door Amsterdamse katholieken. Rond
het eeuwfeest van het mirakel in 1845
nam de interesse weer even toe, om pas
aan het eind van de negentiende eeuw
weer echt op de kaart te worden gezet.
Stille Omgang
Na het herstel van de bisschoppelijke
hiërarchie in 1853 duurde het nog tot
1881 voordat de verering nieuw leven
werd ingeblazen. Dat jaar vormt de basis
voor het ontstaan van de Amsterdamse
Stille Omgang zoals deze nu nog gevierd
wordt. In 1881 besloten twee Amsterdammers,
Joseph Lousbergh en Carel
Elsenburg de processie vanuit de Mozes
en Aäronkerk in ere te herstellen.
Lousbergh was in het bezit gekomen
van een historische bron waarin de
route van de Sacramentsprocessie zoals
deze tijdens de Middeleeuwen werd
gelopen, werd beschreven. Hierop
initieerden de mannen een jaarlijks
terugkerende tocht volgens diezelfde
route. In eerste instantie werd deze tocht
‘omgang’ genoemd, een term die
verwijst naar de middeleeuwse processie,
die veelal ‘ommegang’ werd
genoemd, omdat de stoet meestal een
min of meer cirkelvormige route aflegde
en terugkeerde naar de kerk. Door het
nadrukkelijke zwijgen kwam later de
term Stille Omgang in zwang. Het stille
en ingetogen karakter verwijst naar de
tijd van de Reformatie, waarin publiek
vertoon van katholieke uitingen niet
getolereerd werd. De leidende groep
noemde zich het ‘Gezelschap van de
Stille Omgang’, een organisatie die nu
nog steeds bestaat.
Aantal devoten
De Stille Omgang kreeg al snel belangstelling
van katholieken buiten Amsterdam.
In groepjes kwamen zij dan naar
Amsterdam om de omgang te lopen.
Deze afdelingen werden zustergemeenschappen
genoemd. Momenteel zijn er
nog rond de vijftig zustergemeenschappen
die jaarlijks naar Amsterdam
pelgrimeren om de omgang te lopen.
Opmerkelijk is het succes bij, en de
snelle toename van het aantal devoten.
In 1881 liep een tweetal personen voor
het eerst de route. In het jaar 1887
waren dat er al 100, door de officiële
goedkeuring door de rector van het
Begijnhof waren het er in 1888 al 500.
Tot 1905 waren er jaarlijks ongeveer
1500 deelnemers. De sloop van de kapel
in 1908 had een tegengesteld effect. In
1920 werden er 20.000 processiegangers
geteld. Door de aanhoudende groei was
het zelfs nodig om de Omgang gedurende
twee of zelfs drie nachten te
houden. Het hoogtepunt lag in de jaren
vijftig en zestig, toen er naar schatting
zelfs 60.000 mensen deelnamen. Pas
vanaf 1968 mochten er ook vrouwen
deelnemen. In de hoogtijdagen kende
Nederland maar liefst 300 zustergemeenschappen.
Geen enkele Nederlandse
bedevaart kende ooit een
vergelijkbaar aantal deelnemers,
afkomstig uit het gehele land.
Eind jaren zestig nam het aantal
deelnemers geleidelijk af. Jaarlijks
kwamen er nog tussen de 8000 en
10.000 gelovigen. Tegenwoordig wordt
de Omgang elk jaar nog door ongeveer
6000 tot 7000 katholieken gelopen.
Officieel begint de route bij het Begijnhof
en gaat via het Spui, langs de locatie
van de Heilige Stede in de Kalverstraat,
richting Dam en Centraal Station, en
dan via de Warmoesstraat en de Nes
weer terug naar het Begijnhof. Omdat
het een cirkelvormige route betreft, is
het ook mogelijk een ander begin- of
eindpunt te hanteren. De aanzienlijke
hoeveelheid pelgrims, die met bussen en
treinen uit heel Nederland komen,
kunnen de mis vieren in een van de
kerken in de buurt van de route, die
meerdere keren missen houden.
Nederlandse Bisschoppen
Dit jaar werd de Stille Omgang op
unieke wijze ingeluid in de Nicolaasbasiliek.
Voor het eerst werd hier een
eucharistie gehouden in het bijzijn van
vrijwel alle leden van de Nederlandse
Bisschoppenconferentie. Dit is het
permanente orgaan van de katholieke
duizenden
mensen mee in de
Stille Omgang in
Amsterdam.
In 1345 gebeurde het wonder, de oorsprong
van de Stille Omgang.
kerk dat het beleid in Nederland bepaalt
en het bestaat uit dertien bisschoppen
en hulpbisschoppen. Er waren er maar
liefst twaalf aanwezig om onder leiding
van kardinaal Van Eijk de mis te vieren.
Sinds 2005 wordt er ook jaarlijks een
jongerenprogramma georganiseerd.
Ook dit jaar vond er zo’n speciaal
programma plaats. Binnen het thema
Barmhartigheid kwam een Syrische
vluchteling zijn verhaal vertellen,
werden er diverse workshops gegeven
en was er ruimte voor bezinning en
gebed, alvorens de jongeren de Omgang
gingen lopen. In de afgelopen jaren is er
zowel bij de ouderen, als bij de jongeren
meer aandacht voor meditatie en
reflectie.
Stille tocht
De Stille Omgang heeft een rol gespeeld
in de opkomst van stille tochten. Deze
collectieve publieke manifestaties zijn in
de loop der jaren een algemeen geaccepteerd
fenomeen geworden binnen de
Nederlandse herdenkingscultuur. Zo
werden na de oorlog de eerste seculiere
‘stille omgangen’ georganiseerd ter
herdenking van de oorlogsslachtoffers.
Sinds de jaren negentig heeft zich onder
de naam ‘stille tocht’ een frequenter
ritueel ontwikkeld. De stille tocht wordt
met name georganiseerd na incidenten
van zinloos geweld met dodelijke
slachtoffers, na rampen of verkeersongelukken
waar jongeren bij betrokken
waren.
Ook de motieven om deel te nemen aan
de Stille Omgang zijn niet altijd meer
religieus. Matthijs Jansen, jongerenpastor
van het Bisdom Haarlem en organisator
van het jongerenprogramma,
vertelt dat een van de doelstellingen is
om ruimte te maken voor bezinning. ‘In
de hectiek van alledag, in de drukte van
de stad, proberen wij ruimte te maken
om stil te staan bij jezelf, de ander, het
leven en de toekomst.’
Ook de 76-jarige Annet vertelt over haar
deelname aan de Stille Omgang dat ze er
vooral rustig van wordt. ‘Het creëert een
gevoel van verbondenheid. Samen met
de anderen lopen we door het hectische
centrum van de stad.’ In de Warmoesstraat,
tussen toeristen, dronken en
stonede jongeren worden ze nageroepen:
‘Hé, waarom zeggen jullie niks?’
Annet glimlacht en schudt haar hoofd
meewarig. Ze pakt haar rozenkrans en
loopt achter haar zustergroep richting
de Dam.
‹
Nederland draagt het
ambacht van molenaar
voor bij UNESCO
De allereerste nominatie van het Koninkrijk
der Nederlanden voor de Representatieve
Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van
de Mensheid is officieel ingediend.
Het voordrachtdossier van het traditionele
ambacht van de molenaar die wind- en
watermolens bedient, werd eind maart
formeel ingediend bij de UNESCO Hoofdzetel.
Riet de Leeuw, van het Nederlandse Ministerie
van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
en Margot Llompart, afgevaardigde van de
Permanente Delegatie van het Koninkrijk
der Nederlanden voor UNESCO, overhandigden
het voordrachtdossier aan Tim Curtis,
hoofd van de Sectie Immaterieel Erfgoed.
We zullen nu geduldig moeten wachten op
de vergadering van het Intergouvernementeel
Immaterieel Erfgoed Comité in 2017 of
het Comité inderdaad zal besluiten om het
ambacht van de molenaar een plaats te
geven op de UNESCO lijst van Immaterieel
Cultureel Erfgoed.
24 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 25

B
O
E
K
E
N
HET LIED DAT ONZE
MOEDER ZONG
Muziek heeft de eigenschap de luisteraar naar een
andere wereld of tijd mee te leiden. Liedjes met een
verstaanbare tekst hebben dat nog sterker. In een
tijd waarin muziek minder alomtegenwoordig was
dan nu, werden liedjes van generatie op generatie
doorgegeven. Vooral voor oude mensen betekenen
deze liedjes een verbinding met vroeger, de dagen
van hun jeugd. Het doorgeven gebeurt steeds minder,
zodat deze liedjes vergeten dreigen te worden.
De gezusters Dings uit het Brabantse dorp Liessel
hebben een uitgebreid liedrepertoire tot hun
beschikking. Het zijn oude liedjes die zij van hun
moeder geleerd hebben, van het Brabantse platteland.
De auteurs van het boek Het lied dat onze
moeder zong – overigens tevens de titel van een van
hun liedjes – hebben in een periode van acht jaar
ruim vijfhonderd liedjes van Anna van Gog-Dings
en Jeanette van der Putte-Dings opgenomen. Naast
de liedjes hebben de auteurs ook biografische gegevens
opgeschreven en herinneringen die bij de
liedjes horen. Het levert een interessante inkijk in de
Brabantse liedcultuur en het leven op het Brabantse
platteland.
Het zingen van oude, traditionele liederen is na de
Tweede Wereldoorlog nog lang doorgegaan zodat er
nog veel interessant materiaal beschikbaar was ten
tijde van de opnames. De zussen waren toen rond de
zeventig jaar. De liederen hadden voor hen een grote
emotionele en culturele waarde. Zij gingen over tal
van onderwerpen uit het dagelijkse leven.
Het boek besteedt na een inleiding waarin de werkwijze
is beschreven, veel aandacht aan de leefwereld
van de zangeressen. Daarna zijn de liederen
globaal ingedeeld per thema zoals ouders en kinderen,
liefde en huwelijk, ongeluk en tegenspoed,
oorlog, geloof, natuur, normen en waarden, rituelen
en dergelijke onderwerpen. De liedjes zijn volledig
uitgeschreven, compleet met muzieknotatie. Door
deze aanpak is een compleet beeld ontstaan van
een bijna verdwenen tijd.
Ton Dekker en Henk Kuijer, Het lied dat onze
moeder zong. Een inkijk in de vroegere liedcultuur
op het Brabantse platteland. De liederen van Anna
van Gog-Dings en Jeanette van der Putten-Dings
(Heiloo, 2015).
OMGAAN MET
SUPERDIVERSITEIT
Het derde nummer van 2015 van het Vlaamse tijdschrift
Volkskunde is geheel gewijd aan de veranderingen
in de cultuur in een veranderende samenleving
en het denken hierover. De redactie werd voor
deze gelegenheid uitgebreid met diverse gastredacteuren
uit binnen- en buitenland.
Werd immaterieel erfgoed ten tijde van het opstellen
van de UNESCO conventie voor het borgen van
immaterieel cultureel erfgoed in 2003 nog gezien
als iets dat vrij geïsoleerd was en zelfs beschermd
moest worden tegen invloeden van buitenaf, in de
tussentijd hebben de ontwikkelingen in de samenleving
niet stilgestaan. Momenteel tekent zich een
totaal ander beeld af.
Nieuwe cultuuruitingen zijn niet meer groeps- of
etnisch gebonden, integendeel: culturen beïnvloeden
elkaar en vermengen zich tot nieuwe vormen,
de zogenaamde superdiversiteit. De culturele wetenschappen
hebben dit proces al een tijd geleden
gesignaleerd en zijn druk bezig het te analyseren.
Er gaan dan ook verschillende stemmen op om de
tekst van de UNESCO conventie aan te passen aan
deze veranderde situatie. Superdiversiteit is een gevolg
van multiculturaliteit. Wetenschappers en beleidsmakers
volgen deze nieuwe dynamische ontwikkelingen
met grote aandacht.
In dit nummer van Volkskunde zijn verschillende
interessante geluiden te horen
over hoe men met dit immaterieel
erfgoed zou kunnen omgaan. Daarnaast
wordt ingegaan op de verschillen in immaterieel
erfgoed zoals die op de inventarissen
van Nederland en Vlaanderen
staan. Een aanrader voor iedereen die
geïnteresseerd is in immaterieel erfgoed.
Volkskunde, tijdschrift over de cultuur van
het dagelijkse leven, nummer 3, 2015.
BOUWEN VAN
VAKWERKHUIZEN
De karakteristieke vakwerkhuizen uit
vooral Limburg zijn wel bekend. Honderden
jaren was dit de geijkte manier om
huizen, schuren en andere gebouwen te
bouwen in streken waar hout en leem
voorhanden waren. Het was een gemakkelijke
en naar verhouding goedkope
manier van bouwen. Hele generaties van
timmerlieden kenden alle geheimen van
de speciale constructies die nodig waren
voor deze houtskeletbouw.
Het boek Vakwerkbouw. 600 jaar bouwen
met hout en leem in Zuid-Limburg en
omstreken is volgens de auteur voornamelijk
bedoeld als informatiebron voor
geïnteresseerden die een restauratie of
renovatie van een vakwerkgebouw willen
uitvoeren. Het begint met een historisch
overzicht en gaat in op het verschil
tussen vakwerkbouw op het platteland
en in de steden. In de steden was door
het gebrek aan ruimte een ander soort
huizen nodig en het risico op brand heeft
de ontwikkeling van hout-met-leem
naar minder hout en steen in plaats van
leem ingezet. Constructies, gereedschap,
versieringen, alles wordt uitgebreid beschreven
in het boek. De essentie van
vakwerkbouw was de verbinding met
pen en gat, er werden vrijwel geen metalen
onderdelen zoals nagels of krammen
gebruikt.
Al deze kennis is eeuwenlang bewaard
gebleven en doorgegeven van generatie
op generatie. Helaas komt dat aspect in
het boek amper aan de orde, terwijl dat
juist zo interessant is vanuit het oogpunt
van immaterieel erfgoed. Wel gaat de
auteur in het laatste hoofdstuk in op de
herwaardering van de houtskeletbouw,
niet alleen om te restaureren, maar ook
toegepast als nieuwbouw. ‘Vakwerk was
en is een duurzame en ecologische manier
van bouwen (...) en als zodanig heeft
het een nieuwe kans gekregen in de moderne
tijd, waarin dit soort eisen belangrijk
zijn geworden. De auteur benadrukt
wel dat de nieuwe houtskelethuizen
voorzien moeten zijn van moderne elementen
als zonnepanelen, hoogrendementsglas
en dergelijke. Al met al is het
een interessant boek dat vooral ingaat
op de materiële aspecten van deze oude
bouwwijze.
Coen Eggen, Vakwerkbouw. 600 jaar
bouwen met hout en leem in Zuid-Limburg
en omstreken (Nijmegen 2016)
DE MAGISCHE WERELD
VAN GLAS
In dit kleurrijke boek vol foto’s en andere
afbeeldingen worden kinderen rondgeleid
langs de talloze toepassingen en
mogelijkheden van glas. Het boek is toegankelijk
geschreven voor kinderen rond
tien jaar. Het begint met een heldere uitleg
wat glas is en hoe het ontstaat. ‘De
allereerste glasmakers op aarde waren
de vulkanen!’
Na een korte reis door de geschiedenis
wordt de jonge lezer zelf meegenomen
op een wonderbaarlijke tocht die voert
van glazenwassers en glasvezelleggers
via de kermis, glaskunstenaars en een
knikkerwedstrijd naar glasfabrieken en
het Nationaal Glasmuseum Leerdam.
Dat is niet toevallig, want het boek is uitgegeven
op initiatief van het Nationaal
Glasmuseum Leerdam.
Op een speelse manier krijgt de lezer veel
uitleg en leert allerhande weetjes over
glas. Zowel de praktische als de artistieke
toepassingen krijgen aandacht, zelfs diverse
manieren van hergebruik komen
aan bod. De talloze, kleurrijke foto’s bieden
goede toevoegingen aan de tekst,
want zoals de bekende glasontwerper
Andries Copier al zei: ‘Schoonheid in glas
valt nauwelijks in woorden samen te vatten.
Je kunt het alleen maar zien.’
Oude en nieuwe technieken en toepassingen
wisselen elkaar af. De vele opdrachten
tussendoor en aan het einde laten
de kinderen zelf experimenteren met
de mogelijkheden van glas. Maar het zelf
maken van glas is voorbehouden aan de
experts van het Nationaal Glasmuseum
Leerdam. Daar kunnen kinderen soms
wel meehelpen met glasblazen. Ze krijgen
ook uitleg over glasblazen, een ambacht
dat niet meer door veel mensen
wordt uitgeoefend vanwege de concurrentie
van glasfabrieken.
Glas is een boek dat de magie van glas
probeert over te brengen op een nieuwe
generatie en hen tracht te interesseren
voor het ambacht van glasblazen. Na
het uitlezen van het boek en het doen
van alle opdrachten is de jonge lezer met
recht een glasexpert!
Ceciel de Bie en Reinoud Leenen, Glas.
Word een glasexpert! (Amsterdam, 2015)
26 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 27

Nieuwe
uitdagingen
voor de
UNESCO
Conventie
Immaterieel
Erfgoed
28 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed
29

Begin 2016 bracht het Kenniscentrum
Immaterieel Erfgoed Nederland (voorheen
Nederlands Centrum voor Volkscultuur en
Tekst Pieter van Rooij,
Koen Embregts
Foto’s Nationale
Beeldbank
Immaterieel Erfgoed) samen met anderen
een stevige wetenschappelijke publicatie
uit over ‘Diversiteit en Immaterieel
Erfgoed’. Op 17 maart volgde in Brussel een
druk bezochte reflectiedag over hoe de
resultaten te vertalen naar de dagelijkse
praktijk. Hoe moeten de expertinstellingen
in Nederland en Vlaanderen omgaan met
de nieuwe realiteit van superdiversiteit?
Vanaf het begin was diversiteit een belangrijke
doelstelling van de Nederlandse regering. De
Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed
moet een beeld geven van de diversiteit van het
immaterieel erfgoed in Nederland. De inventaris
moet niet alleen de plattelandstradities in kaart
brengen, zoals die vooral te vinden zijn in de
oostelijke, noordelijke en zuidelijke delen van het
land. Ook de nieuwe stedelijke groepsculturen in het
westen verdienen een plek. Het Kenniscentrum
Immaterieel Erfgoed is in Nederland verantwoordelijk
voor de implementatie van de UNESCO Conventie,
pakte vanaf het begin de handschoen op. Ter
gelegenheid van de Nederlandse ratificatie werd
bijvoorbeeld in 2012 een tweedaagse studiedag
georganiseerd in Deurne, met op de tweede dag een
excursie naar Eindhoven, de graffiti hoofdstad van
Nederland, waar uitvoerig werd gedebatteerd met de
organisatoren van het Step in the Arena Festival, het
grootste graffiti evenement in de Benelux.
Werken aan een diverse inventaris
Het Kenniscentrum slaagde erin in snel tempo een
Nationale Inventaris op te zetten, met anno voorjaar
2016 bijna 100 tradities op de inventaris. Op de inventaris staan veel grote en kleine
tradities, van Koningsdag tot het Prijsdansen in Nieuw-Vossemeer. Inmiddels hebben
ook etnische tradities hun weg gevonden naar de Nationale Inventaris, zoals de Marroncultuur,
het Angisa binden en Koto maken in de Bijlmer, de Indische Rijsttafel, Chanoeka,
de Tambú en de Hennacultuur. Graffiti staat er nog niet op maar dit lijkt nog
slechts een kwestie van tijd, nu enkele graffiti artiesten de eerste stap hebben gezet op
weg naar een voordracht. Een graffiti tentoonstelling in het Amsterdam Museum en een
druk bezochte Erfgoedarena in de Reinwardt Academie vormden hiervoor mede de
katalysator.
Vlaanderen heeft niet een zelfde diversiteitsdoelstelling als Nederland en de lijst is dan
ook veel minder divers dan hier. Toch speelt het verlangen naar meer diversiteit op de
eigen inventaris ook daar een rol. Dat is precies de reden dat Jorijn Neyrinck, van de
Vlaamse expertinstelling Tapis Plein, het initiatief nam voor een verdiepende wetenschappelijke
publicatie over het onderwerp, met als bedoeling de nieuwe uitdagingen in
kaart te brengen. Jorijn is ook goed op de hoogte van de situatie in Nederland, omdat ze
in de Nederlandse Toetsingscommissie zit, die de voordrachten voor de Nationale
Inventaris beoordeelt. Ze nam contact op met het Nederlands-Vlaamse wetenschappelijke
tijdschrift Volkskunde, waar Kenniscentrum medewerker Albert van der Zeijden in
de redactie zit. Enkele jaren geleden voerde dit tijdschrift een vernieuwing door, waarbij
op instigatie van het Kenniscentrum meer aandacht kwam voor beleid en kennisontwikkeling
rondom immaterieel erfgoed. In de gastredactie nam naast Jorijn en Albert ook
Joke Vandenabeele plaats, verbonden aan de Faculteit Psychologie en Pedagogische
Wetenschappen van de Katholieke Universiteit Leuven.
30 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 31

Een lijvige boekpublicatie
Via een call for papers werd een breed team aan
wetenschappers bereid gevonden tot medewerking.
Omdat er nog sprake is van weinig ervaring en know
how op het terrein culturele diversiteit en de
immaterieel erfgoedconventie werd breed geworven.
Op die manier werden bijvoorbeeld een aantal
wetenschappers gevonden, die geen ervaring hebben
met de immaterieel erfgoedconventie, maar die wel
alles weten van diversiteit en interculturaliteit en
artikel over taalcultuur van jongeren in de superdiverse stad. Maar ook
vanuit meer traditionele hoek werden de mogelijkheden verkend, zoals
bijvoorbeeld blijkt uit artikelen over de betrokkenheid van nieuwe
Aalstenaars bij het vieren van het carnaval of, meer internationaal,
de omgang met minderheidsculturen zoals de Eskimocultuur in
Noordelijk Scandinavië. Het boekwerk telt zo’n 250 pagina’s.
In de bundel leggen vooral Jorijn Neyrinck en Albert van der Zeijden de
directe link met de UNESCO Conventie ter bescherming van het
Immaterieel Cultureel Erfgoed. Jorijn Neyrinck behandelt daarbij vooral
die hennakunst voordroeg voor de Nationale Inventaris, laat zich
bijvoorbeeld in haar werk inspireren door haar Marokkaanse roots
maar evengoed door hennatradities uit andere landen, zoals India. Haar
immaterieel erfgoed borgt ze door er op een dynamische manier mee
om te gaan, door bijvoorbeeld workshops te organiseren waarvoor ze
hennakunstenaars uit verschillende landen en uit verschillende tradities
uitnodigt. Volgens Albert van der Zeijden is hybriditeit niet zozeer een
bedreiging maar juist een uitdaging van ontplooiende creativiteit,
waarbij hij de invloedrijke denker Homi K. Bhabha citeerde, die vele
theoretische geschriften heeft aan de dynamiek van hybriditeit.
themanummer gaven een lezing. Ook werd het
overheidsbeleid belicht door Riet de Leeuw van het
Nederlandse Ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschap en door Hans van der Linden van het
Vlaamse Kunsten en Erfgoed. Keynote spreker was
Dirk Geldof, ondermeer Lector Diversiteit aan de
Hogeschool in Antwerpen en schrijver van het boek
Superdiversiteit en hoe migratie onze samenleving
verandert, dat al vijf drukken beleefde en inmiddels
ook in het Engels is vertaald. De dag werd voorgezeten
door Sophie Elpers, verbonden aan het Meertens
Instituut in Amsterdam en tevens lid van de Toetsingscommissie
van de Nationale Inventaris Immaterieel
Cultureel Erfgoed in Nederland.
Hoe kun je als
immaterieel
erfgoed professional
in Nederland en
Vlaanderen omgaan
met de nieuwe
realiteit van superdiversiteit?
Van diversiteit naar superdiversiteit
In een glashelder verhaal gaf Dirk Geldof de nieuwe
kaders en omstandigheden aan waarbinnen erfgoedprofessionals
tegenwoordig moeten werken. Hij wees
op grote veranderingen in de bevolkingssamenstellingen
van de grote steden, waarop ook het (cultuur-)
beleid moet inspelen. Ook in het verleden was er al
migratie, zoals in Nederland bijvoorbeeld met de
komst van Turkse en Marokkaanse gastarbeiders in
de jaren vijftig en zestig. Sinds de jaren negentig is de
situatie echter aanmerkelijk diverser geworden.
Migranten en vluchtelingen komen niet langer uit
een handvol landen maar uit de hele wereld. In
steden als Antwerpen en Rotterdam is de demografische
samenstelling radicaal gewijzigd. De grote
steden in het westen worden tegenwoordig gekenmerkt
door vele honderden etniciteiten. Geldof liet
een grafiek zien van de bevolkingssamenstelling in
Antwerpen waarbij in de groep 90 plussers het
aandeel autochtonen nog circa tweeënnegentig
procent bedraagt, maar in de groep onder de twintig
jaar nog slechts dertig procent is van alle Antwerpenaren.
In de nabije toekomst zal dit de realiteit zijn
van de Antwerpse bevolking als geheel.
daar in de praktijk ook ervaring mee hebben
opgedaan. Zo kwamen er bijvoorbeeld artikelen over
kunstzinnige projecten als de Zinneke Parade in
Brussel en werd ook de link gelegd met diversiteit en
inclusiviteit en met burgerschapsvorming. Voor de
verhalen uit de praktijk werden verschillende
instellingen bereid gevonden die, net als het Kenniscentrum,
experimenteren met diversiteit. Instellingen
zoals het Museum aan de Stroom in Antwerpen,
en het Nederlandse Imagine IC, dat in de praktijk
veel ervaring heeft opgedaan in werken met diversiteit
in de Amsterdamse Bijlmer. Voor de bundel
schreef Imagine IC medewerkster Jasmijn Rana een
het internationale perspectief, waarbij ze zich afvraagt of het diversiteitsbegrip
zoals dat gehanteerd wordt in de UNESCO conventie nog
wel spoort met de dynamiek van vandaag. Gaat UNESCO niet teveel uit
van een ‘multicultureel’ begrip van diversiteit, waarbij diversiteit wordt
opgevat als een reeks van naast elkaar bestaande, essentialistisch
opgevatte en quasi onveranderlijke culturen? Een zelfde kritiekpunt
formuleert ook Rik Pinxten, hoogleraar Antropologie in Gent, in de
bundel.
Aan de hand van het voorbeeld van de hennacultuur behandelt Albert
van der Zeijden de vraag van dynamiek en het ontstaan van mengvormen,
in de wetenschappelijke literatuur aangeduid met de term
‘hybriditeit’. Fatima Oulad Thami, de Rotterdamse Hennakunstenares
Reflectiedag op 17 maart
In de vernieuwende bijdragen aan het themanummer van Volkskunde
over ‘Immaterieel Cultureel Erfgoed en Diversiteit’ bleek al snel dat de
theorievorming over diversiteit inmiddels is ingehaald door een nieuw
concept, namelijk het concept van superdiversiteit, de term viel
hierboven al in samenhang met het artikel van Jasmijn Rana. Deze
superdiversiteit stond nog meer centraal tijdens de Reflectiedag, die op
17 maart in Brussel werd georganiseerd door Tapis Plein, samen met
onder andere het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland. De
bedoeling was wederom om theorie en praktijk met elkaar te verbinden.
Wat leert ons de recente theorievorming over superdiversiteit en hoe
kunnen we daar als erfgoedwerkers mee omspringen in beleid en
praktijk? Enkele van de auteurs die hadden meegewerkt aan het
In de jaren vijftig was een gekleurde medelander nog
een uitzondering, nu kijkt niemand meer op van een
Eritresche of een Colombiaanse Nederlander. Op het
platteland is het nog wat anders, maar in de grote
steden is diversiteit de norm geworden.
Nieuwe competenties
Volgens Geldof is superdiversiteit niet simpelweg de
overtreffende trap van diversiteit. Het is een geheel
nieuwe maatschappelijke realiteit, waarin niemand
meer een meerderheidspositie heeft en alle bevolkingsgroepen
kleine minderheden zijn geworden die
met elkaar moeten zien samen te leven. Geldof
noemde het een kwalitatieve breuk waarin de
32 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 33

diversiteit is genormaliseerd, een samenleving voorbij aan wij
en zij. Dit heeft ook gevolgen voor cultuur- en erfgoedbeleid,
waarin cultuur niet langer een gegeven is van vroeger, wat je
voor het nageslacht wil borgen, maar veeleer een proces van
gezamenlijke co-creatie vanuit een mix van culturen. Volgens
Geldof vraagt het om nieuwe, interculturele competenties van
de erfgoedprofessional.
Van der Zeijden noemde het voorbeeld van de Rotterdamse
West-Kruiskade, een straat met meer dan 160 etniciteiten. Op
dit moment wordt gewerkt aan een voordracht om het
immaterieel erfgoed van de West-Kruiskade voor te dragen
voor de Nationale Inventaris. Maar wat is immaterieel erfgoed
in zo’n diverse straat en wat ga je eigenlijk borgen van al die
160 etniciteiten? De superdiverse realiteit van de steden van
nu vraagt om een andere benadering, met meer aandacht voor
uitwisseling en hybriditeit. In Rotterdam is ervoor gekozen om
enkele voor de straat gezichtsbepalende elementen voor te
dragen: gezamenlijk gevierde feesten zoals Keti Koti en de
viering van het Chinees Nieuwjaar. Ook de diversiteit aan
eetculturen zal in de voordracht worden opgenomen.
een aanvraag die hij had gedaan met zijn collega
Gert Biesta in het kader van het Europese Horizon
2020 project, waarin wetenschappers werd gevraagd
om onderzoeksprojecten voor te dragen over hoe
erfgoed kan bijdragen aan een nieuw saamhorigheidsbesef,
‘a new sense of belonging’. Rutten voelde
zich enigszins ongemakkelijk bij dit instrumenteel
gebruik van wetenschap. Want wiens crisis moet er
eigenlijk door worden opgelost? Biesta en Rutten
probeerden de horizon vraag te herformuleren. Als
er al een crisis is, dan is het volgens Rutten een crisis
van de democratie. Meer kennis van elkaars culturen
leidt niet noodzakelijkerwijs tot meer begrip of
sociale cohesie. Het gaat volgens Rutten en Biesta
veeleer om samenleven in pluraliteit en om een
empathisch vermogen om verschillende perspectieven
samen te brengen. Cultureel erfgoedbeleid moet
niet zoeken naar coherentie maar naar dialoog en
soms zelfs strijd. We moeten werken aan een
‘cultureel erfgoed in wording’, zoals hij het formuleerde.
Jasmijn Rana behandelde het voorbeeld van de nieuwe
jongerenculturen zoals die in de Amsterdamse Bijlmer tot
uitdrukking komt in de taalcultuur. In de taalcultuur van
jongeren wordt een WIJ gecreëerd, maar dan wel een zeer
divers en fluïde wij, van wisselende groepen en gemeenschappen
en etnische grenzen overstijgend. Straattaal is echt een taal
voor een incrowd, die continu verandert. Hoe valt een
dergelijke fluïditeit nog te borgen vanuit het immaterieel
erfgoedperspectief dat UNESCO voorstaat? Er is geen vat op
te krijgen en dat moet je ook niet willen.
Diversiteit en burgerschap
Na het blok over diversiteit en superdiversiteit volgde een blok
over diversiteit, dialoog en democratie. Hoe is het gesteld met
ons wij-gevoel in een steeds diversere wereld? Als ‘wij’ niet
langer bestaat, wie zijn ‘wij’ dan? En wie bepaalt wat ‘wij’
moeten bewaren? Dat was de insteek van de lezing van Alex
van Stipriaan, verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
In zijn lezing passeerden allerlei onderwerpen de revue:
van de discussie over Zwarte Piet tot en met het wij-gevoel dat
de aanslagen in Parijs genereerde (‘Je suis Charlie’), twee
voorbeelden van ongemakkelijke momenten in de creëring
van een meer inclusief gericht wij-gevoel. Volgens Van
Stipriaan moeten we ons ‘mentaal erfgoed’ veranderen, zodat
het meer inclusief wordt en open staat voor de invloeden van
anderen. We gaan nog teveel uit van een homogeen natie-idee.
Het leidde tot zijn ogenschijnlijk paradoxale conclusie:
‘werken aan wij is loslaten en vooral niet vasthouden’.
Kris Rutten, Universiteit Gent, sprak over hoe de wetenschap
kan bijdragen aan een nieuw saamhorigheidsgevoel, een
gezamenlijk gedeelde Europese identiteit. Uitgangspunt was
Culturen bestaan niet
De positie van de Gentse antropoloog Rik Pinxten
was nog een slagje radicaler. ‘Culturen bestaan niet’
en zeker niet de essentialistisch en quasi onveranderlijke
culturen die UNESCO ervan maakt, het brede
palet van verschillende culturen in de wereld. Hij
noemde het een koloniale, statelijke manier van
denken om cultuur te zien als een entiteit. Hij wil
ook af van het problematische begrip gemeenschap,
want wat is een gemeenschap in een snel veranderende
samenleving? Voor Rik Pinxten is cultuur niet
een entiteit maar een proces.
In een procesgerichte benadering van cultuur en
erfgoed gaat het volgens Pinxten tegenwoordig
vooral om intercultureel vaardig worden. Voor hem
staat de vraag centraal: hoe kan je dat bevorderen
door intercultureel leren, waarbij leren niet is
klakkeloos reproduceren maar veeleer van elkaar
leren. Dat vraagt om interculturele competenties,
waar ook Dirk Geldof het over had.
Verbeelde gemeenschappen
In het afsluitende forum van dit themablok namen
de wetenschappers samen plaats op het podium.
Waarin liggen de verschillen en waarin liggen de
overeenkomsten? Volgens Van Stipriaan waren er
veel overeenkomsten. Alle drie de wetenschappers
stellen dat je niet krampachtig moet vasthouden aan
het verleden en niet moet denken vanuit vaststaande
eenheden. De frictie zit er volgens hem vooral in dat
de praktijk weerbarstiger is dan de theorie.
De werkelijkheid is die van de identity politics van
‘wij’ tegenover ‘zij’, die alleen is te overkomen door
intercultureel te denken. Volgens Rutten zijn wij toe
aan de ‘dialogische’ persoonlijkheid. Rutten haalde
ook het oude idee van Benedict Anderson van stal
van de ‘verbeelde’ gemeenschappen’, de imagined
communities. Een gemeenschap is niet een vaststaand
iets, maar wordt steeds weer geherformuleerd en
verbeeld in erfgoed en cultuur. In dat verband
noemde Van Stipriaan het experiment met de
West-Kruiskade heel interessant. Het is een voorbeeld
van cultureel erfgoed in wording, in de
formulering van Kris Rutten. Daarbij is er volgens
Van Stipriaan zeker ook een rol voor overheden en
voor cultuur- en erfgoedbeleid. Het beleid van de
overheid zou moeten zijn om zoveel mogelijk
ontmoetingsplekken te creëren, waarbij dialoog en
uitwisseling worden gefaciliteerd.
Na de wetenschappers was het woord aan de
praktijk. Deze praktijkmensen, zoals Daniëlle
Kuijten van Imagine IC, Liesbet Depauw van LECA
en Lieve Willekens van het MAS, vertelden over
concrete projecten. In de praktijk zal het toch moeten gebeuren, zie ook
de hierboven genoemde voorbeelden van de West-Kruiskade en van het
carnaval in Aalst.
Een nieuwe realiteit
De tijd zal leren of het UNESCO lukt om in te spelen op de nieuwe
realiteit. UNESCO moet in ieder geval af van haar ogenschijnlijk
statische benadering van culturen. Volgens Van der Zeijden is er ruimte
voor in de definities die UNESCO zelf hanteert. Hij haalde een
UNESCO bijeenkomst aan die gehouden werd in Tokyo in 2006, waarin
enkele experts zich bogen over het begrip gemeenschap en tot de
volgende definitie kwamen: ‘Communities are networks of people
whose sense of identity or connectedness emerges from a shared
historical relationship’. Het inventariseren en identificeren van immaterieel
erfgoed beschouwden deze experts ‘as a negotiation process
between different stakeholders’. Deze toekomstgerichte benadering van
immaterieel erfgoed biedt ruimte voor dialoog, onderhandeling en soms
zelf strijd binnen open en fluïde gemeenschappen.
‹
De publicatie Immaterieel Cultureel Erfgoed en Diversiteit is online beschikbaar
op het platform van de website www.immaterieelerfgoed.nl.
34 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 35

Paasvuur
Espelo
De gedrevenheid van een kleine buurtschap
Het opbouwen van de paasbult is secuur werk en daar zijn veel mensen bij betrokken.
Tekst Elise Meier
Foto’s Stichting Paasvuur Espelo
‘Er zijn zelfs mensen geweest die gestopt
zijn met werken, om mee te helpen het
oude record te verbeteren.’ Aan het
woord is Arjan Stevens, secretaris van de
Stichting Paasvuur Espelo oftewel de
Espelose Boakebouwers. Tot twee keer
toe hebben ze een poging gedaan een
wereldrecord paasvuur bouwen neer te
zetten en het is ze alle twee keer gelukt.
‘De tweede keer hebben we zelfs ook nog
een ander record verbroken, dat van het
grootste kampvuur ter wereld, dat op
naam van een dorp in Slovenië stond.’
Het zegt wel wat over de gedrevenheid
van de kleine buurtschap in de
gemeente Rijssen-Holten, in Salland. Ze
zijn trouwens erg goed in het neerzetten
van records in Espelo. Ook de grootste
sneeuwpop van de Benelux en het
wereldrecord hooivork gooien staan op
hun naam. De traditie van het paasvuur
leeft in de hele gemeente Rijssen-Holten,
al tientallen jaren. Maar volgens
Arjan is die traditie in Espelo het
hevigst. Ze gaan daar elk jaar voor de
grootste brandstapel.
Competitie
Er worden in heel Noord- en Oost-
Nederland paasvuren gebouwd. Over de
oorsprong van de paasvuren is weinig
bekend. Vaak wordt er verwezen naar
een voorchristelijk gebruik om de
terugkeer van het licht rond de tijd van
Pasen te vieren. Echter de eerste
schriftelijke vermelding in Nederland
dateert uit de zeventiende eeuw. Feit is
dat er sinds 1964 in de omgeving van
Espelo paasvuren in competitieverband
werden gebouwd. In het begin waren de
deelnemende buurtschappen De Kol, De
Haar, Rietberg, Waterhoek, Noordenberg,
Vlishoek, Beuseberg, Dijkerhoek,
Espelo en Holterbroek. Er werd zowel
om het grootste paasvuur als om het
mooiste paasvuur gestreden. Het gaat
dan om de brandstapel vóórdat deze in
brand gestoken wordt.
De paasvuren werden in de loop der
jaren dan wel steeds groter, het aantal
deelnemende buurtschappen werd
daarentegen kleiner. Sommige buurtschappen
werden opgeslokt door de
dorpskern van Holten en volgebouwd,
zodat er geen plaats meer was voor een
paasvuur.
Vanaf de jaren tachtig vond de paasvurenstrijd
nog plaats tussen de buurtschappen
Espelo, Beuseberg, Dijkerhoek
en Holterbroek, waarbij de strijd om het
grootste paasvuur vaak tussen Espelo en
Beuseberg speelde.
Hout
Er zijn regels voor de bouw van de
paasvuren. Omdat de vuren steeds
groter worden, is er afgesproken dat
vanaf een hoogte van 4,5 meter geen
machines meer gebruikt mogen worden.
De rest moet met de hand gebeuren.
Het verzamelen van het hout begint al
in november. Op oudejaarsdag wordt er
een grote paal neergezet, waarna een
shovel de eerste 4,5 meter neerlegt en
in elkaar drukt.
‘We gebruiken al het hout, behalve dikke
stammen en bedrijfshout,’ vertelt Arjan.
‘We gebruiken veel naaldhout. We
hebben van Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten
een ontheffing om met
wagens de heide aan de voet van het
natuurgebied de Holterberg op te gaan
en alle jonge aangroei van naaldhout
van de heide weg te halen. Vroeger werd
dat gedaan door boeren, die de heide
afgroeven voor plaggen voor hun
schapen, maar dat wordt sinds de jaren
De wedstrijd gaat om het grootste paasvuur vóór het aansteken.
36 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 37

De kennis om een paasvuur te
bouwen wordt van generatie op
Het paasvuur is een reünie voor alle buurtgenoten.
Ook de mensen die elders zijn
gaan wonen, komen ervoor terug.
vijftig niet meer gedaan. Om te voorkomen
dat de heide dichtgroeit met
bomen, halen wij de jonge aanwas nu
weg. Zo blijft de heide in stand en
daarmee de korhoenders die daar
voorkomen.’ De paasvuren hebben naast
een sociaal-culturele dus ook nog een
ecologische functie.
Regels
Een andere regel is dat de verhouding
tussen de hoogte en de omtrek 1 op 8
moet zijn. Deze regel is er om te
stimuleren dat de paasvuren zo hoog
mogelijk worden. ‘De winnaar is het
grootste paasvuur, dus het paasvuur met
de meeste kubieke meters. Om te
voorkomen dat je met een paasvuur
kunt winnen van 2 meter hoog en 1000
meter omtrek is de regel bedacht dat je
voor elke 8 meter omtrek minimaal 1
meter de lucht in moet gaan.’ Is het wel
eens gebeurd dat een brandstapel
omviel? ‘Ja hoor, twee jaar geleden nog.
Toen is hij ingestort, hij zakte helemaal
scheef. Met man en macht hebben we
hem weer opgebouwd en hebben
uiteindelijk ook nog de prijs voor het
grootste vuur gewonnen.’
Tegen de brandstapel aan worden
steigers gebouwd, zodat alle takjes
bovenop de stapel gelegd kunnen
worden. De steigers groeien mee met de
stapel. Bovenaan staan de meest ervaren
bouwers, onderaan de jonge beginners.
Je moet namelijk wel weten hoe je de
takken neer moet leggen of erin moet
steken zonder dat de stapel instort. ‘Wij
gaan meestal voor de meest efficiënte
vorm zodat we de grootste inhoud
hebben. Bij ons wordt het een soort
kegel. Bij andere paasvuren, zoals die
van Holterbroek is de vorm vaak een
generatie doorgegeven.
‘chocozoen’-model. Zij leggen ook een
soort van vacht van naaldtakken aan de
buitenkant. Dat doen wij ook wel, maar
bij hen steekt er echt niets uit.’
Toch wordt er heel soms afgeweken van
de vorm van de brandstapel, zoals in
2013 gebeurde. Noodgedwongen, dat
wel. In dat jaar was het al lange tijd heel
droog voor Pasen, zodat er strenge
richtlijnen voor de vuren uitgevaardigd
werden. ‘De brandstapel mocht niet
groter zijn dan 500 m 3 wegens brandgevaar.
Toen hebben we de brandstapel
in de vorm van een kubus gemaakt met
precies die inhoud. We hadden hem
zelfs versierd met dobbelsteenogen.
Dat kreeg veel media-aandacht.’
Gemeenschap
Echt iedereen helpt mee met het
paasvuur, van klein tot groot. Veel
mensen komen hout brengen, alle
boeren uit de wijde omgeving doen dat
ook. Een groep van een man of vijftien
helpt de eerste maanden en in de laatste
weken voor Pasen komen er steeds
meer. Jongens vanaf een jaar of twaalf
helpen al mee. ‘Ik ben zelf ook op mijn
twaalfde begonnen en vond het maar
wat prachtig, als jong jochie tussen al
die grote jongens.’
Er is alleen sinds de zomer van 2015 een
probleem, want de lokale basisschool, de
Bosschool, is toen gesloten wegens te
weinig leerlingen. De kinderen zijn toen
verspreid over de basisscholen in de
andere buurtschappen. ‘Dat is lastig,
want als zij opgroeien en vriendjes in
die buurtschappen krijgen, gaan ze
misschien wel meehelpen met hun
paasvuur, in plaats van dat in Espelo,’
zegt Arjan zorgelijk.
Voorafgaand aan het aansteken van het
paasvuur wordt er traditiegetrouw een
lampionnenoptocht voor de plaatselijke
jeugd gehouden, die tot vorig jaar door
de ouderraad van de basisschool
georganiseerd werd en ook vertrok
vanaf de Bosschool. ‘Nu die school dicht
is en er geen ouderraad meer is, is de
organisatie van de optocht opgepakt
door de jongerenvereniging. De
lampionnenoptocht blijft, compleet met
fanfare, en het vertrekpunt is ook nog
steeds de voormalige Bosschool. We
wachten met het aansteken van het vuur
tot de kinderen er zijn, die dan vooraan
mogen staan. Met het vuur van de grote
lampion die voorop gedragen wordt in
de optocht wordt het vuur aangestoken.
Om de kinderen nog meer te binden,
denken we er nu over om het aansteken
een uur te vervroegen.’
Na het aansteken zijn er optredens van
bands of dj’s en er is een tent waar
drinken gekocht kan worden. Het is een
echt feest voor de hele buurtschap en
ver daarbuiten. ‘We hebben altijd al veel
media-aandacht gehad, lokaal en
lande lijk. Door de twee wereldrecord-
pogingen is dat nog meer geworden. Er
komen mensen uit het hele land naar
het paasvuur kijken.’
Wereldrecords
De competitiedrang is groot in Espelo.
De wereldrecordpoging van 1987 is ook
ontstaan uit wedijver. Twee jaar eerder
had Neede een wereldrecord gevestigd
met hun paasvuur van zestien meter
hoogte. De Boakebouwers Splo, zoals de
paasvuurbouwers van Espelo zich ook
wel noemen, voelden zich geroepen om
dit record te verbeteren en bouwden met
de hulp van de hele gemeenschap van
Espelo een paasvuur van 27,87 meter
hoog. Dit bleef niet onopgemerkt, want
de ontsteking trok 20.000 bezoekers.
Vijfentwintig jaar later vonden de
inmiddels nieuwe bouwers dat het tijd
werd om het record te verbreken. Had
niet één van de bouwers destijds, Anton
Reilink, in 1987 gezegd: ‘Er zal geen
enkel dorp uit de buurt zo gek zijn om
dit record opnieuw aan te vallen, misschien
hooguit wijzelf!’ Hij kreeg gelijk.
De zonen van de voormalige recordhouders
wilden het record van hun vaders
verbreken en kregen daarvoor zelfs hulp
van diezelfde vaders. ‘Mijn vader zat in
1987 ook in het bestuur van de Stichting,’
vertelt Arjan, ‘en hij hielp nu weer
mee. Iedereen hielp mee en de brandstapel
werd verrassend hoog.’
Een half jaar lang werd er elk weekend
gebouwd aan het paasvuur. Een week
voor Pasen werd het oude record uit
1987 al verbroken. Maar dat was geen
reden om te stoppen met bouwen. Men
besloot ook een aanval te doen op het
wereldrecord hoogste kampvuur, dat in
handen was van een dorp in Slovenië,
een stapel pallets van 43 meter hoog. Op
vrijdag 6 april was het zover. De officiële
opmeters werden begeleid door twee
politieagenten, die dienden als officiële
getuigen bij het opmeten. Dit was nodig
voor een vermelding in het Guinness
Book of Records. Het opmeten werd
ook nauwgezet gevolgd door vertegenwoordigers
van lokale en landelijke
media. Om 16.00 uur kwam uiteindelijk
de uitslag waar iedereen op gewacht
had: het paasvuur had een hoogte van
maar liefst 45,98 meter. Die keer waren
er 40.000 bezoekers.
Doorgeven
‘Gewone paasvuren zijn niet zo hoog,
hoor,’ relativeert Arjan. ‘Zo rond de
achttien meter. Maar door die wereldrecords
leeft het paasvuur hier als nooit
tevoren. Elk jaar heb je hier ook reünies
van oud-bouwers, mensen komen er
speciaal voor terug naar Espelo. En we
krijgen steeds meer bezoekers van
buiten de gemeenschap. De laatste vijf/
zes jaar zijn we echt opgemerkt door de
media.’ Is Arjan niet bang dat er teveel
mensen komen door al die aandacht?
‘Nee hoor, het paasvuur wordt gebouwd
op een groot stuk land, daar is ruimte
genoeg.’
Afgezien van de sluiting van de basisschool
lijken er dus voorlopig geen
problemen te zijn voor het voortbestaan
van de traditie. Hoe zit het met de
vaardigheden om zo’n grote brandstapel
te bouwen, hoe worden die aangeleerd?
‘De jonge bouwers leren het van de
oude. Je moet er wel een beetje inzicht
en gevoel voor hebben, de takken niet
teveel naar binnen steken. Je moet
aanvoelen waar meer takken nodig zijn
om een evenwichtige stapel te kunnen
maken, maar dat leer je vooral door het
te doen. En we kunnen altijd meer
bouwers gebruiken.’
Wat betreft documentatie is er een
uitgebreide website met informatie en
vooral veel foto’s. Verder is het de
bedoeling dat er dit jaar een boek
verschijnt over de traditie van het
paasvuur in Espelo. Er is eerder al een
time-lapse filmpje gemaakt waarop je de
bouw in versneld tempo kunt volgen.
Het samen bouwen zorgt voor een
hechte gemeenschap en het feest erna
verstevigt de banden. ‘In de late uurtjes,
als de bezoekers naar huis zijn, gaan de
Sploders nog even door met de band,
dat is gezellig.’
‹
38 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 39

ingezonden
Over de lengte
van een metworst
Driekoningenzingen
Een zeer attente lezer van onze special Traditie – Pieter Schildt –
vroeg ons of er niet een vergissing was gemaakt bij een berekening
in het artikel over de Metworstrennen. De aanleiding ligt in het
verre verleden:
‘Volgens de overlevering was er in de vijftiende eeuw een ‘Freule
Aleida’ die tijdens haar wekelijkse rijtoer met haar koets van de weg
raakte. Boxmeerse ‘vruchtbaarheidsruiters’ schoten haar met hun
paarden te hulp en hielpen haar weer op weg. Als dank voor hun
hulp belastte de freule een van haar hoeves in Vortum-Mullem (de
‘Belaste Hoeve’) met een jaarlijkse erfbelasting: een zeven ellen
lange metworst, een wegge en een brood, twee vaten bier en een
halve varkenskop.’
Deze ‘erfbelasting’ werd vanaf dat moment elk jaar uitgedeeld aan
de winnaar van een paardenrace, die speciaal voor dit doel werd
gehouden: de Metworstrennen. De winnaar wordt voor het leven
Metworstkoning.
Nu is de el, al klinkt het gek, niet altijd even lang geweest dus het is
lastig rekenen. Maar in het artikel was abusievelijk de voet als maat
genomen, waardoor er stond dat de te winnen metworst ruim twee
meter lang is. Dat is hij ook wel, maar dan wel héél ruim… Pieter
Schildt, die ons hierover bevroeg, vond dat de vereniging er met iets
meer dan twee meter bekaaid afkwam,
aangezien de worst altijd met
iedereen gedeeld wordt.
Wij hebben daarom navraag gedaan bij
de publiciteitsman van de Vereniging
‘De Metworst’ om achter de precieze
maat te komen. Nu weten wij dat de el
in de vijftiende eeuw stond voor 69cm
en zeven ellen wordt dan dus 4,83m. De
slager die elk jaar de metworstprijs
maakt, houdt deze maat ook aan.
Rouwvlaggen op Nederlandse
binnenvaartschepen
Onlangs ontving ik uw bericht betreffende
de naamsverandering van uw organisatie.
En dat is een goede gelegenheid om U te
attenderen op iets dat langzaamaan aan het
verdwijnen is: namelijk de rouwvlaggetjes
op de Nederlandse binnenvaartschepen.
Het betreft de vlaggetjes op de kont van het
schip ter vervanging van de Nederlandse
driekleur. Voor de katholieke binnenvaartschippers
was dat een wit kruis op een
zwarte ondergrond. voor de protestantse
schippers een wit palmboompje op een
zwart vlak. Beide versies zijn ongeveer 60 bij
45 cm groot. Ze bleven hangen tot ze aan
rafels waren.
Omdat ik dit nog maar hoogstzelden
tegenkom, dacht ik u hierop opmerkzaam te
moeten maken.
Wim van Soest
Hierbij stuur ik u een kleurendia die ik op 6
januari 1967 maakte in het portiek van ons huis
in de Nicolaas Pieckstraat 9 in Tilburg.
Als kind gingen wij met Driekoningen (6 januari)
met lichtjes en
verkleed als koning,
langs de deuren. Als
men opendeed
zongen wij liedjes
als: ‘Wij komen te
samen’ en ‘Drie
koningen, drie
koningen, geef mij
‘n nieuwen hoed, de
ouwe is versleten,
ons moeder mag
‘t niet weten, mijn
vader heeft het geld
op de toonbank
neergeteld’.
Thuis prikten wij
met een oude gloeiende vork gaatjes in een
houten sigarenkistje, en wel in de vorm van een
ster met een staart. In dat kistje zetten wij dan
een kaars en dan had je een mooi verlichte ster in
het donker. Ook waaide het lichtje niet zo gauw
uit, zoals in lampionnen, die werden ook veel
gebruikt.
Is u trouwens bekend dat wij op 28 december,
Onnozele Kinderen, ons verkleedden als volwassenen
en in Tilburg ook langs deuren gingen?
Maar dat wordt, denk ik, al lang niet meer
gedaan.
Loek de Kock
De Indische
rijsttafel
Een van de oudste mengkeukens ter wereld
Tekst Jolly van der Velden
Foto’s Jolly van der Velden, Restaurant Garoeda, Poppies Restaurant Bali en Tropenmuseum
Nasi, ayam, sajoer, telor, djagoeng, kacang panjang, kentang, kardemon, ketoprak, lombok
kering, tempé, trasi, sateh babi, bawang, gado gado, pepes base barak, pisang goreng,
seroendeng… De Indische rijsttafel roept allerlei associaties op: kleurrijk, geurig, exotisch,
een feest voor de smaakpapillen, uitgebreid, verfijnd en geraffineerd. Jan van Aken en
Humphrey de la Croix zetten zich in om de traditie van de Indische rijsttafel te behouden.
40 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 41

Over de oorsprong van de Indische rijsttafel
doen verschillende verhalen de ronde. Er
wordt vaak gezegd dat de rijsttafel een
erfenis is uit de koloniale tijd in Nederlands-Indië.
De naam rijsttafel is in ieder geval Nederlands,
dus die tijd heeft er zeker mee te maken, maar het verhaal is
daarmee niet compleet. Inderdaad boden welgestelde Hollanders
uit de hogere sociale klasse in huiselijke kring graag een
uitgebreide rijsttafel aan hun gasten aan. Zoveel gerechten,
smaken, kleuren en geuren op een prachtig gedekte tafel,
geserveerd door bedienden, was zonder meer statusverhogend.
Aanvankelijk was het ‘rijsttafelen’ echter gewoon warm
middageten, bestaande uit rijst met enkele bijgerechten, ook
wel ‘inlandse’ of ‘Indische’ tafel genoemd. Dit in tegenstelling
tot een ‘Europese’ of ‘Hollandse’ tafel.
De stap hieraan vooraf is de oorsprong, die ligt bij de inlandse
bevolking. De vrouwen die in de huishoudens van de Hollanders
werkten als hulp en kokkie namen vanuit hun eigen
culturele tradities culinaire kennis en kunde mee. Een
gastronomische rijkdom die van generatie op generatie was
doorgegeven. Juist zij hebben enorm bijgedragen aan de
ontwikkeling van de rijsttafel. Qua afkomst was er een grote
diversiteit: Javaans, Sumatraans, Chinees, Japans of Indiaas. De
Indische rijsttafel is niet voor niets een van de oudere mengkeukens
ter wereld. Recepten en bereidingswijzen werden aan
elkaar overgedragen, evenals de samenstelling, de kennis van
kruiden en van andere ingrediënten. Het sociale aspect van de
maaltijd was hierbij de gastronomische gemene deler.
‘Fusion cooking is een marketingterm van nu,’ verduidelijkt
Van Aken, ‘maar het is eigenlijk een doodgewoon proces.
Waar mensen bij elkaar komen, vermengen de cultuur en de
keuken zich. De ontwikkeling van de Indische keuken was een
verdere vermenging van culinaire culturen, waardoor de
maaltijden nog kleurrijker werden.’
Inheemse achtergrond
Een belangrijke voorloper en inspiratiebron van de Indische
rijsttafel is ongetwijfeld de selamatan geweest, een rituele
feestmaaltijd ter ere van een belangrijke gebeurtenis. Het was
een religieus georiënteerde maaltijd. Hiervoor werd een grote
hoeveelheid inheemse gerechten bereid, wat we terugzien bij
de rijsttafel, zeker in de welgestelde kringen. Bij de dagelijkse
maaltijden at de inheemse bevolking helemaal niet zo
uitgebreid.
De Nederlanders in Nederlands-Indië hebben heel lang
vastgehouden aan de eigen, vertrouwde keuken van brood,
aardappels, vlees, vis en groente. Het begrip rijsttafel werd bij
die families destijds ook vaak gebruikt om het onderscheid
met die Nederlandse kookkunst aan te duiden. De rijsttafel
werd voor hen aangepast aan de westerse smaak, bijvoorbeeld
minder heet en gekruid. Hierdoor verzelfstandigde de rijsttafel
zich en kwam op meer afstand van het originele inheemse
eten.
In 1870 wordt de term rijsttafel voor het eerst
vermeld in een reisverslag van een ambtenaar. Hij
beschreef een maaltijd die hem onderweg was
aangeboden op zijn controlereis door het gebied
waar hij werkzaam was. Op dat moment had de
Indische rijsttafel al een ontwikkeling doorgemaakt
die liep van een lokale inlandse keuken naar een
Indische keuken met meer verschillende invloeden
van buitenaf. Hier ontstond een vermenging met
westerse invloeden. Deze ontwikkeling heeft ook te
maken met de maatschappelijke ontwikkelingen in
Nederlands-Indië.
Humphrey de la Croix: ‘In de loop van de negentiende
eeuw ontstond er een nieuw soort kolonialisme
in Indië. De kolonie werd uitgebouwd tot een
‘nieuw land’, een verre provincie van Nederland en
een volwaardig vestigingsgebied voor Europeanen.
Dit betekende een uitbreiding van de infrastructuur
én van het bestuur en beheer. Door deze veranderingen
kwam er een grotere toeloop van migranten uit
West-Europa, in eerste instantie uit Nederland. Door
de betere woon- en leefomstandigheden en de
hogere welvaart kwamen er ook meer vrouwen en
kinderen naar Nederlands-Indië. Dit heeft veel
invloed gehad op het leven daar, er kwam een
overplanting van Nederlandse waarden, normen en
cultuur. Door de macht van de Nederlanders
ontstond er een superioriteitsgevoel ten opzichte van
de inheemse bevolking. Dat heeft ook invloed op de
gastronomische ontwikkeling gehad. Ik denk dat de
status van het inlandse eten door dat toenemende
onderscheid tussen inheems en westers wellicht een
terugval maakte. In de zin van ‘het is maar inheems
eten’.
Regionale verschillen
Tegelijkertijd bleef de rijsttafel zich ontwikkelen. De
oorzaak daarvan kan zijn dat lang in Indië gevestigde
families zich het eten van rijst en andere inheemse
gerechten, die ze gingen aanduiden als rijsttafel, als
deel van hun levensstijl hadden eigen gemaakt.
Hierdoor werd de Indische keuken langzaam maar
zeker een keuken die in beschrijvingen werd
vastgelegd, net zoals de Italiaanse of de Franse
keuken.’
Het kolonialisme heeft ervoor gezorgd dat de
archipel, die uit een groot aantal verschillende volken
bestond, als één afgebakend geheel werd gezien. Er
zijn wel verschillen, maar er is bijvoorbeeld niet een
specifiek Javaanse of Sumatraanse rijsttafel. In een
restaurant of bij recepten in een kookboek wordt
tegenwoordig dat onderscheid ook niet gemaakt.
Humphrey de la Croix ziet dit als een indicatie dat
door de vastlegging van receptuur een nieuwe
Rijsttafel te eten en te genieten is een
kunst. Men neme niet te veel rijst
ineens (bijvullen is geoorloofd). Men
kieze uit de veelheid der gerechten. (…)
Men houde zijn rijst zelve zoo lang
mogelijk wit en maagdelijk. In een kop
neme men zijn sajoer of groentesaus.
Op een bijbord schikke men het palet
uit de gekozene gerechten. De verschillende,
soms zeer gepimenteerde sambals
neme men in kleine hoeveelheid
– pas op voor de sambal oelek, louter
Spaansche peper! – en houde ze op den
rand van uw bord vooral goed uit
elkaâr. Bij elke hap rijst – ge eet uw rijst
met lepel en vork – kiest ge iets van kip,
vleesch of visch, begeleid door één der
sambals. Iedere hap rijst is een nieuwe
combinatie. Ge wisselt ze af, die combinaties.
Ge wisselt ze af, uw hapjes rijst,
waardoor, als ge goèd eet, elk hapje
anders smaakt. Wat een rijkdom, die u
nooit verveelt!
Couperus – Oostwaarts
Indische keuken ontstond, naast de al bestaande keukens.
Deze nieuwe ‘ene’ Indische keuken, met zijn diverse geografische
herkomst, vervangt niet alle bestaande regionale rijsttafels.
Eerder is er een nieuwe aan toegevoegd, met dat verschil
dat receptuur en kooktechnieken schriftelijk werden vastgelegd.
Er zijn overigens wel ingrediënten die op het ene eiland meer
in gebruik zijn dan op het andere. Het eten op Sumatra is
doorgaans pittiger dan op Java.
Jan van Aken heeft een stuk of dertig recepten van rendang
(stoofvlees) met elkaar vergeleken en dan zijn er twee opmerkelijke
verschillen: het gebruik van de hoeveelheid pepers en
van kaneel. Op Java is geen kaneel in de recepten te vinden, op
Sumatra wel en twee gebruikte pepers op Java staan in een
vergelijkbaar recept tegenover twaalf op Sumatra.
Symboliek
Aanvankelijk was er in Nederlands-Indië de nodige symboliek
verbonden aan de rijsttafel, bijvoorbeeld dat er altijd een
oneven aantal gerechten op tafel moest staan, inclusief de rijst.
Een even aantal zou ongeluk brengen. Om diezelfde reden
moest er qua samenstelling zoveel variatie zijn dat er voor elk
wat wils was. Rijst – heilig voedsel – mag niet op de grond
worden gemorst. Gebeurt dit toch, dan brengt dit onheil. In
42 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 43

Nederland leeft tegenwoordig de betekenis van
deze symboliek nauwelijks nog. Wat nog wel
gebeurt, is bij een feestelijke gelegenheid nasi
kuning serveren, gele rijst in een kegelvorm.
Die brengt namelijk geluk.
Rijsttafel op reis
De ontwikkeling van de Indische rijsttafel bleef
niet beperkt tot Indië. De rijsttafel was
inmiddels zo ingebed in het maatschappelijk
leven en zo populair, dat hij mee terug werd
genomen naar Nederland bij de massale
repatriëring van Indische Nederlanders en
militairen na de Tweede Wereldoorlog en de
onafhankelijkheidverklaring van Indonesië. De
rijsttafel werd dus ook hier bereid en gegeten,
aanvankelijk noodgedwongen met alternatieve
ingrediënten. Dit betekende dat de Indische
rijsttafel weer veranderde. Bepaalde gerechten
zoals sateh, nasi, kroepoek of het gebruik van
ketjap werden langzaam maar zeker gemeengoed
voor heel veel Nederlanders. De Nederlandse
eetcultuur veranderde erdoor.
De al langer in Nederland wonende Chinezen
hebben handig ingespeeld op de naoorlogse
welvaart die maakte dat er vaker dan voorheen
buiten de deur werd gegeten of eten werd
gehaald. Chinees-Indische en Chinese restaurants
schoten in het hele land als padden-
Eén aspect
van de traditie
verandert niet:
een Indische
rijsttafel eet je
samen met
anderen.
stoelen uit de grond. Zij serveerden een verbasterd fenomeen
van de rijsttafel, een Chinees-Indische variant. Een bekend
voorbeeld van die aanpassing is de nasi goreng met een
gebakken ei en een plak ham erbovenop.
Humphrey de la Croix: ‘Als Indo zou ik zeggen dat nasi goreng
(gebakken rijst), rijst van gisteren is met een overgebleven
stukje vlees dat fijngesneden is, een ui, wat knoflook en een
fijngesneden kool. De echte nasi goreng is dus gemaakt van
kliekjes. In een restaurant krijgt dat een ander karakter en zie
je die aankleding met dat ei en die ham.’
Generaties
Welke gemeenschappen dragen deze traditie? Allereerst
natuurlijk de Indische gemeenschap zelf, inclusief de kinderen
en de kleinkinderen. ‘De derde en vierde generatie heeft
momenteel een versterkte interesse in hun wortels,’ zegt De la
Croix. ‘De identiteit wordt nader aangevuld of ingevuld met
dat waarvan ze denken: dit hoort typisch bij mijn groep. De
mensen van de eerste generatie, die in Indië zijn geboren en na
de oorlog naar Nederland zijn gekomen, hebben nogal
dramatische dingen meegemaakt: de oorlog, de periode van de
dekolonisatie, de komst naar Nederland, het zich niet altijd
welkom voelen. Deze generatie heeft het er voor een groot deel
niet over gehad. Daardoor heeft de tweede generatie een
heleboel informatie gemist. De derde generatie is daarnaar
gaan zoeken, want die kregen het niet van hun ouders.
Geholpen door het internettijdperk, waren er opeens bronnen
beschikbaar over de tijd van opa en oma die buiten de familie
lagen. De rijsttafel hoort daar ook bij.’
Een andere te onderscheiden gemeenschap is die van de
Indië-veteranen, al neemt deze groep elk jaar meer af door het
overlijdensgevallen. Militairen zijn overigens ook een te
onderscheiden groep die de rijsttafeltraditie in ere houdt,
zeker de mensen van de marine. Daar wordt namelijk iedere
woensdag de zogenaamde ‘blauwe hap’ geserveerd, zowel op
de schepen als aan de wal. Een Indische rijsttafel dus.
Kookliefhebbers en foodies zijn ook geïnteresseerde bereiders
en gebruikers van de rijsttafel. Koken is momenteel een hype,
kookcursussen zijn populair en er is interesse in de Aziatische
keuken. Een stenen tjobek om de kruidenmengsels fijn te
wrijven en een gietijzeren wadjang zijn in veel keukens te
vinden. De wereld wordt in dit opzicht kleiner en de ingrediënten
zijn, met name in de steden, overal verkrijgbaar.
De kern van de traditie
Hoe zorg je er voor dat de traditie in stand blijft? Dat is een
vraag waar Van Aken en De la Croix veel mee bezig zijn
geweest. Er zijn namelijk verschillende bedreigingen.
De la Croix: ‘Aan de ene kant heb je de dynamiek van de
traditie, het vermogen om nieuwe elementen op te nemen, wat
op zichzelf een onderdeel van de traditie is. Aan de andere
kant moet er wel een minimum overblijven van de kern. Er is
in het geval van de Indische rijsttafel geen ‘toezichthouder’ die
in de gaten houdt wat nog wel en wat niet meer bij de traditie
hoort. Persoonlijk merk ik dat als iemand mij uitnodigt voor
een simpele nasi goreng en ik daar koriander in proef, dat voor
mij niet kan. Dat hoort er gewoon niet in.’
Nu alle ingrediënten voorradig zijn om een recept uit 1900
precies na te maken, levert dat ook tegengeluiden op. Er zijn
mensen die zich afvragen of het nog wel klopt. De ontwikkeling
van de Indische keuken is altijd een dynamisch proces
geweest dat zich heeft aangepast aan allerlei sociale en
economische omstandigheden. Als je gaat koken met die
ingrediënten uit 1900, waar plaats je dan de dynamiek als
essentieel onderdeel van de traditie? Als die aanpassing niet
meer gebeurt, tast je dan niet een onderdeel van de traditie
aan?
Andere bedreigingen zijn de tijdrovendheid van de bereiding
in de huidige hectische tijd en de populariteit van fabrieksmatige
kant-en-klaarmaaltijden. Van Aken noemt ook nog de
diversiteit op culinair gebied waardoor Indisch eten minder
speciaal wordt: ‘Uit elk land kennen we inmiddels wel
gerechten. Er zijn zoveel invloeden. Iedereen die graag kookt,
geeft er zijn eigen draai aan. Dat geldt zowel in de keukens
thuis, als in restaurants.’
Sociale context
Eén aspect van de traditie verandert niet: een Indische
rijsttafel eet je (bijna) nooit alleen. Deze maaltijd is bij uitstek
een ontmoetingsgelegenheid. Deze sociale context is een
onlosmakelijk onderdeel van de traditie.
‘Het gaat om de gezamenlijke beleving ervan, om de
gastvrijheid,’ zegt De la Croix. ‘Mijn ouders begrepen
er vroeger niets van dat in andere gezinnen kinderen
om half zes naar huis werden gestuurd als er gegeten
ging worden. Wij zijn gewend dat als je kookt, je zo
veel maakt dat er altijd een gast mee kan eten. Niet
iets kunnen aanbieden kán gewoon niet. Het
gezamenlijk eten en bezig zijn met eten, is een
onderdeel van de cultuur. Tegen het eind van een
maaltijd kan mijn moeder gerust vragen, wat zullen
we morgen eens eten? Ik denk dat dat wel een kracht
is die van generatie op generatie is doorgegeven.’
Nationale Inventaris
Jan van Aken en Humphrey de la Croix hebben een
erfgoedplan opgesteld om de Indische rijsttafel op de
Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed
te krijgen. Zij willen daarmee bereiken dat de traditie
behouden blijft en dat in de enorme hoeveelheid aan
mogelijkheden op culinair gebied de kennis van de
Indische rijsttafel niet verwatert.
Van Aken: ‘Voor jongeren komen spruitjes bijvoorbeeld
uit de supermarkt. Hoe ze op het land staan
weten ze niet. Als je vanuit de supermarkt gaat
koken, is dat iets heel anders dan dat je met de
voeten in de klei staat. Bij veel jongeren is de
voedingsbodem meer digitaal, dan dat het klei is. Dat
digitale lijkt een rijke voeding, maar als je dieper
kijkt, mis je de relatie met waar het vandaan komt.
Dan dreigt het gevaar van de nonchalance, dan drijft
het weg naar iets dat kan veranderen in van alles. Je
moet de relatie met de kern zien vast te houden,
anders raak je het kwijt. Veel Indische restaurants
zijn aan slijtage onderhevig en een aantal zelfs al
gesloten. Als je alles bij het oude laat en je geen
vernieuwing toevoegt, dan overleef je niet. Ik denk
dat nu de tijd aangebroken is voor de ‘rijsttafel 2.0’.
Zonder de traditie geweld aan te doen, kan vernieuwing
ernaast bestaan.’
Humphrey de la Croix voegt daaraan toe: ‘Ik zie het
nog breder. Door de culinaire geschiedenis van de
rijsttafel onder de aandacht te brengen, komt er ook
meer en exacte kennis over de Indische gemeenschap.
Vanuit die gemeenschap wordt al jaren
geklaagd dat de historische kennis over die groep te
beperkt is, ook door het stilzwijgen vanwege de
traumatische gebeurtenissen. De culinaire geschiedenis
van de Indische gemeenschap is voor mij een
onderdeel van de grotere geschiedenis.’
Van Aken knikt: ‘En de gemakkelijkste kennismaking
is de keuken.’
‹
44 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 45

Foto's
J. van der Steen
Op de verjaardag
van Leonard
Corneille Dudok
de Wit krijgen
de kinderen in
Breukelen al
100 jaar lang
gratis poffertjes.
De traditie van gratis poffertjes eten in Breukelen bestaat al ruim 100 jaar
Van generatie op generatie
poffertjes bakken
In Breukelen bestaat al ruim honderd jaar de traditie dat op 3 oktober alle basisschoolkinderen gratis poffertjes
mogen komen eten bij de Oud-Hollandsche Poffertjes en Wafelkraam D. van der Steen. In tegenstelling tot wat veel
mensen denken, komen poffertjes van origine niet uit Nederland maar uit Frankrijk. Het eten van poffertjes met
boter en suiker is in Nederland wel uitgegroeid tot een populair gebruik.
De receptuur en bereidingswijze van
deze mini-pannenkoekjes wijken in
enkele opzichten af van die van pannenkoeken.
Zo worden poffertjes gemaakt
van tarwebloem en boekweitbloem en
worden ze al omgedraaid voordat het
beslag helemaal gestold is. Bij pannenkoeken
wordt geen boekweitbloem
gebruikt en ook de bereidingswijze is
anders.
Poffertjes worden gebakken op een
speciale ronde poffertjespan met
kuiltjes. In poffertjeskramen echter zijn
de poffertjesplaten veel groter en
rechthoekig. De poffertjesbakkers zijn
heel behendig in het snel omdraaien van
de bijna gare poffertjes.
Rondtrekken
Poffertjeskramen bestaan al lang. Zo
kreeg de overgrootvader van de huidige
eigenaar van de poffertjes- en
wafelkraam Van der Steen al in 1847
een vergunning voor een poffertjeskraam.
Hij vervoerde de kraam in een
schuit en bouwde hem elk jaar in zo’n
veertien verschillende plaatsen op om
daar een paar weken poffertjes te
verkopen. Het gezin woonde ondertussen
op de schuit.
Toen in 1921 de Nassaulaan als winkelstraat
in Bussum met veel feestelijkheden
geopend werd, werd Bussum een
van de plaatsen waar de ‘Oud Hollandsche
Poffertjes en Wafelkraam D. van
der Steen’ elk jaar steevast terugkwam.
Deze D. van der Steen was overgrootvader
Dirk, de grondlegger van het
familiebedrijf, die de naam gevestigd
heeft. Hij kwam uit een omvangrijk
gezin en is door zijn twee ongetrouwde
tantes opgevoed. Deze tantes hadden
samen een poffertjeskraam die Dirk
later heeft overgenomen.
Niet alleen Bussum werd een vaste
standplaats, ook Breukelen was dat.
‘Vanaf begin april staan we in Bussum,’
vertelt nazaat Joop van der Steen die
momenteel met zijn vrouw Lia het
familiebedrijf beheert. ‘Na de derde
week van september breken we de
kraam af en laden alles in de vrachtwagen.
De schuit is inmiddels verleden
tijd, nu wordt alles over de weg vervoerd.
Dan gaan we naar Breukelen,
waar we nog drie weken staan. Poffertjes
bakken is seizoensarbeid. De winter
gebruiken we voor het onderhoud.’
Verhalen over vroeger heeft hij nog
genoeg, zoals over het op gang krijgen
van de grote gloeikopmotor van het
schip. Daar kwamen heel wat vaardigheden
en geduld bij kijken. Als kind
vond hij dat heel spannend. Of over de
harde houtjes waar de oven op brandde.
‘Die kwamen van oude lantaarnpalen.
Mijn vader had altijd rode ogen van de
rook.’ En over het reizen met het schip
terwijl hij leerplichtig was. ‘Ik heb in
verschillende plaatsen op school gezeten
en voel me dan ook half Breukelaar en
half Bussumer.’
Honderdjarige traditie
En zo zijn we in Breukelen aangeland.
Daar woonde in de buitenplaats
Slangevegt een telg uit een rijk koopmansgeslacht,
genaamd Leonard
Corneille Dudok de Wit. Hij was
vrijgezel en een fervent wandelaar. Hij
had een groot kapitaal geërfd en maakte
op Java als eerste blanke Europeaan een
46 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 47

nieuws
wandeltocht van 3560 kilometer dwars
over het eiland. Zijn bijnamen waren
dan ook ‘Kees de Tippelaar’ en ‘De
Wandelende Hollander’.
Niet alleen was deze rijke man een
verzamelaar van exotische voorwerpen
voor zijn eigen Museum voor Land- en
Volkenkunde, hij was ook een filantroop.
Hij organiseerde in Breukelen
veel activiteiten en bepaalde ook dat
alle kinderen van die plaats op zijn
verjaardag gratis poffertjes mochten
Vaste klantenkring
Jong geleerd is oud gedaan. Dat geldt
niet alleen voor de kinderen van
Breukelen, maar ook voor de poffertjesbakkers
zelf. Al verschillende generaties
lang bakken ze poffertjes volgens
hetzelfde oude familierecept. ‘Dat recept
is geheim, dat bewaren we in een kluis!
Dat wordt alleen doorgegeven aan onze
eigen poffertjesbakkers,’ aldus Joop.
Blijkbaar valt het recept in de smaak,
want de kraam heeft een vaste klantenkring.
werk en zullen waarschijnlijk de kraam
niet overnemen,’ aldus Joop. Voorlopig
zal dat niet zo’n probleem opleveren
voor Lia en Joop, die van plan zijn om
nog wel even door te gaan. Maar
nadenken over de toekomst doen ze
uiteraard al wel.
Wat heb je nodig als poffertjesbakker?
Joop: 'Het moet iemand zijn met
dezelfde bloedgroep, zeg ik altijd.
Er moet een klik zijn, een bepaald
gevoel. Hij of zij neemt niet alleen de
NATIONALE MOLENDAG 2016
‘We hebben
hele generaties
verkering en
kinderen zien
krijgen’
Molens in heel Nederland zijn te bezoeken tijdens de Nationale Molendag
op zaterdag 14 en zondag 15 mei 2016. In dit weekend draaien bijna alle
molens van Nederland en zijn ruim 950 molens open voor bezoek. Ook bij
u in de buurt. Tijdens Nationale Molendag organiseren vele molenaars
extra activiteiten op en rond de molen. Van pannenkoeken bakken tot en
met vele kinderactiviteiten en met fietsroutes tot molenmarkten. Het is
een dag met activiteiten voor jong en oud. Voor de kinderen is er dit jaar
een Molen Doeboekje dat gratis wordt uitgedeeld.
Glossy Traditie
eten. De poffertjeskraam van de
grootvader van Joop was al jaren een
vaste verschijning in de plaats aan de
Vecht, zodat deze de eer toeviel om de
kinderen van poffertjes te voorzien op
3 oktober.
Toen Leonard Corneille Dudok de Wit
in 1913 overleed, bleek hij een geldbedrag
gereserveerd te hebben voor de
voortzetting van het poffertjesfestijn in
het speciaal daartoe opgerichte L.C.
Dudok de Wit’s Fonds. ‘Tot op de dag
van vandaag bakken we elk jaar
poffertjes voor alle kinderen van
Breukelen,’ vertelt Joop. ‘In 2015 was dat
honderd jaar. Toen hebben we alle
kinderen die kwamen een bouwplaat
van onze poffertjeskraam gegeven.’
De 3 oktober-regeling van Kees de
Tippelaar zorgt ervoor dat de kinderen
blijven terugkomen. ‘We hebben hele
generaties verkering zien krijgen, dan
namen ze hun vriendje of vriendinnetje
hier mee naartoe. En als ze kinderen
hadden, kwamen ze weer met de hele
familie. Niet alleen in Breukelen hoor,
overal waar we staan.’
Opvolger gezocht
Hoe zit het met de volgende generatie
van poffertjesbakkers? ‘We hebben een
zoon en een dochter. Ze zijn alle twee
grootgebracht met de poffertjes- en
wafelkraam en kunnen bakken als de
beste. Als het heel druk is, zoals op
tweede paasdag of Koningsdag, helpen
ze altijd mee. Maar ze hebben ander
kraam over, maar ook de klantenkring,
daar moet je wel bij passen.’
Het is natuurlijk wel handig als je ook
van poffertjes en wafels houdt, maar
zelfs dat kan aangeleerd worden. ‘De
vrouw van mijn zoon lustte ze eerst niet,
maar onze poffertjes zijn zo lekker dat
ze er nu wel van houdt.’ En het geheime
familierecept? ‘Dat zal dan doorgegeven
worden, dat hoort erbij,’ aldus Joop.
‹
Op bezoek bij de draak...
Zaterdag 2 juli 2016 organiseert het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland
samen met de Stichting Draaksteken Beesel een contactdag voor de gemeenschappen
die hun traditie op de nationale Inventaris hebben geplaatst. Ditmaal wordt de dag niet
in Culemborg gehouden, maar in Beesel waar de voorbereidingen voor het zevenjaarlijkse
draaksteken in volle gang zijn.
De dag wordt gestart in het Limburgs Museum in Venlo waar onder andere een bezoek
gebracht wordt aan de tentoonstelling ‘Draken’. Vanuit Venlo gaan we gezamenlijk met
een bus naar Beesel, alwaar een bezoek gebracht wordt aan de locatie waar verschillende
werk groepen aan het
werk zijn met het bouwen
van het decor, het maken
van de kostuums en het
repeteren van het spel.
Natuurlijk brengen wij ook
een bezoek aan de draak, die
u alleen voor deze keer van
dichtbij mag zien en wie
weet mag aanraken.
Meer informatie:
info@immaterieelerfgoed.nl
Traditie – Passie voor Immaterieel
Erfgoed is een special over tradities op
de Nationale Inventaris Immaterieel
Cultureel Erfgoed in Nederland. Het
blad staat boordevol artikelen over
tradities in Nederland, zoals het
Vreugdevuur Scheveningen, het
Zomercarnaval in Rotterdam, de
woonwagencultuur en Staphorster
stipwerk. De beoefenaars vertellen zelf
waarom ze zich vol passie inzetten om
hun erfgoed door te geven naar
volgende generaties. De verhalen zijn
geïllustreerd met prachtige foto’s.
Traditie geeft een kijkje in het kleurrijke
immaterieel erfgoed dat Nederland rijk
is en de mensen die zich actief hiervoor
inzetten. Het blad is zo lang de
voorraad strekt gratis te bestellen via
info@immaterieelerfgoed.nl.
Digitaal kunt u het bekijken op
www.immaterieelerfgoed.nl.
48 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 49

nieuws
Franciscus van Assisi
Colofon
Immaterieel Erfgoed,
jaargang 5, nummer 1 – 2016
Immaterieel Erfgoed is een uitgave van
Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed
Nederland
Redactie en exploitatie:
Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed
Nederland
Multatulilaan 12, 4103 NM Culemborg
Tel: 030-2760244
E-mail: info@immaterieelerfgoed.nl
www.immaterieelerfgoed.nl
Menselijk
haar
Al ruim acht eeuwen spreekt Franciscus van Assisi (1181/1182-1226) tot
de verbeelding. Hij werkte als geen andere heilige op de verbeelding.
Veel belangrijke schilders hebben hem afgebeeld. Franciscus leefde
volgens modern idealen: medemenselijkheid, naastenliefde, respect
voor andersdenkenden, soberheid en liefde voor de natuur. Hij heeft
eeuwenlang mensen geïnspireerd. De huidige Paus Franciscus leeft in
de geest van zijn naamgenoot en roept als wereldleider gelovigen en
niet gelovigen op om aandacht te hebben voor klimaatsverandering,
armoedebestrijding en menselijke omgang met oorlogsvluchtelingen.
Onder leiding van gastconservator Henk van Os kunt u kennis maken
met deze bijzondere heilige. Op de website van Museum Catharijneconvent
vertelt van Os over zijn fascinatie voor Franciscus. Onder zijn
leiding is er op het Catharijneconvent een prachtige tentoonstelling
gemaakt en een boek verschenen. Er worden allerlei lezingen en
studiereizen georganiseerd.
Het museum is
zelfs een aantal
avonden geopend.
CIRCUSAVONTUREN
De circuscultuur staat sinds enkele jaren op
de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel
Erfgoed. Een traditie staat of valt bij het doorgeven
aan de volgende generatie, vandaar
dat er nu een boek voor jonge kinderen is verschenen,
gemaakt door mensen uit de circuswereld.
Jong geleerd is immers oud gedaan!
Redactie:
Ineke Strouken (hoofdredactie),
Koen Embregts, Elise Meier, Anneke Munnik,
Saskia van Oostveen, Pieter van Rooij en
Albert van der Zeijden
Met dank aan Ton Fischer en Addy Kaijim
Omslagfoto: Jan Stads
Opmaak: www.icarusontwerp.nl
De tentoonstelling over
Franciscus van Assisi is
tot en met 5 juni 2016 te
bezoeken in Museum
Catharijneconvent,
Lange Nieuwstraat 38 in
Utrecht. Bij de tentoonstelling
verscheen een
gelijknamig boek.
De circuscultuur is immaterieel erfgoed, dat
mag iedereen weten.
Het belangrijkste is dat de kinderen het niet
vergeten.
Want op de Nationale Inventaris staan is de
eerste stap,
Het eigenlijke werk is het doorgeven, dat is pas
knap.
Dat is bij circus niet zo moeilijk, zou je
verwachten,
Kinderen hebben altijd gehouden van dingen
waarom ze lachten.
Immaterieel Erfgoed verschijnt vier keer
per jaar.
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen
en/of vermenigvuldigd zonder
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Wij hebben alle moeite gedaan om rechthebbenden
van copyright te achterhalen.
Mochten er personen of instanties zijn die
menen aanspraak te maken op bepaalde
rechten, dan wordt hun vriendelijk verzocht
contact op te nemen met de uitgever.
ISSN 2212-9707
© Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland
De menselijke haardos is al sinds het begin
van de beschaving een belangrijk instrument
om je identiteit te kunnen laten zien.
Met verschillende kapsels laten we zien
welke sociale status we hebben of tot welke
groep we (willen) behoren. Maar haar wordt
niet alleen maar op het hoofd gedragen, het
wordt ook gebruikt voor kunst. De tentoonstelling
HAAR! is geïnspireerd op negentiende-eeuwse
sieraden die gemaakt zijn
van het haar van een geliefde. Deze droeg
men als herinnering bij zich.
In het museum zijn nog vele andere
toepassingen van het menselijk haar te
zien. Verschillende kunstenaars uit
binnen- en buitenland hebben werken
gemaakt met dit bijzondere materiaal
als uitgangspunt. Als bezoeker hoef je
niet alleen te kijken, maar kun je ook aan
de slag met je eigen plukken in de
werkplaats.
De tentoonstelling HAAR! Menselijk
haar in mode en beeldende kunst is tot
en met 29 mei te zien in Centraal
Museum, Agnietenstraat 3 in Utrecht.
Franciscus praat met de vogels.
Franciscus ontmoet
armoede in de vorm
van een vrouw.
De ouders overhalen te komen, dat is een ander
verhaal.
Misschien dat dit boek met vrolijke avonturen
zorgt voor een volle zaal.
Pardon, in een circus is dat natuurlijk de piste,
Het is niet dat we dat niet wisten.
Maar rijmen is een vak apart, dat is een feit.
En dit boek over Frenky en Frank bevestigt die
waarheid.
Alle kinderen (en hun ouders) wensen wij veel
leesplezier
En ga vooral eens naar het circus, dat is nog
mooier dan op papier!
Jan-Zeger Plug, De wereld van Frenky en Frank
(2016).
50 Immaterieel Erfgoed nummer 1 | 2016
nummer 1 | 2016 Immaterieel Erfgoed 51

Immaterieel Erfgoed is het tijdschrift voor de immaterieel
erfgoedsector. Het blad verschijnt vier keer per jaar en geeft
informatie over immaterieel erfgoed en over het beleid dat
hieruit voortvloeit. Het tijdschrift Immaterieel Erfgoed wordt
uitgegeven door het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed
Nederland, het landelijk kennisinstituut voor immaterieel
erfgoed.
Immaterieel Erfgoed heeft te maken met de tradities die je van
huis uit hebt meegekregen en die je deelt samen met anderen.
Mensen, groepen en gemeenschappen ontlenen er hun culturele
identiteit aan. In 2003 heeft UNESCO een verdrag aangenomen,
dat gericht is op de bescherming en versterking van het
immaterieel erfgoed en het ondersteunen van de betrokken
gemeenschappen in het doorgeven van hun erfgoed aan
volgende generaties. De Nederlandse regering heeft dit UNESCO
Verdrag ter Bescherming van het Immaterieel Cultureel Erfgoed
in 2012 ondertekend. Een verplichting die uit het verdrag
voortvloeit, is dat elke lidstaat het immaterieel erfgoed binnen
de eigen landgrenzen identificeert en documenteert door het
aanleggen van een nationale inventaris.
Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIE-NL) is
aangewezen om zorg te dragen voor de implementatie van het
UNESCO Verdrag ter Bescherming van het Immaterieel Cultureel
Erfgoed.
Multatulilaan 12, 4103 NM Culemborg
Tel: 030-2760244, E-mail: info@immaterieelerfgoed.nl
www.immaterieelerfgoed.nl