Pijpelogie nr 50

» 13e jaargang or 50«

PIJPELOGISCHE KRING NEDERLAND
3 maandelijks blad
voor de pijpenverzamelaar
Abonnement: f 22,50 per jaar ingaande 1 mei 1990.
Buitenland: f 25,- per jaar.
Betaling:
Postgiro 3823478 t.n.v. Pijpelogische Kring Ned.
p/a Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden.
Verschijningsdata:l juni,l september,! december,l maart.
Inleveringsdata kopy: nr.50 v66r 15 juli 1990
nr.51 v66r 15 oktober 1990
nr.52 v66r 15 januari 1991
nr.53 v66r 15 april 1991
R'3dactie:
J.van der Meulen, Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden.
tel: 071-412156
Abonnementen,P.K.N.uitgaven,correspondentie.
F.Tymstra, Zilvermeeuwplantsoen 21, 1131 MG Volendam
tel: 02993-64206
Informatie P.K.N.,correspondentie,insturen kopy.
F.F.Kompier Julianastraat 4, 1165 GV Halfweg.
tel: 02907-7183
Lay out tijdschrift P.K.N.,insturen Kopy.
Druk:
Oplage:
Studio en Drukkerij Vreeland BV, Vreeland
260 exemplaren
De auteurs Z~Jn verantwoordelijk voor hun bijdragen.
Overname van gegevens of artikelen is toegestaan, mits bronvermelding
en het toesturen van een bewijsnummer aan de
redactieleden.
ISSN: 0924-4158

13e JAARGANG NR. 50 SEPTEr~BER, 1990
INHOUD
PIJPENDAG
EEN STORT VAN ADRIANUS VAN DUIJN
ZES MERKEN OP EEN PIJPESTEEL
AANVULLING OP ENIGE BEDEVAARTSPIJPEN
PRUISISCHE PIJPENFABRIEKEN IN POLEN 1
VERZAMELAARSJAARBEURS - NIEUWE LITERATUUR
225
225
226
233
234
237
248
PIJPENDAG OP 27 OKTOBER 1990
Op zaterdag 27 oktober a.s. wordt de pijpendag gehouden in
het RIJKSMUSEUM VAN OUDHEDEN, Rapenburg 28, te Leiden.
11.00 uur- Pijpenrnarkt, waar iedereen zijn overtollig materiaal
kan slijten. Tevens de plaats om kennis
te mqken, vondsten te tonen en om af te
spreken. De markt wordt gehouden in de Centrale
Ontvangsthal (TAFFEHZAAL). De toegang is
hier vrij. Aangezien het museum dicht bij het
centrum ligt, kan iedereen op eigen gelegenheid
gemakkelijk lunchen.
13.00 uur - Het officiele gedeelte vangt aan in de filmzaal.
Om deze te bereiken moet u wel een toegangskaartje
voor het museum kopen.
Het middagprogramma bestaat uit een viertal
korte lezingen van ongeveer een half uur. Na
de eerste twee lezingen is een theepauze.
U kunt kijken en luisteren naar:
Piet Smiesing: Nieuwe bodemvondsten uit Polen
Ruud Starn: Pijpen uit het assortiment van
Theodor Lamp uit Hohr
Jos Engelen: Weertse sprokkelingen aangaande
vormen 3 kleisoorten en agenturen
Ron de Haan: Reservistenpijpen
15.30 uur - Gelegenheid tot museumbezoek (fraaie Egyptische
collectie; Nehelennia-devotiestenen; afd.
Ned. Archeologica w.o. tabakspijpen).
Introduces zijn van harte welkom!
225

EEN STORT VAN ADRIANUS VAN DUIJN
door Ruud Starn en Freek Mayenburg
In 1989 is bij de aanleg van de Goudse Rout, in een verbin~
dingsdam tussen graslandpercelen, langs een slootrand een aardige
start van pijpen en ander aardewerk gevonden met het merk
de gekroonde 65. Relaas kwamen er ook andere hielmerken in de
start voor, die niet aan Adrianus van Duijn toe te schrijven
zijn. Dit bemoeilijkt de determinatie van ongemerkte figurale
p~Jpen.
De start is slechts voor een deel door ons uitgegraven. Daarom
hebben we geprobeerd om meer materiaal te achterhalen en te
fotograferen. Uit de collecties van twee middelbare scholieren
Mark van der Berg en Onno van Leeuwen is een aantal pijpen gefotografeerd.
Mede dankzij hun medewerking en oplettendheid is
dit stukje geschiedenis niet verloren gegaan.
Adrianus van Duijn leefde van 1813 tot 1882. Rij werd 69 jaar
oud. Van 1841 tot aan zijn dood was hij als pijpenrnaker werkzaam.
Daarna neemt tot 1885 zijn vrouw het bedrijf waar, waarna
zijn zoon Martinus Nicolaas van Duijn de pijpenrnakerij o­
verneemt.
Een uitvoerige beschrijving van het geslacht Van Duijn is in
Pijpelijntjes door Duco gepubliceerd (1).
Het vondstmateriaaZ
Ret verzamelde gladde materiaal bestond uit:
R B 0 Rielmerk Bijmerk Kleur
Ovoide sigarettepijpje 32 16 12 65 gekr. w - z
Ovoide P~JP 49 25 19 65 gekr. z
Ovoide P~JP 53 27 21 65 gekr. r. :WvG w
Ovoide pijp 61 30 23 65 gekr. r. :WvG w
Kromkop 55 30 23 65 gekr. 1. :WvG w
De kromkop die van een hoog, weinig algemeen model is, ~s volgens
Duco (2) tussen 1860 en 1880 te dateren.
In de figurale pijpen moet een tweedeling worden gemaakt: de
pijpen die met zekerheid aan A. van Duijn toe te schrijven
zijn (afb. 1 t/m 8 ~ 10~11~ 13 ~1 4 ~ 16 t/m 19) en de overige figurale
pijpen. De aan Van Duijn toegeschreven pijpen zijn (behalve
het fragment van 16 ~ 1?) met de gekr. 65 gemerkt. Van de
over~ge pijpen zijn alleen de meest spectaculaire afgebeeld
(afb. 9 en 12) . Irnrners deze kunnen door Van Duijn gemaakt zijn
en zijn in ieder geval zeldzaam. Daarnaast zij voor de volle-
226

digheid vermeld, dat in de stort de volgende ongemerkte figurale
pijpen voorkwamen:
- pijp in de vorm van een vrouwenbeen met kousenband
- de Rembrandt-pijp (3)
- geribbeld hoog en slank sigarettepijpje met liggende herder
op de steel, zwart
- pijpje met liggende soldaat op de steel (4)
Romein in rood, zwart en wit
- fr~gment van een pijp met bloemetjes op de ketel en de hiel
als eikel uitgewerkt
- 5,7 em hoge potentaat (5)
- pijp met afbeelding van een man aan de ene zijde en een
vrouw met parasol aan de andere zijde (6)
Aan overig materiaal zijn in de stort nog twee grospenningen
met de gekr. 65 aangetroffen (afb. 15) en een krom steelfragment
met aan de ene kant A:VAN DUIN en op de andere kant IN:
GOUDA.
Nadere datering
De pijp ter herdenking van de verovering van Den Briel zal
vermoedelijk in het herdenkingsjaar 1872 (1 april 1572) zijn
gemaakt. De pijp van afb 16 en 1? stamt uit 1874 en stelt de
inhuldiging van koning Willem III voor (2). Hiermee wordt de
globale datering op basis van het gladde materiaal bevestigd.
Ook de pijp van afb. 10 en 11: de herdenking van Waterloo (2)
(7) valt binnen een datering die van een produktie tussen
1860 en 1880 uitgaat. Wel moet worden aangetekend, dat de bovengrens
van 1880 minder nauwkeurig is en dat bovendien de
datum waarop gestort is, onbekend is, alsmede hoe lang de pijpen
in depot gelegen hebben. De veronderstelling dat de pijpen
na het opruimen van oude niet meer courante voorraden gestort
zijn, lijkt niet onlogisch. (Na de dood van Van Duijn?)
De pijp voor de scheepvaart en handel (afb. 1 t / m 3) draagt
het jaartal 1835. Dit ligt nog voor de datum waarop Adrianus
van Duijn als pijpenmaker begon. De vondst van een aantal van
deze pijpen in deze stort illustreert de lange periode die kan
bestaan tussen de datering van het eerste exemplaar en het
jaar waarop sommige exemplaren in een stort t er echtkomen (8).
Tot slot
In het artikel in Pijpelijntjes merkt Duco op, dat helaas over
de produktie van A. van Duijn weinig bekend is:"Hij zal een
marktaandeel gehad hebben in lange pijp en~ maar fabriceer de
we l licht ook kor te figurale pijpen." Door deze vondst i s thans
227

!l;
!-h
,.,
a'
?'
"'
'"
w
228

in ieder geval een deel van de door Adrianus van Duijn gemaakte
pijpen bekend en kan een aantal aan hem worden toegeschreven.
Opvallend is dat onder deze pijpen zeer originele
exemplaren aanwezig zijn, welke we niet uit andere produkties
kennen. Als we dit gegeven combineren met het feit, dat het
kleine bedrijf van Van Duijn - zoals blijkt uit de toegekende
patentklassen (I) - groeide in een periode waarin de gilderegels
definitief werden afgeschaft (1855) waardoor de grate
fabrieken werden bevoordeeld, dan mag verondersteld worden,
dat de produktie-innovatie van Van Duijn het bedrijf geen
windeieren heeft gelegd.
Afbeeldingen
1 t/m 3 Rechts in medaillon Neptunus in strijdwagen, getrokken
door twee paarden, en links in medaillon een driemaster. Naar
de raker toegekeerd het gekroonde wapen van Gouda. Tekst op de
kop: BLOEIENDE SCHEEPVAART I LEVE KOOPHANDEL EN ZEEVAART I
1835. Merk de gekr. 65. Hoog 50 rom. In zwart, wit en rood.
4 en 5 Links: Geuzen trekken Den Briel binnen, rechts: geuzenvloot.
Op steel: BRIELLE I APRIL 1572 I ...• 3E EEUWFEEST.
Merk de gekr. 65. Hoog 55 rom. In zwart, wit en rood. In zwart
en wit oak nag een kleiner model van 51 rom hoog.
6 Ribbelpijp. Merk de gekr. 65. Hoog 51 rom. In wit, zwart en
rood.
? en 8 Stippelpijp met twee medaillons. Links: soldaat met
tent, rechts: marketentster. Merk de gekr. 65. Hoog 51 rom.
9 Mannenkop met tulband. Ongemerkt. Hoog 51 rom.
10 en 11 Fragment met aan een zijde A.VAN DUIJN met daarboven
... VADERLAND ... , andere zijde gekr. 65.
Helbers beschrijft deze pijp. Aan de ene zijde de tekst: VOOR
KONING EN VADERLAND, met daarboven een ovaal omgeven door florale
versieringen met daarin koning Willem II (als prins van
Oranje). Aan de andere zijde een driemaster metals opschrift:
NEERLANDS WELVAREN (7). Deze pijp is in 1863 ter ere van de
herdenking van Waterloo gemaakt (2).
12 Soldaat met snor en pet. Ongemerkt. Hoog 38 rom.
13 en 14 Kleine MercuriusiNeptunus-pijp. Merk gekr. 65. Hoog
39 rom. In wit en zwart.
15 Twee grospenningen met gekr. 65.
16 en 1? Lange pijp van uitzonderlijke vorm, met links: koets
229

p;
(>)
,.,
>·n
t; tr
0
_,
N
230

0.
...,
cr
"'
Ci
!'-il
cr
'..>J
,., "'
t:r 1-'
-.1
!l>
,.,
0'
....
"' ......
?" ;...
cc
P,l
,.,
tr
(.,1

getrokken door zes paarden; rechts: optocht van acht ruiters.
Vormnaden als bladranken afgewerkt. Ongemerkt. Roog 94 mm.
Deze pijp is vermoedelijk gemaakt door Van Duijn ter ere van
de inhuldiging van koning Willem III ~n 1874 (2).
18 Ruzaar met gekr. 65 op muts. Roog 68 mm.
19 Sigarettepijpje. Merk gekr. 65. Lang 74 mm. Zwart.
Afb. 19
NO TEN
D. Duco: Ret Goudse Kleinbedrijf ~n de 19e eeuw.
Pijpelijntjes X (2), 1984
2 D. Duco: Mondelinge mededelingen
3 W. Krommenhoek en A. Vrij: Kleipijpen, drie eeuwen Nederlandse
kleipijpen in foto's, A'veen,l986. Zie nrs 883, 883a
4 N. Augustin: Ret Europese Pijpen-prentenboek, deel I
Prinsenbeek, 1980. Zie nr. 57a: middelste.
5 Idem: zie nr. 53. De pijp van Van Duijn is echter groter.
6 W. Krommenhoek en A. Vrij: zie nrs 952 en 952a
7 G.C. Relbers: Ons Vorstenhuis en. de Goudse Pijpmakers. In:
Nederlandsche Leeuw, maart 1947, nr. 3
8 A. Carmiggelt: Ret belang van gesloten vondstcomplexen voor
de datering van kleipijpen. PKN XI, 42, 1988
Aan Don Duco wil ik dankzeggen voor de mondelinge mededelingen
en met name voor de gegevens over de pijpen van de afbeeldingen
10,11,16 en 17.
Foto's: Freek Mayenburg
232

ZES MERKEN OP EEN PIJPESTEEL
door Lodewijk van Duuren
Al mogen de figuurtjes op deze pijpesteel (afb. 1) misschien
niet als merken beschouwd worden, merkwaardig en vrij uitzonderlijk
is de versiering wel.
Op het steelfragment (lengte 5 em met een diameter van 8-9 mm)
staat een versiering die met een bandstempel is aangebracht:
twee banden tussen raderingen; op beide banden zijn drie figuren
te zien, gescheiden door drie sterren. Bovenaan een bloem,
een klaverblad en een hand, onderaan een kroon, een Bourgondische
lelie en een herhaldisch wapen. Ret wapen zou van Bergen
op Zoom kunnen zijn. In ieder geval vullen de drie zogenoemde
sint-andrieskruisen niet het gehele schildvlak en is onderaan
iets te zien, wat de drie bergen uit het wapen van Bergen op
Zoom zou kunnen aanduiden (afb. 2). De overige figuren zijn
bekende pijpmakersmerken.
Gedeeltelijk over de bandstempel heen zijn een aantal ruitvormige
versieringen ingestempeld. Onderaan het bandstempel een
en bovenaan waarschijnlijk vier. Dit onbekende motief in ruitvorm
heeft iets weg van een gestileerd leliekruis.
De steel is gevonden op het Noordbolwerk in Middelburg. Van
welke vindplaatsen zijn vergelijkbare vondsten bekend? Misschien
geven vindplaatsen en mogelijk ook de kop die bij deze
steel hoort meer opheldering over de herkomst en de maker van
deze pijp.
~@¥~1~00
111111 lillllllll I Ill II IIIII
• lilllllllllllll
Afb. 1 Afb. 2
233

AANVULLING OP ENIGE BEDEVAARTSPIJPEN
door Jos Engelen
Zoals we al in PKN 40 hebben gezien, verspreidde de verering
van de H. Quirinus zich vanuit Neuss over het gehele Rijnland.
Deze verering betrof de H. Quirinus als de Romeinse soldaatmartelaar,
en de gevonden pijpefragmenten (N. Augustin en F.
Tijmstra) schreven we, weliswaar als these, toe aan deze heilige.
Recente ontdekkingen van nieuwe bedevaartplaatsen en nader onderzoek
leverde een aantal verrassende ontdekkingen op: beide
pijpefragmenten, evenals de hieronder beschreven pijpen, dienen
toegekend te worden aan een van de andere acht bekende
heiligen met de naam Quirinus. Het betreft hier de H. Quirinus
uit het Rijnland, priester en vicaris-generaal van Nicasius,
bisschop van het bisdom Rouen in N.W.-Frankrijk. Samen met deze
Nicasius was hij vanuit Rome naar Gallie gekomen om de bevolking
te kerstenen. Hij preekte vooral in de streek van Vexin
tussen Parijs en Le Havre en werd in Ecos gemarteld en gedood
rond het jaar 300. Zijn lichaam werd begraven in Gasny,
vlakbij Rouen. Daar ontstond zijn verering vooral door zieken,
die hem aanriepen om zijn moed en standvastigheid.
Tijdens de Franse revolutie in 1789 werd zijn lichaam, opdat
het niet onteerd zou worden, overgebracht naar Malmedy in Belgie,
waar het zich nu nog bevindt en waar de H. Quirinus vooral
wordt aangeroepen tegen zenuwziekten en rheuma.
Tal van plaatsen namen de verering van deze heilige over. Zo
ook Rott, een klein plaatsje ca. 15 km ten zuiden van Aken.
Een van de ons bekende fragmenten vertoonde een afbeelding van
een heilige, vergezeld van enkele
letters.
Een eerste reconstructie leverde
de veronderstelling op, dat het
ging om de H. Judas Thaddeus met
als tekst AN HEISTERBACHERROTT,
hetgeen volstrekt f outief bleek
te zijn. Het betreft hier toch
de H. Quirinus met de martelaarspalm
en de tekst: ANDENKEN AN
ROTT.
Vanuit Rott kwam de verering aan
het begin van deze eeuw ook in
Wahlwiller in Zuid-Limburg terecht,
waar in 1939 ook een relikwie
werd verworven.
234

Toen in mei 1989 de oven van de firma Trumm-Bergmans in Weert
werd verplaatst naar zijn definitieve locatie, vonden we in de
onmiddellijke omgeving van de oven tal van ongerookte pijpfragmenten
- waarover in de toekomst een aparte publicatie zal
verschijnen - en daarbij de hieronder afgebeelde bedevaartpijp
uit Wahlwiller, vervaardigd in een driedelige vorm.
Op het eerste gezicht lijkt dit niets bijzonders, behalve het
feit dat wederom een nieuwe loot is toegevoegd aan de al rijk
gevulde bedevaartpijpenstam, maar een confrontatie van deze
pijp met de driedelige koperen vorm van Trumm-Bergmans van
Pietersrade (zie PKN 41, p. 9) leverde het verrassende gegeven
op, dat het tussenstuk van deze vorm ook gebruikt is voor de
fabricage van de pijp uit Wahlwiller, zodat ook deze bodemvondst
met zekerheid toegeschreven kan worden aan de firma
Trumm-Bergmans uit Weert.
~~
~I ANnENK£M
·fil AN
1
-,
l ~ \"'AHLWILIJ:R
I
~ondbodempijp met knophiet
Tussenstuk driede lige vorm
Overigens blijkt Pietersrade waar we twee jaar naar gezocht
hebben een voorstadje te zijn van Kerkrade, een tegenwoordige
parochie in Chevremont, een deel van Kerkrade. Zou de afbeelding
aan de voet van Quirinus misschien de havik kunnen zijn,
die hoort bij de H. Quirinus (2e eeuw, martelaar te Rome)?
Deze havik weigerde de uitgerukte tong van de heilige op te
eten.
Dan moeten we nu nog even terugkomen op Scherpenheuvel/Montaigu.
(Zie PKN X, 39) Ret hierna getoonde fragment werd samen
met een groot aantal andere pijpfragmenten in 1990 gevonden in
de stadswal van Bree, waar ze als versteviging van de grond
235

DriedeZige vorm J. Knoedgen 3 Bree 3 BeZgisch Limburg
gediend hadden. Ze zijn alle afkomstig van de pijpenstort van
Jean Knoedgen uit Bree, die bij de Gerdingerpoort zijn oven
en start had. Alle fragmenten zijn ongerookt, breuk en misbaksels.
Hiertussen bevond zich deze tot dusverre onbekende
bedevaartspijp uit Scherpenheuvel/Montaigu, van sneeuwwitte
pijpaarde vervaardigd in een driedelige vorm.
Ret hiernaast afgebeelde tussenstuk van
een driedelige koperen vorm is afkomstig
van de firma Trumm-Bergmans te
Weert.Het betreft hier de heilige Genoveva,
patrones van Parij s. Ze werd ± 422
te Nanterre geboren en ontving op vijftienjarige
leeftijd de maagdenwijding.
Bij de aanval van Attila de Hun op Parijs
in 451 zou zij de bevolking krachtig
gesteund hebben in de nood. Zij
stierf in 512; feestdag 3 januari.
Zij wordt meestal afgebeeld met in haar
hand een boek en een brandende kaars.
(Als symbool: toen deze eens uitwaaide
op straat, ontvlamde ze vanzelf weer in
de hand en van Genoveva.) Zij word t in
Holset bij Vaals aangeroepen bij oogklachten.
Tal van wonderbaarlijke genezingen
staan opgetekend in een kroniek
van het St.-Lambertuskerkje te Holset.
Wekelijkse bedevaarten vonden voora l
plaa t s uit d e omgeving van Aken.
Tussenstuk van een
driede Uge vorm
236

PRUISISCHE PIJPENFABRIEKEN IN POLEN 1
door Pieter Smiesing en Edward Zimmermann
In Leiding
De laatste decennia is de belangstelling voor de voormalige
kleipijpenindustrieen en hun produkten sterk toegenomen. Er
verschenen verscheidene monografieen over pijpmakerscentra en
artikelen over kleipijpen in tijdschriften voor verzamelaars
zoals de PijpeLogische Kring NederLand~ The Society for CLay
Pipe Research en sinds kart in Knasterkopf.
In Hollandse publikaties wordt, vooral vanwege de geduchte
concurrentie die de vaderlandse pijpenfabrikanten in de 18e
eeuw van de opkomende Duitse pijpenindustrie ondervonden, melding
gemaakt van Pruisische pijpenfabrieken. In de tweede
helft van de 18e eeuw verkregen de Pruisische pijpenfabrieken,
dankzij de koninklijke protectie van Frederik de Grote, een
belangrijk aandeel in de Europese pijpenhandel. Sinds 1945 bevinden
zich de plaatsen Rostin en Zborowskie (Ostenwald), waar
pijpenfabrieken waren gesitueerd, op Pools grondgebied. (aJ~.l)
Al enige jaren wordt in Polen aan deze vroegere pijpenfabrieken
veel aandacht besteed. In 1988 publiceerden leden van de
CLay Pipe CoLLectors CLub Gdansk artikelen over Poolse vondsten
van pijpen in hun blad Dawna Fajka GLiniana. De recessie
in Polen en de daaruit voortvloeiende inflatie noodzaakten de
Poolse verzamelaars de uitgave van hun blad te staken. De interesse
voor de antieke kleipijp is echter niet verflauwd. Met
veel enthousiasme wordt in Polen onderzoek gedaan naar de geschiedenis
van de 'Poolse' pijpenfabrieken. De lezers van PKN
hebben al globaal kennis kunnen nemen van deze activiteiten.
Momenteel verricht het Centraal Maritiem Museum in Gdansk, onder
leiding van de archeologe Dorota Miklaszewicz, onderzoek
en doet opgravingen op de terreinen van de voormalige pijpenfabrieken
in Weissenspring, Rostin en Zborowskie. De resultaten
van dit wetenschappelijk onderzoek zullen t.z.t. worden
gepubliceerd.
Vondsten in deze streken van pijpekoppen en stelen met opschriften
vormden de aanzet tot deze wetenschappelijke aanpak.
In 1988 wist Zimmermann aan de hand van bodemvondsten de
plaatsen, waar de pijpenfabrieken eens gestaan hebben, te lokaliseren.
Over het verzamelde materiaal uit de plaatsen Rostin
en Zborowskie gaat dit artikel.
De kLeipijpenfabriek in Rostin
Toen Edward Zimmermann in Polen stukjes pijpesteel vond waarop
237

Afb. 1 Kaart van Polen uit 1938; 1 Rostin~ 2 Weiszenspring en
3 Zborowskie
de naam ROSTIN was ingedrukt, vermoedde hij nog niet, dat
hiermee de plaats Roscin werd bedoeld. Enige tijd later vond
hij echter steelfragmenten, die met het opschrift FABRIKE ROS­
TIN deze plaats als produktiecentrum aangaven. In de Poolse
archieven en bibliotheken zijn geen gegevens gevonden, die betrekking
hebben op pijpenfabrieken. Waarschijnlijk zijn deze
documenten in Duitsland opgeborgen. In 1937 verscheen in 'Heimatsjahrbuch
des Kreises Soldin' van de hand van Ernst Luderitz,
die vroeger leraar in Rostin was, een artikel over de
kleipijpenfabriek in Rostin. Hierin vermeldt hij, dat uit akten
gebleken is, dat een zekere kapitein von Bredow op zijn
landgoed een bijzondere kleisoort had ontdekt. Vermengd met
klei uit o.a. Magdeburg was deze klei uitermate geschikt om er
238

volgens Hollands procede tabakspijpen van te maken. In 1754
werd aan koning Frederik de Grote de eerste pijp met de naam
ROSTIN overhandigd. De koning was zeer verheugd dat deze pijpen,
die voorheen alleen uit Holland werden ingevoerd, nu ook
in eigen land vervaardigd werden. In 1754 ontving von Bredow
voor zijn onderneming, die vermoedelijk al in 1749 Of 1750
werd opgericht, een concessie. De invoer van buitenlandse pijpen
werd verboden. De fabriek in Rostin mocht haar produkten
in Neumark, Pommeren, Pruisen en Silezie verkopen. Door deze
voordelen bloeide de jonge onderneming snel en van alle kanten
kwamen de bestellingen binnen.
In Soldin boden de volgende pijpenhandelaren de pijpen uit
Rostin te koop aan: Krappen, von Regentin, Morgen, Friese,
Kinter, Bressel en Borghard; in Berlinchen: Buntebard; in A­
damsdorf: von Waldow; in Konigsberg: Ehle; in Barwalde: Giese
en in Neudamm: Kegler.
De handelsondernemer Gottfried Spadzier in Berlijn schreef
toen, dat deze Pruisische 'fijne' pijpen beter van kwaliteit
waren dan de Hollandse pijpen. Handelsraad (I) Isaac Salingre
uit Stettin was van mening dat de 'fijne' pijpen de Hollandse
in kwaliteit evenaarden en in blankheid zelfs overtroffen. Bovendien
vond hij de pijpen uit Rostin voordeliger in prijs dan
die uit Berlijn.
Jaarlijks werd er voor ongeveer 19.000 Taler aan pijpen verhandeld,
waarvan voor 9.000 Taler naar het buitenland, vooral
naar Polen.
De verwerking van ruwe klomp klei tot tabakspijp was erg arbeidsintensief.
Uit alle landstreken werden bekwame arbeiders
aangetrokken, die vermoedelijk goed werden betaald. In 1766
beklaagt de fabrikant zich bij de koning, dat een concurrerende
onderneming door meer loon te betalen de vakmensen naar
zich toetrok.
De jonge onderneming geraakte weldra in grote problemen. Toen
in 1756 door het uitbreken van de Zevenjarige Oorlog de daar
gelegerde troepen vertrokken, liep de omzet belangrijk terug.
De Russen vielen het land binnen en plunderden, zoals von
Bredow de koning berichtte, ook Rostin. Nadeliger dan de oorlogsberichten
waren voor de onderneming echter de klachten o­
ver de kwaliteit van de pijpen.
Na de oorlog (1763) verkocht de eigenaar het landgoed en de
fabriek aan de Krijgsraad (2) Luder. Deze verkocht in 1775 het
geheel weer aan de Handelsraad Isaac Salingre. De protestante
familie Salingre was vanuit Frankrijk naar Pruisen geemigreerd.
Isaac Salingre (Salinger) was een groot zakenman in
Stettin en een vertrouweling van koning Frederik de Grote.
239

Afb. 2
Edward Zimmermann
met twee manden pijpekoppen
uit Zborowskie
Afb. 3
Pijpestelen uit Rostin
met de naam Salinger
Afb. 4
Ovoide pijpekoppen uit
Rostin
0 1 2 J 4 5c:m
Afb. 3
Afb. 4
24 0

Roewel de zorgen van het bedrijf aanhielden, schijnt onder Salingre
de omzet te zijn toegenomen. De fabriek sloot, volgens
Luderitz, omstreeks 1804 de poorten. In dat jaar nam Franz
Wilhelm Salingre het landgoed met de fabriek van zijn vader o­
ver. Van hem wordt verteld dat hij zich vrijwel niet om de fabriek
bekommerde. Als belangrijkste aanleiding voor het staken
van de produktie wordt echter de verandering van de rookgewoonten
gezien, waarbij pijpen uit andere materialen bij de
roker de voorkeur kregen.
Luderitz besluit zijn artikel met de constatering, dat Rostin
weer een rustig dorp is geworden. De herinnering aan de pijpenfabriek
wordt levend gehouden door de brokstukken van pijpen
op de akkers en in de dorpsstraten. Volgens de auteur werden
de fabrieksgebouwen afgebroken of voor andere doeleinden
gebruikt. Ret archeologisch onderzoek in Rostin heeft inmiddels
uitgewezen, dat van de pijpenfabriek slechts de fundamenten
resten. Rier vinden nu de officiele opgravingen plaats.
Pijpen uit Rostin
Roewel in 1937 nog veel afval van de tabakspijpenfabriek in
Rostin te vinden was, werden er in 1988 geen oppervlaktevondsten
meer gedaan. Ret hier besproken materiaal, dat binnen een
straal van 200 m van het kasteel Rostin werd verzameld, kwam
bij graafwerkzaamheden aan de oppervlakte. Ret kasteel was eigendom
van de familie Salingre, die ook eigenaar van de fabriek
was. De naam SALINGER kwam op enkele steelfragmenten
voor. (Afb. 3) Ret dateren van de verzamelde pijpfragmenten
kan voorlopig slechts globaal gebeuren door de pijpekoppen met
soortgelijke pijpekoppen uit bijv. Gouda te vergelijken. Later
kan het materiaal, door het te vergelijken met de pijpen die
volgens de archeologische methoden op het fabrieksterrein zullen
worden opgegraven, exact gedateerd worden.
De modeZZen
Ret overgrote deel van de vondsten bestaat uit pijpen met eivormige
(ovolde) koppen. (Afb. 4) Rieruit blijkt dat met de
pijpen die door Luderitz als 'Tobackspfeifen auf HoZZandische
Art' worden aangeduid, de langgesteelde 'gouwenaar' met de eivormige
kop wordt bedoeld. De koppen hebben een kloek formaat
met wisselende hoogten van 51,5 tot 61 mm en maken met de
steel een hoek die varieert van 130 tot 1400. Ze zijn fraai
geglaasd en aan de koprand met een fijne raderrand afgezet. De
vorm van de kop verschilt echter met die van de pijpen uit
Gouda. Goudse pijpen, met dezelfde kopgrootte, hebben een bollere
kop dan de pijpen uit Rostin en werden omstreeks het mid-
241

,0;~ ®o ((@ ~ ([j~) Pijpm~kersmerken uit Rostin_,
~ m1 ~ ~ ll1 &'. teken1--ngen van W. Kuczak
~ ".:::::::
Afb. 5_, 6 en 7
den van de 19e eeuw gemaakt.(3) Hieruit blijkt, dat de fabriek
langer produktief is geweest dan door Luderitz wordt verondersteld.
De 'gouwenaars' hebben ongekroonde hielmerken, die niet zoals
de Goudse merken door een parelrand zijn omgeven. (Afb. 5_,6_, 7)
De zes sterren in het Goudse wapen worden als vierkantige
stippen weergegeven. Aangezien nog geen complete pijp is gevonden,
kan over de lengte van de steel nog niets gezegd worden.
242

. -~ (~
~·:·. ··~-.. ·· ...
~~
" . .
Q!P.'I:
QQ~ -. )
... \ Q ~~G> ,.. . ~ ~G 0 :~.
\'\ 0 ' ""l!ii Oo~Cll · t;;
\\', o (!) ~\_o o0oo'll:
9 WJ 01 ~:> o o 0GD 0
w"l
'O"· q}OQG,..,. Q~"' -
' ' . "'9 ""' .
~ CJ o o o o· Q ~~. ·~ -
0 ·-o,

Ret gedeelte boven de stippen is geglaasd en de rand is weer
afgewerkt met een radering. Vergeleken met de eivormige koppen
zijn deze ongemerkte koppen vrij grof en breed. Bij het wegwerken
van de kopnaden met een mesje zijn schuine streepjes op
de kop achtergebleven.
Een vierde model heeft een kleine geglaasde kop, die geleidelijk
onder een hoek van 120° in de steel overgaat. (Afb. 10)
Dit kopmodel vertoont grote overeenkomst met een in Engeland
veel gemaakt model. Deze gelijkenis wordt versterkt doordat de
koprand, zoals in Engeland gebruikelijk was, na het afsnijden
van de overtollige klei niet werd gebotterd! Op de voorzijde
van de kop zijn de ongekroonde letters WM gestempeld. Dit merk
komt ook voor op Engelse pijpen en op pijpen van de Goudse
pijpenmaker Frans Verzijl. (4) De Engelse pijpen met dit merk
werden rond 1800 vervaardigd.
Een vijfde model vertoont veel overeenkomst met de ovolde pijpekop.
(Afb. 11) De hiel is echter puntvormig en draagt geen
merk. Ret merk, een ongekroonde K, bevindt zich op de voorzijde
van de kop. Op de zware steel is nog gedeeltelijk het opschrift
ROS/BRIQ zichtbaar. Ret steelopschrift werd niet op de
steel gestempeld, maar in de mal gegraveerd. De kop is geglaasd
en onder de gebotterde koprand is de bekende radering
aanwezig.
De pijpen met de bekende lobbenversiering (knorren) rond de
cylindervormige kop en overlangse ribbels op de steel die onder
de kop in een fraaie krul samenkomen, werden ook i n Rostin
geproduceerd. (Afb. 12) Pijpen met een ronde bodem en een cylindervormige
hiel werden in het midden van de 19e eeuw ook in
Gouda vervaardigd. (Afb. 13) De koppen zijn mooi afgewerkt met
glaassteen en radering. Ret fragment met het Goudse wapen op
de hiel draagt het merk PVB.
Alle gevonden pijpekoppen hebben grijze vlekken, die waarschijnlijk
door bodemvervuiling zijn ontstaan.
Versierde pijpen
In de fabrieken van Rostin en Zborowskie werden ook pijpen met
geheel versierde koppen vervaardigd. De versierde pijpekoppen
maken echter maar 0,1 % van de totale vondsten uit.
De fraai versierde pijpekop op Afb. 14 , die eveneens op het
terrein in Rostin werd gevonden, bevindt zich nu in een Poolse
museumcollectie. De kop is versierd met het wapen van het koninkrijk
Pruisen. Ret wapenschild waarop een adelaar met
zwaard en rijksappel in de klauwen te zien is, is gedekt met
een koningskroon. Wildemannen met knots fungeren als schildhouder.
Ret geheel is omgeven door een wapenmantel.
244

Afb. 12 Foto met Links i n het midden een pijp met ' knorren'
uit Rostin~ r echts een gezichtspijp uit Zborowskie
Opschri ften en versieringen op ste Len
De stelen van de pijpen uit Rostin zijn vaak versierd en voorzien
van een opschrift. (Afb. 15) De opschriften hebben alle
betrekking op de plaats van fabricatie, Rostin. In het algemeen
luidt de tekst FABRIQ/ROSTIN. Als de tekst dwars op de
steel is aangebracht, bevindt het woord FABRIQ zich altijd bovenaan
(het dichtst bij de kop) en de plaatsnaam onderaan. Geruite,
getande of van een visgraatmotief voorziene banden,
vaak gecombineerd, vullen de ruimte tussen de opschriften. In
het algemeen behoren de op deze wijze gestempelde stelen aan
de ovolde koppen van de langgesteelde 'gouwenaars'. De afgebeelde
steel met het kopfragment laat zien, dat ook pijpen met
puntvormi ge hiel onder de kop zo'n steelstempel kregen.
Twee typen opschriften werden in de mal gegraveerd. Op een
vrij grove steel is binnen een versierde omlijsting links ROS­
TIN en rechts FABRIQ aangebracht. Op het tweede type zijn de
teksten in verkorte vorm dwars op de steel tussen parelsnoeren
aangebracht. Ret kleine steelfragment van afb. 3 geeft de volledige
informatie over de fabrikant, nl.: FABRIQ/SALINGER/ROS-
245

TIN. Een tweede steelfragment waarop de naam Salinger voorkomt,
geeft als plaats van herkomst Gouda weer! Deze misleidende
tekst en de Goudse wapentjes op de koppen leveren het
bewijs, dat in Rostin Goudse pijpen werden ge1miteerd. De
kleine verschillen in kopvorm en in de merken zullen de roker
toen niet opgevallen zijn.
0 1 2 3 4 5 em
Afb. 13 Rondbodemmode Z met hi eZ uit Rostin
Afb. 14 Versier de pijpekop uit Rostin
246
0 1 2 3 4 5cm

L t;Z
. :I·
I
(·I
I I
1:
II
I
\ nrr~ ~ ~m
~il:!
i
6~llif ~ '
/ ·
I
' /'

NO TEN
I Titel
2 Lid van een krijgsraad
3 Duco, D.H., De Nederlandse kleipijp, Handboek voor het dateren
en determineren, Leiden, 1987, pag. 57
4 Oswald, A., Clay Pipes for the Arquaeo}ogist, BAR 14, Oxford
1975, pag. 68,69
Meulen, J.v.d., Het Goudse pijpmakersgeslacht Verzijl, PKN
IV, 15, I 981 , pag. 59
VERZAMELAARSJAARBEURS
Op 24 en 25 november 1990 zal er weer een verzamelaarsbeurs
worden gehouden in de Jaarbeurshallen te Utrecht.
Deze beurs is voor iedere verzamelaar een uitgelezen kans om
zijn verzameling uit te breiden en om een onverwacht 'koopje'
te doen. Zoals alle jaren zullen ook diverse pijpenverzamel
aars met een stand aanwezig zijn en heeft de PKN weer een
stand voor informatie en literatuur en mogelijk het decembernummer
van ons blad. Toegansprijs is !10,- per persoon.
Reductiebonnen kunnen aangevraagd worden via telefoonnummer:
030-955560
NIEUWE LITERATUUR
Rupp. Ein Fuhrer durch das Museum von Austria Tabak.
nsterreichischer Tabaksmuseum, 1984. Dit 132 pag. soft-back
hoek beschrijft ca. 2000 voorwerpen die in de 27 vitrines van
het museum liggen uitgestald. Slechts enkele kleurenfoto's en
tekeningen verluchten deze uitgave. Prijs $ 6.
Loewe, W. Petum Optium, 1990. Een historisch overzicht van de
tabak en het gebruik ervan in Zweden. Hierin zijn veel anekdotes,
afbeeldingen en kunst opgenomen over de groei van deze
industrie. Dit 231 pag. dikke hoek is origineel geschreven in
het Zweeds en beperkt verkrijgbaar in het Engels. Prijs $ 40.
Debrie. Pipes en terre. Un siecle d'art populaire, 1990. Een
16 pag. dikke catalogus van een tentoonstelling in Frankrijk,
waarin enige illustraties zijn opgenomen. Prijs $ 4.
Rusd en. Clay pipes: History & Varieties found in New Zealand,
1982. Prijs $ 4.
Bovenstaande boeken zijn te bestellen bij:
B. Rapaport, Antiquarian Tobacciana,
11505 Turnbridge Lane, Reston, Virginia 22094, U.S.A.
248

·u~p..1vmn~~7
"a.L
PVJOOl31N Jap apftzpaaJq_ ap do
•·zs SJUOalll JI!JPU3U
.NV A
Jl:llHIJVJ-S'JIVIIV.L-NOO.LS

BOEKEN UITGEGEVEN DOOR DE P.K.N.
- AFSTAMMELINGEN VAN WESTERWALDSE PIJPMAKERS IN
BEIDE LIMBURGEN en PIJPENFABRIEK TRUMM-BERGMANS
TE WEERT. (1985)
door J.P.A.M.Engelen
Uitverkocht
- DE KLEIPIJP ALS BODEMVONDST
Beknopt overzicht van tien jaar onderzoek naar de
belangrijkste pijpenmakerscentra in de 17e en 18e
eeuw. (1988)
Onder redactie van F.Tymstra en J.van der Meulen.
Prijs: f 27,50
- DE LEEUWARDER TABAKSPIJPENMAKERS
Een historisch-archeologische studie. (1988)
door A.Carmiggelt
Prijs: f 15,00
- PIJPENMAKERSBESTAND
Een inventarisatie van gegevens over pijpenmakers.
( 1989)
door J.van der Meulen
Prijs: f 25,00
- Oude nummers van het tijdschrift P.K.N.
Prijs: f 5,00
Bovenstaande uitgaven ZlJn exclusief portokosten
en kunnen besteld worden bij:
Pijpelogische Kring Nederland,
p/a Utrechtse Jaagpad 115, 2314 AT Leiden
DRUKKERIJ VREELAND* VREELAND