Rondom de Muiderberg

.
QJ
"C
.. ~
::J
~ ;~

Omslagafbeelding:
Landmeters aan het werk, ca 1750 (decoratie in de
linkerbenedenhoek van de Kaart van het eiland
Walcheren, vervaardigd door D.W.C. en A. Hattinga,
uitgegeven bij Isaak Tirion, 1753)

~Mom
Oe MuiOer 13erg
Grensgebied van polders,
Zuiderzee en heuvelrug
op oude kaarten
uit de 16de tot en met de 19de eeuw
Catalogus bij een tentoonstelling,
op Muiderberg (gebouw 'De Klimop')
georganiseerd van 29 juli tot 14 augustus 1983
door het Comite Oud Muiderberg
toer-in

lnhoud
Woord vooraf van drs. H.F.J. Duindam s.c.j., voorzitter
van het Comite Oud Muiderberg.
Toelichting op de kaartencatalogus 2
Beschrijving van de kaarten
Algemene overzichtskaarten 3
Proceskaarten: kaarten vervaardigd naar aanleiding
van geschillen 7
Waterschapskaarten 8
Civiel- en cultuurtechnische kaarten 8
Kaarten vervaardigd in verband met
grondboekhouding 9
Militaire kaarten 11
Zeekaarten 12
Geologische kaarten 12
Stads- en gemeenteplattegronden 13
Beschrijving van landmeetkundige- en karteerinstrumenten
14
Personenindex 30
Colophon
De tentoonstellingscatalogus is publicatie nummer 21 van
de Stichting Comite Dud Muiderberg en mede mogelijk gemaakt
door de hulp van de provinciale Noord-Hollandse
Toer-ln '83 Commissie
De opzet, managing van de voorbereiding en running van
de tentoonstelling geschiedde door het bestuur van de
vorengenoemde stichting, waarin bestuurslid Kl. Sierksma
de dagelijkse Ieiding had
De tekst voor de catalogus en de algemene richtlijnen voor
de verwerving van de exponaten werd verzorgd door
dr. Y.M. Donkers/oot-de Vrij (kaarten) en ir. H.C. Pouts
(instrumenten)
De uitgave en druk van de catalogus werden verzorgd door
Uitgeverij Canaletto te Alphen aan den Rijn

IN HET WONDERLAND VAN DE KAART
Een zo op het oog wat overdreven kreet bij de in Ieiding van
een reeks kaartbeschijvingen . . .
Wii. moderne mensen, zijn zo gewend aan allerlei atlassen
en kaarten, waarin verschijnselen van de meest uiteenlopende
aard beschreven worden, dat wij nooit meer stilstaan bij
het fenomeen van de kaart op zichzelf. Wij vragen ons niet
af wie het genie is geweest, die voor het eerst in een tekening
of lijnenschets iets weer heeft gegeven van wat hij om
zich heen zag, en wei op zo'n manier dat andere mensen er
66k begrip voor konden krijgen.
Is het begonnen als een tekening op een rotswand om aan te
geven , waar een bron te vinden was of waar men kans had
om wild aan te treffen? Van kaartmateriaal in vreemde en
primitieve culturen is mij weinig bekend; het valt buiten het
terrein van historici en ook geografen zullen zich niet gemakkelijk
wagen in dit schemergebied, waar de primitieve
mens aarzelend zijn weg zocht door de wereld. Pas toen
deze wereld groot werd, te groot om in het geheugen vast
te houden, moest men naar een oplossing zoeken.
Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat zeelieden, voor wie de
wereld eindeloos groot was, zo groot als de zee zonder
einder, als eersten een hulpmiddel zochten om de weg te
vinden, en vooral om de weg terug te vinden. De oude Grieken
hadden al hun perip/oes, hun kustbeschrijvingen waarin
alles, waardoor de kust van een bepaald gebied zich
onderscheidde, opgetekend was. In de middeleeuwen noemde
men deze portolanen. Uit schriftelijke bronnen is bekend
dat de Griekse geleerde Eratosthenes al een soort wereldkaart
had gemaakt, waarin de bolvorm van de aarde verdisconteerd
was. Ook de Romeinen hadden hun kaarten. Van
de overzichtskaarten van het Romeinse Rijk is slechts een
kaart in een kopie uit de 12de eeuw bewaard gebleven: de
zogenaamde Tabula Peutingeriana.
Het wonderland van de kaart: wij leren de weg te vinden in
onze wereld, in onze eigen omgeving, die wij beschouwen
als onze woonwereld; maar ook in de wereld van overzee,
waarin de kaart ons rondleidt in een gebied van onvermoede
schoonheid.
Aan dit soort dingen zal een scholier, die zijn Bos-atlas
'moet' raadplegen, wei niet vaak denken, behalve wellicht
als hij zijn vakantieterrein gaat verkennen; dan maakt hij
zich een deel van de wereld van buiten eigen.
Het Comite Oud Muiderberg heeft zeven jaren geleden een
tentoonstelling opgezet, waarin van Muiderberg en omgeving
kaarten tentoongesteld waren, waarover wij nu in het
Ieven van elke dag kunnen beschikken. Wij willen vervolgens
doordringen in het verleden, om te zien wat er in kaart gebracht
is van het landschap tussen Muider Berg en Utrechts
Dom.
Vanzelfsprekend moeten wij ons beperkingen opleggen. Dit
grensgebied van polders, Zuiderzee en heuvelrug is te bekijken
op kaarten uit de zestiende eeuw tot en met de
negentiende eeuw.
Ieder die belangstelling heeft voor dit mooie deel van
ons vaderland vindt er iets van zijn gading. Via overzichts·
kaarten komen wij bij de speciaalkaarten: van vreedzame
civiele en cultuurtechnische kaarten tot proceskaarten en
militaire kaarten, die ons Iaten zien dat de mens ook in dit
opzicht nog niet veranderd is.
Een in Ieiding is maar een in Ieiding; vat dit opals een uitnodiging
om op verkenning te gaan in het nabije verleden,
waarin wij zo veel zullen herkennen uit onze eigen leefwereld.
H.F.J . Duindam, s.c.j .

TOELICHTING OP DE KAARTENCATALOGUS
Bij het selecteren van het voorhanden materiaal is de nadruk
gelegd op de verschillende soorten handgetekende en
gedrukte kaarten, die vroeger zijn gemaakt van het gebied
random Muiderberg, dat wil zeggen: van Het Gooi, de
Vechtstreek met het plassengebied, Amstelland en de Zuiderzee.
Het spreekt vanzelf dat in het kader van dit overzicht naar
volledigheid niet kon worden gestreefd. Spectaculaire, maar
ook minder fraaie kaarten zijn geselecteerd en naast originele
oude kaarten zijn ook reprodukties bijeengebracht.
Enkele algemeen bekende kaarten van Gooiland zijn zelfs
opzettelijk weggelaten.
De inhoud van de verschillende soorten kaarten is pas goed
te beyrijpen wanneer men het oorspronkelijke vervaardigingsdoel
kent. Een kaart gemaakt ten behoeve van grondboekhouding
bijvoorbeeld, verschilt wezenlijk van een
kaart waaraan een militair doel ten grondslag heeft gelegen
of een, die zijn ontstaan te danken heeft aan een grensgeschil
of een civiel/cultuurtechnisch doel. Om die reden is gekozen
voor een thematisch-chronologische indeling; een indeling
die niet altijd consequent is door te voeren, zoals uit
de afzonderlijke beschrijvingen zal blijken, omdat sommige
rubrieken elkaar kunnen overlappen.
Een aantal van de kaarten heeft een meer algemeen gebruiksdoel
gehad voor wetenschapsmensen, bestuursfunctionarissen
en liefhebbers van de geografie en de kartografie (waartoe
de verzamelaars behoren, die er reeds vanaf de 16de
eeuw waren). Met name deze kaarten werden gedrukt en
door de vroegere commerciele kaartuitgevers - bijna allen
in Amsterdam gevestigd - op de markt gebracht. Het totale
aantal van deze soort kaarten, waarbij men ook moet den ken
aan de exemplaren, die in atlassen werden opgenomen, is
zeer groot.
Het kartografisch peil, de inhoud en de gedetailleerdheid
van de vroegere kaarten wisselde nogal in de loop der tijden
en dat niet aileen vanwege de gebrekkige meetmethoden en
technieken. De kaartmakers en uitgevers, maar ook de kaartgebruikers
waren (en zijn) niet altijd even kritisch, waardoor
inhoudelijk ook minder goede kaarten konden (en
kunnen) ontstaan. Tegen deze achtergrond moeten kaarten
bekeken worden. Dit neemt overigens niet weg dat kwalitatief
minder goede oude kaarten vaak wei een grote schoon-
heidswaarde kunnen bezitten vanwege de prachtige decoraties
die er op voorkomen.
De selectie van de kaarten heeft voornamelijk plaatsgevonden
met behulp van een tweetal publicaties, respectievelijk:
C. Koeman, Handleiding voor destudie van de topografische
kaarten van Nederland, 1750-1850. (Groningen 1963;
ongewijzigde herdruk Culemborg 1979) en Y.M. Donkersloot-de
Vrii. Topografische kaarten van Nederland v66r
1750. Handgetekende en gedrukte kaarten - aanwezig in de
Nederlandse rijksarchieven - toegelicht en beschreven.
(Groningen 1981).
Omdat de inhoud van de diverse kaarten nogal verschilt, van
elk gebied niet evenveel kaarten werden gemaakt en ze ook
niet aile bewaard zijn gebleven, is het niet altijd mogelijk
heel nauwgezet de veranderingen in het landschap van de
16de tot en met de 19de eeuw op de voet te volgen. Hoewel
die veranderingen lang niet zo ingrijpend waren als in onze
eeuw, hebben ze zich wei degelijk voorgedaan. Dat de bebouwing
(denk aan de buitenplaatsen) toenam, de plassen
ontstonden als gevolg van de vervening, meren werden
drooggelegd, trekvaarten werden gegraven, dijken en wegen
veranderden, kan men aan de hand van de kaarten wei duidelijk
zien.
Bij de hierna volgende beschrijvingen van de afzonderlijke
kaarten wordt op de topografische veranderingen zo nu en
dan gewezen; ook andere bijzonderheden betreffende de
inhoud en de vervaardiging van de kaart komen daar ter
sprake. De literatuurverwijzing bij deze beschrijvingen is
summier gehouden; hiervoor is onder andere te verwijzen
naar de bovengenoemde publicaties.
Voor de methode van kaartbeschrijven geldt:
cursief gedrukte letters zijn gebruikt voor de
oorspronkelijke, op de kaart vermelde titel
teksthaken [ ... ] zijn gebru ikt wanneer auteurs
en jaartallen niet op de kaart staan, maar bekend
zijn uit andere bronnen
de schaalaanduiding is in de meeste gevallen
een benaderi ngsgetal
de vindplaats is bij elke kaartbeschrijving vermeld
2

BESCHRIJVING VAN DE KAARTEN
Algemene overzichtskaarten
1 Hollandt
[door Jacob van Deventer gekarteerd in 1537]; gedrukt
te Antwerpen bij Bernard van den Putte, 19 februari
1558
afmeting van de totale kaart: 78) x 110,5 em
schaal ca 1:180.000, het noorden boven
deelblad nr. 8, facsimile-u itgave 1941
De oorspronkelijke kaart is een uit negen bladen bestaande
houtsnede.
In vijf grote kaarten legde Jacob van Deventer zijn opmetingen
van de Noordelijke Nederlanden vast in de
periode 1536-1547. Deze kaarten, die oorspronkelijk
door hem in Mechelen werden vervaardigd, zijn aile verloren
gegaan. Men neemt aan dat de latere drukken
(o.a. bij uitgevers te Antwerpen) met de oudste overeenstemmen.
Deze naar de maatstaven van die tijd gedetailleerde
kaarten, waren uniek in Europa. Van Deventer
verrichtte de kaarteringswerkzaamheden deels op eigen
initiatief, deels in opdracht van de overheid.
De waarde van de facsimile-uitgave is inmiddels zeer
vergroot, omdat in de oorlog ook deze latere oorspronkelijke
uitgave verloren is gegaan.
Jacob van Deventer, die de titel keizerlijk en koninklijk
geograaf droeg, is eigenlijk nog meer beroemd geworden
door zijn plattegronden van aile steden in de Nederlanden,
die hij in opdracht van Ph ilips II vervaardigde (zie
nr. 40).
Geografisch I nstituut, Utrecht I X B.a.1
2 Een gedeelte van Holland en Utrecht
[getekend door Christiaan 's Grooten, tussen 1568-
1573]
manuscript, 60 x 115 em
schaal ca 1 :80.000, het noorden boven
rechter gedeelte kaartblad 12b, facsimi le-u itgave 1961
De kaart maakt deel uit van een aantal kaarten van de
Nederlanden (Nederland en Belgie samen), vervaardigd
door 's Grooten in opdracht van Phil ips II, die bedoeld
waren om de Spanjaarden van nut te zijn bij hun m ilitaire
optreden. Evenals Van Deventer mocht ook hij
zich 'koninklijk geograaf' in d ienst van Phil ips II
noemen.
De originele kaarten worden bewaard in de Koninklijke
Bibliotheek te Brussel. Een latere verbeterde versie van
's Grootens hand bevindt zich in de Bibliotheca Nacional
te Madrid (gedateerd ca. 1588-1595).
De kaart laat heel geaccentueerd het 'Goeijer Bosch'
zien, een restant van het oorspronkelijke oerbos in Het
Gooi (eiken-berkenbos). dat hier tot begin 17de eeuw
nog aanwezig was. Het relief bij Mu iderberg is wat a l te
geprononceerd weergegeven; eigenlijk niet zo heel erg
vreemd, als men bedenkt dat deze ge isoleerde 'heuvels'
in het lage polderland nogal zullen zijn opgevallen.
Geografisch I nstituut, Utrecht I X B.a.3
3 't Graefschap Hollandt
gegraveerd door Josua van den En d e en u itgegeven b ij
Willem Jansz. [Biaeu te Amsterdam], 1608
kopergravure, 47,5 x 63 em
schaal ca 1 :400.000, het noorden rechts
facsimile-uitgave 1951
De kaart van Holland, met een groot gedeelte van Fries·
land, Utrecht, Gelderland en Zeeland, is een heel mooi
voorbeeld van decoratieve kartografie . De stadsprofielen
links en rechts, de wapens van de Hollandse steden
onder en de klederdrachtfiguren, zeilwagens enz. bovenaan
de kaart dragen er in belangrijke mate toe bij. Een
juweel van graveerkunst. Zonder de decoraties nam
Blaeu deze kaart later op in een van zijn eerste atlasuitgaven.
De naam Blaeu behoeft nauwelijks enige introductie
(onlangs is een postzegel me t het portret van W.J.
Blaeu uitgegeven). Hij is de stichte r van het bloeiende
kartografische bedrijf in de 17de eeuw te Amsterdam,
dat mede door de inspanningen van zijn zoons wereldfaam
genoot.
3

Literatuur: (over de kaart) P.C.J. van der Krogt, Toonneel
des Aerdrijcx. Catalogus bij de tentoonstelling in het Universiteitsmuseum
te Utrecht, 14 maart - 29 april 1983,
nr. 35; (algemeen) J. Keuning en Y.M. Donkersloot-de
Vrij, Willem Jansz. 8/aeu. A biography and history of his
work as a cartographer and publisher. (Amsterdam 1973).
Geografisch I nstituut, Utrecht I X B.b.2
4 Petri Kaerii Germania Inferior . ..
uitgegeven te Amsterdam bij P. Kaerius (Pieter van den
Keere) in 1617
atlas: 46 x 31 em, met 23 kaarten
facsimile
Dit is de eerste atlas van de Nederlanden, die werd uitgegeven.
In 1622 verscheen nag een tweede editie. Vergelijk
de kaart Hollandia, met de Blaeu-versie (cat. nr.
3).
Literatuur: C. Koeman, Engelstalige inleiding bij de facsimile-uitgave
(Amsterdam 1966).
Particulier bezit
6 Nieuwe accurate kaart van Amstellandt, met een gedee/te
van 't Sticht, Rhynlandt en Noordhollandt; met
de Ye Stroom en de banscheidingen van de steden en
dorpen ...
door Gerrit Drogenham opgemeten en getekend, gecorrigeerd
door J. Petersom [na november 1686]; gegraveerd
door Daniel Stopendaal; voor de eerste keer uitgeven
bij Nic. Visscher [in het laatste kwart van de
17de eeuw] en vervolgens bij Reinier en Josua Ottens
[in het tweede kwart van de 18de eeuw J te Amsterdam.
kopergravure, 14 bladen met een aparte titelrand,
totale afmeting van de kaart: 95 x 112 em
schaal ca 1:25.000, het noorden boven
deelblad
De eerste uitgave van deze grate kaart van Amstelland
en omgeving is vermoedelijk verloren gegaan. Oak de
Amsterdamse uitgevers Covens en Mortier gaven een
soortgelijke kaart omstreeks het midden van de 18de
eeuw uit.
Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem
A(492.621 )71 ,II ,22
5 't Graafschap Holland
door Jacob Aartsz. Colom uitgegeven te Amsterdam,
1639
kopergravure, 40 bladen, 162 x 302 em
schaal ca 1 :60.000, het noorden rechtsboven
deelblad nr. 25, facsimile
Deze grate wandkaart werd oorspronkelijk opgedragen
aan prins Frederik Hendrik. De kaart werd een aantal
malen opnieuw bijgewerkt en uitgegeven, tot in het
tweede kwart van de 18de eeuw. In de toenmalige patriciershuizen
en Hollandse bestuurskamers heeft deze
kaart niet aileen een informatieve, maar vooral oak (gezien
het grate formaat) imposante decoratieve functie
vervuld. De schilderijen van o.a . Johannes Vermeer uit
de 17de eeuw Iaten dat gebruiksaspect van dergelijke
grate kaarten duidelijk zien.
7 Nieuwe kaart van Mynden, en de 2 Loosdrechten,
midtsgaders van s'Gravenland, nevens het gerecht van
Breukelen en Loendersloot
uitgegeven bij Nicolaas Visscher [1677-1702]
kopergravure, 48 x 56 em
schaal ca 1 :33.000, het noorden boven
Als bijzonderheid valt op dat bij de buitenhuizen, met
name langs de Vecht en in 's Graveland, de namen van
de hoofdbewoners staan vermeld. Er zijn drie staten
van de koperplaat bekend. De tweede uitgave van de
kaart tussen 1702-1720 werd verzorgd door de
Weduwe N. Visscher en de derde uitgave na 1715 door
P. Schenk jr. De namen bij de huizen veranderden
daarbij.
Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem A(492.83)6
Particulier bezit
4

8 ... Nieuwe kaart van Gooilandt
vervaardigd door H. Post; uitgegeven bij Rein ier en
Josua Ottens te Amsterdam [ca. 1740]
kopergravure, 51 x 81 em
schaal ca 1:25.000, het noorden linksonder
De kaart is opgedragen aan Hendrik Bicker, schepen
van Amsterdam en bezitter van een buitenplaats te
's Graveland. In het aparte register links op de kaart
komen toponiemen en cijfers voor die verband houden
met grondboekhouding. Er is onderscheid gemaakt
in bouwland, hooiland (grasland) en heide. Maat·
Ianden, onder andere bij Muiderberg, zijn hooilanden.
Het is een zeer fraaie en gedetailleerde kaart, waarbij
aan de compositie en de gravure veel zorg is besteed.
Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem A(492.622)4
9 Schetskaart van de wegen, wateren en dijken bij Mu i­
derberg
niet gedateerd; niet gesigneerd, ca 1700 (?)
manuscript, gekleurd, 36,5 x 43 em
vertekend, het noorden (ongeveer) linksboven
De kaart vertoont een opmerkelijk "werkmateriaal"­
karakter, waarbij aile verhoudingen en geografische
nauwkeurigheid door de tekenaar zijn verwaarloosd.
Men zou kunnen denken aan de mogelijkheid dat de
schetskaart diende om (tijdens een vergadering?) de
afbakening te demonstreren van de belangen van waterschappen,
trekvaart-commissarissen en dorpsbestuur.
Stichting voor Banistiek en Heraldiek, Muiderberg
De kaart is opgedragen aan mr. Lieve Geelvinck. De
stand van de vervening bij Loosdrecht is nauwkeurig
aangegeven. Onderaan zijn de werkzaamheden bij de
veenafgraving afgebeeld; rechts een allegorisch jachttafereel.
De schitterende kaart werd destijds verkocht
voor twee gulden en tien stuivers, zo blijkt u it een
advertentie in de Amsterdamsche Courant van 24 april
1734.
Literatuur: P.C.J. van der Krogt, Tooneel des Aerdrijcx.
Catalogus bij de tentoonstelling in het Universiteitsmuseum,
Utrecht, 14 maart-29 april 1983; nr. 43
Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem A(492.83)5
11 Nieuwe kaert van Loenen
door C.C. van Bloemswaerdt gegraveerd en uitgegeven
bij Johannes Covens en Cornel is Mortier te Amsterdam
[ 1737 of iets vroeger]
kopergravure, 71 x 92 em, drie bladen aaneen
schaal ca 1 :6.000, het noorden rechts
De kaart is opgedragen aan Jacob Balde, heer van
Loenen, en munt uit door gedetailleerdheid en decaraties.
De buitenplaatsen zijn door middel van letters in
de kaart en in een lijst afzonderlijk aangegeven. Ook de
verkaveling met cijfers, die betrekking hebben op de
grondboekhouding, is nauwgezet in kaart gebracht. Er
moet oorspronkelijk een register, waarin de cijfers met
grootte-opgave en eigenaarsnamen staan, bij deze kaart
zijn gemaakt. De verblijfplaats daarvan - zo het nog
bestaat - is onbekend.
Ook deze kaart, evenals nr. 10, kon men destijds voor
twee gulden en tien stuivers in Amsterdam kopen.
Geografisch I nstituut, Utrecht VIII B.h.4
10 Nieuwe kaart van Mynden en de Loosdrecht
door Jan Spruytenburgh opgemeten en getekend, gegraveerd
door A. van der Laan en uitgegeven bij Johannes
Covens en Cornel is Mortier te Amsterdam, 1734
kopergravure, 61 x 89 em, twee bladen aaneen
schaal ca 1: 1 0.000, het noorden boven
12 Nieuwe kaart van het ba/juwschap van Gooyland ...
Uitgegeven bij Isaac Tirion te Amsterdam, 1750
kopergravure, 33 x 44 em
schaal ca 1 :60.000, het noorden boven
Tirion stelde de kaart samen uit diverse andere kaarten.
5

Hij gebruikte onder andere oak de kaart van H. Post
van Het Gooi (cat. nr. 8), zoals duidelijk te zien is. De
situatie bij Muiderberg, dat precies op de rand van de
kaart van Post ligt, is echter onjuist overgenomen. Aansluitingsproblemen
met de andere kaarten hebben hierbij
mogelijk een rol gespeeld.
Het kaartje komt voor in Tirion's Tegenwoordigen
Staat der Vereenigde Nederlanden, dat in een aantal
delen door hem werd uitgegeven in het derde kwart van
de 18de eeuw. Dit is een belangrijk en veel geraadpleegd
boek over ons land in die tijd, waarin historische
en geografische bijzonderheden worden vermeld.
Geografisch lnstituut, Utrecht VIII B.j.24
13 Nieuwe en accuraate zak-atlas van de Nederlanden
uitgegeven bij de Weduwe Josua Ottens te Amsterdam
[ tweede helft 18de eeuw, na 1765]
atlas: 20 x 9 em, met 25 kaarten en twee stedewijzers
kaart nr. 8, provincie Utrecht
Kleine atlasjes waren heel populair, vooral bedoeld
voor reizigers en minder kapitaalkrachtige personen.
Reeds vanaf het begin van de 17de eeuw werden ze op
de markt gebracht door de Amsterdamse kaartuitgevers.
Dit atlasje was, zo kan men op het titelblad
lezen: 'Zeer nodig en dienstig voor die geenen, welke
begeerig zyn om de Provincien door te reizen, en alles
naauwkeurig willen bezien'.
Literatuur: C. Koeman, Atlantes Neerlandici. Bibliography
of terrestrial, maritime and celestial atlases and
pilot books, published in the Netherlands up to 1880 (5
delen) (Amsterdam 1967-1971). Ill 93, Ott 10.
Particulier bezit
14 Kaarte van een gedeelte van de Provintie van Holland
opgemeten en getekend door P.A. Ketelaar, 1769
manuscript in 10 bladen, tezamen 89 x 150 em
schaal ca 1 : 14.400, het noorden boven
deelblad met Muiderberg
Het aantal bewaard gebleven 18de eeuwse handschriftkaarten,
vervaardigd in verband met de verdediging van
Holland is vrij groat. Deze militaire kaart van Ketelaar
die de Hollandse waterlinie (op de grens van Utrecht en
Holland) tot onderwerp heeft, wordt algemeen geroemd
vanwege de gedetailleerdheid.
Literatuur: F.W.J. Scholten, Een kaart van de Hollandse
Waterlinie van Pieter Adriaanszoon Ketelaar; in : Holland,
regionaal-historisch tijdschrift, 11 ( 1979) 123-128
Algemeen Rijksarchief, Den Haag Genie-archief situatiekaart
nr. H 50, 51 en 55
15 Nieuwe kaart der Departementen van Holland en die
der omliggende van het Franse Keizerrijk (titel oak in
het Frans)
getekend en gegraveerd door W.C. van Baarsel
u itgegeven bij E. Maaskamp te Amsterdam [ tussen
1810 en 1813]
kopergravure, 42 x 52,5 em
schaal ca 1 :340.000, het noorden boven
De veranderde staatkundige situatie, die ontstond toen
Nederland bij het Franse Keizerrijk werd ingelijfd,
maakte het noodzakelijk dat kaarten werden vervaardigd,
waarop de nieuwe administratieve grenzen stonden
aangegeven. Deze kaart van de bekende 19de eeuwse
graveur W.C. van Baarsel, die in Amsterdam werkte,
is er een voorbeeld van.
De vreemde indeling van ons land heeft van 1810-
1813 bestaan.
Universiteitsbibliotheek Utrecht collectie Ackersdijck
nr. 45 (=in bruikleen op Geogr. lnst.)
16 Topografische en militaire kaart van het Koningkrijk
der Nederlanden
vervaardigd door officieren van de generale staf; uitgegeven
in 1850-1864 door het Ministerie van Oorlog
lithografie, elk blad 52,5 x 82 em
schaal 1:50.000, het noorden boven
blad nr. 25, facsimile-uitgave
6

Dit is de oorspronkelijke voorloper van onze huidige
topografische kaart (door velen nog altijd stafkaart genoemd).
welke thans in Delft bij de Topografische
Dienst wordt vervaardigd en uitgegeven.
Welke enorme vooruitgang de kartografie in de 19de
eeuw (onder Franse invloed) maakte, laat deze kaart
duidelijk zien.
Literatuur: J.A. van der Linden, Topografische en militaire
kaart van het Koninkrijk der Nederlanden (Bussum
1973).
Geografisch I nstituut, Utrecht
Kaarten vervaardigd naar aanleiding van geschillen: proceskaarten
(zie ook nr. 25)
17 Het Gooi en aangrenzende gebieden
[ vervaardigd door Goert die Greet, 1524]
manuscript, gekleurd, 60 x 65 em
schaal ca 1 :60.000 (sterk vertekend). het noorden links
De kaart is vermoedelijk vervaardigd in verband met
een grensgeschil tussen Holland en Utrecht. De vervening,
die toen al was begonnen, waar later o.a. de Loosdrechtse
plassen door ontstonden, is aangegeven . met
turfstapels midden in het kaartbeeld.
Algemeen Rijksarchief, Den Haag VTH 2580
18 Het Gooi en de aangrenzende gebieden
[ vermoedelijk vervaardigd door Cornel is Domisz. en/of
Evert van Schaick, 1539, met latere aantekeningen uit
ca. 1544/45]
manuscript, gekleurd, 80 x 58 em
schaal ca 1 :40.000 (sterk vertekend). het noorden
onder
De kaart deed dienst bij een proces over de grens tussen
Utrecht en Holland, dat aanhangig was gemaakt bij
de Grote Raad van Mechelen. Deze kaart en nr. 17
waaraan nauwelijks metingen ten grondslag liggen, zijn
prachtige voorbeelden uit de periode van primitieve
lokale kartografie.
Algemeen Rijksarchief, Den Haag VTH 2579
19 Caerte daar in vertoont wordt de limite tusschen Sticht
van Utrecht en Goij/andt, vande Vecht tot aende Suider
Zee.
getekend door Lucas Jansz. Sinck, april 1619.
manuscript, 107 x 121 em
schaal ca 1:19.000, het noorden onder
Vervaardigd in verband met een grenskwestie tussen
Holland en Utrecht in opdracht van de Staten van Holland.
Niet aileen in de 16de eeuw, maar ook later waren
grensgeschillen tussen deze twee provincies aanleiding
tot het Iaten maken van kaarten. Deze kaart van Sinck,
die stadslandmeter van Amsterdam was, is er een voorbeeld
van; op het Algemeen Rijksarchief in Den Haag
worden nog meer kaarten uit de 17de eeuw bewaard,
die deze grens tot onderwerp hebben.
Literatuur: K l. Sierksma. Muiderberg, voorpost van Het
Gooi. 2e druk, uitgave Comite Oud Muiderberg 1976.
p. 15.
Algemeen Rijksarchief, Den Haag VTH 2582
20 Het gebied tussen Amsterdam, Haarlem, Rotterdam en
Utrecht
[door Willem Hendricxz. Crook, 1520/ 1521]
manuscript, gekleurd, 36 x 50 em
schaal ca 1:200.000, het noorden li nks
De kaart is vervaardigd in verband met een geschil tussen
Amsterdam en Utrecht inzake wateroverlast, nadat
dammen bij Heikoop, Nieuwe ter Aa, in het Gein,
de Oude Waver en de Holendrecht door Utrechters
waren doorgestoken. Een wijzende vinger op de kaart
7

geeft de dammen aan. De bij deze kaart behorende instructie
wordt bewaard op het Gemeentearchief van
Amsterdam; deze komt ook voor op kaart nr. 21. De
kaart schijnt ook nog in druk uitgegeven te zijn, waarvan
tot dusverre geen exemplaar is teruggevonden.
Gemeentelijke Archiefdienst, Amsterdam Top. Atl.
nr. G 110-6
21 Het noordwestelijke gedeelte van de provincie Utrecht
en een aangrenzend gedeelte van Holland
vervaardigd door Joost Jansz. Beeldsnijder, 1570; gekopieerd
door Jacob van Banchem, 5 februari 1593
manuscript, gekleurd, op perkament, 69 x 88 em
schaal ca 1:43.000, het noorden links
De kaart vindt zijn oorsprong in de kaartering van dit
gebied door Croock (vergelijk nr. 20). Tach schijnt
Beeldsnijder zelf Amstelland ook te hebben opgemeten.
Deze op perkament getekende kaart - dit materiaal
werd vrij vaak gebruikt voor kaarten- is een kopie van
een oudere kaart van de Leidse landmeter Jacob van
Banchem. Kaarten werden vroeger zorgvuldig bewaard
om ze eventueel later weer eens voor een andere of
soortgelijke kwestie, te kunnen gebruiken of te kopieeren.
Deze kaart is daarvan een voorbeeld.
Gemeentelijke Archiefdienst Leiden Top. Atl. nr.
70362
Waterschapskaarten (zie ook nr. 6)
22 Kaarte van aile de dijkpligtige en eenige waa/pligtige
Ianden behorende onder het Hoogheemraadschap van
den Zeeburg en Diemerdijk
getekend en gegraveerd door Jan Wandelaar [ tweede
kwart 18de eeuw]
kopergravure, 8 bladen, totale afmeting 120 x 180 em
schaal ea 1 :6.000, het noorden boven
Deze schitterende, gedetailleerde kaart, vervaardigd in
opdracht van het waterschapsbestuur, werd tussen
1725-1750 vier keer opnieuw uitgegeven (vriendelijke
mededeling van Mevr. M.H.G. Clement-van Alkemade,
kaartconservatrice van de bibliotheek van de Vrije Universiteit
te Amsterdam, die een studie over de kaart in
voorbereiding heeft). In het Gemeenlandshuis aan de
Diemerzeedijk (afgebeeld op de kaart) worden nog de
oorspronkelijke koperplaten bewaard, die voor het
drukken van de kaart werden gebru ikt. In de diverse
kavels is opgave gedaan van de oppervlakte en de eigenaarsnaam.
Zoals gebruikelijk bij waterschapskaarten
zijn de wapens van de bestuursfunctionarissen als decoratie
toegevoegd.
Hoogheemraadschap Amstelland, (Gemeenlandshuis,
Diemen/Zeedijk) Amsterdam
Civiel- en cultuurtechnische kaarten (zie ook nr. 28)
23 Caerte vande Naerder ofte Uytermeerse meer ghemeten
en in cavelinge van 20 Rijn/andse morgens verdee/t
vervaardigd door Nicolaas Bonifacius, 1629
kopergravure, 46 x 72 em
schaal ea 1:15.000, het noorden reehtsonder
De in 1929 drooggelegde Naarder Meer, dat met de verkaveling
is weergegeven, werd nog hetzelfde jaar weer
onder water gezet. Dit had een militair-strategisehe oorzaak;
de taehtigjarige oorlog was gaande. Herhaalde pogingen
om het meer naderhand droog te leggen mislukten.
Desondanks ziet men op oude overziehtskaarten,
uitgegeven door de versehillende kartografisehe bedrijven
te Amsterdam, het meer vaak als droogmakerij aangegeven.
Rijksarehief in Noord-Holland, Haarlem
A(492.631.308) 1
8

24 Caerte van de riviere de Vecht van Muijden aff tot
Loenen toe
vervaardigd door Bernard de Roy, juli 1683
manuscript, gekleurd, 40 x 60 em
schaal ca 1 :20.000, het noorden linksonder
De kaart is gemaakt 'om aen te wijsen, hoe men de
Stichtse Landen aende oostsijde der selver riviere gelegen
voort ondervloeyen vant Zeewaeter sail konnen
bevrijden'.
Rijksarchief in Utrecht Top. atl. nr. 286
25 Goy/ant
getekend door J. Perk, 1724
manuscript, gekleurd, 35 x 29 em
schaal ca 1 :33.000, het noorden reohts
Op de kaart is het project voor het graven van een kanaal
van 's-Graveland naar Laren aangegeven. Deze kaart
is naderhand nog gebruikt bij een proces voor de Hoge
Raad, zoals blijkt uit de aantekening rechtsonderaan.
Rijksarchief in Zuid-Holland, Den Haag handschriften
nr. 48
26 Een gedeelte van het 'Muyderberger Meentje'
getekend door L. Kraakhorst, 17 juni 1724
manuscript, gekleurd, 37 x 17 em
schaal ca 1:550, het noorden rechtsboven
Bij dit kaartje behoort nog een ander door de landmeter
Kraakhorst gemaakt schetskaartje
niet gekleurd, 20 x 32 em
schaal ca 1 :500, het noorden rechtsonder
Beide kaarten zijn gebruikt bij het aanvragen van vergunning
tot het rechttrekken van een lijnbaan en het
daartoe verleggen van een weg. De opdrachtgever was
Jan Pama. Opvallend is het dat het noorden op beide
kaartjes verschillend is gekozen.
Literatuur: Kl. Sierksma, De meent van Muiderberg in de
eerste decennien van de 18de eeuw. In : Tussen Vecht en
Eem XII (1982) 20-29
Algemeen Rijksarchief, Den Haag VTH 4447 (de tweede
kaart is ongenummerd).
27 Caarte van den nieuw vermaakte zee-dyk be-oosten
Muyden in den jaare Anno 1735, 1736, 1737 . .. opgemeten
door Jacob van Hoorn, uitgegeven bij Hendrik
de Leth te Amsterdam [ 1737]
kopergravure, twee bladen aaneen 58 x 173,5 em
schaal ca 1: 11.000, het noorden boven
Voor het maken en repareren van dijken werden veelal
vooraf kaarten gemaakt. Deze kaart, waarop ook dijkprofielen
voorkomen en die ook in druk werd uitgegeven
(weinig gebruikelijk voor dergelijke kaarten). is
daarvan een voorbeeld.
Landbouwhogeschool Wageningen CB kk 1320
Kaarten vervaardigd in verband met grondboekhouding (zie
ook nr. 8, 11, 22, 23)
28 Het gebied tussen Weesp, Naarden en Vreeland
vervaardigd door C. Danckertsz. de Rii. 1636
manuscript, gekleurd, 59 x 76 em
schaal ca 1 :20.000, het noorden onder
Het accent van de kartering lag op de 27 genummerde
en groen gekleurde percelen van 'Nieuw Schravenland'.
De kaart stamt uit de periode dat in 's Graveland zand
werd afgegraven voor de stadsuitbreiding van Amsterdam.
De ondernemers ervan stichtten naderhand hier
hun fraaie buitens en parken.
Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem A(492.622)3
9

29 Plan van de Hofsteede toebehoorende d'Heer Jan Bolten
geleegen op de Muyderberg ': . .
gemeten en in kaart gebracht door L. Kraakhorst, 25
februari 1730
manuscript, gekleurd, 40 x 32 em
schaal ca 1 :7.500, het noorden rechtsboven
De grootte van het landbezit van Jan Bolten is in Rijnlandse
roeden (ca 3,767 m) vermeld.
Literatuur: zie nr. 26
Algemeen Rijksarchief, Den Haag VTH 4448
30 Geometrische Grand Tekening eenes Stick Wildernisse
leggende aen de Hoffsteede Wissel Oord . . .
volgens metingen van de landmeters N. Spruijtenburg
( 1 730) en Ch r. Gebhard getekend, 30 maart 1735
manuscript, op perkament, gekleurd, 33 x 24 em
schaal ca 1 :6.000, het noorden linksonder
De grootte van het stuk 'wildernis' is in Rijnlandse roeden
vermeld.
Literatuur: zie nr. 26
Algemeen Rijksarchief, Den Haag VTH 4449
32 Kadastrale kaart van Muiden, Sectie C genaamd Noordpolder,
2de blad) (= Muiderberg)
vervaardigd door de landmeters van het kadaster [ 1827-
1829], eindcontr61e: 1832
a manuscript, gekleurd, 70 x 100 em
schaal 1 :2.500, het noorden rechtsboven
b (alsvoren)
6 april 1847 door A.S.J. Koch 'nagetrokken' volgens
'de oorspronkelijke kaart' die in 1832 door E.J. Koch
was ontvangen. 16 april 184 7 is de kaart 'veranderd en
bijgewerkt' door de Amsterdamse hypotheekbewaarder
( ... ) Neeleman, voor een bedrag van f 3,-.
Door het verloren gaan van enkele stukken aan bovenen
rechterzijde (thans 65 x 50 em) is de kaart niet meer
compleet.
Voor conservering van het uiterst dunne transparantpapier
is het geheel in glashelder plastic gegoten.
c (alsvoren a)
foto naar het origineel
Naar de richtlijnen van de Franse wetgeving werd geheel
Nederland kadastraal opgemeten in de periode 1811
tot 1832. Uit archief-onderzoek is gebleken dat dit in
de gemeente Muiden in de jaren 1827 en 1829 gebeurde.
31 Grand Tekening van een Stick met Hout beplant, de
Muijderberger Gemeende genaamt, met zijne Gemeene
Wegen, en Laanen.
gemeten en getekend door Chr. Gebhard, 20 juni 1735
manuscript, op perkament, gekleurd, 32,5 x 22 em
schaal ca 1 :5.500, het noorden linksonder
10
De kaart werd gemaakt op verzoek van Jan Bolten (vgl.
nr. 29), de eigenaar van Wisseloord. Van het met bomen
beplante stuk grond is de oppervlakte vermeld in Rijnlandse
roeden.
Literatuur: zie nr. 26
Algemeen Rijksarchief, Den Haag VTH 4450
d
Muiderberg 1832-1982. Oriiintatiekaart voor de wandeling
in en de historische kennis van het dorp bij de
Berg van Muiden ...
getekend (naar a, b en materiaal van het Bureau Gemeentewerken
Muiden) en tweekleurig gedrukt bij
Drukkerij Teewes (AI mere-Haven), onder supervisie van
Kl. Sierksma
Publicatie nr 20 van de stichting 'Comite Oud Muiderberg'
schaal (iets kleiner dan) 1:2.500, het noorden rechtsboven
De situatie rond 1832 is samengevoegd (in andere kleur)
met de kadastrale situatie van 150 jaren later. De perceelnummers
van 1832 zijn, naar de oorspronkelijke
eigenaarsaanduidingen, verklaard met toevoeging van

een aantal bijzonderheden uit vroeger tijden. Behoudens
uitbreiding van het aantal wooneenheden is in anderhalve
eeuw weinig verandering in de percelering te vinden.
Uit archiefonderzoek is zelfs weinig verandering
sedert de middeleeuwen te constateren. Slechts ten
oosten van het dorp heeft (zee)water land weggespoeld.
Dienst van het Kadaster en de Openbare Registers, Am·
sterdam (a)
Stichting voor Banistiek en Heraldiek Muiderberg (b)
Stichting 'Comite Oud Muiderberg' (c, d)
Militaire kaarten (zie ook nr. 2, 14, 16, 40)
33 Plaan en register van de Schans Uijttermeer etc.
opgemeten en in kaart gebracht door J.P. Prevost, 1726
manuscript, gekleurd, 53 x 67 em
schaal ca 1 :6.000, het noorden rechtsboven
Deze uit militair oogpunt gemaakte kaart is gedetail·
leerd. Ook grondgebruik is aangegeven. In een aparte
legenda wordt een toe I ichting op de schans gegeven.
Algemeen Rijksarchief, Den Haag Genie-archief, situatieplans
van vestigen H 139
34 Kaart van de omleggende plaatsen van Amsterdam ver·
toonende de versterkte toegangen met de overstromingen
. .. (van) september 1787 en op dezelve tijd de
kwartieren der Pruyssische troupen en hunne aanvallen
. . . 1 october onder . .. Hartog van Brunswyk . ..
gegraveerd door C. van Baarsel, uitgegeven bij D.M.
Langeveld, Amsterdam 1790
kopergravure, gekleurd, 43,5 x 48,4 em
De kaart is uitgegeven 'om te dienen ter gedachtenis
van de geschiedenis van dit aanmerkelijk tydstip'. Het
is eigenlijk een zogenaamde nieuwskaart, zoals die in
een iets andere vorm, veel werden uitgegeven teAmster·
dam tijdens de tachtigjarige oorlog. Vergelijk nr. 35.
Landbouwhogeschool Wageningen
Ct. 83 c
35 Carte des environs d'Amsterdam. Representant d'un
coup d'oeil avenues fortifiees avec les inondations
au tour de cette ville celebre . .. Septembre 1787; et . ..
les quartiers des troupes Prussiennes et leurs attaques
... sous les ordres de S.A.S. le Due Regnant de Brunswick
...
getekend door luitenant C.G. de Schaikowsky, gegra·
veerd door Tischbein (a Buckebourg), [ 1787 of enkele
jaren later]
kopergravure, 62 x 95 em
schaal ca 1 :25.000
Buiten Nederland is deze kaart vervaardigd, die eveneens
de militaire activiteiten van het Pruisische Ieger
random Amsterdam als onderwerp heeft (vergelijk nr.
34).
Het Pruisische Ieger maakte in 1787 een bruut einde
aan het begin van een democratische beweging van de
Patriotten in ons land. Op picturale wijze zijn legereenheden
in het kaartbeeld weergegeven . De kaart omvat
het gebied rand Amsterdam, met een deel van de Haar·
lemmermeer en het aangrenzende gebied tot aan de
Vecht.
Universiteitsbibliotheek Utrecht, col lectie Ackersdijck
nr. 97 (=in bruikleen op Geogr. lnst.)
11

Zeekaarten
36 Spieghel der Zeevaerdt, vande navigatie der Westersche
Zee, lnnehoudende aile de Custe van Vranckrijck Spaignen
en 't principaelste dee/ van Enge/andt, in diversche
Zee Caerte begrepe . ..
samengesteld door Lucas Jansz. Waghenaer, gegraveerd
door Joannes van Doetecum, uitgegeven bij Christoffel
Plantijn te Leiden, 1584
atlas, 23 kaarten, 43 x 31 em
facsimi le-u itgave
Dit is 's were Ids oudste gedru kte zee-atlas, samengesteld
door de Enkhuizer zeeman Lucas Jansz . Waghenaer,
die de atlas opdroeg aan Willem van Oranje. De
drukker/uitgever ervan was de beroemde Antwerpenaar
Plantijn, die vanwege oorlogsspanningen zich tijdelijk
in Leiden had gevestigd. De atlas staat aan het begin
van de periode van grate bloei van de maritieme kartografie
in ons land, welke tot in het midden van de 18de
eeuw mondiaal toonaangevend was.
Op de derde kaart vindt men de Zuiderzee, de Waddenzee
en een deel van de Noordzee. Let vooral op de kustprofielen
links- en rechtsboven, de dieptecijfers en de
kompaslijnen, die kenmerkend zijn voor de vroegere
zeekaarten.
Geografisch I nstituut, Utrecht I X A a 40
Geologische kaarten
37 Holland, Surface Model of Zuiderzee (Geologically
Coloured)
vervaardigd door Jacob Paulus Amersfoordt, Haarlemmermeer
1875
houten reliefkaart, 183 x 152 em
horizontale schaal 1:1 00.000, verticale schaal 1 :4000,
het noorden boven
De kaart, die een tastbaar driedimensionaal beeld van
de Zuiderzee en wijde omgeving geeft, werd vervaardigd
voor een grate internationale tentoonstelling te
Philadelphia in de U.S.A. in 1876. Behalve de geologische
inkleuring bevat de kaart ook het afsluitingsplan van
lr. J.A. Beyerinck uit 1865. Het was Amersfoordt's bedoeling
om met deze kaart reclame te maken voor de
inpolderingsplannen van de Zuiderzee. Als amateur-geoloog
verkreeg hij de meeste gegevens van zijn vriend
W.C.H. Staring, de auteur van de eerste geologische
kaart van Nederland. In de Zuiderzee he eft h ij zelf op
verschillende plaatsen monsters genomen en geanalyseerd
(zie de stippen op de kaart).
De geologische situatie van Muiderberg, als deel van de
pleistocene Gooise Heuvelrug komt duidelijk tot uiting.
Literatuur: Y.M. Donkersloot-de Vrij, De 19de eeuwse
geologische reliefkaart van J.P. Amersfoordt in het Museum
Schokland; in: Caert-Thresoor, tijdschrift voor de
geschiedenis van de kartografie in Nederland, II (1983),
nr. 2, 18-22.
Museum Schokland, Noordoostpolder
38 Proef eener geo/ogische kaart van de Nederlanden
door Dr. W.C.H. Staring, op steen getekend en gegraveerd
door J. Jaeger, uitgegeven bij J. Oomkens Jzn. te
Groningen, 1844
lithografie, 57 x 49 em, met de hand ingekleurd
schaal ca 1 :650.000, het noorden boven
Dit is de eerste geologische kaart van geheel Nederland,
daterend uit de periode, dat de geologische wetenschap
nog in de kinderschoenen stand en voornamelijk beoefend
werd door landbouwkundigen. Zo wordt op
deze kaart, waarvan de kleuren enigszins vervaagd zijn,
nog over vloedvorming en nog niet over ijstijden gesproken.
Un iversiteitsbibliotheek Utrecht, collectie Ackersdijck
nr. 50(= in bruikleen bij Geogr . lnst.)
39 Geologische kaart van Nederland
door Dr. W.C.H. Staring vervaardigd en uitgegeven door
het Topografisch Bureau tussen 1863-1867; tweede
druk 1889
12

steendruk, gekleurd, 28 bladen, elk 35 x 54 em
schaal 1:200.000
Blad nr. 14 (Rijnland) + toelichting
Twintig jaar na Starings kleine geologische kaart (nr. 38)
verscheen deze geperfectioneerde geologische kaart.
Zijn geologische kennis was inmiddels door groat·
scheeps en systematisch onderzoek enorm toegenomen,
zoals duidelijk blijkt bij vergelijking van beide kaarten.
Literatuur: J .G. Veldink, WC.H. Staring, 1808-1877,
geoloog en landbouwkundige. (Wageningen 1970; dissertatie)
Geografisch I nstituut, Utrecht VII.B.a.4
Stads- en gemeenteplattegronden
40 Muiden
[ opgemeten en getekend door Jacob van Deventer,
derde kwart 16de eeuw, waarschijnlijk tussen 1558-
1575]
manuscript, gekleurd, 38,5 x 48 em
schaal ca 1:7500, het noorden boven
facsimile (nagetekende lithografie, nr. 73a), uitgave
1924 (J. Smulders & Co, den Haag)
Van Deventer heeft zijn grootste vermaardheid gekregen
door de ca 250 plattegronden van de steden van de
zeventien Nederlandse gewesten, die hij vervaardigde in
opdracht van Philips II (vergelijk nr. 1 ). Deze moesten
de Spaanse landsheer van dienst zijn bij zijn militaire
operaties in de Nederlanden; een ongelooflijke en
knappe prestatie van Van Deventer, die zowel het kaarteringswerk
als het tekenwerk verrichtte. Aile kaarten
hebben eenzelfde schaal en orientering. De topografie
van de steden is niet volledig weergegeven, want dat
was niet het doel van de vervaardiging. Slechts de uit
militair oogpunt belangrijke topografie (kerken, kloosters,
stadsmuren, poorten etc.) is nauwkeurig in kaart
gebracht. Een complete serie originele plattegronden
wordt bewaard te Madrid.
Literatuur: B. van 't Hoff, Jacob van Deventer. Keizerlijk·
Koninklijk geograaf (Den Haag, 1953)
Geografisch I nstituut, Utrecht
41 Tooneel der Steden van de Vereenighde Nederlanden
samengesteld en uitgegeven bij Joan Blaeu te Amsterdam,
1649
atlas, 43 x 31 em
facsimi le-u itgave
Naast zijn grate wereldatlas Atlas Major, gaf Joan Blaeu
(de zoon van de bekende Willem Jansz. Blaeu) onder
andere deze, uit twee delen bestaande, stedenatlas uit;
eigenlijk bedoeld als een supplement op zijn negendelige
wereldatlas. Tussen de plattegronden komen vrij
uitvoerige beschrijvingen van de diverse steden voor. De
plattegronden van Naarden, Weesp, Muiden en het Muiderslot
komen bij elkaar, midden in de atlas, voor.
Literatuur: C. Koeman, Atlantes Neerlandici I, 295-331.
Geografisch I nstituut, Utrecht I X B.b.4
42 Gemeente Muiden - provincie Noord-Hol/and
vervaardigd door J. Kuyper, uitgegeven bij Hugo Suringar
te Leeuwarden, 1867
lithografie, 20 x 27 em
schaal 1:50.000
Dit kaartje behoort tot het deel Noord-Holland van de
Gemeente-A tlas samengesteld ( 1865-1868) door J.
Kuyper, met behulp van gegevens uit de kadastrale kaarten
(nr. 32) en de eerste editie van de Topografische en
Militaire kaart (nr. 16). De complete atlas, uitgegeven
in 1871, bestaat uit zeven delen, die samen 1210 kaartjes
bevatten. In 1876 is een supplementband met aanvullingen
verschenen.
Literatuur: C. Koeman, Atlantes Neerlandici, II
Stichting voor Banistiek en Heraldiek, Muiderberg
13

BESCHRIJVING VAN DE LANDMEETKUNDIGE EN
KARTEERINSTRUMENTEN
Naar suggestie van lr. H.C. Pouls (Afdeling der Geodesie van
de Technische Hogeschool Delft) wordt ook aandacht geschonken
aan de landmeetkundige historische aspecten en
aan het kaarttekenen in het verleden. Bedoeld wordt de
aandacht te richten op een reeks instrumenten, waaruit kan
blijken dat bij elk landmeetkundig instrument een karteerinstrument
behoort.
OP EEN L.dNDMEETER.
By roede en voet,
Hoe verr' men moet.
Afstanden
De koperen meetketting
Een ongesigneerd stuk, evenals de volgende instrumenten
berustend in de Collectie Geodesie, T.H. Delft
De meetketting werd in de landmeetkunde gebruikt
voor het meten van afstanden. Het is een Nederlandse uitvinding,
die in de eerste helft van de 16de eeuw werd gedaan.
Een van de oudste vermeldingen, waaruit het gebruik
van de meetketting blijkt, is te vinden in een verbaal van
Mr. Everaert Nicolai over een grensbepaling tussen Baarn
en het Gooiland, 31 juli 1539. Er werd daarbij gebruikt 'een
lantmetersketten van vijf roeden Hollantsche mate.'
De proportieliniaa/ of proportionaalpasser
Gemerkt: G. H. van Keulen Fee( it) Amsterdam.
Tweede helft 18de eeuw
Voorzien van diverse verhoudingsschalen
De proportieliniaal is vermoedelijk tegen het einde van
de 16de eeuw uitgevonden door Galileo Galilei. Het is een
hulpinstrument bij diverse berekeningen en bij het tekenen.
Voor het laatstgenoemde doel was een schaal met gelijke
verdeling aangebracht (Lin. Arithmetica). Deze schaal
wordt gebruikt voor het uitzetten van afstanden, uitgaande
van een aangenomen afstand. Wanneer bijvoorbeeld de atstand
van 140 (meter) is aangenomen, dan kunnen met een
goede grote steekpasser aile andere afstanden verhoudingsgewijs
worden afgelezen door verplaatsing van de steekpasser.
De transversaa/schaa/
Gemerkt: J M K & Z (= J.M. Kleman & Zoon)
Circa 1800
Landmeeting toond hoe verr' het eigen,
In bouw of plyt, na 'c aards verkreigen,
In hebben en in houden, rekt;
Zo komt het richtfnoer, van Gods wetten,
't Begeerlyk herte paal te zetten;
En wysd hoe verr' het eigen firekt.
J. en C. Luyken ,Spiegel van 't Mensche/yk Bedrijf, vert.
100 verscheydene Ambagten", 1694.
14

[
Bestemd voor het kaarteren van afstanden, gemeten in
Rijnlandse voeten en duimen.
Wanneer met vaste schaalverhoudingen gewerkt wordt
- zoals bijvoorbeeld vroeger '1 duim = 100 voeten', of nu
'1 em = 50 meter' (schaal 1 :5.000)- dan gebruikt men
transversaalschalen bij het zeer nauwkeurig tekenen van de
gemeten afstanden.
Loodlijnen
Het winkelkruis of meetkruis
Van dit instrument zijn vrijwel geen exemplaren bewaard
gebleven, zodat aileen een foto van een zeldzaam stuk getoond
kan worden.
Vooral bij eenvoudige metingen maakt de landmeter
dikwijls gebruik van loodlijnen. Reeds in de middeleeuwen
was hiervoor het winkelkruis in gebruik dat tot in de 19de
eeuw zijn diensten bleef bewijzen.
Het equerre of trommelkruis
Koper. Niet gemerkt. In kistje.
Tegen het einde van de 18de eeuw kwam in plaats van
het winkelkruis het equerre of trommelkruis in gebruik.
Met dit instrument was het mogelijk om behalve rechte
hoeken ook hoeken van 45 graden uit te zetten. Landmeters
van het Kadaster hebben nag in de eerste helft van
de 20ste eeuw dit instrumentje gebruikt.
De winkelhaak
Opvouwbaar. Gemerkt: Lerebours Paris
Einde 18de eeuw
Bij het tekenen van loodlijnen wordt een winkelhaak
gebruikt. Het exemplaar is voorzien van een schaal in Parijse
duimen en in centimeters. Bovendien is nag een transversaalschaal
aangebracht.
Hoe ken
De Hol/andse cirkel of het landmeters-astrolabium
Gemerkt: R. Konst Fecit
Circa 1750
Bij grotere metingen worden door landmeters hoekmeetinstrumenten
gebruikt. In ons land ontstond hiervoor
de Hollandse Cirkel, die in 1612 voor het eerst beschreven
is door de Leidse landmeter Jan Pietersz. Dou.
Het onderhavig model heeft een iets afwijkende vorm en is
voorzien van een niveau voor het horizontaal stellen.
De halve cirkel of graphometre
Gemerkt: Richer a Paris
Tweede helft 18de eeuw
Voorzien van richtkijker, controlekijker, niveau's en kompas.
De Halve Cirkel is van oorsprong een Frans instrument.
In ons land is het veelvuldig gebruikt. In de loop van de
18de eeuw werden richtkijkers toegevoegd ter verhoging
van de nauwkeurigheid bij het hoekmeten.
De theodoliet
Gemerkt: F.W. Breithaupt & Sohn in Cassel
1839
De theodoliet is tegenwoordig het meest gebruikte
hoekmeetinstrument. Het heeft een zeer lange historie achter
zich, maar de eigenlijke ontwikkeling began omstreeks
1800.
Breithaupt & Sohn was de oudste instrumentmakersfabriek
van Duitsland. Het instrument is een waar staaltje van
instrumentma kerskunst.
De transporteur I
Ongesigneerd
Vermoedelijk 17de eeuw
De transporteur wordt bij het kaarteren gebruikt voor
het tekenen van de in het terrein gemeten hoeken. Opvallend
is de fraaie scharnierconstructie.
De transporteur II
Gemerkt: J.M. Kleman & Zoon, Kon inklijke Instrumentmakers
Eerste helft 19de eeuw
Het opvoeren van de meet-nauwkeurigheid had tot gevolg
dat oak de tekennauwkeurigheid werd opgevoerd. Met
de onderhavige transporteur kunnen met behulp van een
nonius (schaalverdeling langs de eigenlijke schaal) hoeken
tot op 1 minuut (60ste deel van een graad) nauwkeurig getekend
worden.
15

Boeken
Johannes Morgenster en Johann Hermann Knoop:
Werkdadige Meetkonst
1744. Tweede druk
In dit landmeetkunde-boek is de eerste gedrukte instructie
te vinden voor het tekenen en kleuren van kaarten.
Het boek is met platen geillustreerd, die onder andere
tekenvoorbeelden Iaten zien.
J. Baggerman:
Geometria ofte Landmeetkonst
1791
Een zeldzaam handschrift. De schrijver heeft onder
andere gebruik gemaakt van het boek van Morgenster en
Knoop, zoals te zien is aan de tekening in kleu rer1 over het
kaarttekenen.
16

4-.
. \' --.>·,.,·7- :\
;~~ ~ .. ~ .>~.;!(~ "" ·' /--:-"'I"- ~
I
' -· -;; ...... -:
. ..... ....
- --
L
JL
cat. nr. 5
Een gedeelte van de grote wandkaart 't Graafschap Holland.
Uitgegeven door Jacob. Aartsz. Colom, 1639
18

cat. nr. 7
Een dee! van de rivier De Vecht, Loosdrecht en omgeving.
Uitgegeven door Nicolaas Visscher, derde uitgave bij P. Schenk Jr. (eerste helft 18de eeuw),
toto naar het exemplaar in de col lectie Moll, Geografisch lnstituut, R.U. Utrecht
19

cat. nr. 11
Nieuwe kaert van Loenen door C.C. van Bloemswaerdt.
Uitgegeven bij Covens & Mortier ( 1737)
20

~\- ._. i' ' oL..-"" r.
: . ,/
/ '.• .j_ ~ / /
:~ ,\_.~-"":\A:~v' "'·,
""'' // ~ .

!
::
'\
~·.,.,
f' ..
~"~
cat. nr. 19
Detail van de kaart gemaakt door Lucas Jansz.
Sinck in 1619: Muiderberg en omgeving
23

1.!)
N

cat. nr. 31
De Brink te Muiderberg, vroeger 'Meent' (of zoals op
deze kaart 'Gemeende') geheten.
Chr. Gebhard, 1735
_1 _.: --~- 4 .1 c _~ s._2~ __ ~~ ,, ,._
.CrT--+-±=F_l_l..-~ ~-:l I I
11 :'!_97L ~n~.c-c. 'b

........
ra.oJ;r
~oab~~·~~~~
~....zr:.o>·~~~~
-..
D(f~·_i~.-StafifG
.;-.~...,_ ....
..................... ~··'"'-
.....,........ ,_......,..
:j:::;:::::
CSJ..,. ~· ........ •;.o~~
1--~::J-":::
~::-::;·:~::::::~:-:;:::\ ·:::-\::·
............. ""'-·'-·
1·
tl
I>
,., ... ._..,""'1
-·-;..e
~
~
i-
cat. n r. 38
De oudste geologische kaart van
geheel Nederland van W.C.H. Staring.
gegraveerd door J . Jaeger, uitgegeven
bij J. Oomkens Jzn. te Groningen,
1844
27

-= d
.Aidw vn1h1X11ti hrm Jrxtf.alifOJ{Ju:ru" o!ft OcJ1
:l.w:Jdl Oiflvi v "Jrit "'!Jim .
~~11
- ~
1-d·~
I
cat. nr. 36
Derde kaart uit de Spieghe/ der Zeevaerdt van Lucas
Jansz. Waghenaer.
gegraveerd door Joannes van Doetecum, 1 583
29

PERSONENINDEX (met verwijzing naar de catalogusnummers,
indien niet anders is vermeld)
Amersfoordt, J.P. 37
Baarsel, C. van 34
Baarsel, W.C. van 15
Baggerman, J.P. p. 16
Balde, J. 11
Banchem, J. van 21
Beeldsnijder, J.Jz. 21
Beyerinck, J.A. 37
Bicker, H. 8
Blaeu, W.Jz. 3
Blaeu,J.41
Bloemswaerdt, C.C. 11
Bolten, J. 29,31
Bonifacius, N. 23
Breithaupt & Sohn, F.W. p. 15
Brunswijk, Hertog van 34, 35
Colom, J.Az. 5
Covens & C. Mortier, J. 6, 10, 11
Croock, W.Hz. 20, 21
Danckertsz. de Rii. C. 28
Deventer, J. van 36
Doetecum, J. van 36
Domisz., C. 18
Dou, J.Pz. p. 15
Drogenham, G. 6
Ende, J. van den 3
Frederik Hendrik, Prins 5
Galilei, G. p. 14
Gebhard, Chr. 30,31
Geelvinck, L. 10
Greef, Coert die 17
Grooten, Chr. 's 2
Hoorn, J. van 27
Jaeger, J. 38
Kaerius, P. 4
Ketelaar, P.A. 14
Keulen, G.H. van p. 14
Kleman & Zoon, J. M. p. 14, 15
Knoop, J.H. p. 16
Koch, A.S.J. en E.J. 32
Konst, R. p. 15
Kraakhorst, L. 26, 29
Kuyper, J. 42
Laan, A. van der 10
Langeveld, D.M. 34
Lerebours, p. 15
Leth, H. de 27
Maaskamp, E. 15
Morgenster, J. p. 16
Neeleman, 32
Nicolai, E. p. 14
Oomkens Jz., J. 38
Oranje, Willem van 36
Ottens, Weduwe J. 13
Ottens, R. & J. 6, 8
Pama, J. 26
Perk, J. 25
Petersom, J. 6
Philips 111, 2, 40
Plantijn, Chr. 36
Post, H. 8, 12
Prevost, J.P. 33
Putte, B. van den 1
Richer, p. 15
Roy, B. de 24
Schaick, E. van 18
Schaikowsky, C.G. de 35
Schenk jr., P. 7
Sinck, L.Jz. 19
Smulders & Co, J. 40
Spruytenburgh, J. en N. 10, 30
Staring, W.C.H. 37, 38,39
Stopendaal, N. 6
Suringar, H. 42
Tirion, I. 12
Tischbein, 35
Vermeer, J. 5
Visscher, N. 6, 7
Waghenaer, L.Jz. 36
Wandelaar, J. 22
30

Bru ikleengevers
Het bestuur van de Stichting Comite Oud Muiderberg
memoreert met erkentelijkheid de medewerking van een
groot aantal bruikleengevers:
Amsterdam, Gemeentelijke Archiefdienst; Delft, Afdeling
der geodesie van de Technische Hogeschool; Diemen, Hoogheemraadschap
Amstelland (Gemeenlandshuis); 's-Gravenhage,
Algemeen Rijksarchief; 's-Gravenhage, Rijksarchief
voor Zuid-Holland; Haarlem, Rijksarchief voor Noord-Holland;
Leiden, Gemeentelijke Archiefdienst; Lelystad, Rijksdienst
voor de IJsselmeerpolders (Museum Schokland);
Muiderberg, Stichting voor Banistiek en Heraldiek; Naarden,
Stichting 'Stad en Lande van Gooiland'; Utrecht, Rijksuniversiteit,
Bibliotheek; Utrecht, Rijksuniversiteit, Geografisch
lnstituut; Velzen, Culturele Raad Noord-Holland,
Tentoonstellingsdienst; Wageningen, Landbouwhogeschool,
Bibliotheek.
'
Auteurs- en andere namen en adressen:
Stichting 'Comite Oud Muiderberg', secretaris (wnd.):
Kl. Sierksma, 'Midgaard', Brink 36, 1399 GX Muiderberg
Dr. Y.M. Donkersloot-de Vrij, Sint Nicolaaslaan 44,
3984 JC Odijk
Drs. H.F.J. Duindam s.c.j., Sint Nicolaas-lyceum Scholengemeenschap,
per ad res: lrenestraat 19, 1077 WF Amsterdam;
r.-k. Boskapel, Brink/Kerkpad, 1399 GX Muiderberg
lr. H.C. Pouls, Technische Hogeschool Delft, Afdeling der
Geodesie, Postbus 5030, 2600 GA Delft
Toer-ln '83, per adres: Culturele Raad Noord-Holland,
Postbus 163, 1970 AD IJmuiden