CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

DR
CLAIRLIEU
■ h J Gl
54'ste
idc v.n:
T A A 8 G A N G
9 6
CLAIRLIEO — MAASEIK

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
54ste
JAARGANG
1996
CLAIRLIEU — MAASEIK

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
OP HET EINDE VAN HET ANCIEN REGIME
De Orde van het Heilig Kruis kwam, net zoals de andere oude
orden, in de achttiende eeuw onder zware druk te staan, waardoor
haar voortbestaan al geruime tijd voor de Franse Revolutie problematisch
werd.
Verlichte denkers wensten een modern kerkelijk en gelovig
gebeuren. Verlichte vorsten wilden snoeien in bepaalde religieuze
praktijken, in de diversiteit van orden en congregaties en in de Romeinse
invloed. In alle landen, waar zij kloosters had, werd de Orde
van het H.Kruis met het verlichte gedachtengoed en met de verlichte
vorsten manifest geconfronteerd. Men kan niet beweren dat de
prioren-generaal en de definitoren gezocht hebben naar een gepast
antwoord op deze ernstige bedreiging. De verslagen van de generate
kapittels handelen nauwelijks over deze thematiek. Misschien was het
bestuur van de orde verblind door de vaak zeer goede betrekkingen
van de afzonderlijke kloosters met de lokale bestuurders en met de
plaatselijke bevolking. In de bestrijding van het Jansenisme schaarde
het generaal kapittel zich keer op keer achter de paus. Maar in de
strijd tegen de Verlichting, die toch ook in het prinsbisdom Luik
wortel schoot, of in de participatie in de katholieke Aufklarung, die
zeker in Luik en in Duitsland resultaten opleverde, blonk de Orde
van het H.Kruis niet uit.
Meer aandacht werd geschonken aan het bewaren van de traditie
van de orde en van de plaatselijke huizen. Bovendien zocht de orde
naar wegen om de Kerk te bestendigen vanuit de tridentijnse stijl.
Daarom schonken de verantwoordelijken zeer veel aandacht aan de

4 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Mariale devotie, heiligenverering, broederschappen en aflaten en aan
allerlei vormen van triomfalistische en contrareformatische godsdienstigheid.
Assistenties, predikatie en biechthoren pasten perfect
in de tridentijnse doelstellingen en correspondeerden bovendien met
de contemplatieve levenswijze van nogal veel kruisherenkloosters. Het
meditatieve aspect van het contemplatieve leven werd evenwel verwaarloosd.
Tegelijkertijd verdrongen moderne opvattingen over de
beleving van de kloostergeloften de klassieke invulling ervan. Vele
kruisheren hadden het moeilijk met het concretiseren van de geloften
van armoede en van gehoorzaamheid. Het aantal kruisheren dat
tijdelijk, langdurig of definitief buiten de kloostermuren leefde nam
toe. Alsmaar meer kruisheren zochten hun apostolaat in de parochiale
zielzorg en wilden ook effectief buiten het klooster leven. Om een
breuk te voorkomen werden compromissen gesloten, maar die vielen
niet bij iedereen in de smaak, vooral niet bij de prioren-generaal. Bo
vendien resulteerden ze in telkens weer andere toegevingen. We denken
onder meer aan de aangepaste kleding op straat en op reis, aan
de dispensaties in gedeelten van het koorgebed, aan het recht op zakgeld,
aan het vaker uithuizig zijn, aan de langere duur van vakanties,
aan de eis van de kruisheren tot medebeheer en inspraak in het reilen
en zeilen van de afzonderlijke kloosters.
Omdat de prioren-generaal deze tendenzen bestreden of op zijn
minst wilden afzwakken, kwamen zij regelmatig in botsing met verschillende
kloosters, met hun eigen Hoeise confraters en zelfs met de
definitoren. Gewoonlijk trok de generale overste dan aan het kortste
eind. Bijzonder ongelukkig was het beleid dat gevoerd werd met betrekking
tot de Hollandse Zending en in verband met de aloude stabilitas
loci, omdat het bestuur van de orde en ook verschillende
kloosters mordicus vasthielden aan het principe van de domus nativa.
Daardoor immers kreeg de Orde van het H.Kruis het veel moeilijker
om de periode 1780-1840 te overbruggen dan andere orden en congregaties
die de parochiestaties (tijdelijk) als 'kloosters' aanvaardden
en daarom ook extra bemanden. Slechts een paar gesupprimeerde
kruisheren vroegen incorporatie in een van de resterende kloosters van
de orde en de kansen om nieuwe kandidaten op de diverse staties on
der te brengen waren nagenoeg onbestaande.
Een aantal maatregelen van de Verlichte Despoten had men, vertrekkend
vanuit de organisatie en het enthousiasme van de zeventien-

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
de eeuw, gemakkelijk moeten kunnen neutraliseren, ombuigen of
zelfs beamen. De indeling in provincies en de benoeming van
prioren-provinciaal bijvoorbeeld schiepen interessante en hoopgevende
mogelijkheden tot decentralisatie, differentiate, inculturatie en
plaatselijke autonomie. Een en ander paste overigens in de politiek
van de landskerken, die de verlichte vorsten betrachtten. Maar de
prioren-generaal dwarsboomden de werking van de prioren-provin
ciaal, die vanaf 1682 plaats moesten maken voor de vicarissengeneraal.
Deze laatsten werden meer gezien als de helpers van het
centraal bestuur dan als vertrouwenspersonen van de provincies. Een
ander voorbeeld was het onderwijs. De Verlichting hechtte zeer veel
belang aan het onderwijs. Vanaf de zeventiende eeuw hadden ook
heel wat kruisherenkloosters een Latijnse school opgericht of (in beheer)
overgenomen. De orde telde toen ook briljante schrijvers en latinisten.
In de achttiende eeuw huldigden enkele kruisheren zeer
vooruitstrevende pedagogische principes. Binnen de orde werden zij
echter niet gehoord. Over het geheel genomen was het onderwijs dat
de kruisheren verschaften in de achttiende eeuw matig tot zelfs
slecht, zodat de kritiek niet uitbleef. Op verschillende plaatsen dreigde
de wereldlijke overheid zelfs het onderwijs aan andere orden of
congregaties toe te vertrouwen.
Vervolgens vloekte het absolutistisch en centralistisch beleid van de
prioren-generaal met de drang naar autonomie van de plaatselijke
huizen. Er kwam felle en langdurige kritiek op het uiterlijk machtsvertoon
van de prior-generaal, op de verantwoordelijkheid van de
vicaris-generaal, op de strenge vermaningen tijdens de visitaties, op
de toenemende financiele lasten, op het streven naar concentratie van
de filosofische en theologische opleiding en op de pogingen om de
statuten van 1660 bij te sturen. Een behoorlijk aantal prioren en
kruisheren richtte zich meer naar de plaatselijke context dan naar de
directieven uit Hoei. In bepaalde gevallen, zoals bij de verhoopte opheffing
van het klooster van Luik, zorgde dit voor enorme spanningen.
Wat betreft de Franse kloosters, waar het Gallicanisme sterk vertegenwoordigd
was, mocht men gerust spreken van een feitelijke
scheuring. In Duitsland kwam het zover niet. Toch was de breuk ook
hier niet veraf. De laatste confrontatie bleef evenwel uit en tenslotte
beeindigden de Franse troepen er de aanwezigheid van de orde.
Tenslotte willen we wijzen op de verzwakte financiele positie van
de meeste kloosters, de toenemende fiscale druk, het dalend aantal

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
roepingen en de parallelle vergrijzing van de kloosterbevolking en een
onmiskenbaar aanwezig religieus indifferentisme bij de leken.
§ 1: Kroniek van een aangekondigde opheffing
In deze bijdrage proberen we een synthese te brengen van het af-
sterven van de oude Orde van het H.Kruis. Er bestaat alvast geen
eensgezindheid over het aantal kruisherenkloosters aan de vooravond
van de Franse Revolutie. Vanaf haar oorsprong in het begin van de
dertiende eeuw tot in het midden van de zeventiende eeuw stichtte
deze orde meer dan tachtig kloosters. Maar in een tijdsverloop van
minder dan drie eeuwen was dit aantal op het einde van de achttien-
de eeuw aanzienlijk verminderd. Volgens een aantekening van
magister-generaal Henricus Van den Wijmelenberg waren er in 1780
nog 52 kloosters over en voor 1790 nog 42, waarvan 8 of 9 in Frank-
rijk1. H. van Rooijen schatte het aantal kruisherenkloosters bij het
uitbreken van de Franse Revolutie daarentegen op ongeveer 30, waar
van 17 in Duitsland en 4 in het huidige Nederland. Volgens van
Rooijen bedroeg het aantal priesters en broeders in 1789 tussen de
250 en 300, dus gemiddeld 10 per klooster. In tegenstelling tot Van
den Wijmelenberg beweerde van Rooijen dat de meeste Franse
kloosters reeds een kleine twintig jaar voor het uitbreken van de re
volutie opgehouden hadden te bestaan2. P. Van den Bosch trad de
ze stellingname bij en was van mening dat alle Franse kloosters, behalve
dat van Parijs, reeds voor 1790 waren gesupprimeerd. Hij be-
rekende dat 44 kruisherenkloosters werden opgeheven tussen 1779 en
1814; slechts twee, Uden en St.-Agatha, bleven over3.
1 Nota naar aanleiding van een brief, d.d. 20 mei 1864, van internuntius Oreglio di San
Stefano aan H.Van den Wijmelenberg. J. SCHEERDER, Henricus Van den Wijmelenberg: een
religieus emancipator in Oost-Brabant 1800-1881. De nieuwe lente in de Orde van het H.Kruis.
Tilburg, 1976, p. 17
2 H. VAN ROOIJEN, De herleving van de Kruisheren in de negentiende eeuw. in: Cruciferana,
nova series, nr.5, s.d., pp.8-11
R.Hostie schatte het aantal kruisheren omstreeks 1775 op een duizendtal. Dit aantal lijkt ons
sterk overdreven.
R. HOSTDE, Leven en dood van de religieuze instituten, 1972, p. 354
3 P. VAN DEN BOSCH, Sie teilten mit Jedermann. Eine kurze Geschichte des Ordens der
Kreuzherren. Bonn, 1978, p.95

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 7
De aftakeling begon op het einde van de jaren zeventig. Het
klooster van Namen werd opgeheven in 1779. Vier jaar later volgden
de kloosters die in de Oostenrijkse Nederlanden lagen en als onnuttig
werden bestempeld: Brandenburg, Doornik en Roermond.
De Franse kloosters van de kruisheren werden onder Lodewijk XV
opgeheven, omdat ze onvoldoende observant leefden. In 1789 restte
enkel nog de ,, Prieure de Ste Croix de la Bretonnerie'', het klooster
van Parijs. Niet voor lang echter, want op 12 januari 1791 werd dit
rijke klooster gesloten4.
4 De kruisheren van Parijs waren rijk. Toch telde hun bibliotheek slechts drieduizend boeken.
Op 12 januari 1791 werd het klooster opgeheven. A. FRANKLIN, Prieure de Sainte-Croixde-la-Bretonnerie.
in: Les anciennes bibliotheques de Paris, Eglises, Monasteres, Colleges etc.,
1867, vol.1, p.335
Kruisheer A. Van de Pasch won bij verschillende archieven in Frankrijk inlichtingen in over de
kruisheren. In zijn nagelaten papieren troffen we daarover een uitvoerige correspondentie aan.
Arch.Clairueu, Dossier A. Van de Pasch, nr.1.36 e.v.
De Franse kloosters zullen in onderhavige bijdrage niet apart behandeld worden. Binnen de
orde speelden zij een zeer afzijdige rol. Over hun reilen en zeilen weten we zeer weinig. Eenzelfde
bemerking betreft hun opheffing. Op vele vragen moeten wij het antwoord schulcUg blijven.
Zo bijvoorbeeld kunnen we geen zinnige dingen zeggen over de geografische spreiding.
Overigens kunnen we niet alle stichtingen benoemen en van de zogezegd bekende kloosterspriorijen
wordt betwijfeld of ze wel allemaal in handen van de kruisheren waren. De Franse
archieven zijn onvoldoende verkend. Veel zal nog moeten onderzocht worden. In het kader
van ons onderzoek hebben wij gemeend dit niet te kunnen doen, enerzijds wegens het zoeken
naar spelden in hooibergen, anderzijds wegens het matig belang van de Franse kloosters
voor de orde in de achttiende eeuw en vooral voor de verdere geschiedenis in de negentiende
eeuw. A. Bochin, J.M. Hayden en A. Durand publiceerden bijdragen over de Franse kruis
heren. Enkele andere vorsers legden grote aantallen documenten uit de Franse archieven op mi
crofilm vast. Deze documenten berusten in het fotografisch archief APHOSC in het kruisherenklooster
van Amersfoort. Daarin hebben wij gretig gegrasduind. Natuurlijk maken wij ook gebruik
van de wetenschappelijke bevindingen die her en der gepubliceerd werden. Tenslotte profiteren
wij dankbaar van de gedreven speurtocht van de kruisheren M. Colson en A. Van de
Pasch. In de Franse archieven hebben zij talloze documenten afgestoft, overgeschreven of gekopieerd.
Hoe belangrijk al deze informatie ook is, toch kunnen wij ons nog steeds geen echt beeld vormen
van de aanwezigheid van de kruisheren in Frankrijk. Om dat te kunnen moeten eerst nog
bergen werk verzet worden. Voorlopig kunnen wij een aantal van de Franse kruisherenkloosters
indelen volgens vier categorieen:
1. De vestiging in Toulouse was mogelijk een vervolg op de kruistocht tegen de Albigenzen
(1209-1229) en de samenwerking met de dominicanen.
2. Het klooster van Parijs werd gesticht op aanvraag van de Franse koning, de Heilige Lodewijk.
3. Carignan, Saint-Ursin, Saint-Georges, Buzangais, Lannoy, Verteillac en Le Verger werden
gesticht door plaatselijke heren. Meestal was het klooster niet veel meer dan een priorij-pastorie.
Waarom de lokale heren de kruisheren verkozen boven andere orden of boven de seculiere
geestelijkheid, is onbekend.
4. Varennes-sur-Allier werd gesticht, toen de lokale overheid aan de orde vroeg om een hospitaal
aan de kruisheren over te dragen.
In de achttiende eeuw speelden de Franse kruisheren geen rol van betekenis meer in de orde.
Sedert de zeventiende eeuw namen zij een loopje met de gelofte van armoede. Zij leidden een
luxueus leventje, recruteerden hun kandidaten uit de rijke en invloedrijke families en slaag-

8 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
De Waalse kloosters beleefden geen hoogconjunctuur in de late
achttiende eeuw. Het klooster van Namen werd in 1779 opgeheven.
Ondanks de instemming van de meerderheid van het convent ontsnapte
het klooster van Luik aan de secularisatie, omdat priorgeneraal
Dubois zich, samen met een minderheid van Luikse conventualen,
met alle beschikbare middelen verzette tegen de bemoeizucht
van de prins-bisschop, tegen de pogingen van de conventualen
om ontheven te worden aan de geloften en tegen de opheffing
tout court. De kloosters van Dinant, Virton, Suxy en Carignan werden
het slachtoffer van een tekort aan roepingen. Mede daardoor
den er op die manier in zelfs aan het hof invloed te verwerven. Alle hervormingspogingen van
de prioren-generaal en ook die van kardinaal de la Rochefoucauld, die in 1622 alle reguliere
kanunniken in drie congregaties wilde samenbrengen, wezen zij kordaat van de hand. Vooral
de kruisheren van Parijs onttrokken zich aan het bestuur van de orde en aanvaardden de wereldlijke
maatstaven. Zij wensten uitdrukkelijk als reguliere kanunniken te worden beschouwd
en als zodanig gerespecteerd te worden. Hun aanspreektitel luidde: ,, Chanoines Reguliers de
Saint Augustin, Congregation de Sainte-Croix". Universitaire titels werden door hen geambieerd.
Ongeveer twintig kruisheren studeerden sedert de zeventiende eeuw aan de Sorbonne.
Een van hen, Etienne Gamache, bleef bekend als schrijver en lid van de Academie der Wetenschappen.
Er werd weelderig gebouwd en verkwistend geleefd. Bij het aannemen van kandidaten
werd meer gelet op hun flnanciele inbreng dan op hun geschiktheid. De bruidschat,
die na 1660 gebruikelijk werd, schaadde de kwaliteit van de roepingen en daardoor het kloosterleven.
In 1739 kwam de prior-generaal tussenbeide en stelde een driemanschap aan om de tucht
in het klooster van Parijs te herstellen. Deze poging tot hervorming stuitte op langdurig verzet
en had geen succes. Ook de poging van de regering in 1768, waarbij de Commissie van de
Religieuzen een radicale hervorming als voorwaarde stelde om nieuwe leden te mogen aanne
men, mislukte. Kardinaal Brienne van Toulouse woonde het door de regering verplichte hervormingskapittel
van de Franse kruisheren bij. Zijn oordeel was vernietigend. Op het generaal
kapittel van 1769 deelden de Franse afgevaardigden mee, dat zij niet meer in staat waren om
hun kloosterleven te hervormen. Daarom mochten zij van de regering geen nieuwe kandidaten
aannemen en waren zij tot uitsterven gedoemd.
Veertien kloosters telde de Orde van het H.Kruis in Frankrijk van de zestiende tot de achttiende
eeuw. Twee daarvan, Lannoy en Carignan, waren meer op de Waalse dan op de Franse kloosters
georienteerd. De overige kloosters lagen in Buzangais, Caen, Chauny, St.-Georges, Laine-aux-
Bois, Paris, Salignac, Toulouse, St.-Ursin, Verger, Varennes en Verteillac. Van de meeste
kloosters weten we haast niets. Daarom beperken wij ons tot algemeenheden
1. De Commission des Reguliers noteerde rond 1770 dat er in Frankrijk nog 32 kanunniken
van het H.Kruis leefden, verdeeld over nog slechts tien huizen.
2. Het valt op dat de Franse kruisheren, ondanks de stabilitas loci, vaak van klooster veranderden,
en dit zelfs in toenemende mate. De voornaamste redenen waren de eigen pogingen tot
hervorming, maar ook politieke motieven speelden mee en last but not least was er het streven
naar beneficies.
3. In de achttiende eeuw bekleedden de Parijse kruisheren het prioraat van verschillende andere
kloosters. In Caen claimden zij het prioraat gedurende tweeenvijftig jaar; In St.-Ursin be
kleedden zij vijftien jaar lang het ambt van overste; in Verteillac controleerde Parijs gedurende
achttien van de laatste zesentwintig jaar het bestaan van het klooster. Het convent van Varennes
stond de laatste tien jaar van zijn bestaan onder Parijse voogdij, dat van Buzangais geduren
de achtentwintig jaar en dat van Chauny tenslotte gedurende tweeenveertig jaar.
4. Veertig procent van de beneficianten bewoonden een priorij-pastorie: een voormalig klein
klooster, dat in de achttiende eeuw slechts door een kruisheer werd bewoond. De beneficiant
stond in voor de zielzorg in zijn parochie.

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 9
konden of wilden deze conventen hun religieuze verplichtingen niet
meer nakomen. Het klooster van Dinant was sedert 1779 verlaten,
het eigendomsrecht over het klooster van Carignan werd betwist en
in Virton en Suxy resideerde telkens maar een kruisheer meer. Ook
zonder de Franse Revolutie waren deze kloosters gedoemd een stille
dood te sterven. Maar ze bezorgden de orde inkomsten: de kruisheren
hadden er bezittingen, beneficies, renten en rechten, die het
convent van Hoei en het bestuur van de orde niet wilden verliezen
en juridisch niet mochten laten schieten.
In 1789 werd het klooster van Carignan opgeheven. Op 30 Septem
ber 1795 verklaarde Frankrijk de Oostenrijkse Nederlanden en het
prinsbisdom Luik tot eigen gebiedsdeel. Alle kloosters werden er op
18 September 1796 bij decreet opgeheven. Hetzelfde lot ondergingen
Venlo en Maastricht: bij de vrede van Den Haag (1795) werden een
aantal generaliteitslanden en ook Maastricht aan Frankrijk afgestaan.
1796 werd een rampjaar voor de Orde van het Heilig Kruis: de kruisheren
verloren hun kloosters in Hoei, Luik, Dinant, Kolen-Kerniel,
Suxy, Virton, Maaseik, Maastricht, Venlo en Diisseldorf.
Het Directoire (1795-1799) probeerde greep te krijgen op de
Rooms-Katholieke Kerk. De staat trok niet alleen de huwelijkssluiting,
de armenzorg en het onderwijs tot zich, maar er was ook de
wetgeving die de clerus verplichtte de eed van trouw te zweren aan
de republiek. Op 29 September 1795 werd dienaangaande een wet
uitgevaardigd, die in augustus 1797 eveneens in de geannexeerde gebieden
van kracht werd. Een deel van de clerus was voorstander van
de eed en voerde de volgende argumenten aan: het woord haat duidde
slechts op oppositie, de eed veronderstelde geen innerlijke gehechtheid
en de gehoorzaamheid aan de grondwet behelsde enkel
burgerlijke gehoorzaamheid. De hoge clerus voerde de tegenstanders
van de eed aan. Hij verzette zich tegen de absolute onderwerping van
de Kerk aan het staatsgezag. Verder beriep hij zich op de pauselijke
brief waarin de eed werd afgekeurd. Tenslotte verwierp hij de ar
gumenten van de voorstanders van de eed. De hardere opstelling van
het Directoire vanaf September 1797 veroorzaakte een scheuring bij
de clerus: voortaan konden alleen beedigde priesters een kerk toegewezen
krijgen en werden de weigeraars vervolgd en soms gedeporteerd.
Het onderscheid tussen beide groepen priesters viel voor een

10 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
groot deel samen met de vroegere scheidslijn tussen ultramontaanse
conservatieven (behoud van de privileges van de bevoorrechte groepen,
geen aantasting van de invloed van de Kerk in het dagelijks leven
en het bestaande economisch systeem, verdediging van de zuivere
katholieke leer) en voorstanders van een meer verlichte landskerk
(het Jozefisme).
Een hele reeks wetten waren bedoeld om de clerus ook in zijn materiele
welstand aan te tasten. Op 24 januari 1796 werd besloten, dat
alle gesequestreerde goederen, ook de kerkelijke, als nationale goederen
zouden worden beschouwd. Vanaf 6 november 1796 werden
de verkoop- en beheersmodaliteiten van de nationale goederen van
kracht zodat de publieke verkopingen konden starten. Op 26 oktober
1797 werden de kerkelijke gronden aangeslagen evenals deze van
hen die de eed weigerden af te leggen. Op 5 november 1797 werden
de orden afgeschaft die zich inlieten met onderwijs en ziekenzorg,
hoewel de getroffenen als leken hun grond konden behouden. De
verkopingen namen spoedig in aantal toe en slechts een gedeelte van
de conservatieven had ideologische bezwaren.
De maatregelen van het Directoire tegen de clerus versterkten het
wantrouwen van het conservatieve deel van de bevolking ten opzichte
van het regime. Een kortstondige, slecht georganiseerde maar veelbetekenende
uiting van gecumuleerd ongenoegen, gekanaliseerd door
de sterk getroffen clerus, barstte in 1798 los in de Boerenkrijg5.
Vanaf 1794 bezetten Franse troepen ook de linker Rijnoever, die
bij de vrede van Luneville in 1801 definitief werd geannexeerd. Het
besluit van de Reichsdeputationshauptschluss op 25 februari 1803 had
de confiscatie van de kerkelijke goederen op de rechter Rijnoever tot
gevolg, als schadeloosstelling voor de wereldlijke vorsten, die bij de
inlijving van 1801 hun gebied op de linker Rijnoever geheel of gedeeltelijk
hadden verloren. Bij de vrede van Bazel (1795) had Pruisen
reeds afgezien van zijn bezittingen op de linker Rijnoever ten voordele
van Frankrijk tegen belofte van schadeloosstelling bij de algemene
vrede. In 1806 kwam Kleef, samen met het vroegere hertogdom
Berg, onder het bewind van Murat, de zwager van Napoleon.
5 L. FRANCOIS, De verhouding tussen Kerk en Stoat en het politieke personeel (1780 -
1830): een wisselende relatie. in: Trajecta, jg.3, 1994, afl.4, pp.298-301

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 11
Met dit alles was ook het lot van de Duitse kruisherenkloosters bezegeld.
Door het decreet van 9 juni 1802 werden immers de kloosters
in het Rijnland opgeheven. De conventen van Keulen, Hohenbusch,
Schwarzenbroich, Briiggen, Diilken, Wickrath, Aken, Helenenberg
en Wegberg werden nog in de loop van 1802 gesupprimeerd. Twee
jaar later waren er nog zes kloosters op de rechter Rijnoever over,
maar Beyenburg en Glindfeld werden nog in datzelfde jaar opgehe
ven. Emmerich rekte zijn bestaan tot 1811, Marienfrede en Ehrenstein
tot 1812 en Duisburg bleef als laatste kruisherenklooster in
Duitsland bestaan tot 1814. Van de kloosters in Westfalen hield het
laatste in 1804 op te bestaan6.
Het is genoegzaam bekend dat in de departementen van de linker
Rijnoever de wet op de supprimatie slechts langzaam werd uitgevoerd.
Daardoor kwam het dat de Rijnlandse kloosters pas onder het
Consulaat en het Keizerrijk werden gesloten, terwijl die van het
prinsbisdom Luik en de Zuidelijke Nederlanden reeds onder het Directoire
verdwenen. De kruisheren hebben zeer verscheiden gereageerd
op de opheffing van hun kloosters. In deze bijdrage gaan wij
niet dieper in op het individueel verzet, maar belichten wij de bon
ding van de conventen. Het verzet van de kruisheren van Luik tegen
de opheffing en de verkoop van hun klooster vormt een merkwaardige
uitzonderingUn dit klooster, dat vanaf 1796 een nationaal domein
werd, weigerden de kruisheren tot aan het Concordaat te erkennen,
dat het (voorlopig) afgelopen was met de wereld van de religieuzen.
Het was evenwel een geisoleerd verzet, waarbij de Luikse
conventualen zelfs geen steun kregen van de overige nog bestaande
kruisheren-kloosters. En toch was het niet zonder betekenis, want zoals
prof. L.-E. Halkin stelde in 1947: ,,qu'il n'est pas deraisonnable
de supposer que si, au lieu d*avoir succombe des 1796, Mgr Dubois
avait vecu quelques annees encore, I'ordre des Croisiers n'auraitpas
disparupour longtemps en Wallonie" *. In andere conventen, zoals
Venlo en Kolen kochten enkele conventualen hun klooster terug, om
6 R. HAASS, Die Kreuzherren in den Rbeinlanden. Bonn, 1932, passim; H.U. WEISS, Die
Kreuzherren in Westfalen. in: Clairlieu, jg.21, 1962-1963, passim
^ Zij waren overigens niet de enige Luikse religieuzen die zich formed verzetten tegen de
sluiting van hun klooster. Ook de recoileten, karmelieten, benedictijnen en clarissen boden hevig
verzet.
8 L.-E. HALKIN, Preface, in: E. FONTAINE, Mgr.Jacques Dubois. General des PP. Croisiers
aHuy 1778-1796. Lichtland-Diest, 1947, p. 1

12 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
het in de loop van de negentiende eeuw, toen het er de schijn van
had dat de orde niet meer tot leven zou komen, te verkopen. In
Maaseik maakte een kruisheer na het concordaat aanspraak op de
kloosterkerk. Elders lieten de kruisheren de kloostergebouwen achter
en deden geen enkele poging om het oude leven terug op te nemen.
Er waren er die de bons aanvaardden, sommigen zochten tijdelijk een
onderkomen in een nog gespaard gebleven convent en slechts enkelen
vroegen om incorporatie in een Nederlands of Duits klooster. Ande-
ren keerden terug naar huis, naar hun familie of naar kennissen.
Weer anderen vroegen incardinatie in een of ander bisdom. Tenslotte
leefde een gedeelte van de voormalige kloosterlingen als gepensio-
neerde religieuzen, dus zonder een pastorale taak of bekommernis.
Het is duidelijk dat het de orde, zoals vele andere religieuze insti-
tuten, mangelde aan een globaal noodplan, aan visie ook, aan flexi-
biliteit en soepelheid om het juridisme van de statuten van 1660 even
opzij te leggen en te denken aan de overlevingskansen. De vergrij-
zing was misschien al te ver gevorderd. Andere interne factoren, die
de doodsklokken hielpen luiden, waren de kritiek op het despotisme
van de prior-generaal, de drang naar autonomie van de afzonderlijke
kloosters, het niet langer fiinctioneren van de provincies en de katho-
lieke Aufklarung. Verder speelde het feit dat het religieuze vuur bij
velen gedoofd was, een belangrijke rol in het berustend en gelaten
aanvaarden van de opheffing en het uitsterven van de orde.
In de Noordelijke Nederlanden bleven alleen de kloosters van Sint-
Agatha en Uden over, twee kloosters die het sinds de Opstand van
de Nederlanden niet onder de markt hadden en al verschillende ma-
len met uitsterven werden bedreigd.
Het ongeveer gelijktijdig verlies van het moederhuis en de prior-
generaal veroorzaakte vanaf 1796 bijna onoverkomelijke moeilijkhe-
den. In de bullen van 27 September en 29 oktober 1489 had de paus
immers voorgeschreven, dat een generaal kapittel en daarmee ook de
generaalskeuze alleen in het moederhuis in Hoei mocht worden ge-
houden. Tegelijk wilde hij dat de generaal, die ook prior was van het
klooster van Hoei, zou gekozen worden door de stemgerechtigde con-
ventualen van dit klooster, samen met acht definitoren, namelijk die
van het laatste en het voorlaatste generaal kapittel. Deze procedure

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 13
was opgenomen in de statuten van 1660 en dus nog altijd geldend.
Van een generaalskeuze in Hoei kon uiteraard geen sprake meer zijn:
het klooster had opgehouden te bestaan en de conventualen leefden
verspreid.
Het laatste generale kapittel vond plaats in 1786, het voorlaatste
in 1779. De vier definitoren van 1779 waren Arnoldus Odendahl
(Keulen, overleden in 1782), Petrus Antonius van Oeyen (Venlo,
overleden in 1794), Jacobus Corneli (Hohenbusch, overleden in
1785) en Henricus Peters (Briiggen, overleden in 1797). De defini
toren van 1786 waren Wilhelmus Jacobs (Schwarzenbroich), Lamber-
tus Meyers (titulair prior Osterberg), Josephus Leurs (Maastricht) en
Franciscus Wilhelmus Loverix (St.-Agatha, overleden in 1793)9.
Eerst waren ze nog met vier van de acht, weldra met drie en, wegens
de slechte gezondheidstoestand van prior Jacobs, praktisch nog maar
met twee.
Op verzoek van definitor Josephus Leurs, die op 3 januari 1804 tot
prior van Sint-Agatha werd gekozen, droeg Pius VII op 18 april 1804
aan de vice-superior van de Hollandse Zending op om voor de toen
nog overgebleven kruisherenkloosters in een klooster dat hij daartoe
geschikt achtte, een generaal kapittel te houden en een commissaris-
generaal te kiezen. Zoals uit het verzoekschrift van Leurs aan de paus
blijkt, was W. Jacobs, de oudste definitor en prior van het inmiddels
opgeheven klooster van Schwarzenbroich, wegens ouderdom en ziekte
tot bijna geen enkele arbeid voor de orde meer in staat. Op 30 Sep
tember 1804 verleende Pius VII aan Leurs de jurisdictie over de vijf
nog overgebleven kloosters St.Agatha, Uden, Emmerich, Marienfrede
en Duisburg. Leurs overleed op 23 april 1806. Van toen af was de or
de geheel zonder hoofdbestuur. Zo zou het blijven tot 13 januari
183910.
Een gebundeld verzet tegen de opheffingsdecreten en tegen de
plundering van hun kloosters hebben de kruisheren niet ontketend.
De contacten tussen de diverse huizen waren te gering om de krach-
9 C.R. Hermans, Annales, dl.I(2), p. 168
10 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg: een religieus emancipator in Oost-
Brabant 1800-1881, pp. 17-20

14 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
ten te bundelen. Conventualen die een frisse, moderne kijk op de
toekomst hadden waren er wel, o.a. Hoogen en Seulen, maar zij richtten
hun aandacht ofwel naar terreinen buiten de Orde (Hoogen) of
werden gecounterd door de opvattingen van hun confraters (Seulen).
Een na een verdwenen de conventen. Haast alle gesupprimeerde religieuzen
voelden geen drang om een onderkomen te zoeken in een
overgebleven klooster van de Orde. Het vuur leek gedoofd, de aantrekkingskracht
van de anderen was bijna nihil. Steun aan en van andere
orden en congregaties was er niet, zodat de steeds kleiner wordende
groep eenzaam en alleen de teloorgang heeft moeten verbijten.
§ 2: Doorlichting van het religieus leven in de kruisherenkloosters in
de tweede helft van de achttiende eeuw
In de nu volgende bladzijden voeren wij een doorlichting uit van
de orde door voor elk gesupprimeerd klooster een antwoord te zoe
ken op de volgende kernvragen:
1. - Bezaten de kruisherenkloosters een contemplatief, een actief,
of een mengeling van actief en contemplatief religieus karakter ?
- Bezaten zij een gasthuis ?
- Bedienden zij parochies ?
- Beoefenden zij missionaire activiteiten en hadden zij invloed
buiten de orde ?
- Kan men spreken van identiteitsverlies en van tanend zendingsbesef
op het einde van de achttiende eeuw ?
2. - Beoefenden zij de gekozen vorm van religieuze leven conse
quent ?
- Hoe stonden zij tegenover processies, bedevaarten en bijzondere
devoties ?
- Had de Aufklarung invloed op het kloosterleven en hoe was de
financieel-economische situatie op het einde van de achttiende
eeuw?
3. - Hoe zag de kloosterpopulatie er uit bij de opheffing?
- Welke was de reactie van de conventualen en van de plaatselijke
bevolking op de opheffing ?
- Welke bestemming kregen de kloostergebouwen ?

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 15
Gebruik makend van de rijke literatuur die over de kruisheren van
de achttiende eeuw beschikbaar is, hebben wij op die vragen een antwoord
proberen te formuleren. Om praktische redenen kunnen we
hier de titels van alle geraadpleegde studies niet vermelden.
1. algemeen
1. De kruisheren kregen van de paus bij hun erkenning als orde
de opdracht te leven volgens de regel van Augustinus. De2e kloosterregel
nam vanaf de elfde eeuw een hoge vlucht en werd de regel van
de reguliere kanunniken van Sint-Augustinus (koorheren), de norbertijnen,
de kruisheren, verschillende ridderorden, de trinitariers, de
mercedariers, de dominicanen, de augustijnen, eremieten, de augustijnen
recolletten, de servieten, de alexianen, de barmhartige
broeders van Joannes de Deo en deze van Trier, de piaristen en de
assumptionisten. Ook talrijke uitgesproken vrouwelijke stichtingen
gingen leven volgens de regel van Augustinus: de birgitinessen, de
annunciaten van Lombardije, de kanunnikessen van het H.Graf, de
ursulinen, de kanunnikessen van Sint-Augustinus, de zusters van de
H.Monica, de Rita-zusters, enz. Vooral veel congregaties die zich wijden
aan verpleging en ziekenzorg, zoals zwartzusters en gasthuiszusters,
hebben de regel van Augustinus gekozen als inspiratiebron
voor hun gemeenschappen n.
De regel van Augustinus is een soort beginselverklaring. De ideeen
zijn er niet in uitgewerkt, maar op een erg bondige manier weergegeven.
Daarom worden ze verder uitgewerkt in de constituties van de
verschillende kloosterorden en congregaties. De grondideeen van de
Regel zijn opgebouwd rond het ideaal van de eerste gemeente van Jeruzalem
uit Hand. 4,31-35. Daardoor komen liefde en gemeenschap
centraal te staan: een goed gemeenschapsleven is niets anders dan het
in praktijk brengen van de liefde. Het valt onmiddellijk op hoe weinig
concrete voorschriften of detail-wetten in de Regel gegeven wor
den. Het gaat Augustinus om de kern van de dingen en om het hart
van de mens. Vandaar de weg van de verinnerlijking die herhaaldelijk
toegepast wordt: het uiterlijke alleen is niet genoeg, het uiterlijke
moet het symbool worden van het innerlijke. Het uiterlijke mag niet
leeg zijn, maar moet bezield zijn. Een ander kenmerk dat hiermee
samenhangt, is de nagenoeg totale afwezigheid van de nadruk op het
11 Deze opsomming is natuurlijk zeer onvolledig, aangezien enkele honderden orden en
congregaties de Regel van Augustinus volgen.

16 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
ascetisme. De beoefening van de ascese in materiele zin — het zich
ontzeggen van eten en drinken en het toepassen van allerlei vormen
van zelfkastijding — wordt niet aangemoedigd. Het accent verschuift
meer naar het leven in gemeenschap als overwinning van de zelfzucht.
Wanneer Augustinus het gemeenschapsleven zo sterk benadrukte,
dan was dit omdat hij in de gerichtheid op het eigen ik en in het in-
dividualisme de grootste hindernis zag om het evangelie te verwezenlijken.
De eerste gemeenschap van Jeruzalem speelde bij hem de rol
van een oude droom, die een ideaal wordt voor het heden en de toe-
komst12.
De orden en congregaties die leefden volgens de regel van Augusti
nus hechtten veel belang aan het gemeenschapsleven, maar kozen
niet voor het contemplatieve leven. Zij hadden ofwel het actieve le
ven ofwel de vita mixta op het oog.
2. Hoewel er geen echt patroon te ontdekken valt in de wijze waarop
de kruisheren hun kloosters stichtten, vallen toch enkele zaken op:
a. De kruisheren vestigden zich in of in de buurt van steden. De
geografische spreiding roept vragen op, al speelden het kruistochtideaal,
de pelgrimstochten en de bloeiende Maas- en Rijnhandel
een min of meer belangrijke rol. Met het verdwijnen van deze
componenten stagneerde ook de uitbreiding van het aantal hui-
zen van de orde.
b. De terreinen, waarop zij hun kloosters bouwden, werden hun
geschonken door vrome plaatselijke heren of door broederschappen.
Veruit de meeste stichtingen geschiedden vanuit bestaande
communiteiten, waarmee de schenkers contacten hadden of legden.
De schenkers begiftigden de kruisheren niet enkel, maar stelden
ook voorwaarden inzake gebed en apostolaat. De tijdsgeest,
waarin die voorwaarden wortelden, veranderde echter, waardoor
verschillende kruisherenkloosters stilaan functieverlies leden. Vanaf
hun oorsprong koppelden de kruisbroeders een intens gebedsleven,
met koorgebed en gebeden voor overledenen, aan de zorg
voor zieken en armen. Daardoor maakten zij zich afliankelijk van
giften en schenkingen. Zij kregen bovendien het recht om te mo-
12 TJ. VAN BAVEL, Augustinus van Hippo. Regel voor de Gemeenschap. Altiora- Averbo-
de, 1982, pp.7-12

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 17
gen bedelen. In him kerken werden broederschappen opgericht en
verschillende aflaten verleend. Soms, want het was meer uitzondering
dan regel, assisteerden zij in de parochiale zielzorg. Naast
het koorgebed staken de kruisheren veel tijd en energie in de predikatie.
In de eerste eeuwen van hun bestaan bezaten zij scriptoria
en trokken zij behoorlijk wat tijd uit voor persoonlijke meditatie.
c. Ook al waren zij reguliere kanunniken, toch ontwikkelden de
kruisheren een sterke voorliefde voor het contemplatieve leven en
een duidelijke gehechtheid aan de beneficies in hun domus nativa.
Een adequaat antwoord op het protestantisme vonden zij niet en
missionaire activiteiten ontwikkelden zij net zo min, enkele plaatselijke
initiatieven uitgezonderd.
Vanaf de Contrareformatie kozen zij principieel voor de vita mixta.
Verschillende conventen gingen toen ook prat op de titel 'reguliere
kanunnifc. Voor heel wat kloosters kunnen wij trouwens niet goed
aanduiden waarin die vita mixta precies bestond. Wei is duidelijk,
dat kloosters met een te sterk geprononceerd actief bestaan, de
Franse bijvoorbeeld, in botsing kwamen met het bestuur van de
orde. Het contemplatieve leven overheerste in de meeste kloosters.
Tot de vita mixta behoorden de missionaire activiteiten (in Duitsland
en in de HoUandse Zending), de actievere deelname aan de
parochiale zielzorg, de inrichting van Latijnse scholen en de bediening
van bedevaartsoorden.
d. De observantiebeweging van de 15de eeuw en de contrareformatorische
opbloei konden voor de meeste kloosters het tij niet
grondig keren. Van de meeste kloosters mogen we in de 18de
eeuw dan ook zeggen, dat zij zichzelf overleefd hadden.
In de achttiende eeuw werd de Orde van het H.Kruis geconfronteerd
met een dalend aantal roepingen. Bovendien liet de geloftenbeleving
in vele gevallen te wensen over. Heel veel kloosters worstelden
met de invulling van de vita communis: een aantal kruisheren
hadden eigen bezit, waren vaak uithuizig, leefden op grote voet en
kleedden zich modieus. Het gezag van de oversten stond voortdurend
onder kritiek. Er zijn verschillende gevallen bekend van inbreuken
op de gelofte van maagdelijkheid. Verscheidene kloosters
kwamen hun religieuze verplichtingen niet meer na. Een grote
bouwwoede in de achttiende eeuw verdoezelde het gemis aan innerlijke
spankracht en religieuze bewogenheid. Nogal wat kloosters
kenden financiele problemen. Slechts enkele waren welvarend.

18 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
De kwaliteit van het onderwijs dat de kruisheren genoten en verschaften
was in de achttiende eeuw lang niet altijd even hoog.
Soms was ze ronduit slecht. In veel gevallen was de priesteropleiding
kort. De studie en beleving van de eigen spiritualiteit haalde
niet meer het niveau van de zeventiende eeuw. Vooral na 1760
hidden verschillende opleidingshuizen filosofische en/of theologische
studiedagen. Meer belangstelling genoten de profane, verlichte
schrijvers. Slechts enkele Latijnse scholen van de kruisheren
genoten faam. In de andere gevallen probeerde de plaatselijke
overheid het bestuur over de school van de kruisheren af te nemen.
In veel gevallen liep het aantal leerlingen immers terug en
waren er veel klachten over kwaliteitsverlies.
2. religieuze omkadering op het einde van de achttiende eeuw
De reguliere kanunnik kiest niet voor het contemplatieve leven.
Desondanks leidden sommige kloosters een ,, contemplatief''
KLOOS-
TER
Aken
Bentlage
Beyenburg
Branden
burg
Brilggen
Carignan
Dinant
CON-
TEM-
PLA-
TIEF
x
x
X
X
X
X
GAST-
HUIS
x
X
X
X
X
X
PAROCHIELE
ZIELZORG
geen parochiele
zielzorg; wel twee
keer per week mis
in de slotkapel in
Bocholtz
bediening van de
St.-Gertrudiskapel;
patronaatsrecht van
verschillende vica-
riefin en parochies
bediening van de
slotkapel van do-
mein Steinhaus
incorporatie van de
parochie Born en
van de vicarie Sint-
Catharina. Vanaf
1646 verzorgden de
kruisheren ook de
dienst in Dilckrath.
In 1798-1799 be-
dienden zij ook de
parochie Swalmen.
ONDER
WIJS
klooster-
school
MISSIONAIRE
ACTIVITEI-
TEN
broederschap
van St.-Sebas-
tiaan (hulp aan
pestlijders)
Enkele kruishe
ren waren actief
in de Hollandse
Zending.
Tijdens de Her-
vorming werd
de slotkapel
parochiekerk.
krachtig cen
trum van con-
trareformatie;
rozenkransbroe-
derschap
INVLOEDIN DE
ACHTTIENDE
EEUW (buiten de
orde)
goede naam in
Aken; weinig in-
vloed
weinig invloed
invloed op de ka-
tholieken uit de
omgeving
weinig invloed
invloed op de ka-
tholieken uit de
omgeving
geen invloed meer
weinig invloed

KLOOS-
TER
Doornik
Duisburg
Dulken
DUsseldorf
Ehrenstein
Emmerich
Glindfcld
Helenen-
berg
Hoei
CON-
TEM-
PLA-
TIEF
X
X
X
X
X
X
X
GAST-
HUIS
X
X
X
X
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 19
PAROCHIELE
ZIELZORG
patronaatsrecht over
de vicarie van Huc-
kingen
predikatie en biecht-
horen
incorporatie van de
parochie Ehrenstein;
vanaf de achttiende
eeuw ook de zorg
over Oberlar en
Peterslar
patronaatsrecht over
de parochie Mede-
bach; pastorale zorg
in Winterberg,
DUdinghausen en
Eppe
predikatie en biecht-
horen in Meckel en
Esslingen. Vanaf
1771 waren kruishe-
ren actief in Doc-
kendorf.
ONDER-
WIJS
klooster-
school(?)
gymnasium
vanaf 1788
MISSIONAIRE
ACTIV1TEI-
TEN
broederschap
van de H.Leo-
nardus (opvang
van armen en
vrijkoop van
gevangen chris-
tenen)
Vanaf 1648
fungeerde de
kruisherenkerk
als hulpkerk in
de strijd tegen
het protestantis-
me.
actieve betrok-
kenheid in de
Hollandse Zen-
ding als predi-
kant, assistent
of residerend
pastoor
INVLOED IN DE
ACHTTIENDE
EEUW (buiten de
orde)
weinig invloed
weinig invloed
invloed op de ka-
tholieken uit de
omgeving
kruisheren-pastoors
in de zeer kleine
parochies Ehren
stein, Peterslar en
Oberslar
weinig invloed
In de achttiende
eeuw was de pas
toor van Medebach
tevens deken.
veel invloed in Hoei
en omgeving.

20 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
KLOOS-
TER
Hohen-
busch
Keulen
Kolen/Ker-
niel
Lannoy
Luik
Maaseik
Maastricht
Marienfre-
de
Namen
Roermond
CON-
TEM-
PLA-
TIEF
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
GAST-
HUIS
?
x
X
X
zorg
voor zi-
eken en
sterven-
den
PAROCHIELE
ZIELZORG
gering aantal pasto
rale activiteiten
gering aantal pasto
rale activiteiten
incorporatie van de
parochie Kerniel
incorporatie van de
parochie Heppeneert
pastorale zorgen
buiten de stad in
Vlijtingen, Bolbeek
en Haccourt; pasto
rale zorgen bij broe-
ders- en
zusterskloosters in
Maastricht
Vanaf het einde van
de zestiende eeuw
pastorale zorgen in
Loikum
biechtkerk
ONDER-
WIJS
broeder-
schappen
van de
H.Rochus
en St.-An-
tonius -abt
klooster-
school,
later Latijn-
se school
(crisis in de
achttiende
eeuw)
MISSIONAIRE
ACTIVITEI
TEN
Enkele kruishe-
ren waren actief
in de Hollandse
Zending
Enkele kruishe-
ren waren in de
achttiende eeuw
actief in de
Hollandse Zen
ding.
strijd tegen
protestantisme,
o.m. via de
Latijnse school;
broederschap
van de H.Drie-
vuldigheid
broederschap
van de H.Drie-
vuidigheid
INVLOED IN DE
ACHTTIENDE
EEUW (buiten de
orde)
weinig invloed
weinig invloed
weinig invloed
weinig invloed
weinig invloed
invloed in Maaseik
niet groot
weinig invloed
weinig invloed
weinig invloed
weinig invloed

KLOOS-
TER
Schwar-
zenbroich
St. Agatha
Suxy
Uden
Venlo
Virton
Wegberg
Wickrath
CON-
TEM-
PLA-
TIEF
x
X
X
X
X
X
X
GAST-
HUIS
X
X
X
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 21
PAROCHIELE
ZIELZORG
patronaatsrecht over
de parochie Maria-
weiler
kloosterkerk was
parochiekerk
hulpkerk van Chiny.
De prior was vicaris
en diende doopsels
toe.
bedevaartsoord On-
ze-Lieve-Vrouw
onder de Linden
vanaf de zeventiende
eeuw katechismusles
in de parochie; as-
sistentie in Tegelen
incorporatie van de
parochie Wegberg
incorporatie van de
parochie Wickrath
en van de kapel van
Wetschewell
ONDER-
WIJS
Latijnse
school
Latijnse
school in
de achttien-
de eeuw
De kruishe-
renbeheer- den de
stadsschool
en leverden
twee tot
vijf leraren.
onderricht
van de kin-
deren
MISSIONAIRE
ACTIVITEI-
TEN
INVLOED IN DE
ACHTTIENDE
EEUW (buiten de
orde)
weinig invloed
invloedrijk
invloed afhankelijk
van de pastoor van
Chiny. Vanaf het
einde van de zeven
tiende eeuw moei-
lijkhcden.
invloed op de om-
geving
De kruisheren wer-
den gewaardeerd in
Venlo en omstreken
weinig invloed
weinig invloed.
Jakob Hoogen werd
een bekend peda-
goog.
een zekere faam als
katholieke enclave
bestaan. In de kloosterkerk werd weliswaar gepreekt en eucharistie gevierd
op zon- en feestdagen, maar echte zielzorgelijke taken waren
er niet, tenzij misschien het lezen van zielemissen of het accidenteel
verzorgen van pelgrims, armen, zieken en stervenden. Andere
kloosters waren actief betrokken in de pastoraal. Verscheidene conventen
bedienden telkens een of meer parochies, andere huizen richtten
scholen op of leverden leerkrachten aan bestaande scholen en universiteiten,
en weer andere kloosters waren missionair actief.

22 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
3. observante levenswijze, devotionele uitstraling, invloed van de
Aufk/arung, finahcieel-economische leefbaarheid
Uit het bovenstaande blijkt dat de kruisheren uit zichzelf geen actief,
naar buiten gericht apostolaat nastreefden. Op het eerste gezicht
is men geneigd hen bij de contemplatieven te rangschikken. Hun
kloosterregel, hun constituties en de manier waarop zij het kloosterleven
inrichtten stemden echter niet overeen met het contemplatieve
leven. Opvallend veel kloosters richtten wel processies en bedevaarten
in, enkele kloosterkerken waren tegelijk bedevaartsoorden.
1. De bandtussen de versehillende kloosters was niet zo hecht als in
de bedelorden en ook lang zo sterk niet als in de congregaties. Toch
was de samenhang tussen de kloosters niet onbestaande:
a. De prioren-generaal probeerden vanuit Hoei meer invloed uit
te oefenen op de plaatselijke huizen.
b. Enkele rijke kloosters kwamen tegemoet aan de financiele no-
den van de arme kloosters.
c. Bekwame religieuzen werden in andere kloosters dan in hun
domus nativa prior.
d. Kloosters die ontvolkt dreigden te geraken, werden opnieuw
bemand vanuit de andere kloosters.
e. Conventualen van niet-observante kloosters konden verplaatst
worden naar andere kloosters.
f. In sommige kloosters werd de filosofische en/of theologische
opleiding van de fraters van de ganse provincie verstrekt.
2. In de beleving van het gemeenschapsideaal manifesteerde zich in
de achttiende eeuw een diepe crisis:
a. Een aantal kloosters leefde niet langer observant: het koorofficie
werd niet onderhouden, de conventualen vertoefden (te) vaak
en te lang buiten de kloostermuren. De zorg voor zieken en armen,
die aanvankelijk heel belangrijk leek, was in de achttiende
eeuw helemaal geen voornaam streefdoel meer.
b. Anderen kloosters waren onderbevolkt en daarom konden zij
hun religieuze verplichtingen onmogelijk nakomen.
c. Weer andere kloosters opteerden nadrukkelijk voor de ,,vtta
mixta" — met zielzorg in parochies en onderwijs —, maar slaagden
er niet in beide pijlers — leven in gemeenschap en apostolaat
naar buiten — met elkaar te verzoenen.

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 23
d. Tenslotte vroegen enkele kloosters zelf de secularisatie aan en
kwamen daardoor in conflict met het hoofdbestuur van de orde.
3. Alle kruisherenkloosters leefden vooral van de inkomsten uit de
agrarische sector (opbrengsten, renten, rechten, schenkingen, enz.).
Verder genoten zij inkomsten van broederschappen, aflaten, bedevaarten,
begrafenissen en jaargetijden. Tenslotte maakten een aantal
kloosters nog tot in de achttiende eeuw gebruik van het bedelprivilege.
Slechts enkele kloosters werden in de zeventiende en achttien
de eeuw bereid gevonden andere huizen financieel te helpen. Daarom
bepaalde het generaal bestuur dat elk klooster een bepaald bedrag
moest betalen aan de orde. De omvang van deze contributie
werd afhankelijk gemaakt van de rijkdom van het klooster.

24
KLOOSTER
(situatie in de achttien-
de eeuw)
Aken
Bentlage
Beyenburg
Brandenburg
Briiggen
Carignan
Dinant
Doornik
Duisburg
Dulken
Diisseldorf
Ehrenstein
Emmerich
Glindfeld
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
GEMEENSCHAPSLE-
VEN
a: niet observant
b: onderbevolkkt
c: vita mixta
d. aanvraag tot secularisa-
tie en/of interne conflicten
e. wdl observant
e
a + d
a + d
a + b + d
e + (c) + d
b
a + b
e
b
a + b + d
d + e
a + c + d
c
a + c
PROCESSIES/ BEDE-
VAARTEN/ BIJZONDE-
RE DEVOTIES
broederschap van Sint-
Sebastiaan: broederschap
van de H.Familie
9
7
verering van de relikwiegn
van Sint-Antonius abt en
van de H.Odilia
rozenkransbroederschap
?
kapel van Onze-Lieve-
Vrouw van Loreto
relieken van de H.Lan-
guida
Tot aan het verbod in
1751 vertrok er regelmatig
een bedevaart vanuit het
klooster naar Sterkrade.
9
7
? "
9
FINANCIEEL-ECONO-
MISCHE SITUATIE
draaglijk maar niet bevre-
digend
niet bevredigend
niet leefbaar; de kruishe-
ren moesten zelfs buiten
het klooster om eten
bedelen.
financieel-economisch
rendabel
De financieel-economi-
sche situatie was gunstig.
Carignan was geen arme
priorij, maar een klein
domein met enkele boer-
derijen.
slechts leefbaar voor een
of twee kruisheren
De kruisheren hadden
naargelang hun bezittin-
gen weinig verplichtin-
gen.
De financiele situatie was
slecht. Duisburg was edn
van de armste kloosters
van de orde.
Dit klooster was heel zijn
bestaan door arm.
In de achttiende was dit
klooster 6e"n van de rijk-
ste van de orde.
Het convent kon de ge-
maakte schulden niet
meer afbetalen.
financieel-economisch
rendabel
financieel-economisch
niet sterk

KLOOSTER
(situatie in de achttien-
de eeuw)
Helenenberg
Hoei
Hohenbusch
Keulen
Kolen/Kerniel
Lannoy
Luik
Maaseik
Maastricht
Marienfrede
Namen
Roermond
Schvvarzenbroich
St.-Agatha
Suxy
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 25
GEMEENSCHAPSLE-
VEN
a: niet observant
b: onderbevolkkt
c: vita mixta
d. aanvraag tot secularisa-
tie en/of interne conflicten
e. we"! observant
c + e
d + e
c + e
(c) + c
e
d + e
d
a + c
(a) + b + e
(a) + (e)
a + d
e
(a) + (e)
e
a + b
PROCESSIES/ BEDE-
VAARTEN/ BIJZONDE-
RE DEVOTIES
Tot aan de Aufkiarung
bedevaarten van Sint-Va-
lcntijn
devotie van de H.Odilia
7
?
verering van de H.Odilia
?
verering van de H.Odilia
verering van Sint-Gertru-
dis, patrones van de reizi-
gers, in Heppeneert
verering van Sint-Gertru-
dis
9
kapel van Onze-Lieve-
Vrouw van Loreto
9
verering van de H.Mathias
(o.a. bedevaarten)
verering van de H.Odilia
9
9
FINANCIEEL-ECONO-
MISCHE SITUATIE
financieel-economisch
rendabel
financieel-economisch
rendabel
Hohenbusch behoorde tot
de rijkste kloosters van de
orde.
Keulen behoorde niet tot
de rijkste, maar ook niet
tot de armste kloosters
van de orde.
financieel-economisch
rendabel
materiele bloei
financieel-economisch
rendabel
financieel-economisch
rendabel
welstellende kloosterge-
meenschap
economische bloei in de
achttiende eeuw
Het financieel beheer liet
te wensen over.
een welvarend klooster
welstellende kloosterge-
meenschap
welstellende kloosterge-
meenschap
van de opbrengsten kon-
den enkele kruisheren
leven. Toch verbleef
doorgaans slechts de'n
kruisheer (van Hoei) in
Suxy

26 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
KLOOSTER
(situatie in de achttien-
de eeuw)
Uden
Venlo
Virton
Wegberg
Wickrath
GEMEENSCHAPSLE-
VEN
a: niet observant
b: onderbevolkkt
c: vita mixta
d. aanvraag tot secularisa-
tie en/of interne conflicten
e. w61 observant
(a) + e
a + c + d
a + b
b + c
c
PROCESSIES/ BEDE-
VAARTEN/ BIJZONDE-
RE DEVOTIES
bedevaartsoord (Onze-
Lieve-Vrouw onder de
Linde)
devotie van het wonder-
baarlijke Kruis
verering van vele heiligen;
verschillende processies;
bedevaartsoord (Zwarte
Lieve Vrouw van Venlo)
7
9
o
FINANCIEEL-ECONO-
MISCHE SITUATIE
arme kloostergemeen-
schap
financieel wanbeheer op
het einde van de achttien-
de eeuw
geringe inkomsten
bescheiden inkomsten
bescheiden inkomsten
4. het aantal conventualen bij de opheffing, de reactie van het con
vent en van de plaatselijke bevolking op de opheffing en de bestem-
ming van de kloostergebouwen.
KLOOS
TER
Aken
Bentlage
Beyenburg
OPHEF
FING
1802
1803
1804
AANTAL
CONVENTUA
LEN
12 a 14
3 of 4
6 + enkele van
Dusseldorf
REACTIE CON
VENTUALEN
7
gelaten; zij smeek-
ten om een billijk
pensioen
gelaten
REACTIE
PLAATSELIJKE
BEVOLKING
geen
geen
geen
BESTEMMING
KLOOSTERGE-
BQUWEN
Een gedeelte van het
klooster werd gevan-
genis en wapende-
pot. De kerk werd
parochiekerk. Later
werden de zijvleu-
gels van het klooster
afgebroken en wat
restte werd gebruikt
als pastorie.
De hertog van Looz-
Corswarem koos het
klooster als residcn-
tie.
?

KLOOS-
TER
Branden
burg
Briiggen
Carignan
Dinant
Doornik
Duisburg
Dulken
OPHEF-
FING
1784
1802
1789
(1796)
1783
1814
1802
AANTAL
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 27
CONVENTUA-
LEN
5
9 of 10
1
geen kruisheren
meer
7 priesters;
leken dienden
als kok, knecht
en tuinman
een drietal pries
ters
1 priester
REACTIE CON-
VENTUALEN
De religieuzen
schikten zich ge-
willig in de ophef-
fing. Ze leefden
reeds vier jaar
zonder overste en
konden het officie
niet meer houden
wegens hun gering
aantal.
In 1795 waren er
nog twaalf conven-
tualen, waarvan er
drie naar Aken
vertrokken om zich
akkoord te verkla-
ren met de revolu-
tie.
Aan de opheffing
ging een jarenlang
proces met priester
Fournier vooraf.
...
De kruisheren
ontvingen een
pensioen
gelaten
De prior, tevens
laatste aanwezige
conventuaal, woon-
de in een particu-
liere woning.
REACTIE
PLAATSELIJKE
BEVOLKING
geen
Tegen de opheffing
werd niet geprotes-
teerd, wel tegen
het feit dat Born
geen eigen pastoor
meer mocht heb-
ben.
...
Geen reactie op de
opheffing. De
broederschap van
de H.Leonardus
werd overgebracht
naar de kerk van
Saint-Brice
geen
geen
BESTEMMING
KLOOSTERGE-
BOUWEN
De relieken en kost-
baarheden werden
overgebracht naar de
kerk van Raeren.
De kloosterkerk
werd parochiekerk.
De priorij werd
pastorie. De overige
bezittingen van de
kruisheren werden
eerst verpacht en
later verkocht.
9
Het klooster werd
staatseigendom en
een tijdlang voor
militaire doeleinden
gebruikt.
In 1936 werd de
kerk als monument
geinventariseerd.
?
In 1796 was reeds
een deel van het
klooster afgebroken
en wat nog overeind
stond was onbe-
woonbaar. Na 1802
werd de kloosterkerk
als hulpkerk her-
opend.

28 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
KLOOS-
TER
DUsseldorf
Ehrenstein
Emmerich
Glindfeld
OPH EF
FING
1802
1812
1811
1804
AANTAL
CONVENTUA-
LEN
10 priesters
geen broeders
6 of 7 priesters
geen broeders
9 priesters
15 tot 17
REACTIE CON-
VENTUALEN
Enkele kruisheren
bleven in het
klooster wonen,
om toezicht op de
gebouwen te hou-
den en om de ere-
dienst in de kerk te
verzorgen. De
overigen werden
verplaatst naar
Beyenburg, maar
waren daar niet
welkom.
Drie kruisheren
bleven actief in de
parochiale zielzorg;
drie kruisheren
genoten een staats-
pensioen; een
kruisheer was
voorheen al ontzet
uit zijn functies om
disciplinaire rede-
nen.
Eigenlijk was het
klooster in 1806 al
opgeheven, maar
omdat het een
onderdeel was van
het gymnasium
bleef het bestaan.
Tot 1812 bleven de
kruisheren in hun
klooster wonen.
Binnen de klooster-
muren heerste
tweedracht. In
1802 werden een
aantal conventualen
weggestuurd. De
meeste overgeble-
ven conventualen
waren als vicaris of
pastoor buiten het
klooster actief en
bleven dat ook na
de opheffing
REACTIE
PLAATSELIJKE
BEVOLKING
Secularisatie omdat
men de gebouwen
nodig had voor het
op te richten gym
nasium. Enkele
kruisheren mochten
in het klooster
blijven wonen.
geen
De overname van
het gymnasium van
de jezuieten door
de kruisheren kon
bij een aantal in-
woners van Emme
rich op geen sym-
pathie rekenen.
Men had meer
vertrouwen in de
franciscanen.
geen
BESTEMMING
KLOOSTERGE-
BOUWEN
In april 1803 opende
het gymnasium zijn
deuren.
De kloosterk werd in
1812 gesloten.
Het klooster bleef
bewaard. Een kruis
heer bleef pastoor
van Ehrenstein tot
aan zijn dood in
1824.
In de nieuwbouw
van het gymnasium
kwam in 1815 een
rechtbank.
De kerk en het oud-
ste deel van het
klooster werden in
1831 wegens bouw-
valligheid gesloopt.
In 1824 werden de
kloostergebouwen
verkocht.

KLOOS-
TER
Helenen-
berg
Hoei
Hohen-
busch
Keulen
Kolen/
Kerniel
OPHEF-
FING
1802
1796
1802
1802
1796
AANTAL
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 29
CONVENTUA-
LEN
5 (tot 9)
17: 16 priesters
1 broeder
13: 11 priesters
10 tot 13
2 broeders
13: 10 priesters
3 broeders
REACTIE CON-
VENTUALEN
9
Een gedeelte van
de conventualen
sympathiseerde met
de revolutie en
aanvaardde de
pensioenbons. Een
aantal confraters
voerden een proces
tegen de prior-
generaal. Toch
konden de meesten
zich niet neerleggen
bij het verlies
van hun klooster.
De meeste conven
tualen waren actief
in de pastorale
zielzorg en bleven
dat ook na de op-
he ffing.
Iedere kruisheer
kreeg een pensioen
van 500 of 600 F
Aanvankelijk wei-
gerden de kruishe-
ren de bons te
aanvaarden. Later
namen ze ze toch
aan en kochten er
het klooster mee
terug.
Een aantai kruishe-
ren stond op de
deportatielijst in
1798.
REACTIE
PLAATSELIJKE
BEVOLKING
9
7
geen
De aartsbisschop
deed vanaf de jaren
tachtig pogingen
om het exempte
karakter van het
klooster op te hef-
fen.
7
BESTEMMING
KLOOSTERGE-
BOUWEN
Het klooster werd
gekocht door de
familie Limbourg die
reeds vanaf 1735 het
gasthuis pachtte.
Clairlieu werd in
1798 verkocht. De
kopers braken het
klooster en de kerk
af.
Het klooster werd
verkocht. Twee vleu-
gels en de klooster-
kerk werden afge-
broken.
7
In 1822 verkochten
de erfgenamen van
de laatste kruisheren
het klooster. De
zusters Bemardines-
sen kochten het en
openden er een pen-
sionaat voor meisjes.

30
KLOOS-
TER
Lannoy
Luik
Maaseik
OPHEF-
FING
1789
1796
1796
AANTAL
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
CONVENTUA-
LEN
7 tot 10
9: 7 priesters
2 broeders
10: 8 priesters
2 broeders
REACTIE CON-
VENTUALEN
Na de uitdrijving
betrokken de kruis-
heren een huis in
de buurt en leefden
verder als klooster-
lingen. In 1791
gingen ze uit el-
kaar na ruzie over
het autoritaire
gedrag van de
prior.
Slechts 66n kruis-
heer legde de Eed
af.
De kruisheren
aanvaardden de
pensioenbons, maar
weigerden nun
klooster te verlaten
tot 1801.
De kruisheren
weigerden de pen
sioenbons. In 1797
werden zij met
geweld uit hun
klooster verdreven.
Enkelcn stonden op
de deportatielijst
van 1798. In 1802
nam J.W.Lemmens
de kerk in ont-
vangst voor de
orde. In 1808 werd
deze kerk afgestaan
aan de parochie.
REACTIE
PLAATSELIJKE
BEVOLKING
?
9
De Maaseikse
bevolking steunde
de kruisheren in
hun verzet tegen de
opheffing.
BESTEMMING
KLOOSTERGE-
BOITWEN
In 1791 werden het
klooster, het erf, de
tuin en de kerk toe-
gekend aan burger
Lachez van Lille.
Het klooster kreeg
eerst een militaire
bestemming. Vanaf
1802 tot 1817 wer
den rijkswachters
gekazerneerd in het
voormalige klooster.
Daarna wilde men in
de gebouwen een
gemeenteschool
onderbrengen. Vanaf
1847 werden de
gebouwen afgebro-
ken.
Het kruisherenkloos-
ter werd geschat,
maar geraakte niet
verkocht. Vanaf
1802 werd de kloos-
terkerk hulpkerk van
de parochie. De
kloostergebouwen
werden later gebruikt
als rijkswachtkazer-
ne.

KLOOS
TER
Maastricht
Marienfre-
de
Namen
Roermond
Schwar-
zenbroich
St.-Agatha
Suxy
OPHEF
FING
1796
1806
1779
1783
1802
geen
opheffing
1796
AANTAL
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 31
CONVENTUA-
LEN
10: 8 priesters
2 broeders
11:10 priesters
1 broeder
5: 4 priesters
1 broeder
12: 11 priesters
10
1
1 broeder
REACTIE CON-
VENTUALEN
De kruisheren
leefden al een
tijdje op hoge voet.
In 1784 dreigde de
Staten-Generaal
met de opheffing
van alle kloosters
van Maastricht. De
opheffing kwam er
pas in 1796. Twee
kruisheren werden
veroordeeld tot
deportatie.
De kruisheren
leefden al een
tijdlang op hoge
voet, oefenden
geen zielzorg meer
uit en hun kerk
verkeerde in slech-
te toestand.
De kruisheren ont-
vingen een pensi-
oen en mochten
hun habijt hun
leven lang blijven
dragen
De kruisheren ont-
vingen een pensi-
oen. Alle priesters
werden wereldheer.
Vier van hen wer
den in 1798 tot
deportatie veroor
deeld.
De meeste kruishe
ren erkenden op 18
februari 1803 het
concordaat. Min-
stens vier priesters
hielpen daarna in
een of andere paro-
chie.
...
REACTIE
PLAATSELIJKE
BEVOLKING
9
9
broederschap van
O.-L.-Vrouw van
Loreto naar de
kerk van de kapu-
cijnen
9
geen
...
geen
BESTEMMING
KLOOSTERGE-
BOUWEN
In 1814 werd het
klooster bestemd
voor militaire doel-
einden. Op het einde
van de negentiende
eeuw werd een rijks-
landbouwproefstation
gevestigd in de ge-
bouwen.
Enige tijd na 1809
werden de klooster-
gebouwen verkocht.
De kanunnikessen
van Andenne en
Moustier vonden er
een onderkomen.
De kloostergebou-
wen werden in 1785
tot kazerne omge-
bouwd. Omstreeks
1800 werden kerk en
klooster afgebroken.
In 1879 werd het
terrein als bouwter-
rein verkocht.
ad m od i at i econ tract
Tot 1834 bleef het
klooster als pastorie
in gebruik. Dan
werd het afgebroken.

32 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
KLOOS-
TER
Uden
Venlo
Virton
Wegberg
Wickrath
OPHEF-
FING
geen
opheffing
1796
1796
1802
1802
AANTAL
CONVENTUA-
LEN
16: 13 priesters
1
2
1 theolo-
gant
2 broeders
5 tol 9. waarvan
een lekebroeder
REACT1E CON-
VENTUALEN
...
In 1796 vveigerden
de kruisheren de
bons. In 1797 aan-
vaardden zes kruis
heren de bons wel
en kochten er hel
klooster mee terug.
De laatste prior
was tevens kruis-
heer van Hoei.
Hoogen bleef als
verlichte pedagoog
actief. Ploum bleef
pastoor van Weg
berg
7
REACTIE
PLAATSELIJKE
BEVOLKING
Notabelen zonden
een smeekschrift
naar Parijs tot
behoud van de
kloosters van Ven
lo
De stadsmagistraat
probeerde al vanaf
1779 de kruisheren
uit hun klooster te
verdrijven, omdat
ze niet meer volde-
den aan de stich-
tingsvoorwaarden.
geen
BESTEMMING
KLOOSTERGE-
BOUWEN
In de jaren dertig
van de negentiende
eeuw schonken de
laatste kruisheren de
kloostergebouwen
aan de Sint-Marti-
nusparochie van
Venlo.
De laatste prior
kocht de priorij
terug, maar later
verkocht hij ze weer.
9
In 1804 werd het
klooster verkocht.

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 33
5. besluiten over het kruisherenleven in de tweede helft van de achttiende
eeuw
1. Om goed te kunnen functioneren kozen de kruisbroeders, van
de dertiende tot de zeventiende eeuw, een kloosterbevolking van tien
tot vijftien conventualen als model. In de achttiende eeuw werd dit
ideaalbeeld niet langer benaderd en op het einde van de eeuw was
de toestand hier en daar zelfs dramatisch:
- tien huizen telden minder dan 5 conventualen: Bentlage, Bran
denburg, Carignan, Dinant, Duisburg, Diilken, Namen, Suxy,
Virton en Wegberg.
- vijftien kloosters hadden meer dan 5 conventualen maar minder
dan 10: Beyenburg, Briiggen, Doornik, Diisseldorf, Ehrenstein,
Emmerich, Helenenberg, Lannoy, Luik, Maaseik, Maastricht,
Schwarzenbroich, Sint-Agatha, Uden en Wickrath.
- zes huizen telden meer dan 10 conventualen: Aken, Hohenbusch,
Keulen, Kolen, Marienfrede en Roermond
- drie kloosters hadden meer dan 15 conventualen: Glindfeld,
Hoei en Venlo.
De geringe kloosterbevolking kwam het observante kloosterleven uiteraard
niet ten goede.
a. In heel wat kloosters behoorde het koorgebed tot de onmogelijkheden.
Andere kloosters konden hun verplichtingen inzake bedieningen,
assistenties, enz. niet meer nakomen.
b. In andere kloosters waren de inkomsten zo gering, dat ook de
gemeenschappelijke maaltijden in het gedrang kwamen.
c. In verschillende kloosters werden taken gecumuleerd. Het vinden
van geschikte kandidaten voor het materieel en geestelijk beheer
van de conventen werd inderdaad steeds meer een probleem.
d. De kloostertucht was verslapt. Verplaatsingen naar andere
kloosters botsten op muren van verzet. Benoemingen voor verantwoordelijke
functies werden gemakkelijk gecontesteerd. Disciplinaire
maatregelen werden gecounterd of leidden tot partijschappen
die het leven in een aantal kloosters ondraaglijk maakten.
Verschillende keren troffen de bisschoppen disciplinaire maatre
gelen en negeerden het exempte karakter van de orde.
2. Het aantal lekenbroeders verminderde. De meeste kloosters had
den lekenpersoneel in dienst. In heel wat conventen had dit negatieve

34 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
gevolgen voor de kloosterdiscipline (clausuur en silentium bijvoor-
beeld).
3. De contrareformatorische invloed was aanwezig in de orde, maar
het elan was gebroken. In vele kloosters was het missionaire vuur gedoofd.
De invloed op de omgeving was gering, soms onbestaande.
Vaak maakte het voor de omgeving niet meer uit of er nog kruishe
ren waren. Op de meeste plaatsen werden de kruisheren geduld en
hier en daar konden zij rekenen op een zekere sympathie. Maar toen
hun kloosters werden opgeheven protesteerde haast geen parochie of
stad tegen hun vertrek.
a. De meeste kruisherenkloosters verfraaiden in de achttiende
eeuw hun klooster en hun kerken. Zoals hierboven werd aangege-
ven, bleef van dit patrimonium niet veel bewaard. Wie echter een
bezoek brengt aan bijvoorbeeld de voormalige kloosters van Bentlage
en Maastricht, of aan de kruisherenkerk van Maaseik, komt
onder de indruk. Deze kloosters en kerken suggereren een grote
welstand en een talrijke kloosterbevolking. Beiden ontbraken evenwel.
De bouwwoede van de kruisheren was niet uitzonderlijk. Andere
orden en congregaties beoefenden dezelfde praktijk om te
ontsnappen aan de toenemende belastingsdruk van de burgerlij-
ke overheid.
b. In de kruisherenkerken konden gelovigen begraven worden,
jaargetijden stichten, aflaten verdienen, relikwieen vereren, op bedevaart
komen of meedoen aan allerlei processies. In de middeleeuwen
en de nieuwe tijden lieten rijke edelen en welgestelde bur
gers zich weleens begraven bij de kruisheren. Dat leverde stichtingen
en schenkingen op. In de achttiende eeuw bloedde deze bron
van inkomsten praktisch dood.
Heel wat bezittingen verwierven de kruisheren via weldoeners.
Over de weldoeners in de achttiende eeuw zijn wij weliswaar slecht
ge'informeerd, maar toch durven wij stellen dat de kruisheren op
veel minder sympathie en hulp konden rekenen dan in de voor-
gaande eeuwen.
De meeste van de volksdevotionele uitingen in de kruisheren
kerken misten op het einde van de achttiende eeuw bezieling en
enthousiasme, maar toch hidden de kruisheren vol en hier en daar

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 35
namen zij 2elfs een nieuw initiatief: in Maaseik bijvoorbeeld richtten
zij in de Franse tijd voor de eerste keer een bedevaart naar Kevelaar
in.
De Mariale devotie nam bij de kruisheren een belangrijke plaats
in. In Uden kregen zij de bediening van een (regionaal) bedevaartsoord.
De kruisheren van Maaseik, speciaal pastoor Coopmans,
wekten in de omgeving van de Eikerstede een speciale verering
van Onze-Lieve-Vrouw van Rust op, zodat Elen en na de
Franse Revolutie Heppeneert een druk bezocht bedevaaasoord
werd. De rozenkransaflaat en de rozenkransbroederschap droegen
eveneens bij tot de speciale aandacht voor Maria binnen de
orde13.
De Odiliaverering was gekend in heel wat kruisherenkloosters.
Uiteraard schonken alle kloosters aandacht aan het lijden en
sterven van Christus.
De broederschappen bij de kruisheren hidden merendeels verband
met de zorg voor armen, zieken en reizigers of met de vrijkoop
van christelijke slaven. De voornaamste broederschappen waren
die van Sint-Gertrudis, Sint-Leonardus, Sint-Matthias en van
de Heilige Drievuldigheid. De daadwerkelijke caritatieve zorg had
in de achttiende eeuw echter de plaats geruimd voor lidmaatschap,
gebed en geldelijke steun.
c. In de zeventiende eeuw kenden verschillende Latijnse scholen
van de kruisheren een hoge vlucht. De achttiende eeuw vertoonde
een neergang: een tekort aan leerlingen en vooral aan bekwame
leerkrachten. Andere orden, zoals de franciscanen, maakten zich
sterk dat zij de scholen van de kruisheren veel beter konden
besturen.
d. Vanaf de zeventiende eeuw aanvaardden de kruisheren meer
bedieningen in de parochies. In de achttiende eeuw vertoonde
hun vita mixta veel meer tendenties naar de contemplatie dan naar
het actieve, soms missionaire apostolaat. Zeker geldt dit voor de
gei'ncorporeerde parochies en voor het apostolaat in de Holland-
13 Voor meer informatie zie: M. VlNKEN, Le Culte Maria/ chez les Croisiers. in: Clairlieu,
jg.36, 1978, pp.109-113.

36 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
se Zending. In enkele Duitse kloosters die verschillende parochies
bedienden, ontstonden ernstige conflicten omdat er kandidaten
intraden die enkel oog hadden voor de parochiale zielzorg. We
zouden het nog anders kunnen stellen: in de zeventiende eeuw
stapten de kruisheren, noodgedwongen, over naar de vita mixta,
om zich direct bezig te houden met de zielzorg in school en pa-
rochie; in de achttiende eeuw bleek de zielzorg een flinterdunne
activiteit van apostolaat te zijn, die onvoldoende was uitgebouwd
en daarom het contemplatieve leven niet in het gedrang bracht.
e. De gasthuizen van de kruisheren beantwoordden in de acht
tiende eeuw niet meer aan het initiele doel. Overigens werden ze
al in de zeventiende eeuw bestemd voor langer blijvende en be-
talende gasten. Aan die situatie kwam in de achttiende eeuw geen
einde, integendeel: in sommige kloosters werd ruimte geschapen
voor nog meer commensalen.
4. Het is niet duidelijk hoe vaak de kruisheren in de achttiende eeuw
gebruik hebben gemaakt van hun bedelprivilege. Een aantal kloosters
beoefenden de bedelpraktijk nog, maar of dit systematisch, dus
geinstitutionaliseerd gebeurde, weten we niet. Natuurlijk mocht niet
iedere conventuaal bedelen; het was aan de prior om deze opdracht
aan deze of gene kruisheer toe te vertrouwen en dan nog diende het
op termijn gaan te gebeuren per twee. De vita mixta schiep nu een
bijkomende mogelijkheid om zich buiten de kloostermuren te bege-
ven. In de achttiende eeuw waren de meeste kruisheren trouwens bij-
zonder gesteld op de titel ,,heren kanunniken" en namen een meer
mondaine levenswandel aan. Het zou ons te ver voeren om daar die-
per op in te gaan, maar in verschillende kloosters werd het habijt
aangepast aan de modegrillen van de achttiende eeuw14. Overigens,
wie het zich kon veroorloven genoot van een speelrente.
Verschillende kloosters ontwikkelden in hun prille beginjaren al-
lerlei initiatieven met betrekking tot de armenzorg. In de achttien
de eeuw was er binnen de orde zeker nog belangstelling voor de ar-
men. De genomen initiatieven waren echter schaars en paterna-
14 Meer hierover vindt men in L. Heere, Het kloosterkleed van de Kruisheren. in: Cruciferana,
nova series, afl.20; IDEM, Het kloosterkleed van de Kruisheren. in: Kruis en Wereld,
jg.31 en 32, 1951-1952 en 1952-1953, passim.

DE ORDE VAN HET HEELIG KRUIS 37
listisch. De wil om werkelijk iets aan het armoedeprobleem te doen
en misschien ook wel een beetje creativiteit ontbraken.
5. Binnen de orde telde de Aufklarung niet veel voorvechters. Slechts
enkele kruisheren hebben actief meegedacht of hebben verlichte geschriften
opgesteld. De prior van Wegberg, Jakob Hoogen, was veruit
de bekendste. In de negentiende eeuw werd hij in de orde doodgezwegen.
Het geringe aantal schrijvers in de orde staat in schril con
trast met de zeventiende eeuw, waarin een rijke productie tot stand
kwam op het gebied van de spiritualiteit, de liturgie en de geschiedenis
van de orde. Precies die zeventiende-eeuwse productie, en ook
die van de voorgaande eeuwen, werd in de negentiende eeuw opgespit
en heruitgegeven.
Toch drukte de Verlichting haar stempel op de orde. Jozef II hief
een aantal, (exclusief levende) contemplatieve kloosters op. In Duitsland
werd de macht van de prior-generaal geneutraliseerd. Enkele
kloosters, Glindfeld en Helenenberg, mochten zelf de priorkeuze inrichten.
Verplaatsingen en benoemingen stuitten er op veel weerstanden.
In andere conventen negeerde de seculiere geestelijkheid het
exempte karakter van de orde en bracht correcties aan in de samenstelling
en de werkzaamheden van de kloosterbevolking. Weer
andere conventen vroegen zelf de secularisatie aan en kwamen daardoor
in conflict met het hoofdbestuur van de orde of met de aartsbisschop.
De Aufklarung holde tevens de gezagsverhoudingen binnen de
conventen uit. Aan bekwame en vrome prioren was er in de achttiende
eeuw echt geen gebrek, maar het individualisme en de zelfstandigheidsdrang
raakten sterk ingeburgerd, zodat de traditionele ge
zagsverhoudingen voortdurend onder kritiek werden geplaatst. Verschillende
prioren kloegen over de gebrekkige kloostertucht. Zelfs de
statuten van 1660 leken niet meer beleefbaar te zijn. En toch werden
alle vernieuwingspogingen afgeremd of geblokkeerd. Dat ondervond
prior-generaal (de) Fisen, die de statuten van 1660 wilde actualiseren.
De gevolgen zijn gekend. De burgerlijke overheid ergerde zich
in toenemende mate aan het feit dat de kruisheren hun verplichtingen
niet nakwamen. De seculiere overheid kon zich niet langer verzoenen
met het exempte karakter van de orde, ook al omdat blijkbaar
niemand afdoende ingreep in geval van een niet observante le-

38 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
venswijze. In verschillende kloosters ontstonden conflicten tussen jong
en oud. In vele kloosters werd gezondigd tegen de geloftenbeleving:
de gelofte van armoede werd het eerst uitgehold; verschillende kruis-
heren verlieten definitief het klooster, hetzij omdat zij zich niet langer
wilden onderwerpen aan het gezag van hun prior of omdat zij
niet verplaatst wilden worden, hetzij omdat zij sexuele betrekkingen
onderhielden.
6. In de vijftiende eeuw zorgde een interne hervormingsoperatie voor
het herstel van de observantie in de orde. In de zeventiende eeuw
werd deze observantie geactualiseerd en gevoelig verbreed. De kruisheren
van de achttiende eeuw holden niet alleen de contrareforma-
torische apostolische heropleving uit, maar vernielden tegelijk belang-
rijke pilonen van de vijftiende-eeuwse observantiebeweging. Zo zorg-
den zij voor een diepe mentale crisis.
a. De verhalen over Theodorus van Celles en de H.Helena deden
het niet meer in de achttiende eeuw. De verering van de H.Odilia
won echter aan betekenis.
b. Een specifiek apostolaat hebben de kruisheren nooit gehad.
Maar tot in de zeventiende eeuw gingen zij er prat op, dat zij te-
gemoet wilden komen aan de kerkelijke noden, welke die ook
mochten zijn. In de achttiende eeuw werd dit missionaire topic
nogal magertjes ingevuld of bleef volledig achterwege, met
fiinctie- en territoriumverlies als gevolg.
c. De absolute gehoorzaamheid, de contemplatie en de ascese
werden bij de kruisheren nooit maximalistisch nagestreefd, maar
in de achttiende eeuw waren deze religieuze doelstellingen zoda-
nig leeggelepeld, dat conflicten niet konden uitblijven. Botsingen
waren er tussen confraters van eenzelfde klooster, tussen conven-
tualen en hun prior, tussen plaatselijke gemeenschappen en het
bestuur van de orde, tussen bepaalde kloosters en de kerkelijke
en/of wereldlijke overheid.
d. De kruisheren bezaten een speciale devotie tot het H.Kruis.
Ook in de achttiende eeuw hechtten zij meer betekenis aan het
koorgebed dan aan het apostolaat naar buiten. Maar zoals reeds
verschillende keren werd aangetoond, was er in de meeste geval-
len geen copiafratrum meer. Overigens was de overweging van de

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 39
verschillende fasen van Christus' lijden tijdens het officie helemaal
niet vanzelfspekend in de achttiende eeuw. Jezus werd nu veeleer
gezien als een vredevorst. Verder ontmaskerden verlichte geleer-
den de cirkelredenering met betrekking tot de wonderen van Je
zus ; zij poogden de Jezus van het dogma te passeren om door te
stoten tot het morele systeem dat Hij vertegenwoordigde. Tot deze
laatste strekking mogen wij ook de verlichte despoten rekenen.
Voor hen had de kerk nog een belangrijke rol te vervuUen in de
opvoeding en als behoedster van de moraliteit. In de meeste van
hun Latijnse scholen en gymnasia kwamen de kruisheren in de
achttiende eeuw aan de moderniteit amper tegemoet: missionair
opgestart in de zeventiende eeuw -tegen het protestantisme
namelijk- verkeerden de meeste scholen een eeuw later in een
toestand van ernstig verval. Het geloof in wonderen en het culti-
veren van dit geloof was daarentegen zeer levendig in verschillende
kloosters.
e. In de zeventiende eeuw was de belangstelling voor geschiede
nis, speciaal voor de geschiedenis van de orde, zeer groot. Bewuste
eeuw leverde schrijvers die in de negentiende en twintigste eeuw
grote aantrekkingskracht uitoefenden op de gezagsdragers van de
orde. Maar in de achttiende eeuw legden de kruisheren slechts een
matige belangstelling voor de eigen geschiedenis aan de dag. Er
waren geen geschiedschrijvers van formaat. Al evenmin verschenen
kritische reflecties op de werken van Russelius, Halloix, Verduc en
de andere tenoren van de zeventiende eeuw.
7. In de meeste kloosters heerste de stabilitas loci. De kruisheren van
Parijs wisselden, om financieel-economische redenen, echter graag van
klooster. Elders was het komen en gaan van confraters eerder uitzon-
derlijk. Blijkbaar hield men in de achttiende eeuw streng vast aan het
domus nativa. Het systeem van provincies functioneerde feitelijk niet
meer, zelfs niet na de poging om de prioren-provinciaal te vervangen
door vicarissen-generaal. Toch bestond er nog geruime tijd een be-
hoorlijk contact tussen de verschillende huizen, de Franse kloosters
weliswaar buiten beschouwing gelaten. Indicatoren van dit behoor-
lijk contact waren de priorkeuzen, waarbij de overste niet zelden uit
een ander klooster werd gerecruteerd, verder de gemeenschappelijke
filosofen- en theologenopleiding en tenslotte de keuze van definito-

40 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
ren, waardoor de verschillende regio's telkens goed vertegenwoordigd
waren. Maar met de diverse taken in het klooster werd een loopje ge-
nomen. Het signaleren waard is tevens het veelvuldig wisselen van de
opleidingshuizen in de achttiende eeuw. Klaarblijkelijk voldeden de
opleidingscriteria lang niet altijd. Sommige kloosters stuurden hun
theologanten daarom liever naar een seminarie.
De prior-generaal kreeg in toenemende mate af te rekenen met
verzet tegen zijn prerogatieven. Zijn absolutistische tendenties botsten
met de tijdsgeest. Niet alleen binnen de orde, maar ook daarbuiten
probeerden men zijn macht te beknotten. De strijd was ongelijk en
de prior-generaal leed verlies na verlies, maar zich neerleggen bij een
nederlaag deed hij niet. Uiteindelijk was de afloop tragisch, toen zelfs
het moederhuis Hoei in opstand kwam en prior-generaal Dubois in
discrediet bracht bij de Franse bezetters. Overigens overleed Dubois
op een ongelukkig ogenblik en miste de orde na zijn dood de nodige
weerbaarheid en een kordaat bestuur. De sfeer van moedeloosheid en
het gebrek aan slagkracht leken het einde nog te bespoedigen.
8. We beschikken over zeer weinig informatie over de contacten met
andere mannelijke religieuzen. Met de franciscanen, de dominicanen
en de jezuieten kwamen de kruisheren het meest in contact, soms
ook in aanvaring.
9. Creativiteit en vernieuwing van enige betekenis waren zoek bin
nen de orde. Briljante geesten, zoals Jakob Hoogen, moesten hun
ideeen buiten de orde ventileren. Nieuwe kloosters werden niet meer
gesticht. De bestaande huizen met een geschiedenis van eeuwen achter
zich, raakten uitzichtloos verstrikt in pogingen om los te komen
uit een steeds toenemende sclerose. Het vermogen om zichzelf te vernieuwen
ontbrak.
§ 3: De Orde van het H.Kruis in cijfers, 1780 - 1815
In deze paragraaf ambieren wij een statistische benadering. Wij
willen namelijk aan de hand van cijfers een antwoord geven op vele
vragen tegelijk: hoeveel kruisheren telde de Orde op het einde van
de achttiende eeuw ? Welke was hun sociale afkomst ? Welke was de

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 41
gemiddelde leeftijd bij de priesterwijding ? Hoeveel kruisheren traden
uit ? Hoeveel lekenbroeders traden in ? In welke verhouding stonden
zij tot de priesters ? Wie waren de sympathisanten van de revolutie
? Wie waren de tegenstanders ? Wie werd effectief vervolgd ?
Welke kruisheren werden geincorporeerd in een ander klooster? Wie
verbleef bij familieleden ? Wie werd wereldheer? Wie woonde buiten
het klooster, maar bleef zich toch kruisheer noemen ? Op deze
en nog andere vragen proberen we in deze paragraaf een antwoord
te geven.
1: Aantal priesterwijdingen in de Orde van het H.Kruis per jaar,
1760- 1815
JAAR
WIJDINGEN
JAAR
WIJDINGEN
JAAR
WIJDINGEN
1
7
6
0
9
1
7
7
3
4
1
7
8
6
0
1
7
6
1
6
1
7
7
4
1
0
1
7
8
7
1
2
1
7
6
2
6
1
7
7
5
1
3
1
7
8
8
1
0
1
7
6
3
5
1
7
7
6
1
0
1
7
8
9
8
1
7
6
4
1
1
1
7
7
7
5
1
7
9
0
7
1
7
6
5
1
2
1
7
7
8
2
1
7
9
1
3
1
7
6
6
6
1
7
7
9
4
1
7
9
2
5
1
7
6
7
8
1
7
8
0
1
2
1
7
9
3
6
1
7
6
8
1
3
1
7
8
1
5
1
7
9
4
5
1
7
6
9
7
1
7
8
2
6
1
7
9
5
5
1
7
7
0
8
1
7
8
3
9
1
7
9
6
4
1
7
7
1
6
1
7
8
4
4
1
7
9
7
2
1
7
7
2
5
1
7
8
5
7
1
7
9
8
4

42
JAAR
WIJDINGEN
1
7
9
9
1
1
8
0
0
0
1
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
8
0
1
0
1
8
0
2
0
1
8
0
3
1
1
8
0
4
3
1
8
0
5
3
2: Priestenuijdingen in de Orde van het H. Kruis per klooster,
1760-1815"
Aken 8
Brandenburg 1
Chauny 1
Duisburg 6
Ehrenstein 10
Helenenberg ?
Keulen 18
Luik 10
Bentlage 5
Briiggen 11
Dinant -
Diilken (1)
Emmerich 13
Hohenbusch 17
Kolen 10
Maaseik 10
1
8
0
6
0
1
8
0
7
2
1
8
0
8
0
1
8
0
9
1
1
8
1
0
1
1
8
1
1
0
Beyenburg 4
Carignan -
Doornik 5
1
8
1
2
0
Dusseldorf 17
Glindfeld 22
Hoei 22
Lannoy 6
Maastricht 10
15 Wij zijn slecht geinformeerd over de Franse kloosters, over Diilken, Marienfrede en over
Roermond.
1
8
1
3
1
1
8
1
4
0
1
8
1
5
0

Marienfrede 4
Roermond ?
Suxy -
Virton -
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 43
Namen -
Sint-Agatha 8
Uden 19
Wegberg 1
3: Priesterwijdingen per land, 1760-1815
Parijs 5
Schwarzenbroich 14
Venlo 9
Wickrath 9
(In dit overzicht nemen wij de huidige landsgrenzen als criterium,
niet de indeling in provincies} zoals die bij de kruisheren bestond).
Belgie: Hoei (22), Luik (10), Dinant (0), Namen (0), Suxy (0),
Kolen (10), Doornik (5), Maaseik (10), Virton (0): 57
Frankrijk: Parijs (5), Chauny (1), Lannoy (6), Carignan (0): 12
Nederland: Uden (19), Venlo (9), Sint-Agatha (8), Maastricht (10),
Roermond (?): 46
Duitsland: Aken (8), Bentlage (5), Beyenburg (4), Brandenburg
(1), Briiggen (11), Duisburg (6), Dulken (1, ?), Dusseldorf (17),
Ehrenstein (10), Emmerich (13), Glindfeld (22), Helenenberg (?),
Hohenbusch (17), Keulen (18), Marienfrede (4), Schwarzenbroich
(14), Wegberg (1), Wickrath (9): 161.

44 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
4: Leeftijd waarop men priester werd gewijd in de 18de eeuw
5: Lekenbroeders in de Orde van het H. Kruis, 1760-1815
KLOOSTER
Aken
Bentlage
Beyenburg
Brandenburg
BrUggen
Carignan
Dinant
Doornik
Duisburg
Dulken
Basten(1803)

KLOOSTER
DOsseldorf
Ehrenstein
Emmerich
Glindfeld
Helenenberg (Trier)
Hohenbusch
Hoei
Hoei
Keulen
Kolen (Kerniel)
Lannoy
Luik
Marienfrede
Maaseik
Maastricht
Nam en
Parijs
Roermond
Schwarzenbroich
Sint-Agatha
Suxy
Uden
Venlo
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 45
F.Beek (1808)
tuinman
Lambert Lavaillade:
in 1783 uit
Hoei gezonden
Theodore (1778)
Henri (1778)
Egidius Claes
kok (+1795)
Andre* Florkin
professie in 1762
Herman Germis
kok in 1797; inge-
treden in 1794 in
Emmerich
Paulus Daenen
(1757)(+1782)
Michiel Theunis-
sen(1739-)
(1784)
G. Mansers (zeker
vanaf 1800)
(+1813)
Jan Theodoor
Dunnicheij (1748-)
Conrad Schieren
(1802)
Augustin (1778)
Jan Hackaers
(1755-1820)
Jean Francois Ra-
quet
professie in 1784
Leonardus Schmitz
(1727-1805)
tuinman en kok
professie in 1755
Petrus van Eymael
(1771- 1836)
Cornille van der
Vin (verliet in
1777 het klooster)
Martien van Thie-
nen (1732-1796)
vanaf 1770
Wathere Heusquet
(1723-1808)
professie in 1756
Hoho(1796)
Lambert Lavailla-
de(1778)
In 1798 weer in
Hoei

46
KLOOSTER
Virton
Wegberg
Wickrath
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
6: Uitgetreden kruisheren, 1760-1814
1. Matthias Franciscus Biergans (inkleding in Schwarzenbroich in
1786; in 1792 verliet hij het klooster en huwde).
2. Joannes Cornelissen (professie in Sint-Agatha in 1805; verliet het
klooster en werd missionaris in Friesland in 1807; hij werd echter
nook geseculariseerd).
3. Joannes Franciscus Josephus Hautpas (conventuaal van Hoei en
Maaseik; in 1783 kreeg hij verlof om de secularisatie aan te vragen;
hij verkreeg ze op 3 oktober 1787 en werd in 1788 directeur van het
college van de wilhelmieten in Luik).
4. Pierre Kevers (conventuaal van Luik; professie in 1793; in 1794
verliet hij het klooster) en nam het meubilair van zijn kamer mee).
5. Henricus l'Hoest (conventuaal van Hoei; professie in 1763; hij
verliet op 20.11.1795 het klooster en ging wonen in Hoei).
6. Maillard (kruisheer van Parijs; prior, later supprior; in 1778 ver
liet hij, met toestemming, het klooster en vestigde zich in Clermont
en Beauvoisin).
7. Frangois Maupas (kruisheer van Parijs; professie in 1736; prior
van verschillende kloosters; in 1778 procurator van Parijs; in 1778
verliet hij, met toestemming, het klooster en vestigde zich in Cler
mont en Beauvoisin).
8. N. Ortmann (tot 1784 procurator in Beyenburg; enige tijd la
ter verliet hij het klooster en liet in Beyenburg een financiele chaos
achter; hij werd wereldheer).

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 47
9. Paul de la Motte-Ango (edelman; hij werd gedwongen bij de
kruisheren van Saint-Ursin in te treden; professie in 1767; hij ontvluchtte
het klooster en huwde in 1777 met Jacquine-Louise-Rosalie
Le Goue de Richemond).
10. Cornille van der Vin (lekebroeder in Roermond; gedoopt in
Gouda; op 13 mei 1777 verliet hij het klooster en keerde terug naar
Holland).
11. Jacques Alexandre Yvelin (voormalig prior van de kruisherenkloosters
van Caen en Parijs; tussen 1787 en 1791 leefde hij als seculier
priester; in 1796 woonde hij in Caen).
12. Jacques Zeguers (voormalig prior van Luik; na 1775 zag hij af
van het prioraat en genoot een pensioen).
7: kruisheren van adellijke afkomst of van gegoede stand, 1760
1814
NAAM
Joannes Wilhelmus d'Ahlhaus
wijbisschop
ADEL
zoon van vicedrost Heimrich Wil-
helm d'Ahlhaus en Adriana Christi
na Beatrix Hertzig. Adellijk slot
Ahlhausen bij Schwelm
GEGOEDE BURGERIJ

48 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
NAAM
Pierre Nicolas Besnier
Bernard Domen
Simon Willem Gielen
Nicolaus Paulus De Haen
Lambert Hayweghen
Pierre Augustin Heuskin
Wilhelmus Matthias Ranters
Henricus van Langenacker
Josephus Leurs
Petrus Antonius van Oeyen
Heinrich Georg Overmann
Paule de la Motte-Ango
Reiner Peters van Candia
Joannes Franciscus Richardt
ADEL
zoon van Godefridus De Haen en
Adriana Catharina van den Breuck;
dos: 1000 pattacons, veertien dagen
voor de professie en 500 pattacons
voor meubels, servies en andere
huisraad
zoon van Jan Caspar baron van
Oeyen
geboren op het kasteel van Flers; hij
werd gedwongen bij de kruisheren in
te treden.
GEGOEDEBURGERU
zoon van een schepen van Parijs
zoon van Thomas Domen, oud-
burgemeester van Tongeren en van
Catharina Reynaert
zoon van Antonius Marcelles Gie
len, schepen van Oh6 en Laak en
van Maria Margaretha van Heyt-
huysen uit Maasbracht
zoon van Joannes Franciscus Hay
weghen, drost van Wellen, en van
Charistina Montfort
zoon van Sdbastien Heuskin en
Elisabeth de Latour, welgestelde
burgers
zoon van Frans Ranters en Anna
Barbare Theunissen; dos van 1000
gulden Kleefs. Zijn zuster was de
moeder van Mgr. F.Boermans, de
latere bisschop van Roermond.
zoon van Jacobus van Langenacker,
chirurgijn, en van Maria Margarita
Moens
zoon van Laurens Leurs, schepen en
later burgemeester van Sittard, en
van Maria Catharina Schmaekers
lid van een bekende brouwersfami-
lie uit Rheine
geboren op het goed Candia, in 't
Loo
zoon van Joannes Nicolaas
Richardt, schepen en burgemeester
van Venlo en van Anna Christina
Pceters van de Grave.

NAAIM
Antonius Franciscus Bernardus
Schenkck van Nydeggen
8. Dos en speelpenning16
NAAM
Reinier Asch
Francois van Brabant
Petrus Dungelhoeff
Nicolaus Paulus De Haen
Martinus Janssen
Wilhelmus Matthias Kan-
tc.-s
Jan Godfried Keuller
Jan Willem Lemmens
Joannes Gasparus Lou-
vrier
Francois Maupas
Jean Eusebi Quentin L'O-
rangere
Joannes Peters
Gijsbert Plugers
Antonius Franciscus Ber
nardus Schenck van Ny
deggen
Philip Wassenberg
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 49
ADEL GEGOEDE BURGERIJ
JAAR van overeenkomst
1765 ( Venlo)
1769 (Maastricht)
1772 (Maastricht)
1771 (Bruggen)
1751 (Venlo)
1782 (Venlo)
1764 (Venlo)
1785 (Maaseik)
1746 (Maastricht)
1736 (Parijs)
(1756)Chauny
(1779) Maastricht
1773 (Maaseik)
1762 (Venlo)
? (Venlo)
16 Deze gegevens zijn zeer onvolledig.
DOS
1764 gulden Kleefs
1200 Brabantse guldens.
Daarnaast kleding en huis-
raad. Verder onkosten
voor orgelstudies
1000 pattacons, veertien
dagen v66r de professie,
en 500 pattacons voor
huisraad
1000 gulden Kleefs
2200 gulden Kleefs
4000 livres
5000 livres
bedrag onbekend
zoon van Max Theodoor Arnold
Schenck van Nydeggen, ambtsman
en domeinmeester en van Maria
Francisca Coninx. Leden van deze
familie waren opperschenkers bij de
graven van JUlich
SPEELPENNING (jaar-
lijks)
32 gulden Kleefs
25 gulden en tien stuivers
speelrente (bedrag onbe
kend)
80 gulden per jaar
10 pattacons of 40 gulden
per jaar
60 gulden per jaar
12 gulden per jaar

50
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
9: Aantal kruisheren per klooster in 1780, in 1790 en bij de op-
heffing
KLOOSTER
Aken
Bentlage
Beyenburg
Brandenburg
BrUggen
Carignan
Dinant
Doornik
Duisburg
DUlken
DOsseldorf
Ehrenstein
Emmerich
Glindfeld
Helenenberg (Trier)
Hohenbusch
Hoei
Keulen
Kolen (Kerniel)
Lannoy
Luik
Marienfrede
Maaseik
Maastricht
Namen
Parijs
Roermond
Schwarzenbroich
Sint-Agatha
Suxy
1780
9
6
7
4
13
1
0
7
5
5
18
11
10
18
(4) (?)
20
26
19
14
7
9
(6) (?)
11
13
7
14
11
11
1
1790
13
5
5
9
--
2
2
10
9
11
12
(7) (?)
14
17
14
12
6
10
(IO)(?)
12
10
10
11
7
1
1800
12
2
3
8
--
--
5
2
10
7
14
15
(7) (?)
13
--
13
(H)(?)
--
--
12
6
--
OPHEFFING IN...
1802
1803
1804
1783
1802
1789
(1779) 1796
1784
1814
1802
1803
1812
1811
1804
1802
1802
1796-1797
1802
1796
1789
1796
1806
1796
1797
1779
1791
1784
1802
1796
AANTAL BIJ DE OPHEF
FING
14
4
6
5
10
1
(2)
7
5
1
10
7
11
18
13
13
17
13
13
10
9
11
10
10
10
13
12
1

KLOOSTER
Uden
Venlo
Virton
Wegberg
Wickrath
TOTAAL
1780
16
16
1
2
11
329
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 51
1790
15
15
1
1
7
251
1800
15
--
--
1
9
157
OPHEFFING IN...
1812
1797
1796
1802
1802
10: Beedigde en niet-beedigde priesters11
NAAM
Adenewer
Brandenburg
J.J.Anciaux
Hoei
J.W.Arretz
Emmerich
Josephus Basten
lekebroeder
Aken
J.H.Bergmans
Maaseik
F.B.J.Beys
Aken
M.Billard
Luik
E.F.Bourell
Keulen
F.van Brabant
Maastricht
W.J.Brewer
Schwarzenbroich
P.J.Broich
Keulen
VEROOR-
DEELD tot
deportatie
X
X
X
BEEDIGD
X
X
X
X
X
X
X
NIET
BEEDIGD
X
X
X
X
AANTAL BIJ DE OPHEF
FING
13
16
1
1
9
MOTIVATIE
Hij leefde een tijdlang ondergedoken en
las in het geheim mis.
Hij erkende het Concordaat.
De Eed van Haat aan het Koningschap
weigerde; het Concordaat erkende hij wel
(in 1803).
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij aanvaardde zijn pensioenbon, maar
weigerde de Eed van Haat.
In 1803 erkende hij het Concordaat
Op 19 maart 1799 werd hij gearresteerd;
eveneens in 1799 werd hij ontslagen van
deportatie.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
17 Deze gegevens zijn zeer onvoUedig. Wegens de verschillende tijdstippen van opheffing
moesten de ene kruisheren de eed van haat aan het koningschap zweren, terwijl anderen het
Concordaat moesten erkennen...Indien mogelijk hebben wij de keuze van de beedigde of nietbeedigde
priesters enigszins toegelicht.

52 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
NAAM
P.P.Bundtgens
Aken
Chr.Ceulers
Kolen
J.H.Cloeters
Schwarzen-
broich
P.A.Coopmans
Maaseik
J.N.Corneli
Kolen
A.F.J.Delattre
Lannoy
H.Demet
Hoei
C.Deneumoulin
Hoei
A.J.Dercum
Keulen
J.N.Descaudin
Parijs
Chr.Deurlings
Maastricht
B.Domen
Kolen
P.A.Drack
Wickrath
J.F.Dujardin
Hoei
VEROOR-
DEELD tot
deportatie
X
X
(x)
X
X
BEEDIGD
x
x
X
X
X
X
X
X
MET
BEEDIGD
X
X
X
X
X
X
MOTIVATIE
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij stond op de deportatielijst van 4
november 1798.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij weigerde de Eed van Haat. Hij dook
onder en las in het geheim de mis. Hij
werd gearresteerd en tot verbanning
veroordeeld. Hij wist echter te ontsnap-
pen. Hij vluchtte naar het buitenland.On-
der Napoleon keerde hij terug en diende
een verzoek tot gratie in.
Vluchtte naar de Bataafse Republiek en
werd er op 11.01.1799 uitgewezen.
In 1791 weigerde hij de eed af te leggen
op de grondwet.
Eerst weigerde hij de pensioenbon, later
niet meer. Op 20 juni 1798 signaleerde
de gemeenteraad van Hoei aan die van
Luik dat hij op de deportatielijst moest
geplaatst worden. Maar de centrale admi
nistrate weigerde dit. Op 1 juli 1798
kreeg hij een getuigschrift van trouw aan
de constitutie.
Hij weigerde de Eed van Haat en werd
op de deportatielijst geplaatst. Vermoe-
delijk heeft hij aan de deportatie kunnen
ontsnappen.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
In 1791 onderschreef hij de constitution
civil du clerge".
Hij werd op 4 februari en 30 juni 1798
veroordeeld tot deportatie. Hij vluchtte
naar zijn familie in Jillich. In 1803 er
kende hij het Concordaat.
Hij overleed te Tongeren op 1.11.1797
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Na de opheffing van het klooster legde
hij de Eed van Haat af.

NAAM
P.Dungelhoeff
Maastricht
J.Th.Dunicheij
F.H.Esser
Sch warzen-
broich
M.Esser
Venlo
J.H.Firmenich
Keulen
P.J.Geusen
Venlo
P.J.Giehlen
M.A.Gilly
Hohenbusch
J.M.Goffin
Kolen
J.W.Haenen
Maastricht
L.A.Hansotte
Carignan/Hoei
J.A.Henrichs
Keulen
H.W.Hercken-
rode
Maaseik
G.Hermans
Venlo
VEROOR-
DEELD tot
deportatie
X
X
X
X
X
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 53
BEEDIGD
X
X
X
X
X
X
X
MET
BEEDIGD
X
X
X
MOTIVATIE
Hij weigerde aanvankelijk zijn pensioen
bon, maar aanvaardde hem toch op
30.08.1797. In 1798 legde hij in Venlo
de Eed van Haat af. In datzelfde jaar
werd hij toch tot deportatie veroordeeld.
In 1797 aanvaardde hij zijn pensioenbon.
Hij was lekebroeder. Op 26 juni 1807
legde hij de eed van trouw af aan de
wetten van het Keizerrijk.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij aanvaardde zijn pensioenbon. Pos-
tuum, op 11 april 1798 werd hij veroor
deeld tot deportatie.
Hij erkende het Concordaat in 1804.
Op 16 januari 1805 schreef hij tegen de
nieuwe catechismus.
Hij erkende het Concordaat in 1804.
Hij werd op 4 november 1798 veroor
deeld tot deportatie, nadat hij de Eed van
Haat had geweigerd. Hij ontsnapte aan
de gendarmes op 5 januari 1799.
Hij stond op de deportatielijst van 4
november 1798.
Hij legde op 10 oktober 1797 de Eed
van Haat af, samen met zijn confrater
Loncin. Daarna keerde hij terug naar zijn
familie en stierf kort daarop.
Hij erkende in 1803 het Concordaat.
Hij weigerde de Eed van Haat. Hij leefde
een tijdlang ondergedoken in Kinrooi. In
1798 vluchtte hij naar Sint-Agatha en
vandaar naar Emmerich. Hij werd be-
stempeld als Emigre. In 1803 keerde hij
terug.
Op 11 juli 1797 aanvaardde hij zijn bon.
Daarna werd hij leraar aan de Latijnse
school te Grave. Vanaf 1801 was hij
pastoor van Weurth bij Nijmegen.

54
NAAM
H.Hoogen
Wegberg
J.Horchem
Keulen
W.Jacobs
Schwarzen-
broich
definitor
M.Janssens
Venlo
J.F.Jerosme
Hoei
F.J.P.Kessler
Hohenbusch
J.G.Keuller
Venlo
J.J.A.Kircherten
Emmerich
A.M.J.KIadt
Hohenbusch
H.J.Klein
Keulen
P.Kohr
Dulken
J.J.Lacroix
Virton
H.van Lange-
nacker
Kolen
J.R.J.Laumen
Hohenbusch
J.H.Lemmens
Maaseik
VEROOR-
DEELD tot
deportatie
x
X
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
BEEDIGD
x
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
NIET
BEEDIGD
X
MOTIVATIE
De Eed van Trouw aan de Republiek
wilde hij in 1797 wel afleggen, maar met
de Eed van Haat had hij moeite. Hij was
een aanhanger van de Verlichting en een
bekend pedagoog.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij vluchtte naar Elten. Later woonde hij
in het teruggekochte klooster van Venlo
en overleed op 30.08.1808.
Hij legde in 1797 de Eed van Haat af.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Aanvankelijk weigerde hij de Eed van
Haat, maar onder druk van zijn broer,
die agent van de municipaliteit was,
legde hij de Eed toch maar af.
Hij erkende het Concordaat in ?
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij was vanaf het begin gewonnen voor
de Franse Revolutie.
Hij legde de Eed van Haat af, maar zijn
naam stond toch op de deportatielijst van
4 november 1798. Hij werd niet gede-
porteerd en mocht in de parochiekerk
van Kerniel optreden als " ministre de
culte".
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij weigerde de Eed van Haat, maar
stond niet op de deportatielijst. Een tijd-
lang week hij uit naar Budel.

NAAM
J.W.Lemmens
Maaseik
L.Le Vaillable
Hohenbusch
H.C.Linnartz
Schwarzen-
broich
G.Lismont
Kolen
P.P.J.B.Loncin
Hoei
Th.Luytgens
Roermond
J.L.H.Meyers
Luik
definitor
A.Mulkens
Maastricht
E.A.Mylius
Keulen
A.Neys
Emmerich
J.PJ.Noiville
Hoei
C.Ohoven
Wickrath
J.Peters
Maastricht
J.Th.Pingen
Schvvarzen-
broich
W.A.Porten
Aken
VEROOR-
DEELD tot
deportatie
X
x
X
X
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
BEEDIGD
X
X
X
X
X
X
X
X
X
NIET
BEEDIGD
X
X
X
MOTIVATIE
Hij stond op de deportatielijst van 4
november 1798. Hij dook onder. Hij las
geen mis meer. Op 21 januari 1800 werd
hij ontslagen van deportatie.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij stond op de deportatielijst van 4
november 1798.
Hij legde op 10 oktober 1797 de Eed
van Haat af, samen met zijn confrater
Hansotte.
Na de opheffing van het klooster werd
hij wereldheer. Op 23 juli 1798 werd hij
beedigd priester. Hij was dan reeds 72
jaar oud. Hij vroeg toestemming op mis
te mogen lezen in de parochiekerk van
Roermond. Zijn naam stond op de depor
tatielijst van 4 november 1798.
Werd reeds in 1789 lid van het collegiale
kapittel van St.-Denis.
Op 23 januari 1798 werd hij aangehou-
den en tot deportatie veroordeeld. Tij-
dens de overtocht werd hij ziek. Na
bemiddeling van Ch.CI.Roemers werd hij
vrijgelaten.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1812.
In 1797 weigerde hij de Eed van Haat.
Op 20 februari 1800 legde hij de Belofte
van trouw aan de grondwet af.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Eerst veroordeeld tot deportatie, maar
later ontslagen.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1803.

56 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
NAAM
J.B.Remmerth
Dusseldorf
J.F.Richardt
Venlo
Th.J.Ringelho-
ven;Schwar- zenbroich
H.Roskamp
Emmerich
J.Rutten
Brilggen
H.Schallenberg
Keulen
St.J.Schirm
Keulen
N.F.J.Sellier
Lannoy
E.C.Startz
Aken
L.Th.Tille
Hoei
J.J.Tilman
Hoei
J.H.Vaessen
BrUggen
A.Valckenbourg
Aken
P.L.Warnotte
Hoei
J.Weerens
Aken
Jacques Ze"guers
Luik
VEROOR-
DEELD tot
deportatie
x
BEEDIGD
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
MET
BEEDIGD
MOTIVATIE
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Op 28 februari 1798 iegde hij de Eed
van Haat af. Bij vergissing werd hij
niettemin tot deportatie veroordeeld.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in ?
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1804.
e"migre"; terechtgesteld in Brussel in juni
1798
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1802.
Hij erkende het Concordaat in 1803 en
Iegde de Belofte van Trouw aan de
Grondwet af.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
emigre" in 1798. In 1802 keerde hij terug
en vroeg toelating om in het keizerrijk te
mogen leven. Hij Iegde de Belofte van
Trouw af.
Hij erkende het Concordaat in 1803.
e"migr6 in 1796

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 57
11: Uitgedreven kruisheren die in een under kruisherenklooster onderdak
vonden of in contact bleven met de kruisheren van Sint-
Agatha en /of Uden
NAAM KLOOSTER BESTEMMING
J.W.Arretz Emmerich Hij bleef in contact met de kruisheren van Sint-
Agatha en Uden. Hij werd pastoor in de Hollandse
Zending en overleed in 1847.
P.A.Coopmans Maaseik Hij werd op 7 maart 1798 gearresteerd, maar
wist te ontsnappen. Hij vluchtte naar Emmerich,
waar hij tot 1801 verbleef.
Chr.Deurlings Roermond Na de opheffing van het klooster van Roermond
werd hij kruisheer van Maastricht. Na de suppressie
van het klooster van Maastricht keerde hij
terug naar Roermond en. vluchtte in 1798 naar
JUlich.
D.Dunichey Venlo Deze broeder vluchtte in 1794, samen met prior
Janssens van Venlo naar het klooster van Marienfrede.
Zij bleven er tot 1798 wonen.
P.J.Geusen Venlo In de eerste jaren na de uitdrijving bleef hij in
contact met de kruisheren van Sint-Agatha. Op 3
januari 1803 vergezelde hij definitor J.Leurs, die
in Sint-Agatha de priorkeuze voorzat.
Tot op 1 juli 1830 bleef hij mede-eigenaar van
het kruisherenklooster van Venlo.
H.W.Herckenrode Maaseik Vluchtte in 1798, samen met Coopmans, naar
Emmerich. Beide kruisheren werden voorlopig
opgenomen in de gemeenschap. Wei moest ieder
vier missen lezen per week om zijn verblijf te
vergoeden en ook moesten beiden deelnemen aan
het koorofficie. Vanaf 1803 verbleef Herckenrode
in Kinrooi.
G.Hermans Venlo Hij werd eerst pastoor van Weurth, daarna van
Overasselt en later vicaris-generaal van Mgr.Van
Velde de Melroy. Later werd hij apostolisch
vicaris-generaal van de Noord-Nederlmandse
districten van het voormalige bisdom Roer
mond...
In 1809 vierde hij samen met Geusen en Kanters
zijn zilveren professiefeest in het klooster van
Sint-Agatha.
In 1830 schonk hij, samen met Vermeulen en
Geusen, het Klaasklooster aan de parochie Sint-
Martinus in Venlo.
1839: commissaris-generaal van de kruisheren.
Van de Wijmelenberg beweerde dat hij toen nog
kloosterling en kruisheer was !
M.Janssens Venlo In 1794 was hij prior van het klooster van Venlo.
Tijdens een bombardement vluchtte hij samen
met broeder Dirk Dunichey naar Marienfrede.
Toen zijn naam op 4 november 1798 voorkwam
op de deportatielijst, vluchtte hij naar Elten.
Later keerde hij terug naar Venlo.

58
NAAM
W.M. Ranters
M.Lechevin
J.W.Lemmens
P.L.Lemmens
J.Leurs
J. L.H.Meyers
G.Neerhoven
P.F.Sellier
P.Seyben
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
KLOOSTER
Venlo/ Brtlggen
St.Ursin
Maaseik
Roermond (?)
Maastricht; definitor
Luik; definitor
Venlo
Salignac
Venlo
BESTEMMING
Na de suppressie van het klooster van Venlo nam
hij zijn intrek in BrOggen. Na de opheffing van
BrUggen was hij enkele jaren rector van de La-
tijnse school van Grave, samen met G.Hermans.
Op 1 September 1803 werd hij geYncorporeerd als
conventuaal van Sint-Agatha. Hij overleed er op
19januari 1850.
Hij was reguliere kanunnik van het H.Kruis van
Caen. Na de opheffing van het klooster St.-Ursin
behield hij het recht om de titel van prior van
St.-Ursin te blijven dragen tot in 1790. In 1790
verbleef hij in Parijs. Tot aan de opheffing ver-
bleef hij in het kruisherenklooster van Parijs.
Op 29 oktober 1802 kwam hij de kruisherenkerk
van Maaseik, inclusief de inboedel, in ontvangst
nemen voor de orde. Daarna vertrok hij naar
Tongeren.
Misschien was hij tot aan de opheffing in 1783
kruisheer van Roermond. In 1794 en 1795 ver
bleef hij in het kruisherenklooster van Maaseik.
Tot 1802 verbleef hij in Sittard. In 1803 werd hij
prior gekozen in Sint-Agatha en trok het habijt
weer aan.
Reeds in 1789 werd hij opgenomen als lid van
het collegiale kapittel van St.-Denis. Toch werd
hij niet geseculariseerd. Ook na de suppressie
bleef hij zichzelf beschouwen als definitor. In
1806 liet hij in St.-Agatha zijn testament opma-
ken. De kruisheren liet hij echter niets na.
Omstreeks 1800 verbleef hij in het klooster van
Sint-Agatha. Hij werd er niet geYncorporeerd. In
1803 en 1806 was hij secretaris bij de priorkeuze
in Sint-Agatha. Hij overleed op 4 februari 1808
en werd in de kloosterkerk van Sint-Agatha be-
graven.
Het klooster van Salignac verkeerde in verval.
Van 1779 tot aan de opheffing verbleef hij in het
kruisherenklooster van Parijs.
Na de opheffing keerde hij terug naar zijn familie
in BrUggen. Hij vermaakte zijn deel van het
klooster van Venlo aan zijn confraters Janssens,
Hermans en Geusen. Op 21 april 1797 overleed
hij. Hij werd begraven in de kruisherenkerk van
BrQggen.

NAAM
F.A.Vermeulen
CJ.A.D.Yvelin
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 59
KLOOSTER
Venio
Caen/Par ijs
BESTEMMING
Na de suppressie verhuisde hij naar Emmerich,
waar hij in 1797 priester werd gewijd. In 1800
was hij assistent in Lottum.
Volgens H.Van den Wijmelenberg verklaarde hij
in 1840 nog altijd religieus te zijn. In 1854 had
hij totaal geen contact meer met de orde. Hij
stierf in 1858. Bij zijn sterfbed waren Van den
Wijmelenberg en de procurator van Sint-Agatha
aanwezig. Hij werd in kloosterhabijt begraven.
Voormalig prior van Parijs en van Caen. Van
1787 tot 1791 probeerde hij terug opgenomen te
worden in het klooster van Parijs. Hij leefde toen
als seculier priester.

60
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
12: Bestemming van de uitgedreven kruisheren: parochiepastoraal of
een teruggetrokken leven18
160-v
y
140-
y
120-
y
100-
y
80-
y
60-
y
40-
y
20- 1
Pastorale activiteiten
lHI
I
I
■
I
I
I iiBiiniiiuiiiHi
pastoraat geen pastoraat klooster
18 Voor dit overzicht ontbreken gegevens over de Franse kloosters en de Duitse kloosters
Helenenberg en Wickrath (gedeeltelijk). Uden en Sint-Agatha werden niet in de grafiek ver-
werkt.

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 61
§ 4: Kruisheren in de diaspora in de jaren 1815 - 1845
Vijf mogelijkheden konden de kruisheren na de uitdrijving uit hun
kloosters benutten. Een aantal van hen keerde terug naar hun familie,
de conventualen van een paar kloosters bleven nog een tijdlang
clandestien samenleven, een derde groep legde de eed af en werd actief
in het parochiepostoraat, anderen weigerden de eed van haat en
belandden op de deportatielijst en een vijfde groep tenslotte emigreerde
naar het buitenland en vond eventueel onderdak in een van
de nog resterende kloosters van de orde.
Wanneer wij het bovenstaande toetsen aan het reilen en zeilen van
de religieuzen van de voormalige kruisherenkloosters in Nederland,
Belgie en Duitsland, dan blijkt Kanters de enige kruisheer van een
gesupprimeerd klooster te zijn die na 1815 binnen de kloostermuren
als kruisheer leefde. V66r 1815 waren enkele anderen hem voorgegaan.
We denken aan Neerhoven, Van de Leygraaff en Leurs. Er wa
ren ook de vergeefse pogingen geweest van een aantal kruisheren van
Lannoy, Venlo, Kolen en Luik om de kloostergebouwen te redden
om ze als particuliere personen (lees religieuzen) te kunnen blijven
bewonen. Enkele Duitse kloosters, vooral dat van Emmerich, boden
jarenlang gastvrijheid aan verdreven confraters. Maar met het verstrijken
van de jaren verdwenen de kruisherenkloosters een na een en
tenslotte bleef enkel Sint-Agatha over. Het kloosterleven werd er
zwaar beproefd door het wurgend admodiatiecontract. Dat contract
verhinderde weliswaar de opheffing van het klooster, maar liet de wereldlijke
overheid tevens toe er angstvallig over te waken dat de
kloosterbevolking niet aangroeide.
Het kruisherenklooster van Uden werd officieel opgeheven krachtens
het decreet dat keizer Napoleon op 3 januari 1812 uitvaardigde.
Doch waar hun confraters van Venlo, Kolen, Luik en van zovele
Duitse kloosters uiteindelijk faalden, daar slaagden de Udense
kruisheren wel. Na twee jaar gedwongen ballingschap keerden zij immers
naar hun klooster terug en hernamen hun vroeger kloosterleven.
Onmiddellijk botsten zij nochtans op de muur die Willem I tegen
het kloosterleven optrok.
Nergens anders hebben kruisheren het Udense voorbeeld gevolgd.
Dat kon men ook moeilijk verwachten. Het klooster van Uden was

62 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
slechts gedurende twee jaren opgeheven, de meeste andere kloosters
veel langer. In 1815 waren er niet veel conventualen meer over van
de late jaren negentig van de achttiende eeuw. Vele kruisheren werden
na de opheflBng van hun klooster wereldheer. Een terugkeer naar
het kloosterleven was dan, op korte termijn althans, juridisch onmo-
gelijk. Op de meeste plaatsen bleven geseculariseerde kruisheren verbonden
aan de kloosterkerk, die nu parochiekerk werd. Maar na hun
dood ging de zielzorg over in handen van seculiere geestelijken. Van
de pretiosa die de gesupprimeerde kruisheren wisten te redden, belandde
veruit het grootste deel uiteindelijk in de schatkamers van al-
lerlei parochiekerken of in particuliere verzamelingen.
Naar Duitsland keerden de kruisheren niet meer terug. In Belgie
werd het voormalige klooster van Kolen, het laatste klooster dat in
handen was van * kruisheren', verkocht. Overigens werd het eerste
nieuwe kruisherenklooster in Belgie pas in 1845 gesticht en toen wa
ren bijna alle voormalige kruisheren overleden. In Nederland, waar
de laatste kloosters lagen, vonden de verdreven kruisheren geen erkenning,
omdat Willem I er tot 1840 nog de plak zwaaide. Levend
in de verwachting dat in deze uitzichtloze situtatie toch geen verandering
zou komen, schonken de laatste * kruisheren' van Venlo in
1830 hun voormalige klooster en kerk aan de parochie, een schenking
die later enorm betreurd werd door magister-generaal Van den Wij-
melenberg.
Paus Pius VI had de gesupprimeerde en overal verstrooide klooster-
lingen vermaand dat zij zich altijd moesten herinneren dat zij reli
gieuzen waren en dat zij daarom de geloften in de mate van het mogelijke
moesten blijven onderhouden. Met het verstrijken van de ja
ren kregen deze vermanende woorden steeds minder weerklank. Uit
het bovenstaande is overvloedig gebleken dat bijna tweederden van
de kruisheren zich al spoedig de pauselijke oproep niet meer herinnerden.
Bovendien, hoezeer Rome ook de willekeurige machtspolitiek
van de Europese vorsten op dit gebied betreurde en afkeurde,
het stond er machteloos tegenover en kon de religieuzen geen enkele
bescherming bieden. Onder de gegeven omstandigheden was er geen
andere handelwijze mogelijk dan deze kloosterlingen van hun verplichtingen
tot gemeenschapsleven en tot het onderhouden van de
geloften van gehoorzaamheid en armoede te ontslaan. Met hun

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 63
klooster werd hun verder ook de mogelijkheid om hun vroegere ta
ken te vervullen, ontnomen. In de zielzorg zouden zij zich als eenlingen
nog verdienstelijk genoeg kunnen maken; de nood aan
priesters was immtrs ontstellend hoog in sommige bisdommen. Op
die manier zou tevens door een staatssalaxis in hun onderhoud worden
voorzien.
Van de kruisheren die pastoraal actief bleven, en van hen die naar
het klooster terugkeerden, was in 1815 een gedeelte overleden. Het
lijkt ons dan ook nuttig na te gaan hoeveel voormalige kruisheren
tussen 1815 en 1840 pastoraal nog actiefwaren en ofzij nog contacten
onderhielden met de kruisheren van Sint-Agatha en Uden.
1. Van de in de diaspora levende kruisheren waren er in 1840 nog
slechts enkele in leven.
2. Van de negen voormalige kruisheren die in 1840 restten, hadden
er vier een goed contact met de kruisheren van Sint-Agatha en Uden:
J.A. Arretz, PJ. Geusen, G. Hermans en F.A. Vermeulen. Twee anderen,
H. van Langenacker en J.H. Lemmens stichtten voor zichzelf
een jaargetijde in hun voormalige kloosterkerk.

64 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
3. Achtentwintig van de eenenzestig in de diaspora levende kruishe-
ren waren pastoraal niet meer actief. Sommigen woonden bij verwan-
ten. Enkelen noemden zich niet langer kruisheer.
4. Van de kruisheren in de diaspora, waarvan wij de sterfdatum kon-
den terugvinden of waarvan wij vermoeden dat zij na 1815 overleden,
geven wij een overzicht19. Naast de woonplaats en de sterfdatum
proberen we ook een antwoord te geven op de vraag of zij nog pasto
raal actief waren of niet.
19 Van een aantal kruisheren konden wij de sterfdatum niet achterhalen. Of zij na 1815
nog in leven waren, weten wij niet. Wij vermelden hen daarom onder voorbehoud :
: Franciscus Bernardus Josephus Beys (geboren 1772): in 1804 assisteerde hij in Aken.
: Augustus Bongartz (geboren in 1760): ?
: Everhardus Franciscus Bourell (geboren in 1752): in 1804 woonde hij in Keulen; zonder
beroep
: Wilhelmus Josephus Brewer (geboren in 1759): in 1804 woonde hij in Erkelenz.
: Petrus Josephus Broich (geboren in 1766): in 1803 woonde hij in Keulen.
: Petrus Paulus Bundgens (geboren in 1758): in 1804 subsidiarius van de succursale H.Kruiskerk
te Aken.
: Leonardus Mattheus Bury (geboren in 1764): : Petrus Laurentius Biischer (geboren in 1750):
: Aloysius Carpe (geboren in 1766): ?
: Henricus Claessens (geboren in 1756): ?
: Riittger Clerk (tussen 1786 en 1806 conventuaal van Marienfrede)
: Josephus Ciister (geboren in 1765): in 1804 woonde hij in Huchelhoven.

NAAM
Adenewer
Petrus Conradus Alberts
Joannes Wolfgang Arretz
Dominicus Bauduin
Hubertus Berresheim
Francois van Brabant
Theodorus von Buininck
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 65
WOONPLAATS
Raeren
Venlo
Elten
Emmerich
Koblenz
Keulen
STERFDA-
TUM
04.01.1818
05.04.1826
4.12.1847
16.05.1828
17.12.1831
1825 (?)
30.06.1846
PASTORALE WERKZAAMHEDEN
Hij was pastoraal niet actief.
Hij was pastoraal niet actief; in Venlo verbleef
hij zeker tussen 1811 en 1818 bij zijn familie.
kapelaan te Calcar, pastoor te Qualburg en pas-
toor van Hoog- en Laag-Elten, 1821-1847
Hij bleefin contact met de kruisheren van
Uden en Sint-Agatha.
Hij was als priester verbonden aan de Sint-
Aldegondiskerk van Emmerich
In 1822 was hij nog priester in Andernach.
Daarna verhuisde hij eerst naar Ehrenstein en
daarna naar Koblenz
geen pastorale activiteiten
Hij overleed in het alexianenklooster. Of hij na
zijn secularisatie nog pastoraal beoefend heeft,
is ons onbekend,
: Christophe Deneumoulin (geboren in 1753): ?
: Franciscus Diederichs (geboren in ? ; professie in 1799): ?
: Joannes Henricus Esser (geboren in ? ; tonsuur 1769): in 1812 was hij pastoor in Niederempt
bij Keulen.
: Petrus Eulen (geboren in ?): in 1811 was hij professor aan het Gymnasium van Emmerich.
: Joannes Henricus Firmenich (geboren in 1750): in 1804 was hij bedienaar van de St.Maria
Lyskirchen in Keulen.
: Josephus Frans (geboren in ?; priester in 1785 ): ?
: Christophorus Frembgen (geboren in 1750?): ?
: Gerling (geboren in 1760): in 1805 werd hij pastoor van Korbecke.
: Maria Aloysius Gilly (geboren in 1762): in 1804 woonde hij in Keulen. Hij was ziek.
: Philippus Guerard (geboren in 1772): ?
: Joannes Hartman (geboren in 1764): ?
: Adamus Josephus Henrichs (geboren in 1759): ?
: Henricus Henrichs (tonsuur iuun 1773): ?
: Hermanusjosephus Henrichs (geboren in 1745): in 1805 resideerde hij in Rheinbach; omwille
van zijn ziekte mocht hij een huiskapel inrichten.
: Joannes Adamus Henrichs (geboren in 1761): ?
: Louis Joseph Herlant (geboren in 1760): ?
: Jacobus Hocken (geboren in 1762): ?
: Joannes Horchem (geboren in 1761): in 1804 woonde hij in de St.-Petmsparochie in Keulen.
: Wilhelmus Hiilsmann (geboren in 1766): ?
: Joannes Josephus Arnoldus Kircherten (geboren in 1768): in 1811 was hij professor aan het
Gymnasium van Emmerich.
: Fredericus von Kladt (geboren in 1768): ?
: Wilhelmus Joannes Koelges (geboren in 1767): ?
: Petrus Kohr: ?
(vervolg op p. 70)

66
NAAM
Christianus Ceulers
priester
Joannes Henricus Jacobus
Cloeters
Philippus Joannes Collig
Jacques Nicolas Corneli
Jodocus Cramer
Henri Demet
Petrus Andreas Drack
Joannes van Eymael
broeder
P.J.Geusen
Joannes Baptist Ghijsens
Joannes Martinus Giesen
Leonardus Gotzen
Jan Hackaers
broeder
Francois Joseph Harbecke
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
WOONPLAATS
Sint-Truiden .
Westum (D.)
Ehrenstein
Tongeren
(Medebach)
Darion
Dahlen
Smeermaas
Baarlo
Hasselt
(Mariaweiler)
Dilkrath
Vliermaal
7
STERFDA-
TUM
15.01.1839
20.08.1831
1824
21.03.1829
na 1821
1819
05.02.1822
12.05.1836
14.05.1840
03.01.1822
25.04.1819
05.03.1831
01.01.1820
?
PASTORALE WERKZAAMHEDEN
geen pastorale activiteiten
Hij bleef zich wel kruisheer noemen.
Hij was vicaris van 1818 tot 1824 in Ecken-
dorf en daarna in Westum.
Hij bleef" prior " en pastoor van Ehrenstein.
Collig was in 1794 in Ehrenstein benoemd
door de aartsbisschop tegen de wil van het
convent en van de prior-generaal.
geen pastorale activiteiten
Hij bleef zich kruisheer van Kolen noemen.
Tijdens zijn verblijf in Tongeren (vermoedelijk
vanaf 1811) heeft hij misschien contact gezocht
met andere ex-kruisheren (Lemmens, Van
Langenacker en Deneumoulin)
hulp in de zielzorg en verlof om biecht te
horen in het aartsbisdom Keulen (eerst in Haar,
later in Medebach)
Hij werd pastoor van Darion vanaf 1816. Hij
bediende de parochies Ligney, Omal en Manil.
geen pastorale activiteiten
geen pastorale activiteiten
Hij volgde zijn heeroom op als pastoor van
Baarlo, op 17 mei 1800. Hij bracht uit Venlo
een relikwie van Odilia en 66n van het H.Kruis
mee. Door hem ontstond in Baarlo de verering
van Odilia. Op 20 September 1830 verkreeg hij
eervol ontslag als pastoor.
Op 1 juli 1830 verkocht hij, samen met Her
mans en Vermeulen het klooster van Venlo.
In het begin van de negentiende eeuw had hij
nog veel contact met de kruisheren van Sint-
Agatha.
Tot 1810 was hij pastoor van Kerniel en daar
na tot 1812 van Ulbeek. Hij was medegigenaar
van het voormalige kruisherenklooster van
Kolen.
Hij was pastoor van Mariaweiler van
12.01.1799 tot 03.10.1804. Daarna was hij
pastoraal niet meer actief
Hij was pastoor van Dilkrath van 1792 tot
1824
geen pastorale activiteiten
In 1810 bood de hertog van Westfalen hem de
vacante parochie Hesborn aan. In 1814 leefde
hij nog.

NAAM
Lambert Hayweghen
Joannes Henricus Henrichs
Henricus Werner Hercken-
rode
Gerardus Hermans
Hermannus Hollbeck
Jean Francis J£rosme
Johann Peter Jopen
Conradus Keunen
Adolphus Mathias von
Kladt
Henricus Josephus Klein
Petrus Wilhelmus Kruchten
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 67
WOONPLAATS
Borgloon
Groessen
Kinrooi
Grave
Rheinberg
Luik
Erkelenz
Emmerich
?
?
STERFDA-
TUM
20.07.1835
14.10.1815
28.09.1826
23.08.1841
25.08.1821
11.06.1828
26.01.1840
1823
9
14.01.1823
PASTORALE WERKZAAMHEDEN
In 1801 verhuisde hij naar Borgloon en nam de
relieken en het Odilia-schrijn van Hoei mee.
Rond 1829 stond hij de relieken en het schrijn
afaan de kerk van Kerniel. Hij bleeftrouw het
breviergebed bidden.
Hij was pastoor van Groessen ( gemeente Dui-
ven) in de Hollandse Zending vanaf 1786 tot
aan zijn dood in 1815.
Vanaf 1803 tot aan zijn dood in 1826 was hij
rector van de kapel van Kinrooi. In 1819 Het
hij deze kapel vergroten.
Van 1804-1824 was hij landdeken van Nijme-
gen; in 1813 werd hij vicaris-generaal van
Mgr. Van Velde de Melroy; in 1824 werd hij
apostolisch vicaris-generaal van de Noord-
Nederlandse districten van het voormalige
bisdom Roermond en pastoor-deken van Grave.
In 1809 vierde hij samen met Geusen en Kan-
ters zijn zilverenprofessiefeestin het klooster
van Sint-Agatha
1830-1836: samen met Vermeulenen Geusen
schonk hij de gebouwen van het voormalige
Klaaskloostervan Venlo aan de Sint- Marti-
nusparochie aldaar.
In 1833 verwierf hij het recht om vormsels toe
te dienen.
13.01.1839- 1.08.1841: commissaris-generaal
van de kruisheren
Van den Wijmelenbergbeweerde dat Hermans
op 13.01.1839 nog kloosterlingen kruisheer
was.
In 1790 werd hij als zielzorger geschorst.
Hij werd in Braives opgevangen door verwan-
ten en door zijn broer, Jean-Pierre J6rosme,
een voormalig recollet. Hij had geen pastorale
taak meer. Wei bleef hij zich kruisheer noe-
men.
Hij was pastoraal niet meer actief.
Hij stierf als pastoor van de Sint-Aldegondis-
kerk van Emmerich.
Approbatie voor zielzorg in Gerdrath, waar hij
pastoor was, voor zes jaar en in 1816 voor
zeven jaar.
Na 1803 was hij biechtvader in de Sint-Pieters-
kerk van Keulen.
approbatie voor hulp in de zielzorg tot 1816

68
NAAM
Wilhelm KQppers
Jean Joseph Lacroix
Franz Xaverius Lahaye
Henricus van Langenacker
Joannes Reinerus Laumen
Joannes Henricus Lemmens
Petrus LOhndorff
Pierre Philippe Joseph
Loncin
Arnold Meyers
Joannes Henricus Milles
Franciscus Nassen
broeder
Johannes Olischlager
Heinrich Georg Overmann
Johann Pangers
DE ORDE VAN HET HEIUG KRUIS
WOONPLAATS
Erkelenz
?
Aken
Tongeren
?
Roermond
?
Luik
Emsbllren
Aken
Borgloon
Borm
Rheine
Matzerath
STERFDA-
TUM
07.03.1831
?
15.12.1819
16.07.1856
?
05.01.1845
?
10.02.1827
1834 of 1835
28.04.1819
25.10.1823
(1841)
01.01.1818
27.11.1835
PASTORALE WERKZAAMHEDEN
Na de opheffing van het klooster van Marien-
frede bleef hij met enkele confraters gedurende
zes jaar in het klooster wonen. In 1812 keerde
hij naar zijn geboorteplaats terug.
Op 10 april 1799 verkocht hij de priorij van
Virton. Op 3 februari 1800 verliet hij Virton.
Hij was niet meer actief in de zielzorg.In 1824
verbleef hij in Longuion.
Na de opheffing van het Akense klooster in
1802 werd hij de eerste pastoor van de H.-
Kruisparochie. Hij overleed als pastoor van de
Sint-Pietersparochie in Aken.
Hij las nog een tijd mis in de parochiekerk van
Kerniel. Hij kocht en verkocht een deel van het
kruisherenklooster van Kolen en stichtte voor
zichzelf een jaargetijde in de parochiekerk van
Kerniel.
Omstreeks 1812 was hij pastoor van Keyen-
burg.
Omstreeks 1810 was hij als hulppriester ver-
bonden aan de hoofdkerk van Roermond. Op
28 juni 1833 stichtte hij voor zichzelf een
jaargetijde in de kruisherenkerk van Maaseik.
Op 23 September 1790 werd hij pastoor be-
noemd van Oberlahr (bij Ehrenstein). Vanaf
1815 was hij tevens - voorlopig althans - pas
toor van Peterslahr.
In 1818 was hij pastoor van St.-Antoine te
Luik.
Na de opheffing van het klooster van Marien-
frede vertrok hij naar EmsbUren. We weten
niet of hij er pastoraal actief was.
In 1804 bediende hij de kruisherenkerk van
Aken. Of hij daarna pastoraal nog actief was,
weten we niet.
Tot 1822 bleef hij wonen in het gesupprimeer-
de klooster van Kolen. Daarna trok hij in bij
Karel Morhay in de Kloosterstraat te Borgloon.
Hij werd vicaris van de parochie Born, kanton
Bracht, vanaf 1798 tot 1815 en daarna pastoor
van Born tot 1841.
Vanaf 1805 was hij hofkapelaan van defamilie
de Looz-Corswarem, die het klooster van Bent-
lage had gekocht. Tevens werd hij vicaris in
Rheine.
Na de opheffing van het klooster van Hohen-
busch keerde hij terug naar huis en overleed er
in 1835.

NAAM
Reiner Peters
Dieudonnd-Lambert Piron-
net
Leonardus Ploum
Joannes Balthasar Rem-
merth
Joannes ROmer
Jean-Jacques Sauvage
Stephan Joseph Schirm
Eduardus Cornelius Startz
Antoine Streel
Henri S6bastien Thomas
Joseph Thomassen
Franciscus Antonius Ver-
meulen
Joannes Weerens
Joannes Petrus Weyngartz
Godefridus Willems
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 69
WOONPLAATS
?
?
Wegberg
Wissen (bij Wee-
ze)
Eupen
Fldron
Keulen
7
Hamoi-sur-Our-
the
7
Aldekerk
Venray
Maastricht
9
Wijk (Maastricht)
STERFDA-
TUM
22.09.1818
03.07.1826
?
26.04.1843
23.11.1820
13.07.1830
16.11.1839
?
30.11.1835
05.09.1829
15.03.1847
15.02.1858
25.02.1825
7
21.12.1835
PASTORALE WERKZAAMHEDEN
Sedert 1 juni 1788 was hij pastoor in 't Loo.
Hij stierf aan de pokken.
Hij noemde zich "ancien prieur des Croisiers
de Dinant ".
In 1802 werd hij pastoor in Wegberg en bleef
in functie tot na 1845.
In 1812 was hij pastoor van Swalmen. Daarna
werd hij huiskapelaan te Wissen tot aan zijn
dood.
In 1821 schonk hij een vergulde kelk van het
voormalige kruisherenklooster van DUsseldorf
aan de parochie Meerlo-Tienray.
geen pastorale activiteiten (?)
Hij noemde zich "ancien croisier" en bekleedde
geen pastoraal ambt meer.
Hij assisteerde in de verschillende kerken van
de stad Keulen.
In 1804 was hij bedienaar van de kruisherenkerk
van Aken. Hij leefde nog in 1829.
In 1804 assisteerde hij in Fexhe-le-Haut-Clocher.
Later assisteerde hij in Hamoi-sur-Ourthe
In 1826 verbleef hij in de parochie Saint- Jac
ques in Luik als priester zonder functie. Hij
noemde zich " ancien croisier de Liege"
In 1820 was hij pastoor van Elmpt, in 1826
rector van een kapel in Leuthersheide en in
1836 assistent in Leuth. In 1834 deed hij dienst
in de parochie Dilkrath.
In 1840 verklaarde hij nog altijd religieus te
zijn, maar in 1858 had hij geen contact meer
met de orde. In 1800 was hij assistent in Lotturn,
in 1802 kapelaan en vanaf 1816 pastoor.
In 1842 werd hij emeritus en keerde terug naar
zijn geboorteplaats Venray. Hij werd begraven
in kloosterhabijt.
geen pastorale activiteiten
In 1813 verkreeg hij approbatie voor drie jaren
om biecht te horen bij kloosterzusters. Hij
verbleef toen in DOsseldorf.
geen pastorale activiteiten

70 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
§ 5: De kraisheren van Sint-Agatha en Uden, 1815 - 1840
J.Scheerder besprak in Clairlieu, fg.31, 1973, het reilen en
zeilen van de kruisheren van Sint-Agatha en Uden tussen 1800
en 1840. Zijn bevindingen kunnen we alleen maar bijtreden.
De enige opmerking, die we kunnen maken, is dat zijn bijdrage
te weinig probleemgericht is en onvolledig blijft. We doen
zijn werk daarom over, zetten de gegevens opnieuw op een rij
en orienteren ze met het oog op de door ons gestelde problematiek,
nl. welke pogingen hebben de kruisheren van Sint-
(vervolg van p. 65)
: Joannes de Kooker (geboren in 1748): kruisheer van Emmerich in 1811
: Henricus Conradus Iinnartz (geboren in 1771): in 1808 assisteerde hij in de zielzorg in Oe-
koven.
: Hermannus Liitteke (professie in 1784): in 1806 werd hij tijdelijk pastoor van Silbach.
: Constantinus Theodorus Michiels (tonsuur in 1782): ?
: Petrus Matthias Moenen (geboren in 1756): in 1811 was hij supprior in Emmerich
: Antonius Neys (geboren in 1769): professor aan het Gymnasium van Emmerich in 1811
: Joannes Maria Nolden (geboren in 1760): ?
: Joannes Henricus Padberg (geboren in ?): in 1810 was hij vicarius curatus in Kiistelberg.
: Laurentius Padberg (geboren in 1753): vanaf 15.01.1794 was hij pastoor van Medebach; op
11.08.1812 werd hij deken van Medebach.
: Gerardus Arnoldus Paulissen (priester in 1793): ?
: Joannes Bertramus Reinartz (priester in 1784): ?
: Petrus Rick (geboren in 1766): ?
: Theodorus Josephus Ringelhoven (geboren in 1757): in 1804 was hij helper in de zielzorg
in Hurtgen (kanton Diiren)
: Joannes Rolshoven (geboren in 1765): ?
: Carolus Christophorus Rohren (geboren in 1755): in 1807 werd hij door de groothertog van
Hessen-Darmstadt voorgedragen voor de vacante plaats in de parochie Hesborn.
: Ludovicus Josephus Ropertz (geboren in 1751): ?
: Henricus Roskamp (geboren in 1762): in 1811 was hij professor aan het Gymnasium te Emmerich
: Johann Riihle (in 1780 priester gewijd; tot 1806 conventuaal van Marienfrede)
: Henricus Schallenberg (geboren on 1766): in 1804 woonde hij in de Sint-Pantaleonparochie
te Keulen.
: Everardus Schelhase (geboren in 1766): op 20.06.1803 was hij vicans in Niedersfeld.
: Petrus Josephus Schneider (geboren in 1769): ?
: Conradus Schommertz (geboren in 1774): ?
: Gerardus Schiingel (geboren in 1760): in 1806 was hij pastoor van Eppe.
: Joannes Wilhelmus Schiingel (geboren in 1763): in 1805 kreeg hij dispensatie in de gelofte
van armoede.
: Joannes Matthias Schunk (priester in 1783): ?
: Constantinus Simons (priester in 1775): ?
: Joannes Leonardus Spiertz (priester in 1774): ?
: Johannes Heinrich Vaessen (priester in 1793): in 1812 was hij pastoor van Merzenich.
: Jacobus Vanliemdt (priester in 1776): ?
: Gaspar Constant du Vernay (priester in 1770): ?
: Mathias Betramus Aloysius Wiegels (priester in 1783): ?
: Antonius Bertramus Wiese (professie in 1784): pastorale bedieningen in Scharfenberg vanaf
05.04.1809 tot ?
: Joannes Petrus Zingsheim (geboren in 1762): ?
: Johannes van Zorn (priester in 1795 ?): ?

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 71
Agatha en van Uden per afzonderlijk convent ofgezamenlijk
ondernomen om de Orde van het H. Kruis te laten overleven ?
En vervolgens, van wie ging het initiatief uit, en waarom en
hoe werden deze pogingen ondernomen ? Tens/otte, welke
perspectieven hood het resultaat van al dat streven ?
5.1. Sint-Agatha in de wurggreep van het admodiatiecontract
In 1801, toen praeses W. Wynantz bij de Staten van de Bataafse
Republiek een verzoekschrift indiende om acht nieuwe leden te mo-
gen opnemen, telde het klooster Sint-Agatha geen broeders meer en
nog amper vier priesters, alien bijna zeventig jaar oud: Wynantz was
in 1755, A. Beyertz in 1756, R. Schwartz en G.M. van Iperen in
1760 ingetreden. Alle vier behoorden zij tot de acht nieuwelingen,
waarvoor in 1755 verlof werd gegeven, nadat de kruisheren jarenlang
tevergeefs om aanvullende leden hadden gesmeekt20. Hun intrede
stelde de toekomst echter niet veilig. Daarom verzocht prior F. W. Loverix
in 1769, 1775, 1777 en 1793 om nog enige nieuwe leden te
mogen opnemen. Telkens werd het rekest vergezeld van een geschiedkundige
schets van het klooster Sint-Agatha21. Pas op 28 november
1802 stemde het Staatsbewind evenwel in met de opname
van opnieuw acht leden. Het verlof strekte zich uit over een termijn
van twaalf jaar22:
- In 1804 deden J. Cornelissen en S.W. Gielen hun intrede.
- In 1808 werden de seculiere priesters J. de Kleyn, A. van Elswijck
en M. in 't Zandt aangenomen.
- J. Leurs werd op 3 januari 1803 tot prior gekozen.
- Op 1 September 1803 werd W. Kanters gei'ncorporeerd. Hiervoor
vroeg en verkreeg prior J. Leurs de goedkeuring van de twee
laatste definitoren W. Jacobs en L. Meyers23.
- In 1804 trad Fr. van Tiel in.
- Wynantz en Beyertz overleden in 1810, van Tiel in 1818.
Schwartz stierf in 1819 en in 't Zandt in 1827.
20 Arch.Sint-Agatha, nr.15; gepublkeerd door C.R. Hermans, Annales, dl.III, p.470
21 Arch.Sint-Agatha, nrs.16, 17, 18 en 19
22 Arch.Sint-Agatha, nr.20
23 Arch.Sint-Agatha, nr.171; C.R. Hermans, Annales, dl.III, p.603

72 DE ORDE VAN HET HEUIG KRUIS
De kruisheren van Sint-Agatha verleenden op 7 juli 1814 volmacht
aan hun prior om met koning Willem I en de regering te onderhandelen
over het admodiatiecontract. Zij wilden dit contract laten vernietigen
en hersteld worden in het bezit van de kloostergoederen24.
Op 2 September 1814 wees de koning hun verzoek resoluut af. Bij
die gelegenheid kregen de kruisheren te horen dat zij geen nieuwe le-
den mochten aannemen25. Evenals de andere kloosters bleef Sint-
Agatha gesupprimeerd. De religieuzen die hun klooster al hadden
verlaten of dat nog zouden doen, hadden recht op een staatspensioen,
maar wie dat wilde, mocht blijven, in afwachting dat een definitieve
regeling zou getroffen worden. Intussen moest een nauwkeurige staat
van de bewoners worden opgemaakt. Nieuwe leden mochten abso-
luut niet worden aangenomen. Zij die enige van de gewezen
kloostergoederen in pacht of admodiatie hadden, werden geenszins
als corporatie beschouwd.
Prior Gielen verweerde zich met een uitvoerige argumentatie. Het
klooster van Sint-Agatha,beweerde hij, kon in 1812 helemaal niet ge
supprimeerd worden, aangezien dat in 1648 al was gebeurd. Over-
igens hadden de kruisheren vanaf 1653, op voorspraak van de Spaan-
se ambassadeur Antoine Brun, al de kloostergoederen in pacht of ad
modiatie verworven. Ook onder de Franse Revolutie bleven de kruis
heren het habijt dragen, hun koorofficie en de kerkdiensten verzor-
gen. Tenslotte verwees Gielen naar het admodiatiecontract van 1801
dat gewag maakte van de prior en conventualen van Sint-Agatha en
niet van particuliere personen26.
De kwestie van het bezit van Sint-Agatha was van belang voor het
voortbestaan van de kloostergemeenschap en van de orde tout court.
Want volgens het keizerlijk decreet van 1812, dat bevestigd werd
door het Koninklijk Besluit van 2 September 1814, was het klooster
24 De akte van volmacht werd opgesteld op 7 juli 1814 en bekrachtigd door de rechtbank
in Nijmegen. Op 26 augustus 1814 werd een rekest aan de koning opgesteld. Prior Gielen schakelde
bovendien invloedrijke personen in om de zaak van de kruisheren te dienen. Aartspriester
J.Kerstjens getuigde dat de kruisheren van Sint-Agatha veel goeds gedaan hadden in het land
van Cuijk. Andere pleitbezorgers voor de kruisheren waren Mgr. Van Velde de Melroy en
W.N.L. graaf van Groensfeld Diepenbroek van de Broekhof te Beers. ARCH. SlNT-AGATHA,
nrs.457-458-459
25 Arch.Sint-Agatha, nr.459
26 J. SCHEERDER, De kruisheren van Sint-Agatha en Uden in de jaren 1800 - 1840. in:
Clairlieu, jg.31, 1973, afl.1-2, pp.28-31

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 73
van Uden opgeheven. De kruisheren van Uden, die op 20 augustus
1812 verdreven waren, keerden in 1814 spontaan terug, maar kregen
weldra te horen dat zij alleen als particuliere personen en slechts voorlopig
hun vroeger klooster mochten bewonen. Op 21 april 1815 dienden
Simon W. Gielen en de conventualen van Sint-Agatha een suppliek
in te Rome om met de regering een nieuw admodiatiecontract
te sluiten. Op 2 maart 1816 werd dit verzoek toegestaan27. In datzelfde
jaar probeerde Gielen een milder contract te bekomen. Hij
hoopte op een contract van 1200 gulden per jaar en verzocht tevens
om kwijtschelding van de pachtsom van 1815 28.
Na drie jaar kreeg prior Gielen in 1819 antwoord in de vorm van
een Koninklijk Besluit van 9 augustus 181929. Daarin werd een ad
modiatiecontract aangegaan voor de tijd van twaalf jaar, te beginnen
vanaf 1814, tegen 1700 gulden per jaar, op voorwaarde dat de achterstallige
pachtsom zou worden voldaan. Het verzoek om teruggave
van de kloostergoederen werd stilzwijgend afgewezen.
Op 31 mei 1822 besloot de koning het admodiatiecontract op te
zeggen30. Het aantal kruisheren was intussen gedaald tot vijf31. Pri-
27 Arch.Sint-Agatha, nr.462 (gedruktin C.R. Hermans, Annales, dl.III, p.631)
28 (28): Arch.Sint-Agatha, nr.470
Gielen bleef onverdroten ijveren om bondgenoten te vinden in de strijd voor het behoud van
zijn klooster. De pastoors van de omliggende parochies stuurden een attest naar de koning,
waarin zij verklaarden dat de kruisheren van Sint-Agatha goede diensten bewezen door hun
assistenties. De prior stuurde zelf brieven naar baron Goubau, de directeur-generaal voor de
Zaken van de Katholieke Eredienst, en tot F.G.baron van Lijnden van Hemmen, hoofdadministrator
van de Domeinen. Ook van de gouverneur van Noord-Brabant werden in 1818 in Sint-
Agatha brieven ontvangen, die verband hidden met deze kwestie. Arch.SiNT-AGATHA, nr.470
29 Arch.Sint-Agatha, nr.470; het contract werd in 1820 gesloten. Arch.Sint-Agatha,
nr.472
Met betrekking tot de achterstallige sommen probeerde Gielen vermindering te verkrijgen. In
1819 maakte hij aantekeningen ten behoeve van de katholieke advocaat Charles van der Horst,
die in 1830 referendaris zou worden van het departement van R.K. eredienst, over verpandingslasten
over 1808-1815 en opgave van goederen, die buiten de admodiatie vielen. Ook
diende hij een rekest in bij de koming om kwijtschelding over 1817 van de admodiatiepenningen
te verkrijgen wegens hagelschade. Dit verzoek werd evenwel afgewezen. Arch.Sint-
Agatha, nrs.471 en 473; J. Scheerder, De kruisheren van Sint-Agatha en Uden in de jaren
1800-1840, pp.31-32
30 Als reden werd opgegeven het niet voldoen van achterstallige admodiatiepenningen en
het niet bekrachtigen van de op last van de Domeinen opgemaakte inventaris van de goede
ren. Arch.Sint-Agatha, nr.474
31 Een overzicht van de conventualen op 15 november 1817 vermeldde nog zeven kruis
heren:
Simon Willem Gielen, prior 36 jaar oud
Joannes Reinier Schwarz 87 jaar oud. Hij overleed in 1819.

74 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
or Gielen besloot nu de hulp in te roepen van Mgr. Van de Velde de
Melroy. Deze schreef in augustus 1822 twee brieven, respectievelijk
aan de koning en aan de minister van Staat Appelius32, en boekte
resultaten. Op 8 december 1822 ontving prior Gielen immers een
Koninklijk Besluit tot herstel van het admodiatiecontract33.
Nieuwe problemen rezen er in 1823. Op 6 maart 1823 schreef Gie
len aan de administrateur van de Registratie en Domeinen in Den
Haag, dat de kruisheren ernstige bezwaren hadden tegen het onder-
tekenen van een hun voorgelegde inventaris van de kloostergoede-
ren34. De directie van de Domeinen wuifde deze bezwaren weg.
Willem Mathias Kanters 58 jaar oud
Franciscus van Tiel 35 jaar oud. Hij overleed in 1818.
Joannes de Kleijn 43 jaar oud
Antonius Chr. van Elswijck 34 jaar oud
Matthias in 't Zandt 33 jaar oud
Arch.Sint-Agatha, nr.9
32 Aan de koning schreef Van de Velde de Melroy op 24 augustus 1822. Hij schreef dat het
aan het Huis van Oranje te danken was, dat Sint-Agatha was blijven bestaan. Want sinds 1653
waren de kloosterlingen door middel van een admodiatie beschermd op een wijze, die in overeenstemming
was met de grootmoedige gevoelens van het Huis van Oranje. Door een onderdanig
en dankbaar gedrag beijverden de kruisheren zich steeds meer om die edelmoedige ge
voelens waardig te maken. Van de Velde de Melroy zou er een bijzondere eer in stellen dit
klooster te kunnen behouden. Hij beklemtoonde dat de kruisheren wezenlijke diensten bewezen
aan de katholieke onderdanen van de koning in het Land van Cuijk en omgeving, omdat
zij alien toegelaten waren tot de zielzorg en met grote ijver hun zielzorgelijke taken vervulden.
Aan Appelius, minister van Staat en gelastigde voor de inkomsten van het koninkrijk vroeg Van
de Velde de Melroy om te bemiddelen.
Le Sage ten Broek kreeg in 1840 kopieen van beide brieven in handen en stuurde ze door aan
de Propaganda Fide, waar ze bewaard worden in het archief van de Udienze. J. SCHEERDER,
De kruisheren van Sint-Agatha en Uden in de jaren 1800-1840, pp.32-33. Zelf publiceerde Le
Sage ten Broek beide brieven in de Godsdienstvriend, dl.30, 1833, pp. 16-21, als annex op het
artikel van S.W.Gielen over de Geschiedkundige Schets van Sint-Agatha
33 ARCH.SlNT-AGATHA, nr.476. Op 22 december 1822 schreef Gielen een dankbrief aan
Van de Velde de Melroy.
34 ARCH.SlNT-AGATHA, nr.477; over de omvang van de onroerende goederen van Sint-
Agatha, zie: H. DOUMA, Inventaris van het archief van het Kruisherenklooster Sint-Agatha,
pp.69-114.
Gielen protesteerde tegen de titel van de inventaris: „ Staat van goederen van het voormalig
klooster Sint-Agatha, thans behoorende tot de Domeinen van het Koninkrijk der Nederlanden.
" In de laatste inventaris die de kruisheren ondertekenden, in 1765, luidde het opschrift
heel anders: „ Staat van goederen behoorende tot het Klooster Sint-Agatha, welke hetzij bij
middel van Confiscatie, sequestratie ofadmodiatie door Z.H. den Prins van Oranje aangeslagen
en geoccupeerd zijn geworden''. Bovendien hadden de kruisheren na de Vrede van
Munster een aantal eigendommen verworven die nooit tot de admodiatie gerekend werden.
Sommige van die bezittingen waren sinds 1765 verkocht. Nu vreesde de prior, dat de overheid
het onderscheid niet zou maken tussen de eigen bezittingen van de kruisheren en de goede
ren die zij in admodiatie hidden. Om een eventuele gerechtelijke vervolging te voorkomen
wenste hij, alvorens te tekenen, de nieuwe inventaris eerst een week lang te onderzoeken. Veiligheidshalve
riep Gielen de hulp in van F.Consgen, de secretaris van Mgr. Van de Velde de
Melroy in de hoop dat deze bij Appelius zou bemiddelen.

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
Volgens haar bestond het klooster niet. Het Huis van Oranje had er
enkele lieden in laten wonen als admodiateurs en zeker niet als
kloosterlingen. De Prinsen waren to welwillend geweest om van tijd
tot tijd enkele nieuwe bewoners toe te laten, maar dat betekende niet
dat de kruisheren rechten konden doen gelden.
Het is bekend dat de houding van de overheid jegens de religieuze
instituten verstrakte tussen 1822 en 1825. Hoe de discussie tussen
Sint-Agatha en de directie van de domeinen verder verliep, weten we
niet35. Maar in 1825 kwam er toch een nieuw contract van admodiatie
tot stand, voor de tijd van zes jaar, te beginnen vanaf 1826 en
tegen 1700 gulden per jaar36. Een jaar later, in 1827, diende de pri
or het volgende overzicht van de kloosterbewoners in37. Het docu
ment droeg als titel: ,, Klooster van Kanoniken Regulier des H.Kruis
onder den Regel van St.Augustinus" :
NAAM
Simon Willem
Gielen prior
Wilhelm Kanters
Joannes de
Kleijn
Antoon Christi-
aan van Elswijck
Joannes Matthias
in 't Zandt
leeftijd
46
68
53
44
42
geboorte-
plaats
Echt (Lim-
burg)
Venlo (Lim-
burg)
Wijchen
(Gelderland)
Grave (No-
ord-Brabant)
Lottum (Lim-
burg)
datum van
intrede
03.12.1803
01.09.1803
01.02.1808
01.02.1808
06.04.1808
afleggen van
geloften
21.01.1805
03.03.1784 ( te
Venlo)
07.02.1809
07.02.1809
12.04.1809
mededelingen
Een maximum aantal leden
was niet bepaald.
Er was geen ander besluit van
goedkeuring dan dat van 2
februari 1815.
Sinds 1826 had er geen ver-
andering opgetreden in de
kloosterbevolking.
Mochten de kruisheren van
75
plan zijn om zich op het onder-
wijs toe te leggen, dan moesten
ze de overheid daarover eerst
raadplegen.
35 Het archief van Sint-Agatha geeft daarover geen uitsluitsel.
In 1822 hidden de kruisheren van Sint-Agatha, ter gelegenheid van de jaarlijkse viering van
hun patrones een plechtige mis met processie. De feestpredikant was D. van der Wielen, de
pastoor van Beers. In zijn homilie pleitte hij voor het behoud van het klooster. Datzelfde jaar
nog werd deze homilie in Grave uitgegeven. Christelijke redevoering bij de plegtige feestviering
der Heilige Maagd en Martelaresse Agatha, uitgesproken in de kerk der Zeer Eerw. Kruisheeren
te Ste Agatha, op den 5 Februarij 1822, door G.A. van der Wielen, R.C. Priester en Pastoor
te Beers, lande van Cuijk. Grave, drukkerij A. van Dieren, 1822, 22p.
36 Arch.Sint-Agatha, nr.479
37 Arch.Sint-Agatha, nr.9

76 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
In 1831 diende prior Gielen opnieuw een rekest in tot verlenging
van het admodiatiecontract. Tevens vroeg hij toestemming om acht
nieuwe leden te mogen aannemen, omdat het klooster nog slechts
door vier personen bewoond werd38: ,,Het kan immers nimmer
Uwer Majesteits vaderlijke bedoeling wezen, dat een gesticbt, hetwelk
deszelfs voortdurend bestaan door die tijdsomstandigheden been,
voornamelijk aan de bijzondere bescherming van Hoogstderzelven
doorluchtigen Voorouders te danken beefi, onder Hare Regering zou
moeten ten onder gaan, en bij de catholijken dezer landen het aandenken
uitwisschen aan de bescherming, die zij van het Huis van
Oranje weleer ontvingen. Van den anderen kant is het ook geschiedkundig
bekend welke diensten het klooster van St. Agatha door alle
tijden been aan de omliggende oorden heeft bewezen, en dat het tot
vruchtbaarheid brengen van een aantal gronden in die omstreken aan
de arbeidhunnerpredecesseuren verschuldigdis. (...)"
Dit rekest kon op weinig goodwill rekenen in Den Haag. Want er
werd aangenomen dat de kruisheren van Sint-Agatha partij hadden
gekozen tegen Willem I. Het katholieke verzet tegen de onderwijspolitiek
wekte bij de vorst veel rancune op. Daar kwam nog bij dat hij
de Belgische onafhankelijkheid niet had kunnen verhinderen. De
gouverneur van Noord-Brabant droeg nu de commissaris van het dis
trict Boxmeer, H. de Quay op, een onderzoek in te stellen naar de
levenswandel van de admodiateurs van Sint-Agatha. De Quay bracht
op 26 oktober 1831 rapport uit van zijn onderzoek39. Kruisheer
Willem Kanters, ,,zijnde een oud, versleten en min verlicht man"
had een petitie tegen de regering getekend, maar hij had dit gedaan
zonder medeweten van de prior. De overige kruisheren hadden geen
partij gekozen tegen de regering. Integendeel, het klooster had het
bewijs geleverd van politieke betrouwbaarheid door een detachement
koninklijke troepen zeer gastvrij te ontvangen, bij gelegenheid van
een inval van de Belgen in het district Boxmeer. Prior Gielen had de
troepen binnen de muren van het klooster gehuisvest om hen te beveiligen
tegen een onverhoedse Belgische aanval. Volkomen uit eigen
38 ARCH.SlNT-AGATHA, nrs. 21 en 480
Toen S.W.Gielen in 1831 een rekest zond aan de koning om nieuwe leden te mogen aanne
men, waren behalve hijzelf nog maar drie priesters over: Kanters was 72 jaar, Van Elswijck 58
jaar en de Kleyn 57 jaar oud. In 1835 overleed de Kleyn. Drie priesters op leeftijd bleven over.
39 J. SCHEERDER, De Kruisheren van Sint-Agatha en Uden in de jaren 1800 en 1840, p.36

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 77
beweging liet hij de soldaten brood, kaas en bier uitdelen. De Quay
noemde Gielen een verlicht en weldenkend man, die bij de aanname
van nieuwe leden ongetwijfeld zijn oog zou laten vallen op regeringsgezinden.
Overigens, voegde de commissaris er aan toe, zou een
welwillende houding van Den Haag tegenover dit klooster de gunstige
gemoedsgesteltenis van bijna alle onderdanen in Noordoost-
Brabant ten opzichte van de koning bevorderen. Een aanvullend belangrijk
argument voor het aannemen van nieuwe leden kreeg De
Quay op 29 September 1831 na raadpleging van het gemeentebestuur
van Cuijk: het klooster Sint-Agatha had zich in het verleden zeer
nuttig gemaakt en daarom verdiende het voort te bestaan. De kruisheren
hadden zich altijd onderscheiden als stille en brave onderda
nen. Zij hielden zich vooral met hun godsdienstige verplichtingen bezig.
Zij verschaften werk in de landbouw en door hun liefdegaven
ondersteunden zij de lagere bevolking in de omgeving. Daarom, aldus
het gemeentebestuur, beantwoordde het voortbestaan van dit
klooster aan een reele behoefte.
De gouverneur van Noord-Brabant hoorde op 28 oktober 1831 Gerardus
Hermans, apostolisch vicaris generaal te Grave en voormalig
kruisheer van Venlo. Hermans legde het concept van zijn antwoord
aan prior Gielen voor. Zijn argumentatie stemde grosso modo overeen
met die van het gemeentebestuur. Gielen voegde er eigenhandig
nog een en ander aan toe en benadrukte de assistenties van de
kruisheren in de omliggende parochies.
In September 1832 schreef Gielen aan baron de Meij van Streefkerk,
Secretaris van Staat. In zijn brief wees hij op de precaire situatie
van zijn klooster, dat met uitsterven bedreigd werd. Om die reden
had hij de vorst verzocht acht nieuwe leden te mogen aannemen.
Een antwoord op dit verzoek had hij niet ontvangen. De prior maakte
van de gelegenheid gebruik om de eeuwenlange verdiensten van
zijn klooster op een rijtje te zetten: het ontginnen en vruchtbaar maken
van heidelandschap, de opvoeding van de jeugd, de zorg voor
hulpelozen en armen door het uitdelen van aalmoezen en het verschaffen
van werk40: ,,Het is reeds een jaar sedert het indienen van
mijn verzoek, en een geruime tijd verliep sedert wij onderrigt wer-
40 Het klad van deze brief bleef bewaard, vermeldt wel de maand, maar niet de dag waarop
hij geschreven werd. ARCH.ST.-AGATHA, nr.21

78 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
den, dat ons verzoek een onderwerp van 's Konings beraadslagen uitmaakte.
Een jaarl dult mijnen en mijnen medebroeders leeftijd een
langer uitstel? Ik durf echter Zijne Majesteit niet andersom bemoeyelijken,
uit vrees van door ongeduld Zijne Majesteits ontevredenheid
op te wekken. (...)"
Op aanraden van Mr. J.B. van Son schreef Gielen ook naar de Pro-
vinciale Staten. Een afschrift van dit schrijven stuurde van Son naar
Hein de Wijs, om het in de Noordbrabander te plaatsen: ,,Ik heb
dit afschrift duidelijk geschreven, opdat U het in de Noordbraban
der van Donderdag ofZaterdag zoudt kunnen plaatsen. Gelief den
Redacteur te zeggen, dat hij er eene in het oog vallende plaats aan
geeft. — Publieke en algemeene belangstelling is des Priors beste wa-
pen. (...) Er kan wel geene fraaijer zwanenzang voor de Provinciale
Staten uitgedacht worden, dan dat hunne laatste zitting eindigt met
een adres ten behoeve van het grijze St.Aagtenklooster. — Alles onder
ons, want ik moei mij nergens mede"41.
In 1832 werd het admodiatiecontract voor de tijd van zes jaar ver-
lengd. Het verzoek tot aanname van nieuwelingen werd echter afge-
wezen. Zes jaar later werd het contract weer voor een periode van zes
jaar getekend tegen 1700 gulden per jaar42.
Simon W. Gielen probeerde intussen de voorspraak van de kroon-
prins, de latere koning Willem II te bekomen. In de jaren dertig ver-
bleef deze veelvuldig in Noord-Brabant, als opperbevelhebber van
het leger. Verschillende malen bezocht hij toen Sint-Agatha en snuf-
felde in de oude handschriften, documenten en boeken. Op 8 maart
1833 stuurde Gielen hem een exemplaar van zijn pas verschenen Ge-
schiedkundige Schets van Sint-Agatha43 en maakte van deze gele-
41 Het adres is onbekend en de brief bleef ongedateerd. J. SCHEERDER, De Kruisheren van
Sint-Agatha en Uden in de jaren 1800 - 1840, pp. 37-38. De brief werd overigens niet opgenomen
in de Noordbrabander
42 Arch.Sint-Agatha, nr.48l
43 S.W. GffiLEN, Geschiedkundige Schets der stichting, lotgevallen en merkwaardige bijna
vijf honderdjarige voortduring van het klooster te St. Agatha, Lande van Cuyk, Provincie
Noord-Braband Den Bosch, 1833, 21 p.
Op 12 februari 1833 stuurde Gielen een exemplaar van zijn brochure naar de gouverneur van
Noord-Brabant, naar baron van Streefkerk, naar de Pelichy (directeur van de R.K.Eredienst)
en naar advocaat van der Horst. Allen verzocht hij bij de koning te bemiddelen om het voortbestaan
van Sint-Agatha veilig te stellen. ARCH.St.-AGATHA, nr.21

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 79
genheid gebruik om de prinselijke bemiddeling af te smeken ten
gunste van het klooster. In zijn brochure zette Gielen de gunsten van
het Huis van Oranje ten overstaan van de communiteit van Sint-
Agatha dik in de verf. Vanuit Tilburg antwoordde de prins: ,,Ik heb
met welgevallen de geschiedkundige schets van het belangrijk klooster
te St. Agatha ontvangen, en betuig U Eerwaarde mijnen dank voor
derzelver toezending. De bezorging der belangen, waartoe mijne tusschenkomst
gevraagd wordt, geheel buiten mij zijnde, zoo kan ik U
Eerwaarde slechts aanraden den gewonen weg in deze te volgen, en
de hooge beslissing des Konings daarop met vertrouwen afte wachten.
Willem van Oranje"44.
Gielen had echter niet veel vertrouwen in de goede afloop. Op het
einde van zijn brochure schreef hij: ,,Daar er alsnu (december
1832), in dit aloude, en, onder alle oorlogen en Revolution, zoo zonderling
bewaard gebleven klooster, zich niet meer dan vier Religieuzen
bevinden, van welke de oudste reeds bijna 74jaren heeft bereikt,
terwijl de jongste eerlang 50 jaren tellen zal, verlangen zij reikhalzend,
dat het onze geeerbiedigden Koning, naar het voorbeeld zijner
doorluchtige Voorvaderen, die weleer dit klooster, met al de Religieuzen
toen zijn en namaals zullende wezen, in hunne bijzondere
protectie namen, waarvan de originele Brieven, als sprekende bewijzen,
nog onder de berusting der Religieuzen zijn; en die den Religieuzen
van St. Agatha, het aannemen van nieuwe leden, nooit hebben
geweigerd, moge behagen, om gunstiglijk te disponeren op het
Rekwest door hunne Prior den 7 September 1814, te fs Hage aan zijne
Majesteit overhandigd, en hun het aannemen van nieuwe leden
in hun aloudgesticht te vergunnen, en hen alzoo in staat te stellen
tot de getrouwe nakoming hunner verplichtingen, door het verrigten
der kerkelijke diensten, welke door de Stichters en weldoeners van het
klooster zijn bepaald geworden, en tot welker nakoming, de bezitters
diergoederen in geweten verbonden zijn" 4\
Om de ellendige situatie van Sint-Agatha een ruimere bekendheid
te geven, liet prior Gielen zijn Geschiedkundige Schets ook verschij-
44 ARCH.ST.AGATHA, nr.22; deze brief werd gepubliceerd in J. SCHEERDER, De Kruisheren
van Sint-Agatha en Uden in de jaren 1800- 1840, p.39; voor de contacten van de kruisheren
met Het Huis van Oranje zie L. HEERE, Oranje en de Kruisheren. in: Kruistriomf, 1963-1964
pp. 100-103
45 S.W. Gielen, Geschiedkundige Schets..., p. 16

80 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
nen in de GodsdienstvriendA(> en kon alvast rekenen op de geestdrif-
tige steun van Le Sage ten Broek. Deze publiceerde op het einde van
de bijdrage van Gielen de brieven, die Mgr. Van Velde in 1822 naar
de koning en naar commandant Appelius zond. Le Sage besloot de
bijdrage met: En, inderdaad, waar is de regtgeaarde Kerkvoogd, waar
is de verstandige en gemoedelijke Catholijk, die niet een hartelijk belang
stelt in de kloosters; daar die gestichten tot de oudste en heiligste
inrigtingen des Christendoms behooren, en het ongeloofzijne aanvallen
op de Kerk, altoos met eenen aanval op de kloosters begint. De
geschiedenis der drie jongstverloopene eeuwen is eene zoo onwraakbare
getuige, dat die tegenspraak te vergeefs wezen zou. Overalwaar
men de Catholijken Godsdienst wil onderdrukken ofuitroeijen, is de
suppressie der kloosters het teeken van den aanslag: hiervan zijn tegenwoordig
zelfs de eenvoudigste Catholijken overtuigd"47.
Maar Willem I bleef de aanname van nieuwe leden halstarrig wei-
geren. Op 30 april 1835 schreef Simon Gielen aan advocaat van der
Horst: ,, Na zoolang tevergeefs verlangt en gewacht te hebben om de
permissie des Konings tot het aannemen van nieuwe leden, geven wij
de moedop. Aangenaam zou het mij echter wezen, zoo Uwe E. G. de
goedheid wel wilde hebben van mij eens te schrijven, ofzich de Ko
ning tegen dit aannemen ooit uitdrukkelijk en stellig verklaard heeft.
Wij althans menen dat er geen hoop meer over blijft. (...)''48
Uit een brief, die Gielen op 25 September 1839 schreef aan zijn
neef, Frans Boermans, de latere bisschop van Roermond, blijkt dat
deze plannen had gekoesterd om in Sint-Agatha in te treden. De pri
or had zijn neef in Roermond willen bezoeken tijdens een korte vakantie
in Maaseik. Hij had zich echter door notaris Schoolmeesters la-
ten overhalen om mee naar Rolduc te rijden. Daar zou hij een on-
derhoud hebben met Mgr. C.van Bommel. Gielen vertelde de bis
schop, dat baron de Pelichy, directeur-generaal voor de R.K.Eredienst,
hem in 1837 had aangeraden om alvast enkele leden aan te
nemen. Het verbod, aldus de Pelichy, was weliswaar niet ingetrok-
ken, maar men zou wel een en ander door de vingers zien. De Luikse
bisschop reageerde daarop met: „(...) Volgt dien road, gijmoet ze
maar insmokkelen; ziet maar, dat gij goede subjecten aanneemt. De
46 De Godsdienstvriend, dl.30, 1833, pp.1-21
47 De Godsdienstvriend, dl.30, 1833, p.21
48 Arch.Sint-Agatha, nr.2l

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 81
goederen, waarover ik verleden jaar aan den Koning Leopold geschreven
heb, moet gij reclameren!" 49
5.2. Het uitzichtloze voortbestaan van het klooster van Uden
De kruisheren van Uden verkeerden tot 1812 in een gunstiger positie
dan hun confraters van Sint-Agatha. De opname van kandidaten
stond hun vrij, maar toch was de aanwas gering. In 1801 telde de
kloostergemeenschap twaalf leden, waaronder een broeder. De
jongste kruisheer, J. Kievits, was 35 jaar oud, de oudste, W. Princen,
62 jaar oud. In 1802 en 1806 legde telkens een kandidaat professie
af, in 1803 waren er twee novicen. Allen waren derici. Vanaf 1807
was er geen uitbreiding meer50.
49 Gielen sprak in Rolduc ook met de procurator van de redemptoristen van Wittem. Deze
vertelde, dat hij door commissaris Mr. AJ.L.Borret naar Maastricht was ontboden. Borret had
hem de verzekering gegeven, dat de kloosters in het Nederlandse gedeelte van Limburg zouden
blijven voortbestaan. J. SCHEERDER, Henricus Van den Wijmelenberg: een religieus emanci
pator in Oost-Brabant 1800-1881, p.25
50
NAAM
Theodoor van
de Leygraaff
Joannes Jaco
bus van Win-
den
Willem Leyten
Anton Greven
GEBOORTE-
PLAATS
Uden
Delft
Stratum
Uden
GEBOORTEDA-
TUM
30.03.1776
29.11.1777
1774
20.06.1784
INKLEDING en
PROFESSIE
professie op
24.10.1802
inkleding op
24.10.1802
professie op
24.10.1803
gekleed in 1802;
professie in 1803
gekleed op
21.10.1805; pro
fessie op
21.10.1806
MEDEDELINGEN
professie bij de kapucijnen te
Gelder op 26 mei 1796; priester
gewijd te Emmerich op 9 maart
1799; gesupprimeerd op 29.08.
1802; rector van de Latijnse
School van de kruisheren te
Uden op 14.10.1802
+ 06.05.1813
priester gewijd te Grave door
Mgr. Van Velde de Melroy.
+ 02.07.1845
Na de suppressie in 1812 was hij
gedurende twee jaar leraar aan de
Latijnse school van Helmond
Van oktober 1820 tot maart 1836
was hij pastoor te Broeckhuysen.
+ Uden 14.11.1840
priester gewijd op 23.05.1807
leraar grammatica aan de Latijn
se school van Uden in 1810. Na
de opheffing van het klooster in
1812 bleef hij samen met van
Rooij en van de Leygraaff de
lessen voortzetten in de kloostcr-
gebouwen. In 1819 was hij nog
steeds leraar. In 1825 verliet hij
het klooster. Hij was pastoraal
werkzaam in Antwerpen tot in
1845. Dan werd hij conventuaal
van het kruisherenklooster van
Diest.
+ 01.02.1857

82 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
In 1743 richtte Waltherus Peynenburg in Uden een Latijnse school
op voor jongens uit de omgeving. Grieks en latijn geven aan een
klein groepje jongelui leek de ideale vorm van apostolaat in combi-
natie met het comtemplatieve kloosterleven. Bovendien beoogde hij
met de vorming van jongeren ook de aangroei van klooster-
kandidaten. Een van de eerste leerlingen was Joannes Reinier
Schwartz (1730-1819), die als jongen van dertien vanuit Steenwijk
(Overijsel) naar Uden kwam. Veel later, in 1769, trad Schwartz in bij
de kruisheren van Sint-Agatha. In de antieke letteren was hij zeer be-
dreven en tot op hoge leeftijd gaf hij met jeugdig enthousiasme la
tijnse les aan kinderen in de omtrek51.
De Udense Latijnse school behoorde tot de zogenaamde , .klerikale
scholen ", de scholen waar nagenoeg uitsluitend door priesters les ge-
geven werd. In 1812, toen het klooster werd opgeheven, werd
toestemming verleend om het onderricht in de Latijnse school voort
te zetten in de kloostergebouwen. Henricus van Rooy kreeg de lei-
ding van die school en gaf de syntaxis of vierde klas. Th. Van de Ley-
graaf onderwees de poesis (vijfde klas) en de rhetorica (zesde klas).
Greven was conrector en gaf de grammatica (derde klas). Van Rooy
gaf reeds sinds 1778 les. Tien jaar later kreeg hij hulp van J. van
Beek, die in 1810 zijn lessen overdroeg aan Greven52.
51 J. SCHEERDER, De voorgeschiedenis van het College van het H.Kruis. in: Honderdjaar
Udens college. De geschiedenis van het College van het H.Kruis en wat daaraan voorafging,
Uden, 1986, pp.6-7
52 J. SCHEERDER, De voorgeschiedenis van het College van het H.Kruis, p. 13
De ,, klerikale scholen'' werden gesticht naast die welke tijdens de Republiek in protestantse
handen waren gekomen. Al deze scholen waren door de regering officieel erkend. Zij bezaten
alien het iuspromovendi: een getuigenis van de curatoren van de school, dat men het
onderwijs met vrucht had gevolgd, voldoende om aan de universiteit te worden toegelaten.
Van deze scholen lagen er twaalf in Noord-Brabant. Bij elkaar hadden ze meer dan 250 leer
lingen, dus gemiddeld ruim twintig. Zij waren hoofdzakelijk opgericht om de vooropleiding
van de katholieke priesters te verzorgen. Vijf van deze scholen, die van Boxmeer, Gemert, Megen,
Ravenstein en Uden, dankten him bestaan aan de enclaves in Oost-Brabant, die in de tijd
van de Republiek van de Verenigde Nederlanden onder vreemde souvereiniteit hadden geleefd.
Ze waren allemaal gesticht door regulieren: te Boxmeer in 1707 door de karmelieten, te Ge
mert in 1587 door de priesters van de Duitse Orde, te Megen in 1645 door de franciscanen,
te Ravenstein in 1752 door de jezuieten en te Uden in 1743 door de kruisheren. Deze scho
len werden niet alleen door leerlingen uit Brabant, maar ook door leerlingen uit het Noorden
bezocht. Een ander gedeelte van de toekomstige geestelijkheid, ook uit Holland, volgde in de
zeventiende en achttiende eeuw haar opleiding in de Zuidelijke Nederlanden, namelijk in Mol,
Geel, Turnhout en Meerhout. Dit gaf tenslotte aanleiding tot het ontstaan van vier andere scho
len, die van Eindhoven, Grave, Helmond en Oosterhout. Zodoende waren er van de twaalf La
tijnse scholen in Noord-Brabant negen ,, klerikale scholen. "

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 83
In januari 1815 bezorgde de burgemeester van Uden inlichtingen
aan de gouverneur over de kruisheren. Volgens hem had het klooster
groot nut voor de gemeente door het voortreffelijk onderwijs aan de
Latijnse school53. Op 7 december van datzelfde jaar overleed prior
Adrianus Smits, 74 jaar oud, na een ambtstermijn van 32 jaren. Acht
conventualen telde het klooster nog, en die waren blijkbaar niet geneigd
een nieuwe prior te kiezen. Daarop ontvingen zij op 14 maart
1816 een brief van de commissaris-generaal van de districten Ravenstein
en Megen, A. Borrett: „ Tot mijn niet geringe verbazing zie
ik, dat uw huis op bijzondere manier verweesd is en na de dood van
Z.E.H. Smits werkeloos blijft of uitvluchten zoekt om zich een andere
overste te kiezen ofte verschaffen. Wij weten dat de onvergetelijke
Pius VI de gesupprimeerde of liever door de Pransen verjaagde en
overal verstrooide religieuzen op vaderlijke wijze heeft vermaand, dat
zij zich altijd moeten herinneren religieuzen te blijven en dat zij zich
er ijverig op zouden toeleggen hun geloften, voor zover dat mogelijk
is, te onderhouden. Wanneer dat al voor verstrooide religieuzen
geldt, hoeveel te meer dan voor hen die eenzelfde huis bewonen en
in hun kloosterkleed een gemeenschappelijk leven leiden. Op welke
manier zouden zij zonder overste de voornaamste van die geloften,
de gehoorzaamheid, onderhouden"^. In naam van bisschop de
Mean benoemde Borrett procurator en leraar Henricus van Rooy tot
overste van het klooster.
Op 27 maart 1816 berispte gouverneur Hultman de kruisheren
ernstig. Ondanks de strenge voorwaarden waarop permissie werd verleend
om hun klooster weer te bewonen, zouden de kruisheren een
nieuwe kandidaat tot het noviciaat hebben toegelaten55.
53 Arch.Uden, I A, nr.22
54 Deze brief werd uit het Latijn vertaald. De Latijnse brief werd gepubliceerd in C.R.
HERMANS, Annales, dl.III, pp.633-634; de vertaling treft: men aan in J. SCHEERDER, De Kruis
heren van Sint-Agatha en Uden in de jaren 1800-1840, p. 14
55 C.R.Hermans meende te weten dat de gouverneur ter ore was gekomen dat een zekere
frater van Goch zijn intrede in het Udense klooster had gedaan en dit in de zevende maand
van zijn professie had moeten verlaten. Van Goch werd seculier priester. C.R. HERMANS, An
nales, dl.I(2), p. 190
De kruisheren waren overigens de enigen niet die het verbod op de aanname van novicen, dat
op 8 februari 1815 werd uitgevaardigd, probeerden te ontduiken. Daarom besloot de overheid
van nu af aan alle samenwonende religieuzen van de gesupprimeerde kloosters nauwgezet te
controleren: ieder jaar moest elke overste een nauwkeurige en door de burgemeester behoorlijk
geattesteerde opgave sturen naar de gouverneur. Alle veranderingen, die door vertrek of
overlijden van religieuzen hadden plaats gevonden, moesten meegedeeld worden. J. SCHEER-
DER, De Kruisheren van Uden en Sint-Agatha in de jaren 1800-1840, pp.44-45

84 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
Commissaris-generaal A.Borret had grote waardering voor de wijze
waarop van Rooy het klooster en ook de Latijnse school bestuurde.
Van Rooy was pas zeventien jaar, toen hij in het klooster trad en nau-
welijks vier jaar later stond hij als leraar voor de klas. Priester was hij
toen nog niet. Op 5 mei 1780 werd hij gewijd. Zijn komst naar de
school was blijkbaar nodig; er was niet zoveel keus meer in het kleine
convent. In 1778 — hij was toen 30 jaar — begon zijn langdurig rectoraat
aan de school. Vijfenvijftig jaar stond hij aan het roer. Hij was
al een man op jaren, toen hij een begin moest maken met de grondige
reorganisatie van zijn Latijnse school, op bevel van de regering
in Den Haag. Zeker was voor 1815 het Latijn vrijwel het enige vak,
dat in de Noord-Brabantse ,,klerikale scholen" werd onderwezen.
Tijdens de regering van Willem I werden een aantal vakken verplicht:
naast Latijn en Grieks waren dat nieuwe en oude aardrijkskunde,
nieuwe en oude geschiedenis, de griekse en latijnse fabelkunde
en de beginselen van de wiskunde. Het liefst had van Rooy de re
organisatie van de Latijnse school van Uden met eigen mensen doorgevoerd.
Maar die waren er niet. Daarom werd het werk, vooral na
1820, steeds meer toevertrouwd aan seculiere priesters, meestal uit
Uden of de naaste omgeving afkomstig. Hoewel hij in 1832 door een
beroerte werd getroffen bleef van Rooy toch nog tot 1 januari 1834
rector van de school56.
56 Onder de seculiere priesters trof men heel bekwame leerkrachten aan. Maar de meeste
van hen, werden na enkele jaren tot kapelaan benoemd en verlieten dan het onderwijs. C. van
den Brand was de eerste van hen. Hij was professor in de filosofie geweest aan de Theologische
School van Huisseling en doceerde van 1820 tot 1827 aan de Latijnse School van Uden
meer gevorderde lessen in het grieks, de rekenkunde, geschiedenis en aardrijkskunde. Verder
waren er P. van der Heyden (1825-1831), A. van Hoogstraten (1831-1833) en A. van Grinsven
(1832-1843). J. SCHEERDER, De voorgeschiedenis van het College van het H.Kruis, p. 16
Als rector moest van Rooy rekening houden met de tussenkomsten van inspecteur H.Wijnbeek
(1772-1866). Opgeleid voor en aanvankelijk werkzaam bij het lager en meer uitgebreid lager
onderwijs, liet Wijnbeek zich in 1798 inschrijven als student aan de Leidse Hogeschool en promoveerde
in 1808 tot Meester in de Rechten. In 1816 werd hij benoemd tot Commissaris van
de Latijnse Scholen in de noordelijke provincies van het Koninkrijk der Nederlanden. Hij bleef
dit tot 1832, sedert 1818 met de titel van inspecteur. Deze onderwijsspecialist bezocht en controleerde
de Brabantse Latijnse scholen regelmatig, ook Uden. Wijnbeek was van huis uit protestant.
Over de Latijnse School van Uden liet hij zich aanvankelijk laatdunkend uit: ,,De over
het algemeen talrijke leerlingen dezer Scholen worden, met zeer weinig uitzondering, alien tot
de Roomsche geestelijke stand opgeleid; zij wonen bij burgers voor eenen zeer matigen prijs;
doch staan steeds onder het toevoorzigt van hunne onderwijzers, die hen onder eene strenge
tucht houden. Deze onderwijzers, die nimmer onder het bestuur van curatoren gestaan hebben,
en, uit hoofde van hunnen stand als geestelijkent aldaar zeer geeerbiedigd zijn, schijnen zich
aan dat bestuur niet gereedelijk te willen onderwerpen en den Curatoren schijnt het over het
algemeen aan de genoegzame bekwaamheden of vastheid van karakters te ontbreken om zich
te doen gelden om met kracht de leerwijze in te voeren welke bij het organiek besluit en het

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 85
In juni 1824 trachtte van Rooy van de regering verlof te krijgen om
nieuwe leden voor het klooster van Uden aan te nemen57. De rege
ring had de religieuze gemeenschappen ingedeeld in drie categorieen:
de communiteiten die zich wijdden aan de ziekenverpleging,
vervolgens de gemeenschappen die zich inlieten met het onderwijs
van de jeugd en tenslotte de communiteiten die een zuiver contemplatief
leven leidden. Wie erkend werd als behorend tot de eerste categorie,
moest leven volgens statuten, die door de regering waren
goedgekeurd. De gemeenschappen van de tweede categorie waren
verplicht hun statuten onmiddellijk te laten goedkeuren. Als onderwijsinstellingen
vielen zij onder het ministerie van kolonien en on
derwijs. De contemplatieve kloosters werden slechts als samenwoningen
van particulieren beschouwd. Zij moesten geleidelijk uitsterven
en mochten geen novicen aannemen. De kruisheren werden als reguliere
kanunniken tot de contemplatieven gerekend58. Van Rooy
voerde als verweer aan, dat de kruisheren een congregatie waren. Ze
verschaften onderwijs en door hun Latijnse school waren ze tot groot
nut voor hun medeburgers. Bij het verweerschrift voegde hij de sta
tuten van de kruisheren. Het waren echter niet de statuten van 1660.
Ze waren verdeeld in negentien artikelen. In het eerste stond dat de
kruisheren zich tot taak gesteld hadden het verschaffen van ,,het on
derwijs der jonkheid van het mannelijk geslacht in de latijnsche en
grieksche tool, historie, geographie. In de talrijke gemeente van Uden
bestaande in over de vijf duizend zielen dienen zij tot assistentie van
den pastoor, als ook van de naburige pastoors" 59. Op 19 december
1825 werd zijn verzoek echter categoriek afgewezen60. Als gevolg
daarvan was het klooster al zeer vlug onderbemand en zelfs niet meer
in staat de school van het vereiste aantal leerkrachten te voorzien. Dat
blijkt duidelijk uit het nu volgend overzicht van de laatste conventualen
van Uden:
algemeen Reglement vastgesteld is". Toch zag Wijnbeek ook positieve kanten aan de 'UerikaU
scholen\ ,,Dte scholen verschillen nogfans aanmerkelijk van de zogenaamde kleine ofvoorbereidende
seminaries, eensdeels doordat er de leerlingen, ofschoon ook buiten schooltijd onder
toezicht der onderwijzers staande, niet opgesloten zijn, maar bij particulieren in de kost zijn
en dusmeer menschelijk worden door het verkeer onder de menschen; anderzijds doordat er
het onderwijs onder het opzicht van het Ministerie is gep/aatst". J.SCHEERDER, De vooreeschiedenis
van het College van het H.Kruis, p. 16
57 Arch.Uden, I A, nr.8
58 S. STOKMAN, De Religieuzen en de onderwijspolitiek der regering 1814-1830. Den Haag
1935, pp.2-5; Almanack du Clerge Catholique Romain desPays-Bos, 1822, pp.213-215 242-243
5^ Arch.Uden, I A, nr.8
60 Arch.Uden, I A, nr.9; brief van jhr. van de Poll, secretaris van het Kabinet van de
Koning

86
NAAM (61)
H. van Rooy, praeses
N. van Vinkenstein
W.Rijken
J. van Beek
J. van Winden, praeses van 15.11.
1840 tot 15.12.1840
W.Leijten, administrator vanaf 1834
A.Greven
W.Princen (Prins)
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
GEBOORTEDA-
TUM
27.08.1757
1741
1743
1756
29.11.1777
1783
20.06.1784
1739
OVERLIJDENSDATUM
15.12.1838
04.11.1821
11.02.1826
18.12.1822
02.07.1845
14.11.1840
Hij verliet in 1825 het klooster. In Antwerpen was
hij actief in de zielzorg. Op 14 September 1845
ging hij naar het kruisherenklooster van Diest.
26.01.1824
In 1832 stelde van Rooy aan de regering voor de Latijnse school
van Uden61 te verheffen tot de rang van klein-seminarie. Ook dit
voorstel werd afgewezen62. Datzelfde jaar stelde inspecteur Wijnbeek
een gunstig rapport op over de Latijnse school: ,,Alle voorgeschreven
vakken waren ingevoerd en zulks niet slechts bij enkele maar
bij dlle leerlingen, hoewel dat onderwijs nog verre stond beneden de
trap, waartoe het in de andere wel ingerigte latijnsche Scholen geklommen
is. De meeste vorderingen waren in het Grieksch gemaakt
en een der hoofdoogmerken van de beoefening dezer oorspronkelijke
taal, door middel deze beoefening, in den geest van de daaruit af
geleide Latijnse Taal in te dringen, was niet geheel uit het oog verloren,
hoezeer voor het overige aan het onderwijs der laatste genoemde
taal nog veel overtolligs en min doelmatigs aankleefde, vooral in
de hoogere klassen. Aan het wiskundig onderwijs was een stelselmatige
rigting gegeven. Voor het onderricht der aardrijkskunde waren
de wanden veelal met wandkaarten behangen en hadden de kweekelingen,
de een meer, de ander minder, zich met die kaarten gemeenzaam
gemaakt. In het onderwijs der geschiedenis was men echter nog
achterlijk. (...) ,,Het verslag van 1835 gaat nog een stapje verder" :
%Jnde zeer bloeyende Latijnsche School te Uden blijft het onderwijs
op eene aanmerkelijke hoogte. De onderwijzers tonen bekend te zijn
61 L. SIPS, Elenchus van Uden, 1800-1934, z.p.
62 Wanneer de Udense Latijnse School beschouwd werd als een klein-seminarie, dan waren
de leerlingen niet gehouden aan de militieplicht. Dat had zijn belang, omdat het gevaar
bestond dat een priesterroeping in de dienstplichtige student verloren ging.

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 87
met het klassikale onderwijs der lagere scholen en weten hetzelve
goedaan te wenden. De gronden van de Nederduitsche taal en stijl
worden bij het onderwijs der Latijnsche taal niet uit het oog verloren.
In het Grieksch was ook goede vordering gemaakt. Deze school mag
met die van Gemert voor de beste gehouden worden, die door
R. C. Geestelijken als onderwijzers worden bediend. Het getal leerlingen
was hier aanmerkelijk gestegen, nagenoeg totzestig. (...). ,,Een
laatste revelerend verslag werd opgesteld in de zomer van 1843: ,,De
beste dezer (door geestelijken geleide) scholen zijn die te Eindhoven
en te Uden, en verder bij afdaling, die te Gemert, Ravenstein, Helmond
en Megen... Te Uden is het onderwijs lang in handen geweest
van Kruisheeren, die aldaar hun klooster hebben. Daar de kloosters
van 1814 a/tot 1841 geen nieuwe leden der Orden mogten aannemen,
is er het onderwijs allengs overgegaan in handen van wereldlijke
priesters, totdat in 1841 bij Koninklijk Besluit het opnemen van
kloosterlingen weder is vergund. Binnen weinig tijds zijn de kloosters
in het algemeen en dat te Uden in het bijzonder, met een aanzienlijk
getal nieuwelingen bevolkt geworden. Te Uden zijn reeds twee van
de drie leeraars, de Conrector en de Praeceptor door Kruisheeren ver~
vangen. De Rector derhalve alleen gehoort niet onder de geordende
geestelijken. Deze is een ijverig beoefenaar der geleerde talen en wetenschappen,
en deelt dezelfde aan zijn leerlingen met oordeel mede,
dock zijne nogjeugdige ambtgenooten zijn mij in dit alles vrij beperkt
voorgekomen" 63.
5.3. een gebundelde overlevingspoging van de kruisheren van Uden
en Sint-Agatha
De vijf resterende kruisheren van Uden en Sint-Agatha dienden in
de loop van 1838 een suppliek aan Rome in. Daarin schreven zij, dat
zij, hoewel zij door het keizerlijk decreet van 1812 waren opgeheven,
tot nu toe altijd het habijt droegen. Zij vroegen om twee zwakzinnige
priesters in hun convent te mogen opnemen, om zich zo nuttig
te tonen voor de maatschappij en aldus van de regering verlof te
bekomen om weer novicen aan te nemen. Op 13 januari 1839 werd
dit door de paus toegestaan64. De bedoeling van de laatste kruishe-
63 J. SCHEERDER, De voorgeschiedenis van het College van het H.Kruis, pp. 17-18
64 J. SCHEERDER, De Kruisheren van Sint-Agatha en Uden in de jaren 1800-1840, p.48

88 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
ren was duidelijk: wanneer de twee kloosters zich in deze vorm op
ziekenverpleging zouden toeleggen, werd de kans groter dat de koning
hun bestaansrecht zou erkennen. En als dit eenmaal was bereikt,
zou het niet moeilijk vallen om het verlof te ontvangen om nieuwe
kandidaten aan te trekken.
Uiteindelijk ging dit plan niet door. Vermoedelijk dienden de
kruisheren geen rekest in bij de koning, omdat langzaam maar zeker
het klimaat ten voordele van de religieuzen veranderde. Reeds in
1830 had Willem I, onder de druk van het toenemend verzet onder
zijn katholieke onderdanen zich genoodzaakt gezien om de aan de
religieuzen vijandige directeur-generaal Goubau en referendaris P.
van Ghent aan het departement voor de zaken van de R.K. Eredienst
te vervangen door de katholieke baron de Pelichy en Mr. Charles van
der Horst. Beiden waren zeker bereid de religieuzen van dienst te
zijn. De kruisheren van Sint-Agatha konden dat beamen. In 1839,
het jaar waarin de kruisheren het hierboven vermelde verlof van Ro
me hadden ontvangen, werden de geruchten over een spoedige
troonsafstand van de koning ten behoeve van zijn zoon, als maar ster-
ker. Bij de katholieken leefde de algemene overtuiging dat de troons-
wisseling voor hen een keer ten goede zou betekenen. Het spreekt
vanzelf, dat de kruisheren hetzelfde dachten en wensten.
Besluit
De religieuze instituten, aldus R. Hostie, hebben een taai leven.
,,Ze hebben een prenatale tijd van 10 tot 20 jaar nodig. Bijna het
dubbele van die tijd hebben ze nodig voor hun consolidatie. Hun
uitgroei (als die niet verlaat wordt door een incubatietijd) beslaat ongeveer
100 jaar. Ze stabiliseren zich in een tijdsduur van eenzelfde
aantal jaren. Vervolgens beginnen ze onverhoeds aan een dalende
curve, die op zijn beurt 50 tot 100 jaar duren kan. Daarna wordt, afhankelijk
van de omstandigheden, het uitsterven offtcieel geregistreerd..
langpost factum. De voiledige levenscyclus van de groeperingen
van religieus leven strekt zich uit over een periode varierend
van 250 tot 350 jaar. (...)" 6\ Bepaalde groeperingen komen niet
65 R. HOSTIE, Leven en dood van de religieuze instituten, 1972, p.315

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 89
aan de voile maat. Drie op vier maken de hun toegemeten tijd af en
sterven voorgoed uit. Maar er zijn er ook die zich al vele eeuwen lang
handhaven. Tot deze categorie mogen we de kruisheren rekenen.
De kruisheren verkeerden in dezelfde situatie als al die andere instituten,
die op het einde van de achttiende eeuw door verval van
krachten en van doelstellingen met uitsterven werden bedreigd. Een
eventuele omkeer leek uitgesloten. De meeste conventen beoefenden
nog slechts op papier de vita mixta. Zowel hun contemplatief leven
als hun actief apostolaat misten engagement en vurige kracht. Onverzettelijkheid
trad alleen op in de strijd tegen de prior-generaal die
de versplintering wilde indijken. Vanaf het midden van de achttiende
eeuw leek het vast te staan, dat de orde in haar laatste levensfase was
aanbeland. Hoewel deze oude dag nog jaren kon voortduren en ofschoon
— zeer theoretisch gesteld — de revitalisatie nog altijd tot de
mogelijkheden behoorde, maakten de politieke machthebbers korte
metten met de afzonderlijke huizen en met het reguliere instituut
tout court. Verschillende andere orden ontwierpen (statutair) een
noodplan tegen de inmenging van het wereldlijk gezag, zodat zij ondanks
opheffing en vervolging, in ballingschap overleefden en naar
voorspoediger tijden reikhalsden. De kruisheren bezaten een dergelijk
noodplan niet. Eenmaal het centraal bestuur wegviel, verdwenen de
cohesie en geleidelijk aan ook de toekomstverwachtingen. Eerst in
Frankrijk, vervolgens in de Oostenrijkse Nederlanden, daarna in het
H. Roomse Rijk en tenslotte in de Noordelijke Nederlanden werden
de schaars bevolkte huizen, die vaak als onnutig werden geetiketteerd,
opgeheven. Tussen 1812 en 1814 leek het einde onverbiddelijk
te zijn aangebroken. De individuele reacties van de kruisheren, voor
zover we ze konden opsporen, waren zeer verscheiden. Slechts een
minderheid verzette zich tegen het afsterven van de orde. Met het
verstrijken van de jaren, c.q. met het uitblijven van de restauratie,
luwde ook dit verzet.
Toch werd er geen overlijdensakte opgemaakt. De facto overleef
den de reguliere kanunniken van het H. Kruis in enkele huizen, die
hen ontnomen waren, maar die om de een of andere reden nog niet
verkocht geraakten. De meeste van deze 'pseudo-conventen' — voormalige
religieuzen die in groep samenleefden — vielen na een kor
te tijd uiteen. Twee Noordbrabantse conventen hidden echter stand.

90
DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
Een externe factor, met name het admodiatiecontract (pachtovereenkomst
met de staat), lag paradoxaal genoeg aan dit overleven ten
grondslag. Van het vitale kloosterleven van weleer restten overigens
ook in beide conventen hoofdzakelijk het koorofEcie en de fundatiemissen.
Omdat de Nederlandse overheid niet geneigd was de pachtovereenkomst
te versoepelen, behelsde het overleven van Uden en
Sint-Agatha slechts de verlenging van de oude dag.
En toch stierf de Orde van het H.-Kruis niet uit. Vanaf de intreding
van Van den Wijmelenberg in September 1840 begon zij weer
tot leven te komen. Achttien jaar later overleed de laatst overgebleven
kruisheer van de oude orde.
Roger JANSSEN o.s.c.

DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS 91
SUMMARY: The Crosiers at the end of the ,,Ancien Regime".
The Crosiers were in the same situation as all the other institutes which at the end of the
eighteenth century were threatened to die off by decadence of power and lack of idealism. A
change was not feasible. Most of the monasteries lived only on paper the 'vita mixta'. Their
contemplative life as well as their active apostolate lacked commitment and dynamism. From
the middle of the eighteenth century it seemed clear that the Order had arrived in its last stage
of life. Although this 'last stage' could continue for a number of years and although — very
theoretically speaking — revitalisation still belonged to the possibilities, the political powers
made short work with the individual houses and with the religious institute as a whole.
A number of different Orders developed an emergency plan against the interference of the
worldly powers, so that they in spite of suppression and persecution survived in exile and looked
forward to more prosperous times. The Crosiers did not possess such an emergency plan. Once
the central government disappeared, all cohesion and future prospects came to an end. First
in France, then in the Austrian Netherlands, then again in the Holy Roman Empire and fi
nally in the northern Netherlands the houses which were scarely populated and which were con
sidered useless, were suppressed. Between 1812 and 1814 the end seemed to be near. The in
dividual reactions of the Crosiers, for as far we were able to trace, were quite different. Only
a small group resisted the dying-off of the Order. Over the years, especially because no restauration
was forth coming, this resistence diminished too.
However no death certificate was made. In fact the canons regular of the Holy Cross survived
in a few houses which were taken away from them, but which for one reason or another we
re not yet sold. Most of the pseudo-monasteries — former religious who lived together in a
group — should disappear after a short time. Two monasteries in (the province of) North Bra
bant stood firm. An external factor, namely the 'admodiation contract' (lease-contract with the
government) was on the basis of their survival, how paradoxially it may seem. On the former
vital religious life mainly the choir office and the foundation masses remained too in both hou
ses. Because the Dutch government was not inclined to mitigate the lease contract, the survival
of Uden and St. Agatha was only a prolongation of old age.
ZUSAMMENFASSUNG: Die Kreuzherren am Ende des 18. Jhs.
Am Ende des 18. Jhs. befanden die Konvente der Kreuzherren sich im allgemeinen im Niedergang,
ahnlich wie bei vielen anderen Orden. Durch Uberalterung und Mangel an Nachwuchs
gingen sie dem Ende zu. Es fehlte an Vitalitat und Begeisterung, und dies wirkte sich
aus im Gebetsleben, in der Disziplin sowie in der Pastoral. Obwohl diese Zeitabschnitt noch
lange hatte dauern konnen und ein Wiederaufleben theoretisch nicht auszuschliefien ware, erweckten
die Kreuzherren den Eindruck, als sahen sie diese Entwicklung mit Gelassenheit entgegen.
Jedenfalls erarbeiteten sie keinen Plan fur eine Notlage, die nach menschlichem Ermessen
eintreten wiirde, wie viele andere Orden es machten. Viele Orden hatten jedoch Niederlassungen
in einem weiteren Verbreitungsgebiet als die Kreuzherren. Das Gebiet der Kreuz
herren beschrankte sich dagegen auf Frankreich, die Niederlande und Deutschland. In Frankreich
waren sie seit 1769 zum Aussterben verurteilt. Joseph II. hob einige Kloster in den
siidlichen Niederlanden auf, die ubrigen dort wurden aufgelost infolge der Franzosischen Re
volution. Napoleon loste alle Kloster in Deutschland auf. Die Reaktionen der Kreuzherren auf
diese Auflosungsdekrete waren, so weit wir wissen, sehr unterschiedlich. Dabei gilt es zu bedenken,
daft die politische sowie die religiose Lage sehr verwirrt und unsicher war. Nach dem
Tod von General-Magister Jacques Dubois (1796) war es nicht moglich, ein Generalkapitel einzuberufen,
um gemeinsam iiber die Notlage zu beraten sowie einen neuen General-Magister
zu wahlen. Somit fehlte eine allgemeine Leitung.
Nur im nord-niederlandischen Brabant konnten zwei Kloster: Uden und St. Agatha ihre
Existenz fristen, bis Konig Wilhelm II, 1840 ihnen erlaubte, wiederum Novizen zuzulassen.

92 DE ORDE VAN HET HEILIG KRUIS
RESUME: Les Croisiers a la fin de l'Ancien Regime.
Les Croisiers se trouvaient dans la meme situation que tous les autres instituts qui, a la fin
du 18e siede, se voyaient menaces d'extinction par la decadence des forces et des objectifs. Un
retournement de situation eventuel semblait impossible. La plupart des couvents ne respectaient
plus la ,,vita mixta" que sur papier. Engagement et forces vives manquaient aussi bien a leur
vie contemplative qu'a leur apostolat actif. A partir de la moitie du 18e s. il semblait certain
que l'ordre avait aborde sa phase finale. Quoique ce crepuscule puisse encore durer des annees
et que-vu d'une fagon toute theorique-la revitalisation faisait encore partie des possibility's, les
mandataires politiques eurent tot fait de liquider les maisons particulieres et l'institut regulier
tout simplement. Different* autres ordres ebaucherent (statutairement) un plan d'urgence contre
l'ingerence du pouvoir seculier de sorte que, malgre la suppression et la persecution, ils
purent survivre en exil et aspirer a temps plus prospers. Les Croisiers n'avaient pas un tel plan
de secours. Une fois le gouvernement central tombe, toute cohesion et perspective d'avenir disparurent.
D'abord en France, puis dans les Pays-Bas autrichiens, ensuite dans le Saint Empire
Romain et finalement dans les Pays-Bas du Nord on supprima des maisons. Entre 1812 et 1814
la fin semblait inexorable. Pour autant que nous puissions les reperer, les reactions des Croi
siers furent ties diverses. Seuls quelques-uns reagirent contre la disparition de l'ordre. Mais au
fil des ans, la restauration se faisant attendre, cette reaction s'etiola egalement.
Pourtant aucun acte de deces ne fut redige. De fait les chanoines reguliers de la Sainte Croix
vivaient dans quelques maisons dont on les avait depouilles mais qui pour une raison ou l'autre
n'avaient pas encore ete vendues. La plupart de ces pseudo-couvents d'autrefois allaient disparaitre.
Seulement deux couvents du Brabant du Nord tinrent le coup. Un facteur externe,
le fameux ,,Contrat d'Admodiation" (Contrat de bail avec l'Etat) est assez paradoxalement
a la base de cette survie. De la vie monastique vitale d'autrefois on accomplissait dans ces deux
couvents principalement l'office choral et les messes de fondations. Comme l'autorite neerlandaise
ne se montrait pas endine a assouplir le contrat de bail la survie d'Uden et de Sainte-
Agathe ne renfermaient qu'une prolongation de l'age avancee.
Pourtant l'Ordre de la Sainte Croix n'allait pas mourir. Des l'entree de Van den Wijmelenberg
en septembre 1840 la vie recommence. Dix-huit ans plus tard le dernier Croisier d'autre
fois va mourir ...
Terwijl dit nummer van Clairlieu reeds ter perse was ... is aan
de Universiteit van Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
onze medewerker Roger Janssen gepromoveerd tot Doctor in de
Geschiedenis. De promotie had plaats op woensdag 13 nov. 96.
Hij slaagde met Grote Onderscheiding op het proefschrift
,, Tussen restauratie, herstichting en transformatie: de Orde van
hetH. Kruis, 1840-1927". Onze hartelijke gelukwensen! Clair
lieu zal uit dit proefschrift in de komende jg. uittreksels publi-
ceren.

MARIENFREDE
In 'Clairlieu' jg. 53 (1995) vinden we in de Kroniek (pag.
112-116) een bespreking van het artikel van HJ. Stenkamp 'Die
Aufhebung des Klosters Marienfrede'. Als in 1806 door Joachim Murat,
groothertog van Berg, het klooster wordt opgeheven, blijven er
in Marienfrede nog een aantal jaren twaalf conventualen achter. Hun
namen worden door Stenkamp aan het einde van zijn artikel genoemd.
Echter alleen met hun naam en leeftijd.
Bij het inventariseren van de historische nalatenschap van Th. van
den Elsen osc (overleden 29 oktober 1994) vonden we diverse bijzonderheden
over het klooster Marienfrede welke afkomstig zijn uit
de nalatenschap van W. Ritte, leraar in Dingden. Uit deze gegevens
kunnen we dit twaalftal met verschillende data aanvullen.
Martinusjanssens werd gedoopt in de St. Nicolaaskerk te Maastricht
in 1732 als zoon van Herman Janssens en Agnes Bertram. Hij was
conventualis van Venlo en aldaar in 1770 procurator van het klooster
en in 1783 leraar aan de Latijnse School. In 1794 werd hij tot prior
van het Venlose kruisherenklooster gekozen. Tijdens een bombardement
vluchtte hij korte tijd samen met broeder Dirk Dunichy naar
Marienfrede. Als zijn naam 4 november 1798 voorkomt op de deportatielijst
vlucht hij naar Elten. Later, als het klooster van Venlo met
bonnen door Petrus Syben osc wordt teruggekocht, keert prior Jans
sens terug naar Venlo. Daar overlijdt hij 30 augustus 1808 op
76-jarige leeftijd.
Johannes Gerhardus Mertens, afkomstig uit Erkelenz, werd 1 december
1761 tot prior van Marienfrede gekozen en blijft het prioraat
waarnemen tot ca. 1800. Op de generale kapittels van 1767 en 1773
werd hij tot definitor gekozen. Waar en wanneer hij overlijdt is niet
bekend. In het archief van de parochie Dingden staat genoteerd door
pastoor Averesch op 10 maart 1830 een H. Mis voor Gerhardus Mer-

94
MARIENFREDE
tens en in november 1830 twee missen voor de overleden familie van
Gerhardus Mertens.
Arnold Meyers werd geboren in Bentheim. In 1780 wordt hij diaken
gewijd en sterft tussen 13 december 1834 en 20 mei 1835 in
Emsbiiren. Tussen 1780 en 1806 is hij conventualis van Marienfrede.
Na de opheffing van het klooster vertrekt hij naar Emsbiiren.
Johann Carl David Busch is 26 december 1738 geboren in Dingden
als zoon van Johannes Bernardus Busch en Anna Sieverding. Als
peter bij zijn doopsel vinden we genoteerd David Osterhof die van
1716-1738 prior van Marienfrede was. Johann Carl David Busch staat
zelf als peter vermeld in het doopregister van Dingden in 1766 bij
het doopsel van Carolina Antonetta, een dochter van zijn broer. Na
de opheffing van Marienfrede gaat hij naar zijn geboorteplaats Ding
den en verblijft daar tot aan zijn dood op 4 augustus 1808 bij zijn
zuster Anna Margret.
Dominicus Bauduin werd in 1745 in Maastricht geboren. Na de
opheffing van Marienfrede vinden we hem in 1827 als priester verbonden
aan de St. Adelgundiskerk in Emmerik. Hij overlijdt 16 mei
1828 op 83-jarige leeftijd in Emmerik.
Ruttger Clerk is geboortig uit Wesel. W. Ritte vermeldt alleen dat
hij in Marienfrede voorkomt tussen 1786 en 1806. In 1806 ondertekent
hij nog een pachtbrief betreffende het goed 'Stockhorst'.
Johann Riihle werd geboren in Meppen. W. Ritte noteert over
hem: Johann Riihle en Arnoldus Meyers hebben in Miinster deelgenomen
aan het eindexamen voor de priesterwijding; zij werden echter
vanwege hun geringe kennis van de mathematica niet toegelaten
tot de wijding. Eerst op verzoek van prior Mertens bij de bisschop van
Miinster werden zij in 1780 priester gewijd.
Wilhelm Kuppers (Cuppers) werd 4 april 1763 geboren in Erkelenz.
Hij trad in 1790 in het klooster te Marienfrede. Na de ophef
fing van het klooster in 1806 bleef hij nog met enkele confraters gedurende
zes jaar in het klooster wonen. In 1812 keert hij terug naar
zijn geboorteplaats waar hij 7 maart 1831 overlijdt.
Johann PeterJopen werd 14 februari 1769 te Erkelenz geboren. In
1790 legde hij zijn professie af in Marienfrede en werd 7 juni 1792

MARIENFREDE 95
tot priester gewijd. Hij stierf 26 januari 1840 in Erkelenz. Samen met
zijn confraters Arnold Meyers en Jozef Thomassen ontving hij van
pastoor Averesch jaarlijks een kleine rente.
Franz Hermes is eveneens geboortig uit Erkelenz in 1768. Hij was
procurator in Marienfrede in 1801 en 1806. Hij werd priester gewijd
21 September 1793. Hij overlijdt 19 december 1809 te Dingden op
39-jarige leeftijd aan de tering.
Jozef Thomassen werd 15 mei 1771 in Briiggen geboren en deed
zijn intrede in Marienfrede in 1792. Hij werd 25 mei 1796 priester
gewijd. Vanaf 1838 is hij op rust in Aldekerk waar hij 15 maart 1847
sterft. W. Ritte geeft over hem nog de volgende bijzonderheden: in
1820 is hij pastoor in Elmpt, bisdom Aken; in 1826 rector van een
kapel in Leuthersheide bij Leuth; in 1836 assistent in Leuth en in
1834 doet hij dienst in de parochie van Dilkrath bij Briiggen.
Theodor Dumyhei wordt ook in de aantekeningen van W. Ritte
niet vermeld. L. Heere osc. schrijft in zijn geschiedenis over het Venlose
kruisherenklooster dat bij de in 1797 verdreven inwoners van het
klooster zich een broeder Dirk Dunichy bevindt die samen met prior
Martinus Janssens enige tijd in Marienfrede verblijft.
P. WlNKELMOLEN O.S.C

96 MARIENFREDE
RESUME
En 1806 le couvent de Marienfrede a ete supprime par Joachim MURAT, Grand-Due de Berg.
A ce moment il y avait encore douze Croisiers. Dans les archives de notre cfr. Theo van den
Elsen (decede le 29 oct. 1994) se trouvaient un tas d'informations sur la communaute de Ma
rienfrede ... informations dues a Mr. W. Ritte, professeur a Dingden. Ainsi nous apprenons
beaucoup de details et de dates sur les douze derniers Croisiers de Marienfrede.
SUMMARY
When in 1806 the Marienfrede convent was closed by Joachim MURAT, grand duke of Berg,
only twelve conventuals remained.
In cfr. Theo van den Elsen's estate (29 October 1994) we found several particularities about
the convent, coming from mr W. Ritte, teacher in Dingden. On the basis of these papers we
were able to give some more data about those twelve last Crosiers of the former Marienfrede
convent.
ZUSAMMENFASSUNG
Als im Jahre 1806 das Kloster Marienfrede von Joachim Murat, dem Grofiherzog von Berg
"oftlziell" aufgehoben wurde, wohnten in Marienfrede noch 12 Konventualen. In der Nachlassenschaft
von Pater Theo van den Elsen (gestorben am 29.10.1994) hat Pater P. Winkelmolen
mehrere Notizen iiber das Kloster Marienfrede gefunden, die von Herrn W. Ritte, Lehrer
in Dingden, herruhren. Damit konnen die Lebensdaten der letzten Kreuzherren von Ma
rienfrede erganzt werden.

GRABSTATTEN IN DER
KOLNER KREUZHERRENKIRCHE
Von Anfang an drangte es die Christen in den deutschen Landen,
sich dort begraben zu lassen, wo sie einst die Taufe empfangen hatten.
Seit 813 n.Chr. war aber die Beisetzung in den Kirchen nur
noch fur Bischofe, Abte, Priester und adlige Laien zugelassen; auch
der Adel hatte namlich das Recht, in den von ihm unterstiitzten Kir
chen, aus in Klosterkirchen, bestattet zu werden. Aus finanziellen
Griinden versuchten in den Stadten die Stifter und die Kloster, dieses
Vorrecht des Adels auch auf biirgerliche Familien auszudehnen, urn
so dem erstarkten reprasentativen Bedurfnis des Patriziats entgegenzukommen.
Am 19. Dezember 1252 erhielten die Burger von Koln durch den
papstlichen Legaten Hugo die offizielle Bestatigung, auch in Stiftsund
Klosterkirchen sowie deren Kreuzgangen Familiengriifte anlegen
zu durfen, doch unter grundsatzlicher Anerkennung der Pfarrechte,
was bedeutete, daft der Pfarrer gegen Zahlung einer zu vereinbarenden
Gebiihr seine Zustimmung geben mufite.
So liefien sich bei den Kreuzherren zu Koln zur letzten Ruhe betten:
Peter van der Hellen: (De Inferno alias de Halsbein):
Er war einer der Hauptwohltater des Kolner Kreuzherrenklosters im
ausgehenden 14. Jh. Er spendete 2000 koln. Mark zum Bau von Kirche
und Kloster und unterstiitzte die Kreuzherren auch durch sonstige
Zuwendungen. Der Bau der Klosterkirche wurde 1399 vollendet.
Am 26. Mai 1399 verpflichtete sich der Konvent, dafiir taglich in
der von Peter v.d. Hellen neu errichteten Kapelle an der Breitestrafie
(Pfarre St. Columba) eine heilige Messe zu lesen. Diese Stiftung wur
de am 15. Januar 1401 vom Papst Bonifaz IX. bestatigt.

98 GRABSTATTEN IN DER KOLNER KREUZHERRENKIRCHE
Christina von Bell(e):
In Dokumenten der Jahre zwischen 1397 und 1402 werden er-
wahnt: Everhard, Vogt von Bell, Ritter, und Christina, seine Frau.
Die Familie ,,von Belle'* (nicht zu verwechseln mit Schall von Bel
le), eigentlich Vogte von Belle, tragen ihren Namen von der Advo-
catie, welche sie iiber die Herrschaft Belle (Buschbell) ausiibten. Die-
se Herrschaft: liegt nahe bei Koln und war zuerst eine kolnische, spa-
ter eine julichsche Unterherrschaft, in welcher das Apostelstift zu
Koln Grund- und Lehnsherr war.
Peter Ketzgyn:
Mehrere Namensverzeichnisse unterrichten uns iiber die Kolner
Goldschmiede des 14. und 15. Jhs. Neben Gerhard Langen und
Gottfried von Dortrecht war Peter Ketzgyn (Ketzgin) ein Meister von
Ruf. Dieser grofie und treue Freund der Kolner Kreuzherren stifte-
te ihrem Kloster zwischen 1429 und 1443 u.a. zwei Altare und verschiedene
Kunstwerke. Er starb im Jahre 1443.
Peter von Merode:
Zu den Forderern der Reform des Kreuzherrenordens von 1410 gehorte
auch neben dem Kreuzherr Johannes von Merode ein weiteres
Mitglied dieser bekannten Familie. Urkundlich erwahnt wird Peter
von Merode, Sohn des Peters von Merode und der Goeda, von 1401
bis zum Jahre 1451.
Seit 1403 war er Kanonikus an St. Severin zu Koln; da ist er bis
zu seinem Tode (am 1. Mai 1451) urkundlich bezeugt.
Stets erwies sich Peter, so wie seine beiden Onkel Arnold und Jo
hannes von Merode, als ein besonderer Wohltater des Kreuzherrenor
dens, besonders des Kolner Ordenshauses. Im Jahr 1428 stiftete er ein
Kapital von 300 rheinischen Gulden zur Bestreitung der Kosten des
General-Kapitels.
Sehr wahrscheinlich ist er der Ubersetzer von ,, Die Pilgerfahrt des
traumenden Monches" (Le pelerinage de vie humaine) von Guillau-
me de Deguiville. Diese Ubersetzung wurde kopiert von Johannes
Dursten aus dem Kolner Konvent.
Goswin Brent von Vernich:
Er wurde 1455 geboren und starb 1501.
In erster Ehe heiratete er Catharina von Merode zu Kudelshecken,
in zweiter Ehe Metza von Wermelskirchen. Die ,,Brent von Vern-

GRABSTATTEN IN DER KOLNER KREU2HERRENKIRCHE 99
ich", ein altes jiilichsches Geschlecht, hatte seinen Sitz zu Vernich,
einer ehemaligen Herrschaft, welche spater als ,, Amt Vernich" (Euskirchen)
dem Herzogtum Jiilich einverleibt wurde. Das Geschlecht
Brent von Vernich (nich zu verwechseln mit dem Familienamen von
Brempt) trug einige Giiter von Koln zu Lehen. 1491 besafi Goswin
Brent von Vernich an den Renten zu Geilenkirchen 100 rheinische
Gulden.
Die Familie Brent von Vernich fiihrte in ihrem Wappen: einen
quergeteilten Schild. Das obere Feld ist rot mit einem silbernen Stern
im rechten Oberwinkel, das untere Feld ist golden mit drei aufrechten
blauen Balken. Auf dem Helm steht ein roter Hut mit weifiem
Wedel.
Herman Rink und Margarete Straufi:
Herman Rink, der Jiingere, war verheiratet mit Margarete Straufi
und starb in seiner Vaterstadt Koln 1542.
Die Familie Rink kam aus Hessen nach Koln. In der zweiten Kolner
Generation erwarben zwei Briider: Herman und Johan Rink als
Kaufleute ein grofies Vermogen, zu dem auch ihre Wohnungen und
zahlreihe Zinshauser gehorten. Beide Briider waren fur die Kaufmannsgaffel
,,Windeck" (Die Englandfahrer) im Rat der Stadt.
Herman der Altere bekleidete von 1480 bis 1488 das Biirgermeisteramt
von Koln. Einer von den Sohnen des obengenannten Her
man, namlich Herman der Jiingere, scheint mit England in besonders
guten Beziehungen gestanden zu haben, denn dort wurde er
zum Rat des englischen Konings Heinrich VIII. berufen. Auch dem
deutschen Kaiser diente er in dieser Funktion. In Koln erwarb er die
Hauser ,,zum grofien und kleinen Kneiart" (Schildergasse 74/76)
und erbaute darauf 1513 das Haus ,,zum goldenen Ring". Herman
der Jiingere war ein besonderer Wohltater des ihm benachbarten
Kreuzherrenklosters, in dem er eine Familien-Kapelle erbauen liefi,
zu der er von seinem Hause aus einen direkten Zugang hatte. In die
ser Kapelle wurde er und seine Frau Margarete Straufi bestattet, wahrend
seine Briider und die altare Generation in der Familiengruft in
St. Columba ruhen.
Durch seine Heirat mit Margarete Straufi kam Herman in den Besitz
des grofien ,,Kupferhofes", auch in der Nahe des Kreuzherren
klosters gelegen.
Das Familewappen dieser sehr wohlhabenden und auch mildtatigen
Kolner Patrizier zeigt: im goldenen Feld einen schwarzen rechts-

100 GRABSTATTEN IN DER KOLNER KREUZHERRENKIRCHE
fliegenden Raben, der einen Ring in seinem Schnabel tragt. Auf dem
Helm ist dieser Rabe ,,wachsend" wiederholt.
Adolf von Gymmenich zu Gymmenich und Vischel:
Die ,,von Gymmenichs'\ katholischer Uradel vom Niederrhein,
nanntensich nach ihrem Wohnsitz Gymmenich (heute Gymnich) im
Herzogtum Julich. Schon fruh teilten sie sich in zwei Linien, von denen
die altere den Namen Gymnich weiterfiihrte, die jiingere aber
sich Beissel schrieb.
Adolf von Gymmnich zu Gymmnich und Vischel lebte von 1512
bis 1561. Er war verheiratet mit Maria von Hochsteden, der Tochter
Hermans von Hochsteden und der Aleidis von Horrich zu Brachelen.
Adolf von Gymmnich unterschrieb 1550 die Landesunion. Das Familiewappen:
Ein rotes ausgekerbtes Kreuz in silbernem Feld und auf
dem Helm eine weifle, rot-geschnabelte Ente im schwarzen Schilf mit
silbernen und schwarzen Helmdecken.
Johan Kreps (*1513 - tl582):
Er war verheiratet in erster Ehe mit Catharina v. Antwerpen, in
zweiter Ehe mit Gertrud von Nehel (t 1578), Tochter von Johan und
Gertrud von Segen.
Johan Kreps war im Jahr 1579 Stimmeister in Koln.
Das kolnische Patriziergeschlecht Kreps fuhrte in goldenem Feld
einen schwarzen, eckig-geschobenen Querbalken und dariiber einen
roten Turnierkragen. Auf dem Helm einen halb schwarz-, halb gold-
gekleideten Mann, der einen Pfeil in der Hand halt.
Anm. Zwei im Kolner Senat sitzende Mitglieder wurden, weil sie
beim Votieren im Rat den Ausschlag gaben, Stimmeister genannt
(auch Stichmeister oder Steigmeister). Sie hatten das Recht, sich zu
den Kolner Patriziern zu zahlen und das Pradikat ,,von" zu fuhren.
Herman von Wedigh und Clara Aleida Therlaen von Lennep:
Herman von Wedigh war Senator und Stimmeister zu Koln. Er
starb 1629. Er und seine Frau wurden bei den Kreuzherren zu Koln
bestattet. Bereits 1614 iiberwies Herman von Wedigh zur Stiftung ei-
nes Familienbegrabnisses und vier jahrlicher Memorien eine Rente
von 64 Talern.
Die Kinder von Wedigh stifteten der Kreuzherrenkirche ein Ge-
malde von J. Hulsman (17. Jh.), darstellend: das Martyrium des hi.
Bartholomaus. Es ging verloren.

GRABSTATTEN IN DER KOLNER KREUZHERRENKIRCHE 101
Dieses alte und angesehene Kolner Patrizier-Geschlecht — der Maler
Hans Holbein der Jiingere make in London zwei Mitglieder der
Wedigh-Familie — fuhrte in ihrem Familienwappen: einen schwarzen
Sparren in silbernem Feld und drei im Winkel gesetzte blaue
Blatter.
Adrian de Bruyn von Blankenforst (auch Blankenvoert): *1568 - t
1632:
Er war der Sohn des Bruno de Bruyn von Blankenforst und der Jo
hanna Calf. In Koln war er Ratsherr und koniglich spanischer Oberkriegskommissar.
In erster Ehe war er vermahlt mit Gertrud von Cronenberg, in
zweiter Ehe mit Anna Kreps, verwitweter Bachoven.
Diese hollandische, nach Koln gefluchtete Patrizierfamilie aus Leerdam
(in der Nahe vom Kreuzherrenkloster in Asperen) stellte dort
oftmals den Burgermeister. Auch Adrian de Bruyns Groftvater, sein
Onkel Jacob und sein Vater bekleideten in Leerdam das Biirgermei-
steramt.
Das Familienwappen zeigt in silbernem Feld vier rote Balken und
auf den Balken zehn goldene Gleven.
Anm. Vgl. L. Heere, De Kruisheren van Asperen in Kruistriomf
36, 1956, S. 73.
Sigismund undJohan-Wilhelm von Mockel:
Sigismund ist vor 1601 in Diiren geboren und nach 1642 gestorben.
Er was Syndikus der jiilischen Landstande, Burgermeister von
Diiren.
In erster Ehe verheiratet mit Cordula Lehm (Lemmen), in zweiter
Ehe mit Christine von Kreps.
Die Familie Mockel ist ein Kolner Patriziergeschlecht, aus dem Senatoren,
Schoffen und Burgermeister von Koln hervorgegangen sind.
Das Familien-Wappen ist eine aus dem Schildfufi herauswachsende
Eichel mit Stiel und Blattern. Daruber ein Querbalken mit zwei nebeneinander
stehenden Sparren, die an den Buchstaben M erinnern.
Johan-Wilhelm (auch: Johan-Philipp) ist ein jungerer Bruder des
Sigismund, geboren in Diiren 1601, gestorben in Koln nach 1661.
Er war licentiatus iuris, apostolischer Protonotar, Kanonikus an St.
Kunibert in Koln, 1661 dort ,,Chorbischof". Imjahr 1630 erscheint
er in den Diirener Steuerlisten und errichtet 1631 eine Studien-

102 GRABSTATTEN IN DER KOLNER KREUZHERRENKIRCHE
Stiftung. Am 26. Januar 1661 siegelt er mit dem Schild des Familien-
Wappens mit dariiber einem Pralatenhut.
Constantin von Iiskirchen (I und II):
Constantin I war Biirgermeister von Koln von 1613-1632. Er starb
am 22. Juni 1632. Er war verheiratet mit Gertrud von der Recke,
Tochter von Conrad und der Magdalena von Kreps.
Dieses alte und machtige Kolner Patrizier-Geschlecht war ein und
derselben Ursprungs mit den ,, Overstolzen''.
Der Stammvater derer von Iiskirchen, der diesen Namen zu fiihren
begann, nannte sich nach der Kirche ,,St. Lysolphus", weil er sich
bei dieser Kirche angesiedelt hatte.
Junker Constantin II von Liskirchen, Herr zu Transdorf, wurde am
9. Juli 1640 zum Biirgermeister von Koln gewahlt. Er hatte elf
,,Stabe".
Er war vermahlt mit Margaretha von Rottkirchen. Ihre Eltern waren
Jakob von Rottkirchen und Richmud von Pilgrum. Sie starb am 17.
Januar 1665. Junker Constantin II am 13. Oktober 1672.
Das Familien-Wappen zeigt in einem goldenen Schild drei blaue
Turnierkragen; auf dem Helm einen blauen oder silbernen sitzenden
Hund mit goldenem Halsband. Der Helm ist oft gekront, oft mit ei
nem Turnierhut bedeckt.
Herman I Mylius und Sophia von Wedigh:
Herman I Mylius wurde in Koln 1584 geboren und starb in Koln
1657. Er war Buchdrucker, Stimmeister der Stadt Koln und Senator,
Colonel und Assessor der sogenannten ,, Freytagsrentkammer''. Nach
dem Tode von Constantin von Judden (1652) schlug er das ihm vom
ganzen Magistrat angetragene Biirgermeisteramt dankend aus.
Er war vermahlt mit Sophia von Wedigh, Tochter des Herman von
Wedigh und der Clara Aleida Therlaen von Lennep. Sie starb 1656.
Auch ihre Eltern wurden bei den Kreuzherren zu Koln bestattet.
Herman HI von Mylius und Barbara Felicitas von Schnellen:
Er wurde geboren in Koln 1638 und starb da 1699. Er war licen-
tiatus iuris, Biirgermeister der Stadt Koln und Bannerherr der ritter-
lichen Zunft ,,Windeck".
Er heiratete 1665 Barbara Felicitas von Schnellen. Sie war die Toch
ter des Heinrich von Schnellen und der Anna Maria von Cronen-
burgh. Diese starb 1716.

GRABSTATTEN IN DER KOLNER KREUZHERRENKIRCHE 103
Am 8. Marz 1698 wurde er von Kaiser Leopold I in den Reichsadelstand
erhoben.
Dieses kolnische, jetzt freiherrliche Geschiecht ,,von" Mylius (Mylius
ist das latinisierte von Myle, d.h. von der Miihle) hat sich um
Koln besonders verdient gemacht, namentlich durch seine grofie
Buchhandler-Offizin im 16. Jh. Auch fur die Geschichte der Rhein-
lande war diese Familie aufiert wichtig.
Ihr Familie-Wappen zeigt: ein silbernes Miihleneisen, auf welchem
ein schwarzes, mit einer silbernen Schlange umwundenes Kreuz steht
in blauem Felde; auf dem Helm einen blauen Arm, der das schwarze
Kreuz in der Hand halt.
Herman von Wedigh:
Er war ein Enkel des Senators und Stimmeisters Herman von We
digh. Er war Syndikus und Biirgermeister der Stadt Koln und starb im
Jahr 1676.
Er war verheiratet mit Maria Catharina von Broich, Tochter des Jo-
han Friedrich von Broich und der Barbara Thorini.
Constantin von Rodenkirchen und Susanna Maria von Boland:
Constantin von Rodenkirchen (auch Rottkirchen) war Senator in
Koln, heiratete 1639 Susanna Maria von Boland und starb 1684.
Die Familie von Rodenkirchen stammt aus dem Dorf Rodenkirchen
oberhalb von Koln. Ihr Familien-Wappen zeigt: einen rechts-schrag
geteilten Schild, unten schwarz, oben golden, und in der letzteren
Halfte einen Mohrenkopf, auf dem Helm einen wachsenden Mohren.
Johan Peter von Beywegh und Clara Maria Buschmann:
Johan Peter von Beywegh, geboren 1626 in Koln war ein ,, Greve''
der Stadt Koln, d.h. Vorsitzender des Gerichts in Koln; in ihren Kel-
lern wurden die Gefangenen ,, verwahrt''.
Er heiratete 1656 Clara Maria Buschmann. Beide starben im Jahr
1707.
Johan Peter von Beywegh enstammte einem Kolner Patrizierge-
schlecht, das im Familien-Wappen einen schwarzen Bock in silbernem
Feld fuhrte, der aus einer goldenen Kufe wachst.
Theodor Dulman und Maria Elisabeth von Bourell:
Theodor Dulman, geboren 1654 war im Jahr 1717 Biirgermeister der
Stadt Koln. Wahrend seiner Regierung wurde dem Kaiser Carl VI. zu
Koln gehuldigt. Er starb 1720.

104 GRABSTATTEN IN DER KOLNER BCREUZHERRENKIRCHE
Vermahlt war er mit Maria Elisabeth von Bourell, Tochter des Si
mon von Bourell und der Adelheid von Mylius. Sie starb 1747.
Das Kolner Patriziergeschlecht Dulman, urspriinglich Helingh ge-
nannt, stammte aus dem Stadtchen Diilmen. Das Familien-Wappen
zeigt: in goldenem Feld zwei rote Nelken an einem griinen Stiel.
Heinz-Wilhelm JEGODTKA

Quellen- Verzeichnis
GRABSTATTEN IN DER KOLNER KREUZHERRENKIRCHE 105
v. Mehring, F.E., Geschichte derBurgen, Rittergiiter, Abteien undKloster in den Rheinlanden
12 Hcfte, Koln 1833-1844.
Fahne, A., Geschichte der Kolnischen, Julichschen undBergischen Geschlechter Koln Bd I
1848, Bd II 1853.
Hermans, C.R., Annales canonicorum regularium S. Augustini, Ordinis S. Crucis, Herzogenbusch
1858, Bd II, S. 98f. Nicht alle dort aufgefuhrten Namen konnten bisher verifiziert
werden.
Keussen, H., Die Matrikel der Universitat Koln 1381-1559, Bonn 1919-1931 (3 Bde), Neuauflage
1981.
Haaft, R., Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn 1932, S. 71-91.
Vogts, H., Koln im Spiegel seiner Kunst\ Koln 1950.
Vogts, H., Das Kolner Wohnhaus bis zur Mitte des 19. Jhs. 2 Bde, Neufi 1966.
Domsta, H.J., Geschichte derVursten von Merode im Mittelalter, Duren Bd I 1974, Bd II 1981.
Schmitz, W., Ein genealogisches Verzeichnis als buchgeschichtliche Quelle, in Jahrbuch des
Kolner Geschichtsvereins 58, 1987, S. 185-208, Die Familie von Mylius.
Miiller-Westphal, L, Wappen und Genealogien Diirener Familien, Duren 1989.
Neubecker, O., Grofes Wappen-Bilder-Lexikon der biirgerlichen Geschlechter in Deutschland,
Osterreich und der Schweiz, Augsburg 1992.

106 GRABSTATTEN IN DER KOLNER KREUZHERRENKIRCHE
SAMENVATTING: Begraven in de Kruisherenkerk van Keulen
In dit artikel worden enige bekende Keulse families besproken — ook hun familiewapen —
die als weldoeners van het Keulse Kruisherenklooster beschouwd kunnen worden en die het
op prijs stelden in hun kloosterkerk een laatste rustplaats te vinden.
RESUME: Enterrer dans l'eglise des Croisiers a Cologne
Dans ce texte il s'agit de quelques celebres families de Cologne avec leurs armoiries. Probablement
des bienfaiteurs ou des amis de la Communaute des Croisiers. Des gens qui sollicitaient
d'etre enterres dans l'eglise du couvent. Que des gens notables aiment etre enterres chez
les Croisiers peut illustrer comment les Croisiers etaient connus et aimes a Cologne.
SUMMARY: Burials in the Cologne Crosiers' Church
This article deals with some well-known Cologne families and their family arms: persons who
can be considered as benefactors of the former Crosiers' convent in Cologne, and who appre
ciated to be buried in the convent church.
The fact that prominent Cologne citizens wanted to be buried there, proves that the Cro
siers were well-known and enjoying a good reputation.

Woord vooraf
HET KRUISOFFICIE
IN DE LOOP DER EEUWEN
In 1988 heb ik elders geschreven over Kruisspiritualiteit in de Orde
van het Heilig Kruis K In het hier volgende artikel wil ik me voornamelijk
beperken tot het liturgische aspect van deze Kruisspiritua
liteit, en wel tot het Kruisofficie op de Vrijdagen. Voor een Orde
voor wie in het verleden de naam ,,Canonici regulares" geen phrase
of franje was, is de eigen liturgie een voor de hand liggend terrein,
waarop haar spiritualiteit tot uitdrukking komt.
Voor het onderkennen van die eigen spiritualiteit kunnen liturgi
sche bepalingen van Generale Kapittels — en die zijn er vele — van
eminent belang zijn. Maar bepalingen alleen doen het niet. Zij vra-
gen om uitvoering. Hoe was het daarmee gesteld in onze kloosters?
Het antwoord hierop is positief. Er zijn gelukkig nogal wat liturgi
sche handschriften uit de bloeiperiode van onze Orde (15e eeuw) bewaard
gebleven, al zijn de meeste niet meer in ons bezit. Door de
medewerking van de Diozesan-Bibliothek te Keulen, van de Handschriftenabteilung
der Universitatsbibliothek te Diisseldorf en van het
Domarchiv te Munster was ik in de gelegenheid een aantal liturgische
handschriften uit vroegere Duitse kloosters wat betreft dit Kruisofficie
met elkaar te vergelijken. Ook de bibliothecarissen van St. Agatha en
Uden hebben me verder geholpen. Tenslotte heb ik gebruik kunnen
maken van het Aphosc-archief.
Interessant was dat bij enige handschriften ook de muzieknotatie
der hymnen, antiphonen en responsaria stond aangegeven.
1 G.Q. Reijners, Kruisspiritualiteit in de geschiedenis van de Orde van het H. Kruis, Ro
me 1988.

108 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Bij het zoeken naar teksten van Kruisofficies stootte ik ook op zogenaamde
kleine getijden ter ere van het H. Kruis. Deze waren,
vooral in de late Middeleeuwen, naast het kleine Maria-officie zeer
verbreid.
Een typisch voorbeeld van een Kruisofficie voor persoonlijk gebruik
is dat van de Roermondse Kruisheer Albertus Tonsorius uit de tweede
helft van de zeventiende eeuw.
Dit onderzoek zou niet volledig zijn, als niet de ontwikkelingen na
1840 erin betrokken waren.
Voor een beter verstaan van de ontwikkeling heb ik dit onderzoek
naar de geschiedenis van het Kruisofficie ingepast in het grotere verband
van de geschiedenis van de gebeds-spiritualiteit, zoals deze zich
vooral in West Europa ontwikkeld heeft.
Als bewijsmateriaal en tevens om te voorkomen dat waardevolle
teksten uit het verleden van onze Orde voor ons verloren gaan, heb
ik in de voetnoten typische fragmenten uit deze Kruisofficies alsmede
andere belangrijke teksten opgenomen, en wel in hun oorspronkelijke
taal: het Latijn. Wel heb ik daarbij voor een betere herkenbaarheid
van woorden en vormen aan de klassieke schrijfwijze de voorkeur ge-
geven.
Christelijke gebedspractijk en kruisspiritualiteit
Een Orde leeft geestelijk niet in een isolement maar is altijd geworteld
en verbonden met een algemene spiritualiteit, d.w.z. met het
leven van de Kerk als een gemeenschap van gelovigen, levend in een
bepaalde tijd en een bepaalde cultuur. Daarom is het zinvol de
Kruisspiritualiteit eerst in een wat breder historisch perspectief te beschouwen2.
2 Cf. A. Adam. Grundrifl der Liturgie, Freiburg 19925, p. 19-52.
A. Gerhards, Benedicam Dominum in omni tempore. Geschichtlicher Oberblick zum Stundengebet,
Freiburg 1989, p. 3-33. Op p. 3 schrijft hij: „ Audi ohne Geschichte verabsolutieren
zu wollen, sind zum Verstandnis der gewordenen Liturgie Kenntnisse uber deren Entstehungsprozefl
unumganglich". Zie verder ook: J. Stadlhuber, Das Stundengebet der Laien im
christlichen Altertum, in Zeitschrift fur katholische Theologie 71, 1949, p. 129-183.
A. Verheul, Getijdenboek door de eeuwen heen, in Collationes Brugenses et Gandavenses 20
1990, p. 151-169.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 109
Het is algemeen bekend dat de eerste Christenen zich in hun gebedsleven
aan de gebedstijden van de Joden orienteerden. Voor vrome
Joden was in zekere zin, zoals nu nog voor Mohammedanen, de
gehele dag door het gebed geheiligd. Paulus'woord uit de eerste brief
aan de Thessalonicenzen (5,17): ,,Bidt zonder ophouden" moet wel
zo geduid worden. Uit de Handelingen van de Apostelen is ons be
kend dat Apostelen zich op het derde, zesde en negende uur (naar
Romeinse tijdrekening) tijd voor gebed namen; bovendien op het
uur van het morgen- en avondoffer in de tempel te Jerusalem3.
Dan kwamen de Christenen in hun huizen samen voor het breken
van het brood (Hand 2,46), loofden God met hymnen, psalmen en
geestelijke liederen (Eph 5, 19-20) en brachten dank aan God door
Christus (vgl. Col 3,16-17). Timotheus krijgt de raad: ijverig te zijn
in het voorlezen uit de H. Schrift, in het onderrichten en vermanen
(2 Tim 4,2), want ,,elk door God geinspireerd geschrift dient ook
om te onderrichten in de waarheid, om dwalingen te weerleggen en
om de mensen op te voeden tot een rechtschapen leven" (2 Tim
3,16).
Rond het jaar 200 vermelden ongeveer gelijktijdig Clemens van
Alexandrie4 en Tertullianus5 dat Christenen gewoon waren op het
derde, zesde en negende uur te bidden; ,,naar apostolische overlevering"
voegt Tertullianus er in ,,De ieiunio" (10,4) aan toe. Over
de inhoud van deze gebeden, die private gebeden waren een thuis
verricht werden, wordt ons verder niets meegedeeld. Hier brengt ons
echter Hippolytus van Rome c. 215 verder. In zijn ,,Traditio apostolica"
6 spreekt hij uitdrukkelijk over het gebed van de Christenen.
Hij maakt een onderscheid tussen het gebed dat thuis en het gebed
dat gezamenlijk verricht werd. Klaarblijkelijk kwam men 's morgens
samen voor gebed, onderricht en/of Eucharistieviering. Hippolytus
geeft de Christenen de raad, thuis op het derde, zesde en negende
uur te bidden. Als motief wordt voor het derde en zesde uur de kruisiging
van Christus aangegeven; bij het negende uur de lansstoot in
Christus' zijde.
3 Cf. Hand 2,46; 3,1; 5,12; 10,9.
4 Clemens Alexandrinus, Stromata VII, 7, 40-43, in Griechische Christliche Schriftsteller
Deel. 17, p. 30.
5 Tertullianus, Apologeticum 39, 1-4, Corpus Christianorum Latinorum I, p. 150* De oratione
25, CCL I, p. 272; De ieiunio 10, 2-4, CCL II, p. 1267.
6 Hippolytus, Traditio apostolica 41, in ed. B. Botte (Iiturgiewissenschaftliche Quellen und
Forschungen 39), Munster 1963, p. 90-92.

110 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Dit getuigenis van Hippolytus geeft ongetwijfeld de practijk in de
Kerk van Rome weer in het begin van de derde eeuw. Uit de spreiding
van de vertalingen van dit belangrijke werk blijkt dat dit gebruik
ook in de kerken van Alexandria en Antiochie bekend was.
Voor Carthago getuigt c. 250 Cyprianus in zijn ,,De dominica oratione
* *7 dat bij het gebed op het zesde en negende uur de kruisiging
van Christus herdacht werd.
De ,, Constitutiones apostolicae'', onze voornaamste bron voor de
Liturgie van het Oosten uit de vierde eeuw (c. 380 in Antiochie),
vermelden eveneens dat de Christenen bij hun persoonlijk gebed op
het derde, zesde en negende uur gewoon waren aan het kruislijden
van Christus te denken8.
Vanaf de vierde eeuw zien we echter na de Kerkvrede (313) een
eigenaardige ontwikkeling in het gemeenschappelijk gebed: Monniken
hebben geleidelijk aan op de vaste gebedstijden het gebed van
de christelijke gemeenschap overgenomen. De ,,laus Dei" overdag
en ook 's nachts werd nu de officiele taak van de monniken. ,,Dagelijks
zing ik uw lof - zevenmaal" heet het in de psalmen (119,
164). Zo ontstonden van lieverlee de ,,zeven getijden".
Ook in de kathedrale en collegiale kerken in de steden werd door
de geestelijkheid op vastgestelde tijden het gebed gemeenschappe
lijk verricht. Leken konden er aan deelnemen, maar waren van actieve
deelname uitgesloten. Zij waren ,, toehoorders" geworden.
Onder invloed van Johannes Cassianus (c. 360-435) kregen deze
zeven uren van het koorgebed een vaste structuur. Terts, Sext en
Noon waren aan het kruislijden van Christus gewijd9.
Benedictus van Nursia (c. 480-555) heeft het bidden van de getijden
en de volgorde der psalmen daarin in zijn kloosterregel vastgelegd10.
Zijn volgelingen hebben de Benedictijnse traditie van het
koorgebed in West Europa verbreid. De latere, Middeleeuwse
kloosterinstellingen hebben deze liturgische traditie van de Benedic-
tijnen overgenomen.
7 Cyprianus, De dominica oratione 34-35, CCL 3a, p. 211-212. Zie ook: P. Salmon, Les
origines de la priere des heures d'apres le temoignage de Tertullien et St. Cyprien, in Melanges
Chr. Mohrmann I, Utrecht 1963, p. 202-210.
8 Didascalia et Constitutiones Apostolorum VIII, 34, ed. F.X. Funk, Deel I, Paderborn
1905-1906, p. 538-541.
9 Johannes Cassianus, De institutis coenobiorum 111,2-4, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum
Latinorum 17,1, p. 35-38.
10 Regula Benedicti 16-18, ed. B. Steidle, Beuron 1978, p. 100-106.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 111
Wat de ontwikkeling van de Kruisliturgie betreft wil ik — zonder
naar volledigheid te streven — toch twee personen met name noe-
men, van wie de invloed op de vormgeving van de Kruisliturgie in
het Westen onmiskenbaar is.
De eerste is de priester-dichter Venantius Fortunatus (c. 530-na
600). Hij wordt wel ,,de laatste Romeinse dichter" genoemd. Met
evenveel recht zou men hem ook de eerste Middeleeuwse dichter
kunnen noemen. Hij staat inderdaad op de grens tussen de late Oudheid
en de Vroege Middeleeuwen. Ons alien is hij bekend door zijn
twee Kruishymnen: ,,Pange, lingua, gloriosi proelium certaminis"
en zijn ,,Vexilla Regis prodeunt". Minder bekend is zijn derde hym-
ne op het Kruis: ,, Crux benedicta nitet, Dominus qua came pependit".
Het begin van deze derde hymne is als antiphoon in het Kruisofficie
opgenomen.
Het zijn lofliederen op het Kruis, ontstaan als gelegenheidsgedich-
ten. Voor het eerst zijn ze gezongen, toen een partikel van het H.
Kruis, dat keizer Justinus II van Constantinopel aan koningin Radegunde,
gemalin van de Frankische koning Chlotar I, geschonken had
(569), in een plechtige processie de stad Poitiers werd binnengedra-
gen11. Zij bezingen de lof van het Kruis, waaraan Christus onze
Verlossing bewerkte. Het Kruis wordt er in verheerlijkt als de Levens-
boom, Christus als de triomfator over de machten van het kwaad.
Deze beschouwingswijze van Christus' kruisdood en onze Verlos
sing is typisch voor de theologie en de liturgie in Oost en West vanaf
de oudste Kerkvaders, o.a. Irenaeus (c.130 - c.200), tot diep in de
Middeleeuwen gebleven12.
De Kruishymnen van Venantius Fortunatus hebben model gestaan
voor vele andere hymnen en sequenties in woordkeuze, stijl en
beeldspraak13.
11 Cf. Gregorius van Tours, Historia Francorum EK,40, Scriptores rerum Merovingarum I,
(Monumenta Germaniae Historica), p. 396-397.
12 Zo ziet Venantius Fortunatus in zijn hymne ,,Pange, lingua" de tegenstelling tussen de
boom van kennis van goed en kwaad uit het aardse paradijs (Gen 2,9) en Christus'kruis als
behorend tot Gods heilsplan: ,,Hoc opus nostrae salutis ordo depoposcerat". Dit thema vinden
we bij de Kerkvaders al vanaf Irenaeus (c. 130 - c. 200) in zijn Adversus Haereses V, 16-19 (ed.
Harvey II, p. 368-375) en in zijn Demonstratio apostolica 34 (ed. Froidevaux in Sources chretiennes
62, p. 69).
13 Cf. J. Szoverffy, Hymns of the Holy Cross, Leiden 1976, p. 6-20.

112 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Een tweede persoon die hier vermeld moet worden is Alcuin (c.
735-804). In York (Engeland) geboren en opgevoed, was hij sinds
781 adviseur van Karel de Grote in kerkelijke en onderwijszaken. Hij
was ook de inspirator van de ,,Karolingische Renaissance'*. Hij
schreef gedichten in de trant van Venantius Fortunatus. In de ont-
wikkeling van de Westerse Liturgie is hij een belangrijke tussenper-
soon. Hij bewerkte het sacramentarium Gelasianum en Gregorianum.
Ook stelde hij teksten samen voor achttien votiefmissen, o.a. voor die
ter ere van het H. Kruis. De tekst van deze laatste votiefmis is in het
missaal van Pius V (1570) en in dat van Pius X (1910) opgenomen.
Van Alcuin stamt de bekende Kruispraefatie, waarin het motief van
de antithese tussen de boom van kennis van goed en kwaad uit het
aards paradijs (Gen 2,9) en het Kruis verwerkt is: ,,God, Gij hebt
het heil van het menselijk geslacht van het Kruishout afhankelijk ge-
maakt, opdat vandaar het leven zou herrijzen, vanwaar de dood zijn
oorsprong had, opdat (zo) degene, die door de boom (van kennis)
de overwinning behaalde, ook aan de Kruisboom zou overwonnen
worden door onze Heer Jesus Christus" 14. Alcuin kan deze thema-
tiek aan Venantius Fortunatus ontleend hebben15.
Ook een kruisgebed uit zijn ,,liber sacramentorum" herinnert ons
in woordkeus (in het Latijn) en in beeldspraak sterk aan de hymnen
van Venantius Fortunatus: ,,Behoed ons, zo smeken wij U, Heer,
door uw bescherming. Bevrijd ons door de standaard van het leven-
wekkend Kruis van alle zonden ..., Gij die door het zegeteken van
het H. Kruis de wereld hebt willen verlossen ..." 16.
Evenals bij Venantius Fortunatus staat ook bij Alcuin het Verlos-
singsgeheim centraal en domineert nog de vreugde over Christus'
overwinning op het kwaad: duivel, zonde en dood. De triomferende
toon in de gebeden is typisch sinds het keerpunt in de Kerkgeschie-
denis (313) onder Constantijn de Grote17.
14 Tekst: ,,Deus ..., qui salutem humani generis in ligno Crucis constituisti, ut, unde mors
oriebatur, inde vita resurgeret et, qui in ligno vincebat, in ligno quoque vinceretur per
Christum, Dominum nostrum''.
15 Cf. voetnoot 12.
16 Cf. Alcuini opera in PL 101, c.464: ,,Tua nos, quaesumus Domine, protectione custodi,
et vivificae Crucis vexillo ab omnibus peccatis absolve, per te, Jesu Christe, qui per tropaeum
sanctae Crucis mundum redimere dignatus es ".
17 Cf. H.B. Meyer, Alkuins Kreuz- und Osterfrommigkeit, in ,,Paschatis sollemnia" (Fest
schrift J. A. Jungmann), Freiburg 1959, p. 96-107.

Eigen spiritualiteit ?
HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 113
Vooropstellen wil ik dat er voor ons als Christenen maar een spi
ritualiteit wezenlijk is, namelijk de Christelijke.Deze heeft als kern:
de persoon van Christus, zoals wij Hem kennen uit de evangelien, en
die wij — zij het ook van verre — trachten na te volgen. Wei hebben
in de loop der tijden Christenen, vooral ordeschristenen, een of
ander aspect van het Christus-mysterie sterker benadrukt, bijv. de
aanbidding van het allerheiligste Sacrament of de H. Hartdevotie.
In die zin moeten wij ook het voorschrift van canon 578 uit het
nieuwe kerkelijk wetboek interpreteren, dat de ordesgemeenschappen
opdraagt zich steeds opnieuw te bezinnen op het charisma van hun
oorsprong en op hun patrimonium18.
Om dat goed te kunnen doen zouden ook wij graag beschikken
over concrete gegevens betreffende bedoelingen en idealen van onze
stichter(s). In dit opzicht verkeren bijvoorbeeld Benedictijnen, Premonstratensers,
Dominicanen of Franciscanen in een gunstigere positie.
Toch bezitten ook wij vele aanduidingen, die alle in eenzelfde
richting wijzen. Daar is allereerst onze oude naam KRUISBROEDERS
(fratres sanctae Crucis). Onder deze naam waren wij gedurende de
Middeleeuwen in de Nederlanden en Duitsland bekend. De mensen
herkenden de Kruisbroeders aan het rood-witte kruis op hun scapulier
en mantel. Maar waarom hadden de Kruisbroeders zich deze naam
en dit rood-witte kruis als kenteken gekozen ? Wat wilden ze daarmee
te kennen geven ?
Hoewel wij hierover geen uitspraken bezitten van Kruisbroeders uit
onze vroegste geschiedenis, kunnen we toch op goede gronden aannemen
dat deze naam en dit kruissymbool, gekozen in het begin van
de dertiende eeuw, verband houden met de KRUISTOCHTEN. De
Kruistochten hebben namelijk in de twaalfde en dertiende eeuw bij
de Christenen in West Europa een grote religieuze begeestering gewekt.
Pausen, bisschoppen en predikers als een Bernard van Clairvaux
hadden de Christenheid tot een ,,heilige oorlog" tegen de Mohammedanen
opgeroepen, die het Heilige Land veroverd hadden. Het
was christenplicht, Jerusalem, ja het gehele Heilige Land uit de macht
van de ,, ongelovigen " te bevrijden. Daarbij dacht men vooral aan
de heiligdommen te Jerusalem, waar eeuwenlang ook de Kruisreliek
18 Cf. Codex iuris canonici 1983, can. 578 en can. 631, par. 1.

114 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
vereerd was. Het kruis werd het symbool van deze beweging. Daarom
naaiden de kruisvaarders een kruis op hun mantel.
Het is een frappant verschijnsel dat de oorsprong van alle groeperingen
die zich Kruisbroeders of ,,Kruisdragers" (Cruciferi) noemen,
in de twaalfde of dertiende eeuw te dateren valt. Hun stichting hangt
ofwel direct samen met de Kruistochten en met de dienst aan kruis
vaarders en pelgrims in Jerusalem ofwel zij hebben zich in Europa
voor de verzorging van kruisvaarders en pelgrims ingezet. Veelal herleiden
deze groepen hun stichting tot keizerin Helena en de vinding
van het ware Kruis in Jerusalem.
Naar Russelius ons meedeeltl9, zou ook Theodorus van Celles, de
stichter van onze Orde, in het gevolg van de Luikse bisschop Radulphus
van Zaehringen aan de derde Kruistocht (1189-1191) hebben
deelgenomen. Ongetwijfeld was ook Theodorus beinvloed door het
religieuze elan van de Kruistochten. Bovendien is het bekend dat de
Kruisdevotie in zijn tijd in het Luikse land een grote opbloei kende.
Na de desillusie van deze kruistocht is bisschop Radulphus in gezelschap
van Theodorus ziek teruggekeerd. Toen eerst is Theodorus zich,
naar de mening van Pater van Rooijen 20, gaan bezinnen op de die-
pere, geestelijke zin van Chrisms' Kruis.
In een van de oudste documenten van onze ordesgeschiedenis, de
brief van Hendrik van Gelder, de elect-bisschop van Luik, gedateerd
31 December 1248, worden de Kruisbroeders beschreven als: dienaren
van het Kruis vanwege hun verering van de Gekruisigde, hetgeen
in hun naam en in het lijdenssymbool (op hun kleding) op waardige
wijze tot uitdrukking gebracht is21.
De ons bekende oorsprongsverhalen uit de veertiende en vijftiende
eeuw brengen de stichting van de Orde in verband met de vinding
van het H. Kruis te Jerusalem en met de Kruiscultus in de kerk van
J9 Henricus Russelius, Chronicon Cruciferorum, Keulen 1635 (herdruk in foto-offset, Diest
1964), p. 32-34.
20 Deze gedachte heeft H. van Rooijen goed uitgewerkt in zijn laatste studie over de oor
sprong van de Orde: ,,The Church of the Holy Cross de Claro Loco and the true origins of the
Crosiers". M Cotone heeft deze studie in het Engels omgewerkt.
21 Cf. H. van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De geschiedbronnen,
in Clairlieu 1961, p. 206: ,,Crucis servitores ob reverentiam Crucifixi, in cuius
titulo et passione vos estis reverenter signati''.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 115
het H. Kruis (het ,, Martyrium ") aldaar, die keizerin Helena aan
twaalf mannen onder leiding van Quiriacus had opgedragen. Wat
ook het waarheidsgehalte van deze legende zij, de Middeleeuwse
Kruisbroeders hebben er vast in geloofd. Historisch gezien heeft de
Jerusalemse Liturgie en Kruiscultus zich inderdaad in Oost en West
verspreid en ook zijn stempel op de liturgie en de spiritualiteit van
de Kruisbroeders gedrukt. Dit blijkt o.a. uit de teksten van de litur-
gische officies alsook uit de rang waarmee de beide Kruisfeesten:
Kruisvinding en Kruisverhefiing (totum duplex) in de Orde gevierd
werden. Dit blijkt verder ook uit de verering van de H. Helena, die
ouder is als die van de H. Odilia, alsook uit de verering van de H.
Quiriacus, de legendarische bisschop van Jerusalem.
Een betere greep op de ordesgeschiedenis krijgen we eerst in 1410,
het jaar van het bekende hervormingskapittel. Het is voor ons een
waardevol gegeven dat de Definitoren van dit kapittel reeds in de
aanhef van het relict op de eigen Kruisspiritualiteit wijzen22: ,,De
Definitoren van het Generaal Kapittel van de Kruisbroeders, behorende
tot de orde van St. Augustinus, op de eerste Juli van het jaar
1410 in het voornaamste klooster van de Orde td Hoei in het bisdom
Luik bijeen, wensen alle prioren en broeders in de gehele Orde, die
wij in Christus oprecht liefhebben, heil en zegen, en (wensen) dat
zij zich in de kracht van het zegevierende Kruis, waarmee wij getekend
zijn, bekeren en vorderingen maken in een waarachtig geestelijk
leven''. Deze aanhef van het relict van dit kapittel getuigt van het
bewustzijn van de eigen spiritualiteit.
In het leven van de Middeleeuwse Kruisbroeders namen de litur-
gische vieringen een centrale plaats in. Daarom is het voor ons van
belang na te gaan, hoe de Kruisspiritualiteit in de Liturgie haar uit-
drukking gevonden heeft23.
Reeds in de goedkeuringsbulle van de Orde (Religiosam vitam eli-
gentibus ...) van 1 October 1248 wordt al een verband aangeduid
tussen Kruiscultus en Liturgie. In deze bulle neemt Paus Innocen-
22 Cf. A. van de Pasch, Definities van de Generale Kapittels van de Orde van het H. Kruis
1410-1786, Brussel 1969, p. 25 : ,, Definitores capituli generalis fratrum sanctae Crucis, ordinis
S. Augustini, in nostra principali domo Hoyensi Leodiensis dioecesis anno 1410 primo die mensis
Julii universis prioribus et fratribus totius Ordinis ..., salutem, et in virtute Crucis eiusdem
triumphalis, cuius signo insigniti sumus, in verae religionis vita reformari atque proficere''.
23 Cf. J. van den Bosch, De cultus Crucis in de Kruisherenorde, in: ,,Rond inhoud en beleving
van de spiritualiteit der Orde van het H. Kruis", Diest 1955, p. 101-123.

116 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
tius IV niet alleen de Kruisbroeders van Hoei, maar ook hun kerk,
aan het H. Kruis gewijd, onder zijn bijzondere bescherming, de kerk,
waarin zij zich tot het goddelijk dienstwerk verplicht hebben24. De
liturgie in die kerk van het H. Kruis was zo een bijzondere hulde aan
het H. Kruis, zoals Pater A. Ramaekers goed heeft aangetoond25.
Ook de bepaling in onze oudste constituties om alle kerken van de
Orde aan het H. Kruis te wijden, moet in dit licht bezien worden.
Terecht stond deze bepaling in het eerste hoofdstuk ,,De officio ec
clesiae" 26. Het was een liturgische uitdrukkingsvorm van de spiritualiteit
der Kruisbroeders. Deze bepaling staat niet in de constituties
van de Dominicanen, waaraan de onze ontleend zijn. In de definities
van het Generaal Kapittel van 1417 wordt deze bepaling — met
een beroep op de oudste constituties — bekrachtigd27.
Op het hervormingskapittel van 1410 werd ook de liturgie van het
Kruisofficie op de Vrijdagen nader omschreven. Dit officie begint
met de Vespers op Donderdag en eindigt met de Noon op Vrijdag.
Het moest op alle Vrijdagen — behalve in de Advent, de Vasten- en
Paastijd — gebeden worden, waarop geen heiligenfeest (met de rang
van duplex) viel. Het Invitatorium, de Hymnen, Antiphonen en
Responsoria moesten van de Kruisfeesten: Kruisverheffing en Kruisvinding
genomen worden28.
Ook uit bepalingen van latere Generale Kapittels blijkt het liturgisch
karakter van de eigen Kruisspiritualiteit. Zo bepaalde het Ka
pittel van 1411 dat het feest van Kruisverheffing met een octaaf gevierd
moest worden29.
In 1417 werd door het Generaal Kapittel bepaald dat er in de
Laudes en Vespers hoogstens drie ,,memoriae" (commemoraties)
aan het officie toegevoegd mochten worden, en wel: ter ere van het
24 Cf. H. van Rooijen, De oorsprong ..., p. 209: ,,... et ecclesiam sanctae Crucis de Claro
Loco Leodiensis dioecesis, in qua divino estis obsequio mancipati".
25 Cf. A. Ramaekers, De Kruisherenorde als Ordo canonicus, in ,,Rond inhoud ...", p.
47-94, vooral p. 77-78.
26 Cf. A. van de Pasch, De tekst van de constituties der Kruisheren van 1248, Brussel 1952,
p. 47.
27 Cf. A. van de Pasch, Definities ... 1417, p. 35: ,,Item declaramus hoc, quod dicitur in
fine capituli ,, De officio ecclesiae'', quod omnes ecclesiae Ordinis nostri in honorem sanctae
Crucis consecrentur ".
28 Cf. Definities ... 1410, p. 27: ,, Antiphona ad Magnificat feria quinta de sancta Cruce:
'O Crux splendidior'; ad Matutinum invitatorium de Exaltatione eiusdem; super psalmos et
responsoria sicut in Inventione; ad Laudes antiphona: '0 magnum pietatis opus', ad Benedictus
et ad Horas sicut in Exaltatione.
29 Cf. Definities ... 1411, p. 28; zie ook Definities ... 1456, p. 103.

'In
fartafatoicmum^o tmisfmiiifonuff
, iw«i»rtr titiimnimuepirliir
Wafionfifalii lit
J
talus iii pmnUis
liamlottstamurfi
oulfitanoritslio
itoififnturnminij
} iirDtrfanrtifitapo
jjiUnnutilmuifi
naitmmtnt
mmamliaimma
1«
I
i O
O
w
5
o

118 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 119
H. Kruis, ter ere van de Maagd Maria en ter ere van de H. Augustinus30.
Die van het H. Kruis stond op de eerste plaats.
Ook de processie op de beide Kruisfeesten, in 1485 door het Generaal
Kapittel verplichtend voorgeschreven, is een aanwijzing te
meer, hoe belangrijk de leiding van de Orde de viering van deze
feestdagen vond31.
Het kruisofficie op de vrijdagen
In het eerste gedeelte van dit artikel hebben wij in het kort geschetst,
hoe de gedachtenis aan Christus' kruislijden vanaf het begin
van de Kerk tot in de Middeleeuwen zijn plaats vond in het persoonlijke
gebed en in het gebed van de gemeenschap. In een tweede ge
deelte hebben wij gegevens uit de oudste geschiedenis van onze Orde
bijeengebracht, die van belang zijn voor het liturgisch aspect van on
ze Kruisspiritualiteit. In dit hoofdstuk willen wij het Kruisofficie, zoals
dat eeuwenlang in onze Orde op de Vrijdagen gebeden is, aan
een nader onderzoek onderwerpen.
Het was voor mij een fijne ervaring liturgische handschriften uit
vroegere Kruisherenkloosters in Duitsland in handen te mogen houden,
daarin te zoeken naar het Kruisofficie voor de Vrijdagen en de
daar gevonden gegevens met elkaar te vergelijken.
Het belangrijkste handschrift voor dit onderzoek is tot nu toe naar
mijn mening Hs 18 uit de Diozesanbibliothek in Keulen. Het is een
handgeschreven (op papier) brevier uit c. 1470, afkomstig uit het
klooster Hohenbusch bij Erkelenz. Het is daarom zo belangrijk, omdat
het de volledige tekst van het Kruisofficie geeft vanaf de eerste
Vespers op Donderdag tot en met de Noon op Vrijdag. Bovendien
geeft het een mime keuze uit een serie van 10 x 3 lezingen32.
Een tweede, perkament-handschrift uit deze bibliotheek Hs. 147
stamt eveneens uit Hohenbusch (1495). Het is ten dele een psalterium,
ten dele een antiphonarium. Het bevat het invitatorium, de
antiphonen, de responsoria en de versus van het Kruisofficie, en wel
30 Cf. Definities ... 1417, p. 35.
31 Cf. Definities ... 1485, p. 168.
32 Ms. 18.fol. 4l2r-4l5v.

120 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
met de muzieknotatie erbij33. De capitula uit de H. Schrift, de
hymnen en de lessen ontbreken. De tekst is vrijwel dezelfde als die
van Hs. 18, maar veelal slecht te lezen, omdat dit handschrift een pa
limpsest is.
Van de handschriften van de universiteitsbibliotheek in Diisseldorf
zijn de drie volgende belangrijk:
Hs. D 14, een antiphonarium uit het klooster Marienvrede bij Bocholt,
een perkament-handschrift uit de vijftiende eeuw. Dit hand
schrift geeft alleen de tekst met muzieknotatie van de memoria
Crucis34.
Hs. D 16 is een perkamenten antiphonarium uit het klooster te Diis
seldorf (1483). Het is een sierlijk, duidelijk handschrift met muziek
notatie, kennelijk voor koorgebruik bedoeld. Hierin vinden we: het
invitatorium, de antiphonen, responsaria en versus van het Kruisof-
ficie35.
Hs. D 22 is een perkament-antiphonarium uit Marienvrede (15e
eeuw). Het is met muzieknotatie voorzien en dus voor koorgebruik
bestemd. Van het Kruisofficie geeft het alleen de hymne ,,Salve,
Crux sancta" 36. Wei geeft dit handschrift uitgebreid de gezangen
voor het feest van de H. Helena, ,,quae fuit inventrix Ordinis sanctae
Crucis" 37 en voor het feest van Kruisverheffing38.
Verder heb ik ook het zogenaamde ,,Udens brevier" in het onderzoek
betrokken. Dit is een te Parijs voor de Dominicanen gedrukt
brevier uit 1512 (wiegedruk). Aan het begin en aan het einde zijn
handgeschreven bladzijden toegevoegd met het ordeseigene van de
Kruisheren en bovendien een aantal gebeden. Ook het Kruisofficie
voor de Vrijdagen is daarin opgenomen39. Omdat bij het ordeseige
ne zich ook het feest van de H. Gertrudis (van Nivelles) bevindt en
bij de gebruikelijke commemoraties ook die van de H. Gertrudis is
opgenomen, kan op goede gronden aangenomen worden dat dit bre
vier uit het klooster Bentlage bij Rheine (Duitsland) stamt, dat Ger
trudis tot patrones had40.
33 Ms. 147, fol. 185v-188v.
34 Ms. D 14, fol. 126r +v and fol. 213r + v.
35 Ms. D 16, fol. 211r + v and fol. 194v-196v.
36 Ms. D 22, fol. 233v-234v.
37 Ib., fol. 87r-96v.
38 Ib., fol. 119r-126v.
39 Het zog. ,,Udens brevier", gedrukt bij Jean Petit, Parijs, 1512, in het archief klooster
Uden N.583. Het Kruisofficie is ingevoegd na p. 75.
40 Cf. A. van Asseldonk, Een Predikheren-Wiegedruk als Kruisherenbrevier, Clairlieu 1954,
p. 3-16.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 121
Als laatste getuige voor dit onderzoek is het eerste gedrukte Kruisherenbrevier
genomen, dat in 1625 op last van Magister Generaal
Augustinus Neerius te Luik uitgegeven is. Daarin vinden we dezelfde
tekst voor het Kruisofficie op de Vrijdagen als in de onderzochte Middeleeuwse
handschriften41. In tegenstelling echter met het Udens
brevier, dat bij het Kruisofficie maar drie lessen geeft:, staat in het
brevier van 1625 een serie van 14 x 2 lessen, die zich ten dele dekken
met die uit Hs. 18 afkomstig uit Hohenbusch, nu in Keulen41a.
Afgezien van de lessen zijn de teksverschillen in al deze Kruisofficies
minimaal. Alle hebben dezelfde hymne „ Salve, Crux sancta,
salve mundi gloria'', de eerste twee strophen in de Vespers en de
Metten, de overige in de Laudes. De tekst van deze hymne, die
destijds ook op het feest van Kruisvinding en Kruisverheffing gezongen
werd, hebben we in zijn geheel in de voetnoten opgenomen42.
41 Breviarium patrum Ordinis sanctae Crucis sub regula canonicorum regularium S. Augustini
militantium iussu et auctoritate reverendissimi Patris F. Augustini Neerii eiusdem Or
dinis Generalis restitutum et opera et studio reverendi Patris F. Pauli Reineri conventus Ruremundensis
Prioris concinnatum, Luik (J. Tournay) 1625.
Officium sanctae Crucis p. 45-56.
4la Ter aanvulling kan ik nog twee handschriften uit het Stadtarchiv Koln vermelden: Hs.
GB, fol. 7332v"53r De officio S. Crucis in feria sexta. Dit handschrift is een ordinarium van het
Kruisherenklooster in Keulen (begin I6e eeuw) en geeft alleen het ,,incipit" der liturgische
teksten. Deze stemmen overeen met die van Hs. 18, afkomstig uit Hohenbusch. Dit geldt ook
voor Hs. GB 4° i5883rb"83va (eveneens uit het begin I6e eeuw), dat van het Kruisofficie alleen
de Metten geeft.
42 Hymnus "SALVE CRUX SANCTA, SALVE MUNDI GLORIA"
Salve, Crux sancta, salve, mundi gloria
vera spes nostra, vera ferens gaudia;
signum salutis, salus in periculis;
vitale lignum, vitam portans omnium.
Te adorandam, te Crucem vivificam,
in te redempti, dulce decus saeculi,
semper laudamus, semper tibi canimus;
per lignum servi, per te, lignum, liberi.
Originale crimen necans in Cruce,
nos a privatis, Christe, munda maculis.
Humanitatem miseratus fragilem,
per Crucem sanctam lapsis dona veniam.
Protege, salva, benedic, sanctifica
populum cunctum Crucis per signaculum.
Morbos averte corporis et animae.
Hoc contra signum nullum stet periculum.
Laus Deo Patri sit in Cruce Filii,
laus coaequali sit Sancto Spiritui.
Civibus summis gaudium sit angelis;
honor sit mundo Crucis haec Inventio/Exaltatio/veneratio.

122 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Hij stamt van Heribert van Rothenburg, die c. 1030 bisschop van
Eichstatt was. Deze hymne was o.a. bij de Dominicanen en de Windesheimers
in gebruik43. Hij kan dus van de Dominicanen zijn
overgenomen zoals veel in onze Liturgie.
Deze eenheid in tekst van het officie is geen toeval. In de 15e
eeuw hebben namelijk de Generale Kapittels met klem aangedrongen
op eenheid in de Liturgie en dit ook bij gelegenheid van de jaarlijkse
visitaties laten controleren44. Eenzelfde uniformiteit constateerde
E. Overgaauw bij zijn studie van de ,, libri ordinarii" (boeken
voor het gebruik van de kapitteldienst (officium capituli) na de
Priem in gebruik bij de Kruisheren45.
Behalve de hymne ontleende het Kruisofficie ook de antiphonen,
de responsoria en de verzen alsook de psalmen in de Metten aan het
feest van Kruisverheffing. Dit lijkt mij een karakteristiek gegeven
voor de wijze waarop de Kruisbroeders in hun Liturgie het mysteri-
um Crucis vierden.
Ter illustratie volgen hier enige teksten uit het Kruisofficie:
Invitatorium:
,,Komt, laat ons de Heer, de Koning aanbidden,
die door het Kruisgeheim de wereld verlost heeft''46
Hymne: de eerste en tweede strophe van ,,Salve, Crux sancta" :
,,Gegroet, heilig kruis, gegroet 's werelds roem,
onze ware hoop, gij brengt ons de ware vreugde,
teken van heil, redding in gevaar,
Levensboom, die aller leven draagt.
Gij, vererenswaardig, levenwekkend Kruis,
aan u zijn wij verlost, lieflijk sieraad der wereld.
Wij prijzen en bezingen u zonder ophouden.
Door het hout slaaf geworden, zijn wij nu door u, o Kruis,
vrij"47.
43 Cf. G. Dreves-Cl. Blume, Analecta Hymnica Medii Aevi, vol. 50, nr. 223, p. 291.
44 Cf. Definities ... 1450, p. 92; 1457, p. 105; 1464, p. 122; 1470, p. 136.
45 Cf. E.A. Overgaauw, Het officium capituli en de kapittelboeken van de Kruisheren,
Clairlieu 1987, p. 53-87.
46 ,,Regem Dominum, qui per Crucis mysterium redemit mundum, venite, adoremus".
47 Cf. de volledige Latijnse tekst van deze hymne in voetnoot 42.

2e resp. in de Metten:
HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 123
,,Ziet het kruis des Heren, vlucht vijandelijke
machten. Overwonnen had de leeuw van Juda, de wortel van
David.
Vers: O gezegend Kruis, waaraan de Koning van de engelen
de triomf behaalde " 48.
Ant. in de Lauden:
,,O groots werk der Iiefde. De dood stierf toen, toen op het
Kruis het Leven stierf" 49.
Ant. bij Benedictus:
,,Gij alleen (o heilig Kruis) zijt boven alle cederhout verheven.
Aan u heeft het Leven der wereld gehangen, aan u
heeft Christus getriomfeerd en door zijn dood voorgoed de
dood overwonnen''50.
Karakteristiek zijn ook de antiphonen en het vers voor de commemoratio
Crucis in de Paastijd, die in de handschriften onmiddellijk
na het Kruisofficie gegeven worden:
bij de Vespers:
bij de Laudes:
,, Hij nam zijn Kruis op zich Die de macht van de onderwereld
vernietigde, met macht gewapend verrees Hij op de derde
dag, alleluia"51.
,,De Gekruisigde verrees uit de dood en verloste ons, al
leluia"52.
Vers: ,,Verkondigt aan de volkeren, alleluia; dat de Heer regeert
vanaf het Kruishout, alleluia" 53.
Dit laatste vers is gedeeltelijk een ontlening aan Ps. 96/95, 10, gedeeltelijk
een toevoeging in de eerste eeuwen van het Christendom.
Aan het psalmvers (naar de Vulgaat): ,,Dicite in nationibus, quia
48 ,,Ecce Crucem Domini, fugite partes adversae. Vicit leo de tribu Iuda, radix David".
(Versus) O Crux benedicta, in qua triumphavit Rex angelorum".
49 ,,O magnum pietatis opus! Mors mortua tune est, quando in ligno mortua Vita fuit".
50 ,, Super omnia ligna cedrorum tu sola excelsior, in qua Vita mundi pependit, in qua
Christus triumphavit et mors mortem superavit in aeternum''.
51 ,,Crucem suam subiit, qui infernum confregit. Armatus est potentia, surrexit die tertia,
Alleluia".
52 ,,Crucifixus surrexit a mortuis et redemit nos, Alleluia, alleluia".
53 ,,Dicite in nationibus, Alleluia, quia Dominus regnavit a ligno, Alleluia".

124 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Dominus regnavit'' is klaarblijkelijk al in de tweede eeuw toegevoegd
,, a ligno " en dit ,, a ligno'' werd geduid als ,, vanaf het Kruishout'.
De apologeet Justinus (c.100 - c.165) verwijt c. 150 de Joden (ten
onrechte) dat ze in hun tekstrecensie van Ps. 96/95,10 de woorden
„ vanaf het Kruishout" bewust hebben weggelaten. Justinus zelf zag
in dit psalmvers een voorzegging van Christus' overwinning door Zijn
kruisdood54. Ook Tertullianus blijkt c. 200 deze versie ,,quia Do
minus regnavit a ligno" te kennen. Ook hij ziet daarin een aanduiding
van het Kruis55. Deze tekst en uitleg vinden we ook bij Augustinus56
evenals bij vele andere Westerse Kerkvaders57. Zo is het
te verklaren dat Venantius Fortunatus, met deze traditie vertrouwd,
in zijn ,, Vexilla Regis'' dichten kon58:
,, Vervuld is nu wat David eens
in een betrouwbaar lied bezong
de volkeren voorzeggend:
God regeert vanaf het Kruishout'.
Samenvattend kunnen we zeggen: de hymne, de antiphonen,
responsaria en verzen van het Kruisofftce op de Vrijdagen zijn ontleend
aan het feest van KruisverhefEing c.q. Kruisvinding. Zij bezingen
de ,, gloria Crucis". De liturgie viert in een dankbare, vreugdevolle,
ja triomfantelijke stemming het geheim van onze Verlossing
door Christus aan het Kruis. Nu zouden we wellicht spreken van de
viering van het ,, Pascha-mysterie ". Tevens is de liturgie een hulde
aan de reliek van het ,,ware" Kruis. Beide aspecten der liturgie voe-
ren ons terug naar Jerusalem, de plaats van kruisiging en opstanding,
de plaats ook waar eeuwenlang de reliek van het H. Kruis vereerd
werd. Daar is de Kruisliturgie ontstaan. Vandaar verspreidde zij zich
in Oost59 en West. Reeds keizerin Helena zou op haar landgoed
54 Justinus Martyr, Dialogus cum Tryphone 73, 1-2, ed. E. Goodspeed, p. 182-183.
55 Tertullianus, Adversus Marcionem III, 19, CCL I, p. 533-534.
56 Augustinus, Enarrationes in Ps 95 (CCL 39, p. 1350).
57 Cf. G. Reijners, The terminology of the Holy Cross in early Christian Literature, as based
upon Old Testament Typology (Graecitas Christianorum primaeva 2), Nijmegen 1965, p.
36-37 en 86-87.
58 ,,Vexilla Regis", vierde strophe:
Impleta sunt quae concinit
David fldeli carmine,
dicendo nationibus:
regnavit a ligno Deus.
59 Cf. B. Bornert, La celebration de la sainte Croix dans le rite byzantin, in La maison-Dieu
75, 1963, p. 92-108.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 125
,, in Sessorianis'' te Rome een kerk voor de relieken van de kruisiging
hebben laten bouwen met de veelbetekende naam ,, Santa Croce in
Gerusalemme''. Vanuit Rome verspreidde zich de Kruisliturgie en de
Kruisverering over West Europa60.
In zijn artikel over het Kruis in de Romeinse liturgie merkt P. Jounel
terecht op61: ,, La liturgie de la sainte Croix est avant tout une li
turgie de gloire''.
Deze indruk wordt door ons onderzoek van de inhoud der lessen van
het Kruisofficie nog bevestigd. Wei was hier blijkbaar aan de afzonderlijke
conventen een grote mate van vrijheid toegestaan, zoals we als
aangestipt hebben.
Hs. 18, afkomstig uit Hohenbusch, geeft een serie van tienmaal drie
lessen. Het Udens brevier heeft slechts drie lessen, die echter verschillen
van die van Hohenbusch. Het gedrukte brevier van 1625 geeft veertien
maal twee lessen; viermaal zijn het dezelfde als die van Hohenbusch,
de andere tienmaal verschillende. Ofschoon een diepgaand onderzoek,
vooral naar het auteurschap, nog meer gegevens aan het licht kan brengen,
is nu toch al de algemene conclusie gewettigd: de inhoud van de
ze lessen bestaat uit:
ofwel een theologische beschouwing van het Kruismysterie
ofwel een typologische of allegorische duiding van het Kruis
ofwel een rhetorische verheerlijking van het Kruis.
Een diepere beschouwing van de smarten van de Gekruisigde ofwel
het wekken van gevoelens van medeleven vinden we er niet. Dit is
mijns inziens een belangrijk gegeven voor het bepalen van de aard van
onze Kruisspiritualiteit. Deze spiritualiteit herkennen we in de ons zo
vertrouwde Introitus van de Kruisfeesten: ,, Nos autem ... ". De tekst
ervan is geinspireerd op Gal 6,14 maar door latere generaties voor ons
verduidelijkt: ,, Wij moeten roemen op het Kruis van onze HeerJesus
Christus. In Hem in ons heil, ons leven en onze verrijzenis. Door Hem
zijn wij verlost en bevrijd''62. In deze tekst voelen we de nauwe band
tussen Christus en het Kruis. Het Kruis, symbool van de gekruisigde
en verrezen Heer, wordt hier als het ware met Hem geidentificeerd.
In die zin moet, meen ik, ook ons ordesdevies ,,In Cruce Salus"
geduid worden.
60 P. Jounel, La Croix dans la liturgie romaine, ib. p. 68-91.
61 P. Jounel, art.cit., p. 87.
62 Volledige tekst in het Latijn: ,,Nos autem gloriari oportet in Cruce Domini nostrijesu
Christi, in quo est salus, vita et resurrectio nostra; per quem salvati et liberati sumus".

126 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Andere Kruis- en Lijdensofficies
Bewust heb ik in de voorgaande bladzijden de eigen aard van onze
Kruisspiritualiteit, zoals die in het Vrijdagse Kruisofficie tot uitdruk-
king komt, zo benadrukt. Ook in verband met de verdere ontwikke-
ling. Want ook spiritualiteit is geen statisch gegeven, omdat ze in
mensen leeft, die kinderen van hun tijd en hun cultuur zijn.
Er begon zich namelijk in de Middeleeuwen in Europa een anders
gerichte spiritualiteit te ontwikkelen. De eerste symptomen daarvan
vinden we reeds bij Petrus Damiani (1007-1072). Duidelijk kenbaar
wordt ze voor ons in de preken van Bernardus van Clairvaux
(1090-1153). Als geen ander heeft Bernardus het geestelijk klimaat
van de Westerse Kerk in de eerste helft van de twaalfde eeuw bein-
vloed. In zijn geschriften komt een innige, mystieke vroomheid tot
uitdrukking, die zich op Christus in zijn mensheid, vooral in zijn lij-
den concentreert. Ook Maria speelde in zijn beschouwingen een grote
rol. Hoewel Bernardus geen directe invloed op de vormgeving van de
Kruisliturgie gehad heeft, heeft zijn benadering van het Christusge-
heim, zijn spiritualiteit, ook in onze Orde grote invloed gehad. C.
van Dal ondrzocht de invloed van Bernardus in ,, Vestis nuptialis''
van Petrus Pincharius63. P. van den Bosch schreef in zijn dissertatie
dat het aantal geschriften van Bernardus, dat door Kruisbroeders in
hun scriptoria overgeschreven was, dat van de werken van Augusti-
nus evenaarde64.
Een andere persoonlijkheid, die op deze ontwikkeling van de spi
ritualiteit zijn stempel gedrukt heeft, was Franciscus van Assisie
(1181-1226). De kern van zijn geestelijk leven werd gevormd door
de mystieke, gevoelvolle beschouwing van de gekruisigde Christus.
Ook zijn invloed is niet te onderschatten. Ze blijkt alleen al uit de
duizenden volgelingen, die in enkele tientallen jaren voor de ,,Fran-
ciscaanse beweging" gewonnen werden.
Voor de doorwerking van deze Franciscaanse spiritualiteit is Bona-
ventura (1217-1274) een belangrijke verbindingspersoon. Zijn
ascetisch-mystische geschriften waren ook buiten de eigen Orde zeer
63 Cf. C. van Dal, Sint-Bernardus' invloed op Pierre Pinchar o.s.c. (c. 1320-1382), in Citeaux
in de Nederlanden, Deel VIII, 1957, p. 165-180, Westmalle.
64 P. van den Bosch, Studien over de observantie van de Kruisbroeders in de vijftiende
eeuw, Diest 1968 (Clairlieu), p. 140-141.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 127
verbreid. Zijn handleiding voor het kloosterleven , Jtinerarium men
tis ad Deum'' was ook in vele kloosterbibliotheken der Kruisbroeders
te vinden65.
Voor de ontwikkeling van de Kruisspiritualiteit in een liturgisch kader
is zijn ,,Officium de passione Domini" belangrijk: een lijdens
officie, evenals het koorgebed over zeven getijden verdeeld. In deze
getijden geeft Bonaventura te overwegen, wat Christus op die zeven
uren, te beginnen op Witte Donderdag na het laatste avondmaal tot
op de avond van Goede Vrijdag geleden heeft66.
Typerend voor de geest van dit lijdensofficie is het afsluitende gebed
in de Complcjen67: ,,Geef, o Heer, wij bidden U, dat wij uit
diepe smart om uw lijden overvloedige tranen storten, met heel de
toewijding van ons hart uw lijden steeds bewenen, en het met brandend
verlangen in ons hart zo overwegen, alsof het nu eerst plaats
vond".
Dit lijdensofficie ademt een geheel andere geest als ons Kruisofficie
voor de Vrijdagen. Op gevoelvolle wijze richt het de aandacht
op het ,,bittere" lijden en de dood des Heren, ook in de Schriftlezingen.
Dit officie van Bonaventura heeft naar inhoud en vorm inspiratief
ingewerkt op andere Kruis- en lijdensofficies uit de Late Middel-
eeuwen.
Ook het geschriftje ,,De meditatione passionis Domini per septem
diei horas libellus" 68, dat nu eens aan Beda, dan weer aan Bernardus
of Bonaventura wordt toegeschreven, legt er sterk de nadruk op
dat men bij de afzonderlijke uren van het koorgebed aan die taferelen
uit het lijden des Heren moet denken, die zich op dat uur hebben
afgespeeld. Ook zal men daarbij de smarten van Maria niet ver-
geten.
De practijk die hier aanbevolen wordt, was ook in onze Orde niet
vreemd. Petrus Pincharius, de latere Prior Generaal, adviseert in zijn
,,Vestis nuptialis" c. 1360 de Kruisbroeders eveneens de overweging
65 P. van den Bosch, Observantie ..., p. 144.
66 Bonaventura, Opera omnia, ed. Quaracchi, deel. VIII, p. 152-158.
67 Bonaventura, Op. cit., p. 158: ,,Fac nos, quaesumus, Domine, passionis tuae compuctione
lacrimis abundare et tota cordis devotione ipsam passionem tuam semper plangere eamque
quasi recentem in ardenti desiderio retinere".
68 Cf. PL 94, 561-568.

128 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
van het Lijden des Heren met de zeven getijden van het koorgebed
te verbinden. Daartoe citeert hij het volgende vers69:
Haec sunt septenis propter quae psallimus horis:
Matutina ligat Christum, qui crimina purgat;
Prima replet sputis; causam dat Tertia mortis;
Sexta Cruci nectit; latus eius Nona bipartit;
Vespera deponit; tumulo Completa reponit.
De affectieve benadering van de persoon van Christus in Zijn menselijk
lijden wordt meer en meer bepalend voor de Westerse vroomheid.
Deze vroomheid werd ook gevoed door vele ,, Tractatus en
,,Meditationes de passione Domini" en door levensbeschrijvingen
van Christus, die in de Late Middeleeuwen het licht zagen, zoals o.a.
die van Michael van Massa (c. 1300). Het meest bekende ,,Vita
Christi" is dat van de Kartuizer Ludolphus van Sachsen (gest. 1378),
die de overwegingen van het lijden van Christus over zeven hoofdstukken
verdeelde naar de zeven getijden van het koorgebed70.
In zijn artikel ,,Einleitung in die Passionsliteratur in den mittelalterlichen
Kreuzherrenbibliotheken"71 somt P. van den Bosch een
groot aantal tractaten op, destijds aanwezig in de bibliotheken van
onze oude kloosters, die handelen over de verbinding van het koor
gebed met de overweging van het lijden en de dood van Christus.
Voor de Late Middeleeuwen geldt ongetwijfeld wat F. Vernet
schreef in: ,, La spiritualite medievale " : ,, Le Moyen Age eut la pas
sion de la Passion du Saveur" 72. Als kinderen van hun tijd hebben
ook de Kruisbroeders in de Late Middeleeuwen en nog lang daarna
de invloed van deze ontwikkeling in de spiritualiteit ondergaan.
In de geschiedenis van het Kruisofficie moeten we ook een eigen
plaats inruimen voor de zogenaamde ,,getijdenboeken" (horaria/horae),
de oudste ,, kerkboeken " der leken, die ons vooral uit
69 Cf. ,,Vestis nuptialis" in de bewerking van Aegidius dc Vreese, Keulen 1639, p- 49.
Godefridus van Lit, Prior van Venlo, herhaalt in ,,Lucerna splendens", een commentaar op
de constitutes, Keulen 1632, p. 19 hetzelfde advies en geeft hetzelfde citaat als Pincharius.
70 Cf. W. Baier, Untersuchungen zu den Passionsbetrachtungen in der ,,Vita Christi des
Ludolf von Sachsen", Analecta Cartusiana 44, 3 delen, Salzburg 1977. De tekst dezer medidaties
vinden we in deel I, c. 58-68, p. 142-147.
71 Cf. Clairlieu 1980, p. 13-37, vooral p. 24.
72 F. Vernet, La spiritualite medievale, Paris 1929, p. 82 (geciteerd uit: Dictionnaire de
spiritualite II, c. 2579 s.v. ,,Croix".

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 129
de vijftiende en zestiende eeuw bewaard zijn73. Zoals al eerder opgemerkt
is, waren de leken in de Vroege Middeleeuwen bij de liturgie
,,toehoorders" geworden. Hun eigen gebed bestond uit het
Onze-Vader en het Wees-gegroet, een kort schietgebed en het persoonlijk
gebed dat uit het hart opwelde. We mogen daarbij ook niet
vergeten dat de meeste leken lezen noch schrijven konden.
Met de opkomst van de steden in de Late Middeleeuwen kwam
hierin echter verandering. De burgers van de steden voelden zich binnen
hun stadsmuren politiek sterk. Hun verlangen ging uit naar meer
algemene ontwikkeling en betere vakbekwaamheid. Ook hun religieuze
aspiraties reikten verder. Zo werden in de Late Middeleeuwen
getijdenboeken op de markt gebracht ten dienste van leken. De
naam „ getijden-boek " duidt er al op dat het liturgisch gebed der
geestelijkheid en der monniken als model genomen werd. De oudste
zijn nog in het Latijn gesteld, de taal van de Kerk.
De oudste, die meestal op bestelling gemaakt werden, zijn nog
met de hand geschreven en dikwijls met prachtige miniaturen verlucht74.
Alleen de adel en rijke kooplieden konden zich zulk een kerkboek
veroorloven. Door de uitvinding van de boekdrukkunst kwam daarin
verandering en konden ook gegoede burgers zo'n getijdenboek kopen.
Naar inhoud bestaan ze uit75: een kalendarium, de meest bekende
gebeden zoals: Onze-Vader, Wees-gegroet, Ere zij de Vader
..., Credo, Gloria, Te Deum, verder een of meer (verkorte) getijden
ter ere van O.L. Vrouw, de H. Geest of het H. Kruis, de zeven
boetpsalmen, de litanie van alle Heiligen en het dodenofficie.
Geleidelijk aan verschenen ook uitgaven van deze getijdenboeken
in de landstaal. Zo heeft Geert Groote, de vader van de Moderne
73 Cf. L. Daniels, Van den seven Ghetijden der Passien onses Heren, in: Ons geestelijk erf
16, 1942, p. 186-235.
J. Stadlhuber, Das Laienstundengebet vom Leiden Christi in seinem mittelalterlichen Fortleben,
in Zeitschrift fur katholische Theologie 72, 1950, p. 282-325.
B. Spaapen, Middeleeuwse Passiemystiek, in Ons geestelijk erf, 35, 1961, p. 167-185.
Fr. Gorissen, Das Stundenbuch im rheinischen Niederland, in Studien zur klassischen Musikund
Literaturgeschichte (Beitrage zur rheinischen Musikgeschichte 75), Keulen 1968, p. 63-109.
G. Achten, Das christliche Gebetbuch im Mittelalter. Andachts- und Stundenbiicher in Handschrift
und Friihdruck, Berlin, 19872, p. 7-44.
74 Dat de belangstelling voor deze getijdenboeken ook in onze tijd nog groot is, blijkt o.a.
uit de drukbezochte tentoonstellingen van liturgische handschriften en getijdenboeken in:
Bonn, Wissenschaftszentrum 1988
Utrecht, Catherijnenconvent 1990-1991
Keulen, Diozesanmuseum 1992-1993
Liturgie und Andacht im Mittelalter. (Bibliotheca apostolica vaticana).
75 Cf. Gorissen, Stundenbuch ..., p. 65-66.

130 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Devotie, c. 1380 een Middelnederlandse bewerking van eert Latijns
liber horarum geschreven, die in de Nederlanden en in West-
Duitsland (Niederrhein) zeer verbreid was. Daarin geeft hij ook getijden
van het H. Kruis; langere die grote overeenkomst vertonen
met het Iijdensofficie van Bonaventura, kortere, die voor persoonlijk
gebruik bedoeld waren76.
De korte getijden van het H. Kruis werden blijkbaar ook in onze
kloosters privaat gebeden. We vinden ze o.a. in twee handschriften,
afkomstig uit het vroegere Kruisbroederklooster in Keulen77 en in
een handschrift uit Diisseldorf78. Het kernstuk van dit Kruisofficie
wordt gevormd door de hymne ,, Patris sapientia " 79, die zou gedicht
76 Ib., p. 99-100.
77 Nu in het Stadtarchiv Koln GB 8, 69, fol. 10v-12v (Aphose 999) en GB W 1250, fol.
185M88v (Aphose 1002).
78 Nu in de handschriftenafdeling van de universiteitsbibliotheek in Diisseldorf C 68, fol.
69r-72r.
79 Hier volgt de tekst van de zeer verbreide hymne ,, Patris sapientia'', zoals te vinden in
Dreves-Blume An.Hymn., deel 30, nr. 13, p. 32-34. Er zijn in de Kruisherenhandschriften kleine
varianten:
Patris sapientia, veritas divina,
Deus homo captus est, hora matutina.
A notis, discipulis cito derelictus,
Iudaeis est venditus, traditus, afflictus.
Hora prima ductus est Jesus ad Pilatum.
Falsis testimoniis multum accusatum
in collo percutiunt, manibus ligatum,
vultum Dei conspuunt, lumen caeli gratum.
Crucifige damitant hora tertiarum.
Illusus induitur veste purpurarum.
Caput eius pungitur corona spinarum.
Crucem portat humeris ad locum poenarum,
Hora sexta Jesus est Cruci condavatus
et est cum latronibus pendens reputatus.
Prae tormentis sitiens felle saturatus,
agnus crimen diluit sic ludificatus.
Hora nona Dominus Jesus exspiravit.
Eli damans animam Patri commendavit.
Latus eius lancea miles perforavit.
Terra tune contremuit et sol obscuravit.
De Cruce deponitur hora vespertina.
Fortitudo latuit in mente divina.
Talem mortem subiit vitae medicina.
Heu corona gloriae iacuit supina.
Hora completorii datur sepulturae
corpus Christi nobile, spes vitae futurae.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 131
zijn door Paus Johannes XXII (1316-1334). Deze hymne is over de
zeven getijden van het officie verdeeld. Aan de voor ieder ,,uur"
toepasselijke strophe van deze hymne gaat als inleiding vooraf:
,, Christus Dominus noster factus est pro nobis obediens usque ad
mortem, mortem autem Crucis" (vgl. Phil 2,8). Na de toepasselijke
strophe van de hymne volgt het vers: ,, Adoramus te, Christe, et benedicimus
tibi, quia per (sanctam) Crucem tuam redemisti mundumM,
met de toevoeging: ,,Qui passus est pro nobis, miserere no
bis". Als afsluiting van het ,,uur" volgt dan het gebed80: ,,Heer
Jesus Christus, Zoon van de levende God, stel uw lijden en kruisdood
tussen uw oordeel en mijn ziel nu en bij haar heengaan (uit het lichaam).
Gewaardig u, de levenden genade en barmhartigheid te
schenken, de overleden gelovigen rust en vergiffenis, de Kerk vrede
en eendracht en ons, arme zondaars, leven en eeuwige vreugde ..."
Bij de Vespers vinden we echter in deze handschriften het ons uit de
vroegere liturgie van het Triduum sacrum bekende gebed81: ,,2ie
op uw gemeenschap hier (verzameld), wij bidden U, Heer, voor wie
onze Heer Jesus Christus zich zonder aarzelen in de handen van
schuldigen overgeleverd heeft en de marteling van het Kruis heeft
ondergaan". Naar inhoud en stemming wijken deze korte getijden
van het H. Kruis sterk af van het op de Vrijdagen in het koor gebruikelijke
Kruisoffkie. Zij liggen veel dichter bij de volksdevotie, die
zich in de late Middeleeuwen, zoals we reeds vermeld hebben, bij
voorkeur verdiepte in het menselijke lijden van Christus en dat van
de Moeder van smarten.
Ook in de beeldende kunst van die tijd vindt deze gevoelvolle spiritualiteit
onmiskenbare uitdrukking. Denken we aan de smartelijke
gelaatstrekken van Christus op de kruisbeelden uit die tijd, aan de
Conditur aromate, complentur Scripturae.
Iugis sit memoriae mors haec mihi curae.
Has horas canonicas cum devotione
tibi, Christe, recolo pia ratione,
ut, qui pro me passus es amoris ardore,
sis mihi solatium mortis in agone.
80 Latijnse tekst van deze oratio: ,,Domine Jesu Christe, fill Dei vivi, pone passionem, cru
cem et mortem tuam inter iudicium tuum et animam meam nunc et in exitu eius, et largiri
digneris vivis gratiam et misericordiam, fidelibus defunctis requiem et veniam, ecclesiae pacem
et concordiam, nobis autem, miseris peccatoribus, vitam et laetitiam sempiternam . "
Latijnse tekst van deze oratio: ,,Respice, quaesumus, Domine, super hanc familiam tu
am, pro qua Dominus noster Jesus Christus non dubitavit manibus tradi nocentium et Crucis
subire tormentum ..."

132 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
beelden van Christus ,,op de steen" of als ,,Man van smarten" (ec-
ce homo), aan de beeltenis van Maria met het dode lichaam van haar
Zoon op haar schoot82.
Het Generaal Kapittel schreef in 1504 het feest ,,compassio gloriosae
Virginis" op Vrijdag na Beloken Pasen verplichtend voor83,
een teken dat deze ontwikkeling in de Orde algemeen erkenning
vond.
In een handschrift afkomstig uit ons klooster in Keulen84 vinden
we korte getijden ,,De compassione gloriosae Virginis Mariae". Elk
,,uur" eindigt met het gebed dat vroeger in aansluiting aan het
,,Haec est praeclarum vas" gebeden werd85. Dit is een gebed tot
Christus, waarin Maria, de Moeder van smarten, om haar voorbede
gevraagd wordt, nu en in het uur van onze dood (Interveniat pro nobis
...). Interessant is in het Keulse handschrift de toevoeging aan het
einde: niet alleen een zwaard van droefheid heeft: Maria's hart doorboord,
maar Christus1 verrijzenis deed in Maria's hart een nieuw lief-
devuur opstijgen.
Diezelfde affectieve, op de mensheid van Christus betrokken
vroomheid, vinden we ook in de vele gebeden uit die tijd, die gewijd
zijn aan de overweging van Christus1 lijden en sterven en aan het me-
delijden van Maria. In meerdere artikelen in Clairlieu zijn een aan-
tal van deze gebeden bijeengebracht, die A. van de Pasch uit vele
handschriften van Kruisherenbibliotheken verzameld had86.
Deze ontwikkeling in de spiritualiteit stelt ons echter voor een pro-
bleem: We constateren namelijk gelijktijdig in onze Orde twee richtingen
in haar Kruisspiritualiteit. De ene, de traditionele, vindt haar
neerslag in de officiele liturgie. Zij beleeft dankbaar en vreugdevol
82 In Duitsland wordt deze afbeelding van Maria ook ,, Vesperbild " genoemd. Dit herinnert
nog er aan dat tijdens de Vespers de depositio Christi de Cruce herdacht werd.
« Cf. Definities ... 1504, p. 231.
84 In Stadtarchiv Koln, GB 4, 158, fol. 18r +v.
85 De tekst van deze oratio volgens dk handschrift luidt: ,,Interveniat pro nobis, quasumus,
Domine Jesu Christe, nunc et in hora mortis nostrae apud tuam clementiam gloriosissima
virgo Maria, mater tua, cuius sacratissimam animam in hora benedictissimae tuae passionis
doloris gladius pertransivit et in resurrectione tua novus amor ascendit..."
Cf. A. van de Pasch, Godsvrucht in de handschriften der Kruisheren, in Clairlieu 1980, p.
8-11.
86 Cf. A. van den Pasch, Godsvrucht .... Clairlieu 1978, p. 137-148; 1979, p. 89-100;
1980, p. 3-11; 1981, p. 73-87.
A. van Asseldonk, Middeleeuwse gebeden in Udens I6e eeuws brevier, in Clairlieu 1954, p.
17-38.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 133
het Verlossingsmysterie als Christus' overwinning op duivel, zonde en
dood. Voor haar is de Kruisdood onafscheidelijk verbonden met de
Verrijzenis: ,,Crucifixus surrexit a mortuis et redemit nos, alleluia".
Dit was de zienswijze en beleving van de Kerkvaders, die het Oosten,
sterker vasthoudend aan de traditie, steeds bewaard heeft87. Daarnaast
kwam in het Westen in de Middeleeuwen een andere spiritu
aliteit op, die zich meer op de mensheid van Christus richtte vooral
op zijn bitter lijden en sterven. Dit lijden ontroerde het hart van
de Middeleeuwse mens ten diepste en bracht hem spontaan tot gevoelens
van mede-lijden en wederliefde. Deze spiritualiteit had een
sterk affectief karakter, zij raakte het hart van de mens. Ze was sterk
persoonlijk, subjectief. Klaarblijkelijk heeft ze in de Late Middeleeu
wen en nog lang daarna velen (priesters en leken) erg aangesproken.
Deze vonden daarin een uitdrukking van hun eigen religieuze gevoelens.
Het waren ook de meer devotionele vormen van godsvrucht, die
deze behoefte het best bevredigden. Zo vinden wij naast het privaat
bidden van de kleine getijden van het H. Kruis ook vele gebeden tot
de lijdende Christus, o.a. een gebed dat nog van Paus Gregorius de
Grote (c.54O - 604) zou stammen en met vele aflaten verrijkt was.
Verder gebeden tot de vijf H. Wonden en tot de Moeder van smar
ten. In het kader van deze spiritualiteit ontstaan in de zestiende eeuw
de eerste ,, Kruiswegen'', in het begin in de open lucht, ook dikwijls
met zeven ,, staties''.
Bij deze ,,nieuwe" richting in de spiritualiteit ligt er gevoelsmatig
een grote afstand tussen Goede Vrijdag en Pasen.
De spiritualiteit van de katholieke hervorming
De Reformatie betekende een scheuring in de Kerk en een breuk in
haar geschiedenis. Het concilie van Trente (1545-1563) bracht gelukkig
binnen de Katholieke Kerk een diepere bezinning op de geloofsinhoud
en schiep de voorwaarden voor de zo nodige hervorming in ,, hoofd en
leden". Deze katholieke hervorming, de zog. Contrareformatie, voerde
tot een verdieping van geloofsbeleving, van spiritualiteit.
Ter bevordering van dit geestelijke leven werd er, begunstigd door
de boekdrukkunst, een overvloed aan kerkboeken op de markt ge-
87 Cf. B. Spaapen, Middeleeuwse Passiemystiek ...p. 172-174.

134 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
bracht. Maar vergeleken met de ,,getijden-boeken" was de inhoud
van deze kerkboeken anders geworden. Wij vinden daarin — in de
landstaal — de voomaamste gebeden: het Onze-Vader, het Weesgegroet,
de geloofsbelijdenis der Apostelen, een opsomming van de
voomaamste geboden, Communie- en Biechtgebeden alsook gebeden
voor persoonlijke devotie. De getijden, ook die van het H. Kruis zijn
er uit verdwenen. Zoals uit de inhoud en het karakter van deze ge
beden blijkt, staat de mens als individu nu veel sterker in het middelpunt,
niet meer het menselijke leven en lijden van Christus.
Christus is nu de Leraar geworden, die de mensen onderricht, hoe ze
als Christen moeten leven88. De spiritualiteit was nu veel meer individueel
gericht. Daar deze ontwikkeling ook voor de kloosterpoort
geen halt hield, lijkt het mij dienstig er hier wat uitvoeriger op in te
gaan, ook voor een beter begrip van de ontwikkeling van onze eigen
spiritualiteit.
In het begin van dit artikel hebben we gezien dat het streven van
de Christenen in de eerste eeuwen was: door vijf gebedstijden twee
gemeenschappelijke en drie private — naar apostolische traditie —
de gehele dag te heiligen. De inhoud van de twee gemeenschappe
lijke gebedstijden werd gevormd door: Schriftlezingen, het zingen
van psalmen en hymnen, een onderrichting en een vermanend woord
en soms door de viering der Eucharistie. Bij de drie private gebedstij
den was een gedachtenis aan het lijden en de Kruisdood des Heren
opgenomen. Na de Kerkvrede (313) hebben geleidelijk aan monniken
en clerici het gemeenschappelijk gebed, dat eigenlijk voor alle
Christenen bedoeld was, als hun speciale opdracht overgenomen. In
de kloosters werd het tot zeven gebedstijden uitgebreid, waarin ook
de private gebedstijden opgenomen waren. Het was dit gemeenschappelijk-God-lofzingen,
dat het levensritme der kloosters bepaalde.
,,Niets mag voorrang hebben op het koorgebed", schreef Benedictus
in zijn regel89. Men leefde in de kloosters als het ware de ge
hele dag in een sfeer van gebed, gevoed door de liturgie en de lec
tio divina, en mogelijk gemaakt door het stilzwijgen. Vaste tijden
voor meditatie waren niet voorgeschreven. Benedictus neemt zelfs in
88 Cf. J. Stadlhuber, Das Laienstundengebet vom Leiden Christi ..., p. 316-322.
89 ,,Nihil open Dei praeponatur", Reg. Ben. 43, ed. cit., p. 136.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 135
zijn regel de bepaling op dat de tijd voor het persoonlijk gebed (tijdens
het koorgebed) kort gehouden moet worden90.
De Middeleeuwse Ordes hebben van de monniken deze vorm van
koorgebed overgenomen. Ook bij de Kruisbroeders werd de dagorde
door de tijden voor het koorgebed bepaald. De definities van de
Generale Kapittels ruimen een grote plaats in voor bepalingen over
het koorgebed (viering van feestdagen en rubrieken). Ook het eerste
hoofdstuk van onze oude constituties (tot en met de uitgave van
1962) was aan het koorgebed gewijd. Zo behield onze Orde vanaf de
Middeleeuwen tot ver in de Nieuwe Tijd een overwegend contemplatief
karakter.
Waarom beklemtoon ik dit zo sterk ? Omdat zich in de zestiende
eeuw in de gebeds-spiritualiteit een duidelijke kentering manifesteert.
Ik zou het een trend tot individualisme willen noemen. Bij de veranderingen
in de inhoud van de kerkboeken heb ik er al op gewezen.
Bij dit proces hebben de Jesui'eten een belangrijke rol gespeeld. Ig
natius van Loyola (c. 1495-1556) wilde geen Orde stichten in de traditionele
zin, zoals Benedictijnen of Dominicanen. Hij wilde een
,,mobiele compagnie". Daarom zag hij af van het gemeenschappelijk
koorgebed en een eigen ordeskledij. Hij legde andere accenten:
methodische meditatie, algemeen en bijzonder gewetensonderzoek,
retraite op gezette tijden en de keuze van een geestelijk leidsman. Zo
wilde hij de leden van zijn ,,societeit" voorbereiden op hun apostolische
taak ,,ad maiorem Dei gloriam". Zo werden de Jesuieten tot
sterke persoonlijkheden gevormd. Zij hebben de spiritualiteit in 'de
Kerk van de Contrareformatie in sterke mate beinvloed, vooral ook
door hun ,, colleges" en aan de universiteiten.
Vele andere religieuze gemeenschappen, die in de zestiende en zeventiende
eeuw, ja zelfs nog later gesticht zijn, hebben zich op de
ze Ignatiaanse spiritualiteit gebaseerd en veelal de structuur van de
,,Societas Jesu" als richtsnoer genomen. Deze nieuwere gemeen
schappen kozen zich veelal een speciale geestelijke of maatschappelijke
nood als doelstelling, o.a. zieken- of bejaardenzorg, onderwijs
of verwaarloosde jeugd, of ook de bevordering van een speciale devotie
(bijv. van het H. Hart). Men voelt hier duidelijk een andere
mentaliteit als bij de oude of Middeleeuwse Ordes. Deze hadden
door hun gemeenschappelijk koorgebed, over de gehele dag gespreid,
90 Reg. Ben. 20, ed. cit., p. 106.

136 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
een sterkere binding aan de gemeenschap en een meer monastieke
sfeer behouden91.
Dat wil echter niet zeggen dat de Jesui'eten de spiritualiteit in de
oudere Ordes niet beinvloed hebben. Zo hebben bijv. de Franciscanen
in 1594 de meditatie als gemeenschappelijke geestelijke oefening
ingevoerd. Ook in onze Orde bepaalde het Generaal Kapittel van
1614 dat alien voor de Priem en na de Completen minstens een
kwartier aan meditatie moesten besteden92. Daar deze bepaling in
de constituties van 1660 in het hoofdstuk ,,De officio ecdesiae" is
opgenomen93, moet hier wel een gezamenlijke meditatie in de kerk
te houden, bedoeld zijn. Ook een jaarlijkse retraite werd in de Or
de voorgeschreven. Het Generaal Kapittel van 1673 legde dit aan alle
conventen op94. In 1682 werd bepaald dat ieder lid van de Orde
jaarlijks gedurende acht dagen retraite moest houden95. Arnold
Hertzworms gaf in 1684 een handleiding voor de retraite uit met ver-
lokkende titel: ,,Vacantia vel vacatio sacra" 96.
Deze nieuwe richting in de spiritualiteit van religieuze gemeenschappen
heeft op de liturgie van het koorgebed geen directe invloed
gehad. De oudere Ordes hidden vast aan hun traditionele liturgie,
hoewel Rome na het concilie van Trente sterk aandrong op overna-
me van de Romeinse liturgie97.
De volksdevotie ging verder in de richting die we al in de Late
Middeleeuwen gesignaleerd hebben: een sterke affectieve vroomheid,
vooral bij het overwegen van Chrisms' lijden en sterven. Uit de devotie
tot de vijf H. Wonden is de H. Hartdevotie voortgekomen.
Uit de zeventiende eeuw zijn ons vele gedrukte publicaties van medebroeders
bewaard gebleven vooral op religieus gebied. Een daarvan
is het ,,0fficium sanctissimae Crucis" van Albertus Tonsorius98,
91 Cf. G.M. Oury, ,, Office divin" in Diet, dc Spir.XI, c. 685-706 (1982).
92 Definities ... 1614, p. 435.
93 Cf C.R. Hermans, Annales canonicorum regularium S. Augustini, Ordinis sanctae Cru
cis, 's Hertogenbosch 1858, in deel III, p. 263. Deze tekst is overgenomen in de uitgave van
de constituties van 1868, p. 37.
94 Cf. Definities ... 1673, pp. 496-497.
95 Cf. Definities ... 1682, p. 506; 1686, p. 509; 1721, p. 518.
96 A. Hertzworms, Vacantia vel vacatio sacra, Luik 1684.
97 A. van Asseldonk, Het brevier van de Kruisheren, Clairlieu 1944 passim.
98 A. Tonsorius, Officium sanctissimae Crucis, Roermond 1656. Het jaartal van de tweede
uitgave is ook nog in een chronicon vastgehouden:
CresCat gLorla sanCtlsslMae CrVCls Chrlstl (1661)

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 137
een Kruisbroeder uit het Roermondse convent. Dit Kruisofficie was
in de eerste plaats bedoeld, zoals blijkt uit het voorwoord, voor Roer
mondse Katholieken, die blijkbaar op de Vrijdagen in de Vastentijd
zeven kerken in Roermond bezochten en in iedere kerk een van de
zeven getijden baden. In onze kloosterkerk (St. Cornelius) werden
de Vespers gebeden.
De opbouw van dit Kruisofficie is gebaseerd op Bonaventura's
,,Officium de passione Domini". In de hymnen, antiphonen,
responsaria, Schriftlezingen en gebeden werd het bittere lijden van
de Heer en het mede-lijden (compassio) van Maria overwogen. Dit
officie heeft ook een eigen ,,Te, Jesum, laudamus".
De hymnen der getijden eindigen alle met de strophe:
Sit laus Mariae filio
matrique collaudatio,
qui per Crucis consortium
nobis Crucis dent praemium.
De psalmen der afzonderlijke uren zijn samengesteld uit goed gekozen
verzen uit verschillende psalmen, die alle in verband met het
Kruislijden van de Heer geduid kunnen worden.
Het geheel maakt een zeer verzorgde, wel wat ,, overdadige " indruk.
In elk geval spreekt er een grote liefde tot de Gekruisigde uit
en tot de Moeder van smarten. Het is meer een lijdensofficie in de
trant van dat van Bonaventura als een Kruisofficie. Het zou interessant
zijn na te zoeken, welke andere bronnen behalve Bonaventura
door Tonsorius gebruikt zijn.
In de spiritualiteit van de zeventiende en achttiende eeuw stond
in het algemeen het individuele streven naar heiligheid door het ontvangen
der Sacramenten, door het beoefenen der deugden en door
devotionele practijken op de voorgrond, minder de gemeenschappelijke
liturgische vieringen.
Bovendien drong in de achttiende eeuw de rationalistische geest
van de ,,Verlichting" steeds meer in de kloosters door: Het houden
van Generale Kapittels en generate visitaties werd zeldzamer
(hoogstens eenmaal in de drie jaren) en tengevolge daarvan verminderde
het saamhorigheidsgevoel en de discipline in de kloosters.

138 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
De Franse Revolutie en de Napoleontische tijd betekenden dan
ook practisch het einde van het kloosterleven in West-Europa. On-
ze Orde, die alleen nog maar nederzettingen had in de Zuidelijke
Nederlanden en in West-Duitsland was gedoemd om uit te sterven.
Eigen of eigentijdse kruisspiritualiteit ?
Gelukkig is het niet tot uitsterven gekomen! Dat neemt echter niet
weg dat er toch een zekere discontinuiteit in de ordestraditie en dus
ook in de identiteit en spiritualiteit ontstaan is. De leemte van der-
tig tot veertig jaar betekende toch dat het doorgeven van een levende
traditie van dat wat de Orde altijd als waardevol beschouwd en be-
leefd had, uiterst moeilijk was geworden. Dat konden de vier nog
overgebleven Kruisheren van St. Agatha en Uden, die overigens ook
geen nieuwe leden mochten aannemen, alleen ook niet waar maken.
De numeriek veel sterkere groep, die na 1840 intrad en waarvan
meerderen al een opleiding tot wereldheer achter de rug hadden,
bracht toch een andere mentaliteit mee. Zij waren veel sterker op
pastorale activiteit gericht. Wei bestond er binnen de Orde nog een
zekere tegenstelling tussen het meer contemplatieve leven in Sint
Agatha en het meer op activiteit ingestelde leven in Uden " en de
nieuwe stichtingen in Diest (1845) en Maaseik (1855).
Toch heeft Henricus van den Wijmelenberg, die sinds 1841 com-
missaris generaal van de Orde was en in 1853 tot Magister Generaal
werd gekozen, zich bewust ingezet voor de bevordering van de
Kruisspiritualiteit, omdat hij daarin iets eigens van de Orde zag. Zo
verkreeg hij in 1845 op zijn verzoek van Rome voor de prioren de fa-
culteit om Kruiswegen te mogen oprichten 10°.
In 1848 kwam daar het privilege bij om de zeven zogenaamde
,,lijdensfeesten" tussen Septuagesima en de Passietijd, die o.a. bij
de Passionisten in gebruik waren, in het kalendarium van de Orde te
mogen opnemen101.
99 Cf. J. Scheerder, Henricus van den Wijmelenberg, een religieus emancipator in Oost-
Brabant 1800-1881, Tilburg 1976, p. 34-54; 136-144.
100 Cf. Hermans, Annales ..., Deel III, p. 653.
101 Cf.Ib., p. 654-655.
A. van Asseldonk, Brevier ..., p. 25-27.
Deze lijdensfeesten werden in 1914 door Rome geschrapt, in 1923 echter weer toegestaan.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 139
In 1856 heeft de Orde — op aandringen van Rome — het eigen
brevier opgegeven en het Romeinse brevier overgenomen. Wei mocht
de Orde de feesten Kruisvinding en Kruisverheffing als ,, duplex pri-
mae classis cum octava" vieren. Bovendien mocht de commemora-
tio Crucis in Laudes en Vespers op die dagen behouden blijven, waar-
op dit volgens de rubrieken was toegestaan102.
Met deze brevierverandering was ook het eigen Kruisofficie op de
Vrijdagen afgeschaft.
Dat de nieuw gekozen Magister Generaal de bestudering van de
ordesgeschiedenis belangrijk vond, blijkt uit zijn opdracht aan Dr.
C.R. Hermans, de rector van het stedelijk Gymnasium in 's Herto-
genbosch, om alle nog bereikbare documenten uit het rijke verleden
van de Orde te verzamelen en uit te geven. Dit resulteerde in de uit-
gave van de ,, Annales canonicorum regularium sancti Augustini, or-
dinis sanctae Crucis" 103 in 1858, de eerste vrucht van modern histo-
risch onderzoek inzake ordesgeschiedenis.
Ook bij andere Kruisheren leefde de overtuiging dat het hun op
dracht was de eeuwenoude Ordestraditie voort te zetten. Dit bleek
duidelijk op het Generaal Kapittel van 1868. Daar stemde de over-
grote meerderheid der ,, capitulares' ervoor om de constituties van
1660, die eigenlijk voor een meer contemplatief gericht kloosterleven
bedoeld waren, practisch ongewijzigd over te nemen104. Zo is de
uitgave van de constituties van 1868105 ,,quoad substantiam" de-
zelfde als die van 1660.
Toch bleef er in de Orde behoefte bestaan aan een duidelijke om-
schrijving van Kruisspiritualiteit. Een eerste poging tot formulering
is de verklaring van het Generaal Kapittel van 1914, die — verkort
weergegeven — hierop neerkomt: ,, Zoals andere ordes hun specia-
le doelstelling hebben, zo beroemt onze Orde zich erop in het bij-
zonder het Iijden en Kruis des Heren te vereren. Daarom dringen wij
er met klem op aan dat alle medebroeders met hart en ziel dikwijls
de goddelijke Liefde overwegen, die voor ons in het Iijden, de Won-
den en het Kruis des Heren zichtbaar geworden is ..., en om,
102 Cf. Annales ..., Ill, 683-684.
A. van Asseldonk, Brevier ..., p. 55-56.
103 Volledige titel en uitgave: zie opmerking 93.
104 Cf. J. Scheerder, van den Wijmelenberg ..., p. 226-229.
105 Volledige titel: Regula et Constitutiones cum Caeremoniali FF. Ordinis canonici sanc
tae Crucis, Gestel S. Michaelis 1868.

140 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
voor 2over mogelijk, dagelijks of in elk geval dikwijls de Kruisweg of
tot de H. Wonden te bidden" 106.
Het benadrukken van dit aspect van de Kruisspiritualiteit is vanuit
de ontwikkeling van de algemene spiritualiteit sinds de Late Midde-
leeuwen begrijpelijk, maar toch, naar ons aanvoelen, een eenzijdig
devotionele betoning van het lijdensaspect der Kruisspiritualiteit. De
Kruisspiritualiteit, zoals die in onze Orde in de Middeleeuwen beleefd
werd en ook in het Middeleeuwse KruisofGcie tot uitdrukking
komt, heeft een veel rijkere en een vreugdevolle inhoud.
Het nieuwe kerkelijke wetboek van 1917 maakte ook een aanpassing
van onze constituties noodzakelijk. In de nieuwe uitgave van
1925 107 werd voor het eerst een statuut opgenomen, dat een om-
schrijving van Kruisspiritualiteit geeft108: ,,Daar onze Orde als
tweede doel (finis secundarius) nastreeft dat alle medebroeders, ja al-
le mensen het H. Kruis en het Lijden des Heren vereren, alsook dat
in alien de liefde tot de lijdende Verlosser toeneemt, daarom moeten
onze medebroeders door overweging en beschouwing bij zichzelf,
door woorden, aansporingen en het goede voorbeeld te geven bij anderen
de devotie tot het H. Kruis en het Lijden des Heren wekken".
Of iedere medebroeder na 1925 zich in deze formulering herkende,
betwijfel ik. Er groeide in elk geval een ander levensgevoel, waarvan
men zich vooral in de naoorlogsjaren sterk bewust werd. De vraag
naar de zin van het lijden, die na al het leed en de ellende van de
Tweede Wereldoorlog zo schrijnend aangevoeld werd, bracht ook tot
een herbezinning op het Lijden van Christus.
Lijden is op zich geen doel, het kan slechts aanvaard worden als
middel tot iets positiefs, als loutering, als weg tot levensgeluk. Dit
106 Volledige tekst: ,,Sicut alii Ordines suum habent speciale devotionis ac cultus obiectum,
sic et Ordo noster gloriatur se specialius colere Passioncm et Crucem Domini nostri Je
su Christi. Quamobrem vehementer desideramus, ut omnes fratres praecipue corde et animo
saepius recogitent divinam Caritatem, nobis Passione, Vulneribus et Cruce Domini nostri Jesu
Christi manifestatam, singulis mensibus saltern unum diem specialius huic devotioni consecrent,
v.g. primam cuiusque mensis feriam sextam, et in quantum possibile quotidie vel saltern sae
pius Stationes Viae Crucis sequantur aut Coronam quinque Vulnerum Domini recitent, sc. dicant
in honorem uniuscuiusque Vulneris quinquies ,, Gloria Patri" et addant singula vice, i.e.
in totum quinquies, unum ,,Ave Maria" in honorem dolorosissimae Virginis Mariae".
107 Volledige titel: ,,Regula sancri Patris nostri Augustini episcopi et Consritutiones Codici
iuris conformatae cum Caeremoniali FF. Ordinis Sanctae Crucis", Rome 1925.
108 Tekst Nr. 25, p. 38: ,,Cum Ordo noster tamquam finem secundarium prosequatur, ut
fratres et omnes homines colant et venerentur Ss. Crucem et Passionem Domini nostri Jesu
Christi, et ut augeatur in omnibus amor Salvatoris patientis, hinc omnes confratres nostri turn
meditatione et contemplatione in semetipsis, turn verbis, adhortationibus et bono exemplo in
aliis excitent devotionem erga Ss. Crucem et Passionem Domini nostri Jesu Christi".

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 141
De Verrezen Christus met de wonden van zijn Kruislijden.

142 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Griekse voorstelling van de Verrijzenis uit de S. Marco in Venetie.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 143
geldt ook voor het lijden van Christus. Het kan slechts aanvaard worden
als weg tot Verlossing, tot Leven en Verrijzenis.
Dit aspect van de Kruisspiritualiteit benadrukte M. Vinken in zijn
voortreffelijk boekje ,,De spiritualiteit van de Kruisheren" 109, dat
in 1953 uitkwam. In datzelfde jaar wendde hij zich in een brief aan
Magister Generaal Dr. W. van Hees met het verzoek, het oude Kruis
officie, dat hem bekend was uit het ,,Udense brevier'1 van 1512 en
uit de gedrukte brevieruitgave van 1625 ,,in een of andere vorm"
weer in de Orde in te voeren no. In 1954 vestigden ook de Maaseikse
studiedagen opnieuw de aandacht op het eigen karakter van de
spiritualiteit van de Orde m. Zo is het te verklaren dat het Generaal
Kapittel van 1955 als votum uitsprak om in Rome aan te vragen, op
de Vrijdagen die daarvoor in aanmerking kwamen, het Kruisofficie
te mogen bidden112.
De confraters M. Vinken en A. van Asseldonk hebben zich ervoor
ingezet, teksten voor dit officie te zoeken (van Metten tot en met de
Noon). Slechts enkele teksten hebben zij aan het Middeleeuwse
Kruisofficie ontleend. Zij wilden vooral de persoon van Christus in
zijn verlossende Liefde centraal stellen. Na ampele besprekingen met
anderen werden als lessen genomen: gedeeltes uit de preken van St.
Augustinus over de Liefde en stukken uit recente encyclieken, o.a. uit
,,Mystici corporis" (1943) en „Mediator Dei" (1947).
Dit officie werd in Rome goedgekeurd, ook voor de Paastijd. Daardoor
wilde men uitdrukkelijk het levenwekkende aspect van het
Kruismysterie benadrukken, dat overigens ook in gekozen teksten tot
uitdrukking kwam.
Met ingang van 1 januari I960 werd dit officie verplichtend gesteld
op alle Vrijdagen die daarvoor in aanmerking kwamen (o.a. niet in
de Advent of in de Vastentijd). In het rondschrijven waarin de Ma
gister Generaal W. van Hees het bidden van dit officie voorschreef,
hield hij een warm pleidooi voor een goede verzorging van de Liturgie
als eerste taak van onze Orde113.
109 M. Vinken, De spiritualiteit van de Kruisheren, Antwerpen 1953, p. 59-62.
110 Archief van het Generalaat: brief 090-2-25.
111 Verslagboek van deze studiedagen: ,,Rond inhoud en beleving van de spiritualiteit der
Orde van het H. Kruis", Diest 1955.
112 Cf. Verslag van het Generaal Kapittel 1955 in Chronicon Curciferorum 11,1 p. 27.
1J3 Rondschrijven van Mag.Gen.Dr. W. van Hees, gepubliceerd in Chron. Crucif. 11,3, p.
291-296 (Nederlandse tekst) en p. 296-300 (Engelse tekst).

144 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
In het ,,Chronicon Cruciferorum" werd een interview met M.
Vinken over dit Kruisofficie afgedrukt114. Daarin betoogde deze uitdrukkelijk
dat het de bedoeling geweest was om in dit nieuwe offi-
cie vooral de verlossende liefde van Christus in het middelpunt te
stellen. Het gaat om de persoon van Christus; het Kruis is het sym-
bool van zijn Liefde tot het uiterste.
Ongeveer tegeiijkertijd vond de Kruisspiritualiteit in de vernieuwde
constituties van 1962 een nieuwe, en naar mijn mening betere formulering,
die overigens ook meer in de lijn van de oude traditie lag.
Bovendien kreeg zij een centrale plaats als eerste nummer van de
,,Distinctio prima". Deze tekst wil ik graag hier citeren, omdat hij
een synthese poogt te geven van ons Kruisherenleven en van de spi-
ritualiteit, waardoor dit leven gedragen wordt115:
,, Als reguliere kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis beloven
de Kruisbroeders (fratres) door de geloften van gehoorzaamheid,
zuiverheid en armoede een kloosterlijk leven te leiden, wetend
dat er geen ander heil is dan in het Kruis van onze Heer Jezus
Christus. Daarom zullen zij naar het voorbeeld van onze zalige Vader
Theodorus van Celles en zijn gezellen in eensgezinde liefde met
elkaar leven en met het goddelijk lofgebed een apostolisch leven in
dienst van de Kerk verbinden. Zij zullen een bijzondere verering
hebben voor de Verlosser, die ons door zijn Kruis gevoerd heeft tot
de vreugde van de kinderen Gods. Mogen dus alle Kruisbroeders zowel
bij zichzelf door het ,,goddelijke officie" en de meditatie, alsook
bij anderen door woorden, opwekkingen en het goede voorbeeld,
verering wekken voor het geheim van het levenbrengend Kruis".
Zo formuleerden onze constituties het in de uitgave van 1962. Dit
bredere zicht op het Kruismysterie dan dat in de constituties van
1925 vertoont een grote overeenkomst met de opvatting van het
,,Pascha-mysterie", zoals deze in de constitutie over de H. Liturgie
van het Tweede Vaticaans Concilie tot uitdrukking gebracht is. Dit
114 Cf. Chron. Crucif. 11,3, p. 213-220.
115 Constitutiones Ordinis canonici fratrum sanctae Crucis promulgatae anno 1962, in Acta
capituli generalis 1961, Diest 1962.. Tckst Nr. 7, p. 16-17: ,,Ut canonici regulares Ordi
nis sanctae Crucis fratres votis obedientiae, castitatis et paupertatis canonicam promittunt ducere
vitam, scientes non esse salutem nisi in Cruce Domini nostri Jesu Christi. Unde iuxta exemplum
bead Patris nostri Theodori Cellesii et sociorum in unitate caritatis viventes et cum laudibus
divinis vitam apostolicam in servitium ecdesiae coniungentes, specialem erga Redemptorem,
qui per Crucem suam in gaudium filiorum nos transtulit, colant devotionem. Hinc omnes
fratres turn divino o£5cio et meditatione in semetipsis, turn verbis, adhortationibus et bono
exemplo in aliis excitent venerationem erga vivificae Crucis mysterium''.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 145
concilie bracht het Verlossingsgeheim als volgt onder woorden116:
,,Het werk van de Verlossing der mensen ... heeft Christus onze
Heer, vooral volbracht door het Pascha-mysterium van zijn Lijden en
zijn Verrijzenis ... In dit mysterie heeft hij onze dood te niet gedaan
en ons leven hersteld door te verrijzen. Want toen Christus sluimerde
op het Kruis, is uit zijn Zijde het bewonderenswaardige sacrament
dat de Kerk is, voortgekomen'\
In deze formulering zijn de beide aspecten van het Verlossingsmysterie:
Lijden en Verrijzenis op een gelukkige wijze verenigd.
Beide aspecten moeten immers — ook in de Kruisspiritualiteit gelijktijdig
bedacht worden. Het is tenslotte het ene heilshandelen van
God in en door Christus.
Dit zicht op het geheim van de Verlossing is niet nieuw. Het werd
al in de tweede helft van de tweede eeuw op poetische wijze verwoord
in de homilie van Melito van Sardes ,,Over het Pascha" 117.
Het is de visie der Kerkvaders, die in de Oosterse kerk bewaard bleef,
maar in het Westen vanaf de Late Middeleeuwen, vooral in de devotionele
vroomheid, een sterk eenzijdig karakter kreeg.
Het KruisofFicie van 1959 was geen lang leven beschoren. De hervorming
van het Romeinse brevier, die al in de constitute over de Liturgie
was aangekondigd118, kreeg in de jaren na het concilie zijn
beslag en werd in 1970 door Paus Paulus VI goedgekeurd119. Voortaan
werd ook de mogelijkheid geopend het nieuwe brevier — na
voorafgaande goedkeuring van de vertaling door Rome — in de
landstaal te bidden.
Dit alles maakte een bewerking van het Kruisofficie van 1959
noodzakelijk. Deze taak werd H. van Rooijen opgedragen, die als
,,peritus" van de Magister Generaal het Tweede Vaticaans Concilie
had bijgewoond. Er ontstond practisch een nieuw KruisofFicie (van
de Metten tot en met de Vespers). Dit officie had voor alle uren eigen
psalmen in tegenstelling met dat van 1959. De antiphonen en
psalmen in de Metten zijn ontleend aan het feest van Kruisverheffing.
De antiphonen en gebeden in Terts, Sext en Noon hebben be-
116 Cf. ,,Sacrosanctum Concilium", Nr. 5 (vertaling in ,,Katholiek Archief", Amersfoort
1966/2, p. 11).
Cf. A. Adam, Das Kirchenjahr mitfeiern. Seine geschichtliche Bedeutung nach der Iiturgieerneuerung,
Freiburg 1980, p. 24-25.
117 Melito van Sardes, Homelie sur la Paque, ed. O. Perler in ,, Sources chretiennes" 123
Pans 1966, Nr. 65-71, p. 94-100.
118 Cf. Sacr.Conc, Nr. 87-94.
119 Cf. A. Adam, Das Kirchenjahr ..., p. 227.

146 HET KRUISOEFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
trekking op het Kruislijden van Jesus pp Goede Vrijdag, de gekozen
psalmen kunnen ook zo geduid worden. De antiphonen van Laudes
en Vespers zijn ten dele aan het Middeleeuwse Kruisofficie ontleend,
de psalmen en de cantica zijn weer vrij gekozen. De antiphoon bij
het Magnificat is ongewoon; ze is ontleend aan Ephrem de Syrier en
verheerlijkt het Kruis als brug over de afgrond van de dood 12°. De
hymnen zijn gedeelten uit het „ Vexilla Regis" en het ,,Pange, lin
gua ". De eerste lessen in de verschillende maanden zijn uit het Ou-
de of Nieuwe Testament genomen en kunnen in verband met het
Kruislijden van Christus geduid worden. De tweede lessen zijn aan
kerkelijke schrijvers ontleend: Leo de Grote, Caesarius van Aries, Ber-
nardus van Clairvaux, Petrus Pincharius' Vestis nuptialis, Thomas a
Kempis, de Iibellus de perfectione fratrum sanctae Crucis, Petrus Ca-
nisius en Russelius' Chronicon Cruciferorum. Hier zijn dus ook
geestelijke schrijvers uit de eigen Orde opgenomen. Het is jammer
dat Augustinus ontbreekt. Het officie mist de eenheid van opzet, die
het officie van 1959 kenmerkte. Het is intussen in meerdere landsta-
len vertaald.
Hiermee zijn we aan het einde gekomen van de geschiedenis van
het Kruisofficie in onze Orde. Ons rest nog een korte nabeschouw-
ing.
Nabeschouwing
Hiermee is over het Kruisofficie op de Vrijdagen in onze Orde niet
het laatste woord gesproken. Ons onderzoek is namelijk niet uitput-
tend geweest. Veel is nog onduidelijk in het Middeleeuwse Kruisof
ficie dat de Kruisbroeders gebruikt hebben. Dit betreft o.a. de her-
komst van antiphonen en responsoria, voor zover deze niet direct aan
de H. Schrift ontleend zijn. Wat de lessen van dit Kruisofficie aan-
gaat heb ik de indruk dat de Kruisbroeders zelf hier een keuze ge-
maakt hebben, die van klooster tot klooster verschilde. Jammer ge-
noeg werd bij deze lessen zelden aangegeven, aan welke schrijver of
aan welk werk ze ontleend zijn.
120 Ephraem Syrus, Sermo de Domino nostro, III, 4, 9, Ed. Th. Lamy, Vol I, Mechelen
1882, p. 152.

HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 147
Ook zou ik er op willen wijzen dat wij uit de achttiende eeuw geen
gegevens over de Kruisspiritualiteit en het Kruisofficie in de Orde bezitten.
Bovendien had de leemte in de ordestraditie tussen de opheffing
van bijna alle kloosters tengevolge van de Franse Revolutie en de
decreten van Napoleon enerzijds en het nieuwe begin van de Orde
vanaf 1840 anderzijds tot gevolg dat van den Wijmelenberg en de
zijnen tastend moesten zoeken naar een geeigende vorm van
Kruisspiritualiteit, ook in de Liturgie.
In de geschiedenis van het Kruisofficie weerspiegelt zich enerzijds
de oud-christelijke opvatting van het Verlossingsmysterie, anderzijds
de verandering in de beleving van het Kruisgeheim in de loop van
de tijden. De spiritualiteit beschouwt namelijk het Christusmysterie
niet abstract zoals de systematische theologie, maar tevens in zijn con
crete beleving. Daarom heb ik deze geschiedenis van het Kruisoffi
cie ,,ingebed" in de ontwikkeling van de Christelijke gebedspraktijk.
Een reden te meer om dat te doen is, dat onze Orde naar mijn
mening altijd gevoelig is geweest voor invloeden van buitenaf, zo
bijv. voor die van de Devotio moderna en van de Ignatiaanse spiri
tualiteit. Dit impliceert natuurlijk dat de Orde ,,open" stond, ontvankelijk
was voor dergelijke invloeden. Dit heeft een positieve zijde,
maar duidt van de andere kant toch op het gemis aan een sterke
identiteit. Ook in onze tijd mag terecht de vraag gesteld worden:
moeten we niet streven naar bewustwording en versterking van de
Ordes-identiteit ? Wat is namelijk nog de bestaansgrond van een Or
de als ze geen eigen charisma meer te beleven en uit te dragen heeft ?
Wij zijn als Kruisheren in de gelukkige situatie dat ons charisma het
hart van het Christendom raakt: de beleving van het Kruisgeheim als
het ,,Pascha-mysterie", d.w.z. als geheim van dood en verrijzenis
van Christus, volgens Paulus de kern van ons geloven (vgl. 1 Cor
15,3-4). De ascetische en mystieke aspecten van dit geheim te leven
en anderen daarin te laten delen door ons gemeenschapsleven, on
ze liturgie en ons apostolaat, lijkt mij nog altijd voor een Orde een
zeer zinvolle opdracht.
Deze gelijktijdige uitdrukking van het geheim van dood en leven,
dat wij vieren in het Kruismysterie ,,Crucifixus surrexit a mortuis"
(vgl. Me 16,6) vind ik treffend uitgebeeld in de ,,gekruisigde Verrezene"
uit de Ehrensteiner kloosterkerk alsook in de bekende Griek-

148 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
se verrijzenis-ikoon: Christus bevrijdt de gerechten uit het rijk van de
dood (descendus ad inferos)121.
Beide zijn in dit nummer van Clairlieu afgebeeld.
Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c.
121 Cf. HJ. Schulz, Erlosungsbotschaft als Bild. Die Ikone von Kreuz, Aufterstehung und
Herrenmahl, in ,,Der christliche Osten" 1981, 1-2, p. 3-36. (in Sonderdruck).
De beide andere afbeeldingen zijn aan handschriften uit het vroegere Kruisbroederklooster
,,Marien-frede" ontleend; de hymne ,,Salve, Crux sancta" met muzieknotatie aan Ms. D 22,
fol. 233v-234r (vgl. voetnoot 36 and 42); het gedeelte van het klein officie ter ere van het H.
Kruis aan Ms. C 68, fol. 71v-72r (vgl. voetnoot 78).
Deze handschriften zijn een ,,Leihgabe" van de stad Diisseldorf aan de universiteitsbibliotheek
te Diisseldorf. Met verlof en medewerking van Dr. G. Karpp, directeur van de afdeling hand
schriften, konden ze hier gepubliceerd worden.

ZUSAMMENFASSUNG
HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN 149
Dieser Aufsatz untersucht die Spiritualitat des Kreuzoffiziums an den Freitagen in der Liturgie
der Kreuzherren. Sie bewertet sie jedoch im grofleren Rahmen der Entwicklung der
christlichen Gebetspraxis.
Bekanntlich haben die ersten christlichen Gemeinden die Gebetszeiten und teilweise die Ge
betspraxis von den Juden ubernommen. Besonders beim Gebet zur dritten, sechsten und neunten
Stunde gedachten sie des Todesleidens Jesu. Diese Gebetsstunden wurden spater in das
Chorgebet der Monche und der Kleriker aufgenommen und erhielten allmahlich ihre ausgepragte
Form.
Die Konstantinische Wende (In hoc signo vinces), die Auffindung des Kreuzes durch Kaiserin
Helena und die Verbreitung der Kreuzpartikel einerseits, die Kreuzzuge im Hochmittelalter
andererseits haben die Kreuzesverehrung stark gefordert.
Aber seit dem 13. Jahrhundert gab es eine Akzentverschiebung in der Kreuzesspiritualitat,
besonders in der Volksfrommigkeit. Im liturgischen Kreuzkult, auch im Kreuzoffizium an den
Freitagen, blieb das Geheimnis der Erlosung als ganzes (Tod und Auferstehung) im Mittelpunkt
stehen. In der Volksfrommigkeit jedoch, die auch in den kleinen Horen vom Heiligen
Kreuz ihren Ausdruck fand, wurden besonders das bittere Leiden und der Tod Jesu am Kreuz
sowie das Mitleiden (compassio) der schmerzhaften Mutter betont.
Auch die Kreuzesspiritualitat im Orden wurde in der geschichtlichen Weiterentwicklung van
diesen zwei Tendenzen gepragt.
SUMMARY
The writer researches in this article the spirituality in the Offices of the Holy Cross which were
and are prayed by the Crosiers on Fridays. This spirituality however is considered in the bro
ader framework of the development of the Christian prayer practice.
As known the first Christian communities have adopted the hours of prayer from the Jews
and partly its practice. Especially at the prayer of the third, sixth and ninth hour they recal
led the suffering and death of the Lord. These 'prayer-times' were inserted later on in the choral
prayer of the monks and the clerici and slowly they obtained their standard form.
The great political and social changes in favour of the Christians, starting from Constantine
[in hoc signo ( = the Cross) vinces], the finding of the Cross by Empress Helena and the
spreading of particles of the real Cross across the Christian world of the time and also the en
thusiasm for the Crusades in the twelfth and thirteenth century have given the veneration of
the Cross a big impetus.
However since the thirteenth century the accent in the Cross spirituality changed, especially
in the popular veneration. In the liturgy, also in the office of the Holy Cross, the mystery of
Redemption as a whole (Life from death) kept nevertheless its central place. In the popular
devotion however, which is also reflected in the Little Office of the Holy Cross, the bitter suf
fering and the humiliating death of Jesus on the Cross is stressed as well as the 'corn-passion'
of the sorrowful Mother.
In the further history of the Crosier Order, we find both tendencies in its spirituality of the
Cross.
RESUME
Dans cet article l'auteur presente une recherche sur la spiritualite dans l'office de la Croix
qui etait et est prie par les croisiers les vendredis. Toutefois cette spiritualite est considered dans
le cadre plus large du developpement de la pratique oratoire chretienne.
Comme on sait, les premieres communautes chretiennes ont repris des Juifs les ,,heures"
et partiellement les pratiques oratoires. En particulier pour tierce, sexte et none elles commemoraient
la passion et la mort du Seigneur. Ces ,,heures " furent reprises plus tard dans la priere
chorale des moines et des clercs et y rec.urent progressivement leur forme definitive.
Les grandes mutations politiques et sociales concernant les chretiens depuis Constantin (in
hoc signo ( = croix) vinces), l'invention de la sainte croix par l'imperatrice Helene et la dis-

150 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
tribution des reliques de la croix dans le monde chretien d'alors ainsi que l'enthousiasme pour
les croisades aux 12° et 13° siedes ont donne une solide impulsion a la veneration de la croix.
Mais l'accent de la spiritualite de la croix a change" depuis le 13° siede, surtout dans la de
votion populaire. II est vrai que dans la liturgie ainsi que dans 1'office de la croix le mystere
de la Redemption en tant qu'un tout (vie venant de la mort) a conserve sa place centrale. Mais
dans la devotion populaire, qui a trouve un echo dans le petit office de la croix, on a surtout
accentue la souffrance amere et la mort douloureuse de Jesus en croix et la compassion de la
Mere des douleurs.
Nous retrouvons ces deux tendances dans l'histoire subsequent^ de l'ordre des croisiers.

KRONIEK
VERSLAG CLAIRLIEUVERGADERING 1996
Op woensdag 10 april kwam de Historische Kring „ Clairlieu" voor haar jaar-
vergadering bijeen in het gastvrije klooster te Maaseik.
Aanwezig waren: Clem Brasseur, voorzitter en de leden: Karel Cools, Roger
Janssen, Gerard Reijners, Wim Slangen en Piet Winkelmolen.
Afwezig met verontschuldiging: L. van Belkom en J. Corstjens.
* Opening'. Om 14.30 opende de voorzitter de vergadering en heette de aan-
wezige leden hartelijk welkom. Daarna legde hij de agenda aan de vergadering
voor. De volgende punten werden besproken:
* Vers/ag van de jaarvergadering 1995. Dit verslag was de leden al vrij kort na
de vorige vergadering ter aanvulling en correctie toegestuurd en reeds gepubli-
ceerd in jaargang 1995 van het tijdschrift ,, Clairlieu". Ter vergadering kwamen
er van de kant van de leden geen opmerkingen meer.
* Financieel verslag over het boekjaar 1995. Dit verslag werd door de penning-
meester P. Winkelmolen toegelicht. Hoewel de abonnementsgelden ontoereikend
zijn om de uitgave van het tijdschrift ,, Clairlieu'' te dekken, zijn door subsidies
van de kant van de Orde, door boekenverkoop en door een goed beheer van de
penningmeester de financien van de kring toch gezond te noemen.
De voorzitter dankte pater Winkelmolen voor zijn gewetensvol en nauwgezet
beheer.
* Jaargang 1996 van ,, Clairlieu ". Voor de inhoud van deze jaargang staan ter
beschikking:
- Een studie van R. Janssen over het verval van de Orde in de achttiende eeuw.
- Een genealogische bijdrage van H.-W. Jegodtka over een aantal personen die
in de kloosterkerk van de Kruisheren te Keulen hun laatste rustplaats vonden.
- Een artikel van G. Reijners over het Kruisofficie in de geschiedenis van de Orde.
- Ook voor de Kroniek zijn al meerdere bijdragen beschikbaar.

152 KRONIEK
* Actualia:
- Op 3 november 1995 herdacht de Belgische provincie het 150-jarig bestaan
van het klooster te Diest. Tijdens de kerkelijke viering in de kloosterkerk van
Diest sprak R. Janssen over het apostolaat van het klooster in deze periode.
- Op 26 april 1996 wordt de tentoonstellingsruimte in de gerestaureerde Oostvleugel
van het klooster te Bentlage in tegenwoordigheid van de Magister Generaal
L. Graus en meerdere confraters officieel in gebruik genomen.
- In augustus 1996 wordt in het vroegere Kruisherenklooster te Kerniel een tentoonstelling
gehouden van schilderijen van M. Aubee waaronder de taferelen
van de Odilialegende en een portret van Magister Generaal Jacques Dubois.
* Werkzaamheden op gebied van Ordesgeschiedenis:
- Roger Janssen legt de laatste hand aan zijn dissertatie over de geschiedenis van
de Orde in de 18e en 19e eeuw.
- Jan van Wagenberg is bijna klaar met zijn studie over leven en werk van de
Kruisheren in de Belgische Congo/Zaire.
- Leo Samosir is nog steeds bezig met zijn onderzoek naar de beginperiode
1926-1942 van de Kruisherenmissie op het eiland Java (Indonesia).
Om 17.00 sloot de voorzitter de vergadering met dank aan de leden.
Gerard Reijners o.s.c.
EXALTATIO CRUCIS - 11 december 1995 promoveerde aan de Katholieke
Universiteit Brabant te Tilburg dhr. Louis van Tongeren tot doctor in de Godgeleerdheid
op het proefschrift 'Exaltatio Cruets, Hetfeest van Kruisverh effing
en de zingeving van het kruis in het Westen tijdens de vroege middeleeuwen\
Het is een liturgie-historische studie. Van de verschillende kruisfeesten die op
het einde van de christelijke oudheid en in het begin van de vroege middeleeuwen
zijn ontstaan, vormt de viering van het feest van Kruisverheffing (14 Sep
tember) in het Westen het onderzoeksobject van deze studie. Aan de hand van
de liturgische bronnen worden de oorsprong, de genese en de verspreiding van
het feest in kaart gebracht, en door een nauwkeurige bestudering van het liturgisch
tekstmateriaal wordt de betekenis van het feest inhoudelijk geanalyseerd.
Belangrijke aandachtspunten bij deze analyse zijn de plaats, de functie en de
betekenis van het kruisreliek, evenals de kruistheologie die in het feest is ge'in-
ventariseerd.
Het onderzoek is gebaseerd op de vroegmiddeleeuwse bronnen van de westerse
liturgie en heeft daardoor betrekking op de periode waarin in het Westen de
veelvormige liturgie geleidelijk plaats maakte voor een uniforme Latijnse litur
gie. Binnen deze contekst van uniformeren en romaniseren is het feest van
Kruisverheffing vanuit Rome in het Westen verspreid. Dit roept vragen op naar
de uniformiteit en naar het Romeins gehalte van het feest. In deze studie wordt
vooral nagegaan in welke mate de inheemse zingeving van het kruis, die deel

KRONIEK 153
uitmaakte van het gedachtengoed van met name de Spaanse en Gallische tradities,
via de vroeg-middeleeuwse liturgische boeken bewaard is gebleven.
Het proefschrift is uitgegeven door de Tilburg University Press en telt 339
bladzijden. Het is voorzien van een uitgebreide bronnen- en literatuurlijst, een
register van bijbelplaatsen en persoonsnamen.
Voor ons als kruisheren is het geheel een rijke aanwinst voor de betekenis van
het hoogfeest van onze Orde.
P.W.
E.A. OVERGAAUW - Martyrologes manuscrits des anciens dioceses d'Utrecht
et de Liege. Etude sur le developpement et la diffusion du Martyrologe d'Usuard,
2 delen, Hilversum 1993.
Reeds in 1987 had de auteur in Clairlieu (p. 53-87) een gedegen artikel gepubliceerd
over ,,Het officium capituli en de kapittelboeken van de Kruishe
ren". Dit artikel was een onderdeel van een veel uitgebreider onderzoek naar
gebruikte Martyrologia *. De rijpe vrucht van dit onderzoek is zijn dissertatie
geworden (Leiden, 1990), die het resultaat is van een minitieus onderzoek naar
het gebruik van het Martyrologium van Usuardus in de Middeleeuwse bisdommen
Luik en Utrecht. Voor de bisdomindeling van 1559 omvatte het bisdom
Luik practisch het gehele tegenwoordige Belgie ten Oosten van Brussel, bovendien
een gedeelte van Zuid-Nederland en Aken, het bisdom Utrecht de rest van
Nederland op een gedeelte van de provincie Groningen na. Beide bisdommen
behoorden tot de Keulse kerkprovincie. In zijn dissertatie heeft Dr. Overgaauw
zijn onderzoek tot deze beide bisdommen beperkt. Daarbij ging het hem om
handgeschreven Martyrologia in de traditie van Usuardus. Er waren namelijk
ook nog andere Martyrologia in omloop. Het oudste ons bekende, het zogenaamde
Martyrologium Hieronymianum, stamt uit Noord-Italie (5e eeuw).
Ook Beda (gest. 735) heeft een Martyrologium geschreven en in de negende
eeuw Florus van Lyon en Ado van Vienne. Als laatste in deze rij heeft omstreeks
860 Usuardus, een Benedictijner-monnik van de Parijse abdij saint Germain des
Pres, zich aan de uitgave van een Martyrologium gewaagd, dat een zeer grote
verbreiding gevonden heeft en de basis van het later gedrukte ,, Martyrologium
Romanum" is geworden.
1 Voor de laatste hervorming van het Romeinse brevier (vgl. Vat. II, Const, over de Liturgie,
Nr. 87-93) werd bij het koorgebed na het ,,Benedicamus Domino" van de Priem uit het
Martyrologium de heiligenkalender van de volgende dag voorgelezen. Daarna volgde de zg.
,, Pretiosa-ritus'', nog een herinnering aan het ,, officium capituli''.

154 KRONIEK
Bij zijn onderzoek naar de Usuardus-tekst in 47 handschriften afkomstig uit
kloosters en kapittelkerken in de genoemde bisdommen, bleek het de auteur door
vergelijking van de afzonderlijke ,, lemmata ", d.w.z. de aangifte van naam en
plaats alsook van korte levensbijzonderheden der heiligen, gerangschikt naar de
dagen van het kalenderjaar, dat in de handschriftelijke overlevering van Usuar-
dus (Ile-l6e eeuw) meerdere groepen onderscheiden kunnen worden. Deze
groepen heeft hij achtereenvolgens zeer gedetailleerd in zijn dissertatie behan-
deld. Een eerste groep gaat terug op een model uit Reims (abdij saint Remi), een
tweede groep vormen de Cistercienser-handschriften, een derde groep die der
Premonstratensers, een vierde groep die der Kruisheren, een vijfde groep die der
Augustijner Koorheren van Windesheim. Een zesde groep wordt gevormd door
Middelnederlandse vertalingen van de Latijnse tekst van Usuardus; deze waren
vooral in vrouwenkloosters in gebruik. De laatste groep is een ,, restgroep ".In het
tweede deel van zijn dissertatie (edition) heeft Dr. Overgaauw met al de varianten
die hij gevonden had, een eigen ,, Martyrologium " samengesteld.
Bij de lectuur ging onze interesse vooral uit naar de groep handschriften, die
uit Kruisherenkloosters afkomstig zijn. Het zijn alle zogenaamde kapittelboe-
ken, waaruit tijdens het ,,officium capituli" dat meestal in aansluiting aan de
Priem werd gehouden, voorgelezen werd. Deze kapittelboeken bevatten behalve
het Martyrologium meestal ook een necrologium, verder de tekst van de Consti-
tuties en een Evangelistarium. Van de kloosters: Roermond, St. Agatha, 's Her-
togenbosch, Aken Maastricht en Maaseik — alle gelegen in de Middeleeuwse
bisdommen Luik of Utrecht — zijn ons deze kapittelboeken bewaard gebleven.
Bovendien van de kloosters: Bentlage, Marienfrede (2 ex.) en Lannoy. Voor een
gedetailleerde beschrijving van deze kapittelboeken verwijs ik naar Clairlieu
1987, p. 67-87.
De onderzochte Martyrologia in de kapittelboeken van de Kruisheren heb-
ben zoveel gemeen en onderscheiden zich in die mate van de andere groepen,
dat Dr. Overgaauw van mening is, dat hier terecht van een eigen groep kan
gesproken worden. Uit de ,, Definitiones" der generate kapittels sinds 1410 weten
we dat het kapittel meermalen op uniformiteit in de Liturgie heeft aange-
drongen en dat in het bijzonder de visitatoren daarover te waken hadden (vgl.
Definities 1450, 1457, 1462).
De tekstrecensie van alle zes handschriften gaat terug op het zog. prototype,
dat in het Dominikanerklooster in Parijs 1259-1260 geschreven werd en dat ons
nog bewaard gebleven is. Dit handschrift berust nu in het Generalaat der Dominicanen
te Rome. Het bevat de tekst van alle in de Dominicaanse Liturgie ge-
bruikte boeken, o.a. het Martyrologium van Usuardus.
Ook deze afhankelijkheid van de Dominicanen behoeft ons niet te verwon-
deren. Het is bekend dat de Kruisheren in 1248 behalve de Constituties ook de
Liturgie van de Dominicanen hebben overgenomen. Onze Orde bleef zich deze
afhankelijkheid bewust, zoals blijkt uit de Definitiones van 1469, 1489, 1583

KRONIEK 155
en 1620. In de Definitiones van 1469 werd zelfs uitdrukkelijk naar „ liber originalis
ordinis Praedicatorum Parisiis" verwezen.
Van vijf van de zes onderzochte Marytrologia is de zijde, waarop de Heiligen
die op 1 November gevierd worden, vermeld staan, ter illustratie in de disser
tatie opgenomen.
De handschrifiten der Kruisheren vertonen niet alleen een grote uniformiteit
in tekst, maar ook in schrift (littera textualis), formaat en band.
De studie van Dr. Overgaauw is het resultaat van geduldige en moeizame
,,kleinarbeid", een echt ,,monnikenwerk''. Door zijn streng methodisch en
veelomvattend onderzoek is zijn dissertatie tot een standaardwerk op dit gebied
uitgegroeid.
Dr. Ger. Q. Reijners, o.s.c.
AMERIKA - In jrg. 50 (1992), pag. 175 publiceerden wij een bespreking van
het proefschrift van Drs. H. van Stekelenburg, Landverhuizing als regionaal verschijnsel.
Van Noord-Brabant naar Noord-Amerika 1820-1880. In januari 1996
is hierop een tweede deel verschenen: Dr. H. van Stekelenburg, Landverhuizing
van Noord-Brabant naar Noord-Amerika 1880-1940.
Schr. geeft ons inzicht in de mogelijke motieven en het lot van de Noordbrabantse
emigranten naar Noord-Amerika. Het overgrote deel was afkomstig van
het met werkeloosheid bedreigde platteland: boeren en arbeiders van de Oostbrabantse
zandgronden en van de kleigrond van Noordwest-Brabant. Vergeleken
met hun voorgangers rond 1850, waarover Schr. in zijn eerdere studie
schreef, hadden de landverhuizers van na 1880 het door de modernisering iets
minder moeilijk dan hun voorgangers. Zij werden land- of industriearbeider,
boer of tuinder, stichtten 'Hollandse' kerken en behielden veelal opvallend lang
de meegebrachte waarden en normen. Toch konden zij zich in het algemeen
goed aanpassen aan de snel veranderde Amerikaanse maatschappij. Tot in de
jaren vijftig bleven de vooroorlogse landverhuizers brieven schrijven en foto's
sturen naar hun families in Noord-Brabant. Kortom, ook in dit boek geeft de
Schr. een intrigerend verhaal over gewone Brabantse mensen, die ondanks de
bezwaren en bedenkingen van hun omgeving, de grote sprong waagden naar
een beter bestaan in de Nieuwe Wereld.
Na de mislukking van de eerste poging tot vestiging van de Orde in Wiscon
sin rond 1850, gingen de Kruisheren opnieuw in 1910 met emigranten naar
Amerika. Deze tweede poging is het begin van de definitieve vestiging van de
Orde in Amerika.

156 HET KRUISOFFICIE IN DE LOOP DER EEUWEN
Wij zijn de Schr. dank verschuldigd voor zijn gedegen studie, die ons een
kijk geeft op het leven en werken van de eerste Kruisheren in Amerika en de
aan hun zorg toevertrouwde landgenoten.
Het boek is zeer verzorgd uitgegeven in groot formaat door de Stichting
Zuidelijk Historisch Contact te Tilburg en telt 230 bladzijden.
P.W.
AMICI ISRAEL. - Naar aanleiding van de negatieve nota van de Congregatie
voor de Geloofsleer over de activiteiten van de Grieks-orthodoxe vrouw Vassula
Ryden (zie: Katholiek Nieuwsblad 3-11-1995) vergeleek J. Horsthuis pr, Vader
van de Foyer Klein Sion te Leuvenheim bij Arnhem, deze afkeurende nota in
een reactie (KN 1-12-1995) met wat er in 1928 was gebeurd met AmiciIsrael.
Hij wees erop dat er in de Kerk profeten en leraars, herders en tenslotte aposte-
len zijn en dat deze laatsten de eindverantwoordelijkheid dragen. ,,Dat wil niet
zeggen dat mettertijd het getij niet kan keren. Zo gebeurde in het verleden
meer dan eens. In 1926 had zich in Rome een grote groep gevormd van kerke-
lijke hoogwaardigheidsbekleders, die zich verbonden had om trouw voor de jo-
den te bidden. Ze noemden zich 'Amici Israel'. Na twee jaar werd deze groep
zonder opgave van redenen door het H. Officie, de voorganger van de Congre
gatie voor de Geloofsleer, verboden. Een van de twee stichters zei tot een ge-
troffen student: ,,Maak je niet ongerust. De aardappel is in de grond gestopt.
Te zijner tijd zal ze vrucht dragen". Dat gebeurde in 1962, toen pausJohan
nes in de Sint Pieter op Goede Vrijdag het zangkoor aftikte, dat op de oude,
want anti-joodse wijze het gebed voor de joden inzette. Weer iets later kwam
het document 'Nostra Aetate' uit, dat zich positief uitliet over de joden. Wat
gehoorzaamheid vermag".
Gevraagd naar een .toelichting omtrent de tweede stichter naast Van Assel-
donk o.s.c. onthulde hij eerst iets over de inspiratie van Van Asseldonk m.b.t.
de joden. Hij was eens in Oostenrijk in gebed na de Communie en mediteer-
de over de doornenkroning van Jesus. Bij de woorden 'Wees gegroet, Koning
de Joden' was het ,,alsof de Heer tegen hem zei: ,,Maar Ik ben Koning der Jo
den" (nog altijd!). Zo had hij dat nooit gezien. En zijn liefde voor de Heer
bracht hem ertoe ook liefde voor de Joden te krijgen". (Brief 21-12-1995)
In Rome leerde Van Asseldonk, als overste van het huis aldaar, pater Him-
melreich o.f.m. kennen. Deze was eveneens overste en bezat blijkbaar een ge-
lijke liefde voor de Joden. Deze twee hebben samen de groep Amici Israel op-
gericht. Zegsman van vader Jozef Horsthuis was Henri van Rooijen o.s.c. die
toentertijd in Rome theologie studeerde en met alles van harte meeleefde. Hij
was de door het veroordelende decreet 'getroffen student'.
Vader Horsthuis bracht een correctie aan in mijn bericht. Dat 25 maart op
Goede Vrijdag viel in 1928, ontleende ik aan Dr. Ramaekers o.s.c. (Clairlieu
1978, p. 23) die verwees naar AAS 1928, p. 103-104. Deze verwijzing kan alleen
de tekst van het Decreet betreffen, de woorden 'goede vrijdag' zijn door
Ramaekers zelf toegevoegd.

KRONIEK 157
Goede Vrijdag viel in dat jaar echter op 5 april en niet op 25 maart. Het tijdschrift
Nederlandsche Katholieke Stemmen jrg 28 (1928) p. 129-130 drukt de
Latijnse tekst van het Decreet eveneens volledig af. Deze tekst werd op 21 maart
in plenaire vergadering aangenomen, de dag daarop door paus Pius XI ondertekend
en op 25 maart gepubliceerd. Mijn opmerking over de vermeende publikatie
op Goede Vrijdag was dus niet terecht.
L. VAN Belkom o.s.c.
BENTLAGE - We laten hier een verslag volgen over de opening van een gerestaureerde
vleugel van het kruisherenklooster te Bentlage.
26 april 1996 mogen we aanmerken als een hoogtijdag voor het oude kruis
herenklooster van Bentlage. In vorige afleveringen van Clairlieu is al veel over
Bentlage geschreven. Het was niet alleen een hoogtijdag voor de mensen van
Rheine/Bentlage doch ook voor ons Kruisheren. Sinds 1803 toen de Kruisheren
uit het Bentlagerklooster verdreven werden, werd het klooster voor verschillende
doeleinden gebruikt. In 1803 kwam het in bezit van de hertogelijke familie
Looz-Corswarem als residentie van het vorstendom Rheina-Wolbeck. Na
de opheffing van dit vorstendom in 1806 werd het privebezit van genoemde familie
en bleef dit vele jaren. In 1828 werd de kloosterkerk, gedeeltelijk door
brand verwoest, met een deel van de oostelijke vleugel afgebroken. In de laatste
wereldoorlog diende het als lazaret en werd het getroffen door een bom. In
1978 werd het eigendom van de stad Rheine. Kort daarna begint de restauratie
van het geheel. Een van de drie vleugels is dit jaar klaar gekomen en werd
op 26 april 1996 met een grote festiviteit in gebruik genomen. Deze vleugel is
nu ingericht als museum. Veel eigendommen uit het vroegere klooster hebben
daarin een plaats gekregen waardoor de geschiedenis, het leven en werken van
de Kruisheren in Bentlage levendig zal blijven. Bij de opening van deze nu gerestaureerde
vleugel waren de magister-generaal met zijn secretaris en twee
kruisheren uit Amersfoort uitgenodigd. In het Okonomiegebouw werden de
meer dan tweehonderd gasten verwelkomd door Gunter Thum, burgemeester
van de stad Rheine en door Clemens Ricken, Stadt-direktor van Rheine. De
feestrede werd gehouden door Use Brusis, minister voor stadsontwikkeling, kultuur
en sport uit Diisseldorf. Meerdere welkomstwoorden zijn uitgesproken door
Marianne Wendzinski, voorzitster van de Landschaftsversammlung van
Nordrhein-Westfalen, Christina Riesenbeck, Landratin van de Kreis Steinfurt
en tenslotte door Werner Friedrich, voorzitter van de Forderverein van het
klooster Bentlage. Deze sprekersrij werd afgewisseld met schitterende pelgrimsmuziek
en motetten uit de middeleeuwen en renaissance, uitgevoerd op
oude muziekinstrumenten. Na deze verschillende sprekers kreeg de Stadtdirektor
door Prof. Herbert Pfeiffer van het architectenbureau de sleutel van de gerestaureerde
vleugel aangeboden. Omdat tot nu toe slechts een derde deel van

158 KRONIEK
de gehele restauratie voltooid was, werd hem ook maar een derde deel van de
sleutel overhandigd.
Na deze meer dan twee uren durende plechtigheid trokken alien naar het
klooster. Hier hield de magister-generaal van de Orde, mgr. L Graus, zijn
toespraak, waarin hij vooral wees op het werk van de Kruisheren en op hun spi-
ritualiteit. Hij bracht dank aan alien die op welke wijze dan ook hebben meegewerkt
aan het tot stand komen van deze zeer geslaagde restauratie waardoor
het klooster voor de toekomst bewaard kan blijven.
Na de inwijding van deze vleugel en een kort woord door Prof. Klaus Busz-
mann van het Westfalische Landesmuseum voor kultuur- en kunstgeschiedenis
in Munster, kregen de gasten gelegenheid het museum te bezoeken.
Gelijkvloers zijn alle ruimten ingericht met stukken die eens eigendom van
het klooster waren o.a. de beelden van het doxaal uit de kloosterkerk, het
apostelrelief met de twaalf apostelen, afkomstig van het hoogaltaar, beelden van
de heilige Gertrudis en de heilige Helena en een aantal documenten en kazui-
fels. Het pronkstuk is wel de twee reliekschrijnen van grote omvang en vervaar-
digd door Cistercienserinnen in 1499 en 1520. Deze twee schrijnen hebben ooit
het hoogaltaar gesierd. Ruim twee jaren heeft een team van zeven personen aan
de restauratie ervan gewerkt. In stille bewondering werden beide schrijnen,
waardevolle kunststukken, bekeken.
De bovenverdieping is ingericht voor moderne kunst. Hier zijn ook nog de
oorspronkelijke cellen van de paters te vinden.
Na deze rondgang werd gebruik gemaakt van een lopend buffet in het Oko-
nomiegebouw. Uiterst voldaan zijn we dankbaar voor alles wat hier in gezamen-
lijke arbeid tot stand is gekomen. Een bezoek aan het klooster van Bentlage zal
niemand teleurstellen. Wij hopen dat na de restauratie van de twee andere
vleugels het gehele kloostercomplex in zijn oude glorie zal herrijzen. Aan alle
medewerkers zijn wij veel dank verschuldigd en wij wensen hen veel succes bij
hun verdere werkzaamheden.
P.W.
BUZANCAIS - In Buzangais zijn momenteel de restauratie-werken aan de voormalige
Kruisherenkerk stop gezet, in afwachting van nieuwe financiele mid-
delen.
De voorbereidende werken voor het tweede gedeelte van de dakbedekking,
de onderbouw van het toekomstig klokken-torentje, een kleine negenduizend
leien, aangevoerd en betaald ... alles samen ligt er voor 100.000 FF. materiaal
te wachten. De aannemer schat de loonkosten voor dit gedeelte op 500.000 FF.
Intussen blijft de Heer Bochin met zijn Vriendenkring ,,Sauvegarde du
Prieure Sainte-Croix " zorgzaam zoeken naar verdere inkomsten. Tweemaal per
jaar is er een concertavond met Klassieke Muziek. Dit jaar op 5, 6 en 7 juli was
er een Klank- en Iichtspel rond de geschiedenis van Buzangais. Er was ook een

KRONIEK 159
Photo Bochin

160
KRONIEK
tableau bij waar een zevental jeugdige Kruisheer-tjes (in habijt) op het podi
um verschenen. Door ruim 1500 toeschouwers werden ze toegejuicht.
Dossiers om subsidies van hogerhand zijn ingediend bij stad, regio en depar-
tement ... met wisselend resultaat ... (zie Clairlieu 1995).
In September en oktober dit jaar waren een viertal Kruisheren uit Belgie op
bezoek in Buzangais. Kuypers en Brasseur werden ontvangen op het stadhuis.
Ondergetekende maakte van de gelegenheid gebruik om het stadsbestuur te
danken voor de geboden hulp en waardering ... en drukte de wens uit dat deze
goede verstandhouding ook in de toekomst mag voortduren. De Kruisheren Put
en Bierens passeerden in oktober in Buzangais. Over toekomstige bestemming
en mogelijke functie van de Prieure wordt intussen uitvoerig nagedacht en gepland
... U kan daarover meer lezen in Clairlieu 1995 pp. 86-101. Aan dhr. Bo-
chin en zijn vriendenkring onze allerbeste wensen.
C. Brasseur
CLAIRLIEU - Van de Heer Jean Gustin, conservator, ontvingen wij een exemplaar
van een pas verschenen cataloog. Het gaat over I6e-eeuwse boekwerken
die bewaard worden op de bibliotheek van het Groot Seminarie te Luik.
Moederhuis in Clairlieu nabij Hoei
Een groot aantal van deze I6e-eeuwse pretiosa komen uit onze kloosters van
Hoei en Luik. Van Hoei alleen al 162 exemplaren.
Ook bij de kostbare banden (p. 433 ev.) zijn er 19 uit Hoei, waartussen tien
incunabelen. Verder banden van de huizen Maastricht, Luik en Namen.

KRONIEK 161
Bibl. gegevens: Jean Gustin - Catalogue des imprimes du XVIe siede con
serves a la bibliotheque du Seminaire de Liege, format A4, 445 p., Uitgegeven
door ABB (Archief- en Bibliotheekwezen in Belgie) Extranummer 50, 1996 ....
(p.a. Koninklijke Bibliotheek Albert I, Keizerslaan 4, 1000 Brussel)
Vermeldenswaard is: de prachtige kleuren-illustratie op p. 398a die gekozen
werd uit een exemplaar van Hoei. Het is een front-pagina van een ,, Catalogus
Sanctorum" die heeft toebehoord aan Laurentius van Ghdbach, prior-generaal
vanaf 10 sept. 1521.
C. Brasseur o.s.c.
DILKRATH/BRUGGEN - In diesem Jahr gedachte die Pfarrgemeinde Dilkrath-
Schwalmtal wahrend der Oktav der hi. Gertrudis von Nivelles, Patronin der Kir
che, dafi die Kreuzherren von Briiggen vor 350 Jahren die Pfarrseelsorge ubernommen
hatten. Im Jahr 1646 ubertrug namlich Rittmeister Franz von Hafften
die ,, Herrlichkeit Dilkrath" kauflich den Briiggener Kreuzherren. Damit
wurde die Pfarrkirche dem Kloster inkorporiert und war der Prior rechtens Inhaber
der Pfarrstelle Dilkrath. Am Mittwoch dem 20. Marz wurde dieses ,Jubilaum"
gefeiert mit einem Vortrag im Pfarrsaal iiber den Orden vom Heiligen
Kreuz und anschlieflend mit einer Vesper in der Kirche.
Als Pfarrer (Prioren) oder als Deservitor (Stellvertreter) an St. Gertrudis in
Dilkrath sind uns folgende Namen bekannt: Wilhem Beeck 1646-1678; Heinrich
Gertners 1678-1710; Theodor Curlis und Gerhard Gaelen 1719-1730; Reinerus
Nelissen 1730-1735; Peter Antonius van Oyen 1749-1753; Peter Mertens
1753-1759; Heinrich Peters 1759-1763; Arnold Compans 1763-1792; Leonard
Gotzen 1792-1824. Der letzte Kreuzherr blieb nach der Auflosung des Klosters
(1802) als Pfarrer in Dilkrath bis 1824.
Von der Ausstattung der Kirche vor der Franzosischen Revolution sind noch
vorhanden: eine mittelalterliche Statue der hi. Gertrudis, eine ubermalte Statue
der hi. Katharina, ein Kelch und ein Reliquiar und die barocke Orgel aus 1762,
die vor einigen Jahren restauriert worden ist. Die spatgotische Kirche selbst ist
mehrmals umgebaut und vergrofiert.
G.R.
KOLN - Durch Vermittlung von Schwester Maria Amata aus dem
Karmelitinnen-Kloster ,,Maria vom Frieden" in Koln erhielt ich eine Kopie des
Totenzettels von Stephan Joseph SCHIRM, ,Jubilar-Priester, ehemaliges und
letztes Mitglied der Regulierten Kreuzherren in Koln". Er wurde am 25. Januar
1764 in Koln geboren, legte 1784 seine Profefi im Orden ab und wurde 1787
zum Priester geweiht. Er starb am 16. November 1839. An vier verschiedenen
Tagen wurden fur seine Seelenruhe Bruderschafts-Exequien gehalten, und

162 KRONIEK
zwar am 23.11. in St. Alban, am 26.11. in St. Andreas, am 27.11. in St. Pan-
taleon in der Schnurgasse (d.h. in der Klosterkirche der Karmelitinnen, die da-
mals als Pfarrkirche gebraucht wurde) und am 29.11. in St. Jakob.
Da eine Gedenktafel in der Klosterkirche an ihn erinnerte und in vier Kirchen
Exequien gehalten wurden, liegt es auf der Hand, dafi er nach der Aufhebung
des Kreuzherrenklosters in Koln (1802) noch lange in Koln als Priester
tatig gewesen ist. Die Gedenktafel mit seinem Namen, auf der noch zwei an-
dere Namen verzeichnet sind, ist jetzt in die Mauer der Krypta unter dem Ho-
chaltar der Klosterkirche eingelassen.
Ger. Reijners o.s.c.
KOLEN - De werkgroep Martin Aubee richtte in de late zomer van 1996 in de
cistercienzerabdij van Kolen een fijn verzorgde tentoonstelling in over het schilderkunstig
ceuvre van Martin Aubee. In opdracht van VTB - VAB en met de
steun van de provincie Iimburg publiceerde deze werkgroep een boeiende, geillustreerde
brochure: ,, Martin Aubee Schilder in het land van Loon " (54 p.).
De samenstellers belichten achtereenvolgens de politieke situatie ten tijde van
Martin Aubee, de situering van de Luikse 18de eeuwse schilderkunst, de biografie
van Aubee, de religieuze opdrachtgevers in Kolen (de kruisheren) en
tenslotte het schilderkunstig ceuvre van Aubee. Wat in deze brochure over de
kruisheren wordt geschreven, is niet nieuw. Toch is ze de moeite waard, precies
omdat de kruisheren en Aubee in een ruimere historische en kunsthistorische
context worden geplaatst, waardoor het resultaat toch nog verrast.
Roger Janssen
MULO ZAIRE - Voor de geschiedenis van de Kruisheren is 1996 wel een bijzonder
jaar. Op 6 sept, werden de eerste Zairese Kruisheren tot priester gewijd:
Kolinzo Dieudonne en Paluku Muhumira Henri.
Voor onze lezers niet-kruisheren een beetje geschiedenis.
De Kruisheren begonnen in 1920 in het Bisdom Bondo met de uitbouw van
een Missiegebied, ongeveer zo groot als Nederland en Belgie samen. In de
bloeitijd van de vijftiger jaren waren er een zestigtal Kruisheren werkzaam. Zoals
bekend vondep in de jaren 1964-1965 door de rebellie van de Simba's 23
Kruisheren de marteldood. De missionering in het Bisdom Bondo werd niettemin
voortgezet. In 1984 werden nieuwe stichtingen begonnen in N.Kivu. De
omstandigheden tot intrede van kandidaten waren hier gunstiger dan in Bon
do ... en momenteel is het aantal Zai'rese Kruisheren gestegen tot 27. In Zai
re zijn er nu drie Kruisheren-gemeenschappen: Musyenene, Mulo en Kinshasa.
In het kader van deze forse aangroei werd in sept. 1996 overgegaan tot een
uitgebreide ,, concertation " over de toekomst van de regio. Deze samenkomst

KRONIEK
had plaats in Mulo. Het was in zekere zin een eerste ,,Regionaal Kapittel", dat
duurde van 16 tot en met 27 sept.
Kruisheer Jan van Wagenberg werkt aan een historische studie van de Zairemissie
vanaf de begintijd. We zullen daar nog op terugkomen.
C. Brasseur
TER APEL - Jaarlijks organiseert de Vereniging Middeleeuws TerApe/cen mid
deleeuwse dag. Dit jaar, 1996, heeft dit plaats gehad op 8 juni. Rondom het
klooster komt daar het verleden weer tot leven op een middeleeuwse markt, die
rond de middag geopend werd met kanonschoten. Om twee uur 's middags
vertrok vanaf het marktplein de middeleeuwse trouwstoet. Het bruidspaar trekt
in optocht naar het klooster en wordt voorafgegaan door ruiters, tamboers, di
verse figuranten, de dorpsomroeper en het executiepeleton van de vesting Bourtange.
Allen natuurlijk in middeleeuwse kleding.
Om drie uur vindt in de kloosterkerk de wettelijke en kerkelijke inzegening
van het huwelijk plaats. Voor deze plechtigheid zijn ook de Kruisheren dit jaar
uitgenodigd. Aan weerszijden van de dominee werd door hen plaats genomen
in de sedilia van het priesterkoor.
De gehele plechtigheid die ruim een uur duurde, werd afgewisseld met gezangen
door het Gospelkoor uit Ter Apel en het Sint Michaelskoor uit Emmen.
Na de huwelijksplechtigheid werd het bruidspaar met gevolg ontvangen op
de middeleeuwse markt rond het klooster.
's Avonds zou er nog een klank- en lichtspel zijn. Jammer dat dit vanwege
de regen niet door kon gaan.
Wij wensen de Vereniging Middeleeuws Ter Apel van harte proficiat met hun
onderneming en hopen dat zij samen met de Stichting Museum-Klooster hun
werk nog lang mogen voortzetten.
P.W.
VENLO - In Clairlieu, jg. 34 (1976) biz. 11-63 schreef J. Scheerder een uitvoerig
artikel over 'De onderhandelingen over de terugkeer van de Kruisheren naar
Venlo'. Op dit artikel gaat A. Bogers verder in het tijdschrift De Maasgouw, jg.
115 (1996) biz. 29-56. Schr. begint zijn artikel met te beschrijven dat Deken
Raetsen in 1875, ruim voordat de kwestie met de Kruisheren was afgehandeld,
zijn voornemen bekend maakte om de kruisherenkerk te laten restaureren. Niemand
minder dan de bekende architect Pierre Cuijpers werd hiervoor aangezocht.
Het werk begon in januari 1877 en in 1879 was het zover gevorderd dat
de kerk door de bisschop van Roermond kon worden geconsacreerd. Dat de
restauratie de Venlonaren dierbaar was, blijkt wel uit het feit dat zij royaal bijdroegen
in de kosten van de restauratie. De grootste weldoenster was een zekere

164 KRONIEK
Petronella Lampe, die tijdens haar leven rijke schenkingen aan de kerk deed en
na haar dood de hoofdkerk van Venlo, waaronder de Klaaskerk viel, benoem-
de tot haar enige en algemene erfgenaam.
Schr. verhaalt verder nog over de inrichting en verfraaiing van de kerk, de
bouw van de klokketoren en de verheffing tot rectoraatskerk. Tot slot wordt nog
gesproken over de verheffing van de Klaaskerk tot parochiekerk. De fatale dag
voor de Klaaskerk valt op zondag 5 november 1944 als de stad hevig wordt ge-
bombardeerd. Bommen treffen het kerkgebouw dat totaal afbrandde. De Ven-
lonaren wensten dat de kerk weer op dezelfde plaats zou worden opgebouwd,
doch tevergeefs. Een nieuwe Klaaskerk zou er komen, echter niet meer in de
binnenstad.
Hoezeer echter de plaats de Venlonaren aan het hart ging, blijkt wel uit het
feit dat zij bleven ijveren voor een gedachteniskapel ter plekke. Noch door de
Deken, noch door het bisdom werd medewerking verleend. Ook de vraag naar
een aanbiddingskapel werd door het bisdom afgewezen als zijnde niet meer van
deze tijd! De ijvere Venlonaren kregen van het bisdom verlof tot het plaatsen
van een gedenksteen, maar ook die werd nooit aangebracht.
Hiermee was de H. Nicolaas definitief uit het centrum van Venlo verdwenen.
Wij zijn Schr. dankbaar voor zijn rijk gedocumenteerd artikel dat met foto's en
tekeningen is verlucht. Het geeft ons een goede kijk hoe dierbaar de Kruishe-
renkerk van Venlo bij de bevolking was.
P.W.

n
sa
ip ' '-'l