De Zaende

•' '
5E JAARGANG NR 5
10 MEl 1950
MAANDBLAD GEWIJD AAN DE HISTORIE, FOLKLORE EN
I
GENEALOGIE VAN DE ZAANSTREEK
Redactie
Mr]. W. Groesbeek, S. Hart, G.]. Honi9, F. Mars,]. W. van Sante
Secretariaat
Mr]. W. Groesbeek, Hooastraat 58, Kooa aan de Zaan
,
Inhoud van dit nummer:
1n memon1am
stpke lootsma
MEIJER'S BOEK- EN HANDELSDRUKKERIJ WORMERVEER

Voor een
GOED stukwerk
op Cliche-gebied
Hoord-Hollandsche
Cliche-lndushie
ZAANDIJK
DE ERVE H. DE JONG N.Y.
Kon. Cacao en Chocolade Fabrieken
,.DE ZAAHSTROOM" WORMERVEER
opgericht 1790
Solide en
belrouwbaar
Vergeet niet, op elk onzer
fletsen staat het erewoord
KLAAS LANDSMAN
Oat wil zeggen, een onbe ..
perkte garantie en de zeker•
heid, det U een !Jets koopt,
die jaren en jaren stevig en
sol ide blijlt
U kunt niet beter doen den
DE MOOIE MOOELLEN
bij ons te komen bekljken
KLAAS LANDSMAN
Wandelweg 89, Tel. 81793
Wormerveer

Voortdurend kunt U
een beroep doen op
+
UW RODE KRUIS
Slechts eens per jaardoet heteen
beroep op U. Geeft dan gul!
PARKETVLOEREN
van
,EDELHOUT"
worden uitsluitend vervaardigd
Ult de f ij n s t e houtsoorten Ill!
,Vloeren die beslist af zijn" en
prijzen die U zeker zullen aanstaan
Vraagt vrijblijvend prijsopgave met monsters
of bezoekt onze toonkamer
van 't Hoffstraat 151, Haarlem I
TELEFOON 20340 I KENGETAL K25:J
A *~
BESCHAAFD
DER- EN SPUITWERK
gel~k
Behangwerk
* ra.]. V€Rffi€Ul€n & zn. *
WATTSTR. 21)-27 -WO RMER VEER
TELEFOON 8 I 4 59
Autospuitinrichting
*
BESTELKAAR T VOOR BOEKWERKEN ENZ.
[]
fa . K·BLEES Gzn.,
westziJde lbb,
Z a a n d a m

Vanaf 15 Mei zal bij de Zaanse boekhandel verkrijgbaar zijn:
S. LOOTSMA
HISTORISCHE STUDIEN
OVER
DE ZAANSTREEK
Tweede bundel
Dit boek verschijnt ro jaar na het overlijden van de auteur, die
hiermede posthuum de hulde gebracht wordt, die zijn toegewijde
arbeid op het gebied van de Zaanse historie verdient.
Behalve de geschiedenis der zeildoekindustrie worden nog verschillende
onderwerpen besproken. ,Wat oude Zaankanters lazen en
verzamelden", belangrijk ook in cultuurhistorisch opzicht, ,Hoe
het groeide", een beschrijving van het ontstaalJ. van Zaandam,
,Dodenbossen in de Zaanstreek", een sociaal-historische bij drage,
en ,De Zaanse Verfindustrie", waarin men de ontwikkeling van
deze zo belangrijke industrie geschetst vindt.
Bevat 256 pag. tekst op houtvrij papier en is gei:llustreerd met 9
platen op kunstdrukpapier; gebonden in fraaie linnen band.
Prijs f 6.90
Bestelt nog heden een exemplaar door middel van bijgaande bestelkaart
.
.~ ,..,.,,.,.,.,.,.,.., . ,...,,.,.,. . ..... .. .... . . ......... . ........... . .. . .. ,. ,.,. .oe•fi•• .,,..A '""• ••• • •
Verzoeke mij te zenden door bemiddeling van boekhandel *
rechtstreeks van de uitgever*
.............. ex. LooTSMA, Historische Studien over de Zaanstreek
gebonden f 6.go.
Naam·----------- --------·---------------- ------ ----- -------- -- ------------------------------ ----------------------- --------------- -·
Straat_ ________ ____________ !.. •••••.••••••• - · · · - --- -· ·- -- ·- - -··----·---~ -- - -· · · -- -· · - -- -- -- - -----·- - ·· ······· · ·······--- ·· ···-
Gemeente ··················-----·-········---··---·-·-----·--------··---········--------·-··--·--·-·---··-------·-------------- -·--·
Handtekening
* Doorhalen wat niet van toepassing is.

Ter overdenkin9
Het is alweer tien jaar geleden, dat de Duitse legerhorden, plotseling
- ,als een dief in de nacht" - ons land binnenvielen en aanvingen overal
dood en verderf teweeg te brengen.
In de volgende vijf jaren der bezetting gaven deze ,Edel-Germanen"
overvloedig blijk van hun ware aard, door hun lust tot verdrukken en
moorden, in steeds toenemende mate, op de onder de voet gelopen
bevolking der overweldigde Ianden, naar hartelust te koelen.
Bij honderdduizenden werden weerloze mensen weggevoerd om
slavenarbeid te verrichten, waarvan velen, door gebrek en mishandeling
een ontijdige dood vonden. Anderen werden in concentratiekampen
opgesloten, waarvan een groat aantal slechts door de dood van
de kwellingen werd verlost. Nog veel talrijker waren de rampzaligen
die, zonder vorm van proces, in gaskamers het Ieven lieten.
Ons land werd leeggeroofd en allerwege werden, moedwillig, ontzettende
verwoestingen aangericht, terwijl de bevolking verkommerde
door hanger en ellende. Velen hadden, in de aanvang dezer rampjaren,
niet verwacht, dat zulke toestanden ooit ons deel konden worden.
Hoe zij zich vergist hadden, heeft de tijd wel geleerd. Waarom
het, in die jaren van vernedering, verdrukking en angst, ondergane nog
weer in de herinnering terug geroepen? Omdat het nooit vergeten mag
worden!
Vijf jaren zijn alweer verstreken, sinds aan die ellende een eind
kwam, een toestand die soms een benauwde droom lijkt. Vijf jaren,
waarin vele wonden, zo niet geheeld, dan toch minder smartelijk zijn
geworden. Wij Ieven snel, maar daarom mag terugblikken nog niet
verzuimd worden.
Vooral niet ten aanzien van de vele naasten en vrienden, die
ons, gedurende die rampjaren, ontvielen. Zij, die daarbij nauw betrokken
waren en zijn, zullen hun geliefden, die aan de oorlog ten offer
vielen, nooit vergeten en daarbij steeds in gedachten houden de
datum, waarop het onverbiddelijk noodlot hun de slag toebracht.
* * *
Zo gedenken wij en vele andere vrienden, leerlingen en oud-leerlingen,
de dag van I5" Mei :94-o, waarop de, met grote ontsteltenis
129

vernomen tijding hen bereiktc, dat de in de Zaanstreek algemeen bekende
en geachte Sipke Lootsma was overleden. De verslagenheid was
groot, vooral bij hen, die hem van nabij kenden en bewonderden om
zijn levenslust en henijdenswaardige werkkracht en speurzin. Deze
zijne eigenschappen zijn velen ten goede gekomen. Daardoor toch zijn
talrijke wetenswaardigheden betreffende de Zaanstreek en haar historic,
van verschillende aard, door publicatie openbaar geworden, die
anders, ongeweten, in documenten geboekstaafd, waarschijnlijk nooit
daaraan onttrokken zouden zijn geworden.
Zijn, door velen gewaardeerde en op prijs gestelde arbeid, op bedoeld
terrein, heeft anderen aangespoord het door hem gegeven voorbeeld
te volgen.
Zo heeft dus zijn onverpoosd streven heilzame gevolgen gehad. Het
is niet v~rgeten, doch voortgezet. Zeer zeker is dit de aangewezen
manier om de nagedachtenis aan deze stoere werker in ere te houden.
Tien jaren scheiden ons van deze trouwhartige vriend, maar hij
leeft in onze en veler gedachten en uitingen nog dagelijks voort.
De naam en de persoon Lootsma hebben zich, voor goed, een plaats
verworven in het geheugen van zijn talrijke vrienden en de vrees, dat
zijn bestaan in latere tijd minder belangstelling zal wekken is ongegrond.
Zijn Ieven en werken zullen bekend blijven, daarvoor staan de
talrijke vruchten van zijn arbeid ons borg.
Ons staat de datum r s Mei 1940 onuitwisbaar in het geheugen gegrift.
Tien jaren zijn sinds dien voorbijgegaan, doch Lootsma staat ons
nog, in levende lijve, voor de geest; wij zullen hem nimmer vergeten.
P. BooRSMA
* * *
Bij de bevolking van onze streek belangstelling wekken voor haar geschiedenis
- dit moeten wij als drijfveer zien van Lootsma's onvermoeid
streven. Tientallen lezingen heeft hij gehouden voor alle mogelijke
kringen; met vele rondleidingen in de Oudheidkamer he eft hij
zijn doel proberen t e bereiken, maar nooit zou hij met zo velen in contact
gekomen zijn, wanneer niet wijlen de Heer Evert Smit, directeur
van het Dagblad "De Zaanlander", hem de helpende hand had geboden
door artikelen van hem in dat bhd op tc ncmcn. En claardoor weer
qo

heeft Lootsma zich verplicht gevoeld de gewekte belangstelling levend
te houden en te verdiepen.
De meest uiteenlopende onderwerpen heeft hij behandeld en het
aantal artikelen kwam ver over de honderd. Sommige hiervan kan men
zien als voorstudies van wat hij later in boekvorm uitgaf - ik denk
hier aan walvisvaart en zeildoekweverij.
Van enkele zijn indertijd in kleine oplage overdrukken vervaardigd,
die, met uitknipsels van de andere artikelen, door enkele vrienden en
fanatieke verzamelaars werden bijeengehouden. Maar de slechte houdbaarheid
van krantenpapier, de niet gemakkelijk hanteerbare vorm en
de geringe verspreiding brachten ons tot de overweging, dat het grote
kapitaal aan werkkracht, dat er in gestokeo was, slechts een geringe
rente aan kennis opbracht.
Het is daarom, dat de redactie meende bij deze herdenking een van
de naar omvang meest geschikte artikelen als eerste opnieuw te
moeten publiceren. Het verscheen in de ,Zaanlanders" van 2o December
I929 (blz. 7), 2 I December I929 (blz. 5"), 23 December I929
(blz.q), 28 December I929 (blz. 2), 3 Januari I930 (blz. 4) en 4
Januari I930 (blz. I I). Handelend in Lootsma's geest hebben wij het
omgezet in nieuwe spelling, maar, behoudens enkele typografische
veranderingen, is er niets aan veranderd. Het zal de lezer bijv. opvallen,
dat Lootsma, doelend op het jaar I 9 ~ ~, schrijft ,over een kwart
eeuw". Ook konden wij door het ontbreken van het manuscript niet
nauwkeurig controleren, of er zetfouten gemaakt zijn. Enkele, die
onomstotelijk vaststonden, zijn verwijderd.
Wanneer de plaatsruimte het ons toelaat, hopen wij dit artikel nog
door andere te Iaten volgen. Aan de huidige directie van ,De Zaanlander"
betuigen wij onze dank voor de royale toezeggingen in deze.
j. W. VAN SANTE
131

DE BLOEMGRACHT
Het geeft de burger moed, wanneer een oproep, als ik reeds meermalen
in deze rubriek deed om mededeling van eventueel bezit van oude papieren,
eens beantwoord wordt. Het was naar aanleiding van mijn twee
opstellen over het ,Comparitie-boeck der Tuijnheeren" te Oostzaandam
(zie serie-Oostzaan, nos. IX en X)1 dat de heer Kruijver, de bekende
molentekenaar, een man, die met een oog vol pieteit oude historische
dingen in de Zaanstreek bekijkt, mij mededeelde onder zijn
berusting te hebben een Notulenboek en twee ,Onkostenboeken van
de Bloemgragt en deszelvs Voor & Agtersloot", lopend van plm. 18oo
tot I 862, toen het onderhoud van het pad door de gemeente werd
overgenomen. Later wist hij mij, uit notarieel archief, ook de andere
stukken te verschaffen, die aanvangen met de oudste geschiedenis van
. dit pad.
De opstellen, welke ik op deze wijze kon samenstellen, sluiten
aardig aan bij wat ik over het Zilverpad mededeelde. En waar mij enige
tijd later nog bescheiden bereikten betreffende de Schipperslaan op
De Koog, kunnen wij uit de combinatie van al deze gegevens ongeveer
zo'n pads- of buurthuishouding, zoals ze de gehele Zaanstreek door
bestonden, recon~trueren.
Over een kwart eeuw dan zal de Bloemgracht haar Joo-jarig bestaan
kunnen vieren. Van 16 Januari 1655 nl. dateert het ,Reglement ofte
Cuere2 • Wegens de Bloeme Graft cifte Cornelis Bleecker Ven". Aan d'e
binnenzijde draagt 't stuk als volledige titel: ,Ordonnantie Ende
reglement gemaakt bij de erfgenaamen van Cornelis Pietersz Sen
bleeker3 • Over en op den erven en eijgendommen op Kees de bleekers
Ven gelegen voor in den noordt tot Saandam aan de oostzij \\'aar na
Sigh aile eijgenaers en coopers nu en tot allen tijden sullen hebben te
reguleeren en vast aan verbonde sijn om alles wei en opregtelijk te onderhouden".
Allereerst iets over enkele artikelen dezer ordonnantie. Art. I
luidt:
1 Zaanlander 3-7-1929 (biz. s) en 27-7-1929 (biz. 7).
2 = Keur.
3 In een gelijkluidend stuk staat: Corn. Pietersz bleecker, zodat hoven waarschijnlijk
zal gelezen moeten worden Corn. Pieterszen Bleeker. Was deze persoon bleker van beroep?
Het is wei mogelijk, waar blekerij in deze banne vee! wcrd beoefend.
IJ2

,Ten eersten sal men op de voorschr. Kees de Bleeckers vcn geen
Stijfselmaakerij traankookerij Leertouwerij l.ijmsiederije noah Smeederij mogen
stellen. En nu nogh nimmermeer sulks daar op mogen gepleegt
worden". Men ziet: het waren kwalijk riekende en (of) brandgevaarlijke
bedrijven, die geweerd werden.
Volgens artikel 2 is het pad verdeeld in 24 erven. Bij de betimmering
en bebouwing daarvan heeft men rekening te houden met ,de drie
roijpalen Staande no. I op 't westeijnde ende de middelste op no. 2
ende oosterse op no. 3 ende men sal altijt van de middelste Oost en
West aan roijen maar niet van 't eene eijnde Na tander maar altijt blijven
op de middelsten".
Artikel 3 legt vast, dat altijd ,vrij en onverspart ( = onversperd,
onbelemmerd) een gangh van I 2 voeten breet om bij ( = door) de
gemeene eijgenaers tot een overgangh gebruijkt te werden en bij de
eijoenaers van de boonaert van Seeaaert de boaaartman" moet worden vrijgehouden.
We zien hieruit, dat ongeveer in deze tijd (I6H) nog de
heugenis bestond aan zekere Seegert, die eigenaar was geweest van wat
later bekend was als Blokje of Seegers boomgaard. Deze boomgaard
was toen reeds overgegaan in handen van meerdere eigenaars, en waarschijnlijk
ligt dan ook ongeveer in deze jaren 't begin van de corporatie
der ,Tuynheeren", die ik vroeger beschreefl.
Ten zuiden van de Bloemgrachtsloot lag het land voorlopig nog onbebouwd.
Hierop slaat o.a. een clausule uit artikel s: ,AI wat op de
ven onbeschuljt ( = onbeschut) ende onbehuijst leijt sal te samen voor
twee eijgendommen ( = erven) betalen. En aile behuijsde en heschutte
plaetsen yder voor een eijgendom ... , maar het erf Dat besuijdl'n
de nemeene straat tot bleekvelden is afgedeelt en anders niet toe gehruijkt
magh werden om iets anders op te maken dat hoger is als 4 voeten
hoven de straat ... maar voor een eijgendom". Bij de sloot langs zullen
op die Zuidelijken oever (artikel 6) houtwaren niet hoger dan 4 voet
mogen worden opgestapeld, en wei mag hoomgewas worden geplant,
,mits dat de Laagste takken agt voet hoven de Straet sijn, maer niet
hij de Sloot nogh aen eenige sijden der hleeckvelden om malkander de
Son niet te heneemen". (Dit gemene hleekveld is zeker lang in stand
gehleven; in een opsomming van ,de lengte en hreedte van de Bloemgragt
Erven" Anno I 799 wordt vermeld: t' Gemeen Erv van 't Padt).
1 Zie noot 1 biz. 132.
I33

Een hygii~nische maatregel (die ook elders in dorpen en steden veel·
vuldig voorkomt) bevat artikel I o: " ... niemant salop de Suijdersloot
mogen setten eenige Secreten if Gemaahhuijsen (lees: gemakhuizen)
en anders, daar door men 't water in de voorschreven sloot soude onsuijver
maken". Deze inrichtingen zullen zeker hebben gestaan achter
de huizen. Niet ieder blijkt zich hieraan te hebben gehouden. Zo is
in I 7 24 o.a. bewoner van het pad Dr Coenraat Cisselius. In I 7 3 2 heeft
het padsbestuur kwestie met deze intellectueel, en I 6 Juli richt
"Jurriaan Faber openbaar notaris, bij den Ed. Hove van Hollandt
geadmitteert ( = toegelaten), tot Saardam Resideerende" namens padheren
een protest aan hem, omdathij, "geinsinueerde ( = beschuldigde)
teegens de ordre en regel van de voorschreeve bloemgraft (heeft)
konnen goedvinden op uw erff besuijden de voorsz. bloemGraft
Leggende, ... te doen bouwen seeker sekreet of gemackhuijs". Hem
is verzocht na een vergaderingbesluit ("op welke vergaderingh van de
gemeene ingelanden Het uw gelust heeft niet te Compareeren ( =
verschijnen), het privaat af te breken, "daarvan gij geinsenueerde tot
nog toe ... sijt gebleeven weijgerigh". Hij "gaff (hierop) tot andwoort,
ik zal het, als hetteegens de ordre van 't Patt Strijd, wegh Doen, maar
soo niet, zal ik het Laaten staan ... "
Het komt tot een proces, en van Dr Cisselius wordt geeist "het
voorsz. secreet ... illico ( = onmiddellijk) en aenstonds te demolieeren,
af te breeken en geheel uijt te rooden ... ".
In artikel I I hebben wij de omschrijving van het padsbestuur en
zijn taak: ... ,Soo sal men Jaarlijks kiesen 3 mannen tot opsienders van
de voorsz. Kees de Bleeckers ven uijt de eijgenaers van dien, Waar van
aile Jaars twee sullen afgaan en Een oud blijven ... ".
In een stuk betreffende een slootkwestie (I7IS") heet het: ,Compareerde
voor Schout en Scheepenen van de Banne van Oostzaanen
d'Eersame Lammert Zymonsz. Bontekoningh en W. Sijbrant Poort,
beyde in qualiteijt als Buraemeestren van het pad genaamt de Blo.emgraft
... " Deze titel van de padmeesters komt meer voor in de Zaanstreek.
Het zou natuurlijk moeilijk zijn geweest voor zo'n buurtbestuur
deze ordonnantie tegenover onwilligen te handhaven. Zo verklaart
het zich dat "Aan de agtb. Heeren Schout en Schepenen in de Banne
van Oostzaan" "met Schuldige Eerbiedigheijt onderdaniglijk te kennen
IJ4

(geven) Pieter Corn. Bois, Christoffel Pietersen, Willem l]sbrantsen,
Arent Pietersz., Aris Wiilemsz. Baas, Mary Comelis, Jannetje Cornelis
en Maretje Cornelis Bleekers alle Erfgenaame van Comelis Pietrsz.
Bleeckers, Resideerende tot Oostzaandam als mede tot Westzaandam",
die eigenaars zijn van een ven ,tot Oost-Zaandam ... in de Noort, genaamt
Kees de Bleekersven (welke) haarlieden mede uijt de voorschr.
Boedel (is) aanbestorven", dat zij gaarne zouden zien, dat de ,Achtbare
Regenten ... de naar gemelde Ordonnantie ende Reglement met aile
zijne Poincten en Articulen daar in gementioneert ( = vermeld) gelieven
te Ratiflceeren en te Approbeeren, Lastende meede een Iegelijk ingevolge
van UE. Achtbaare Authoriteijt, dien zulks alreede ofte namaels
zoude mogen aangaan, hunlieden volkomentlijk daar na te Reguleeren"
Zo zou de ,sterke arm" achter de padmeesters staan. In I 66 I hebben
Schout en Schepenen aan 't verzoek voldaan en ,op den Re~hthuijse
tot Oostzanen ... een Iegelyck (bevolen) desen aangaande en enigsints
rakende, hem hiema exactelijk ( = nauwkeurig) te Reguleeren".
Het voorgaande behoeft enige nadere aanvuiling:
Zou er, naast de ,ordres" van al de verschillende paden (ik noemde
bij 't artikel over het Zilverpad een aantal, en vond er later nog talrijke
andere) nog een alsemeen reglement hebben bestaan? In de
,Veijlboecken van Westzaerdam" vind ik Anno I676 bij de verkoop
van I/2 en I/12 part van de molen de Haes, staande aan de Kalverdijk
bijgevoegd, dat de koper zich heeft te gedragen naar d' ordre van de
Oost Zijd", terwijl men anders aileen wordt gesteld ,subject ( = onderworpen
aan) d'ordre van" (dit of dat pad).
Er is v66r I 8oo geen afzonderlijk notulenboek aanwezig. Misschien
werden de notulen niet zo nauwkeurig bijgehouden. Wel vinden we in
een bundeltje bijeen een aantal ,ResoluW!n", lopende over de jaren
I72o tot I799· Hieruit neem ik enkele punten over, die o.a. belangrijk
zijn voor de molenhistorie:
Anno I 72o, I 3 September: ,bij de Ingelanden gecontracteert dat
Claas Wil: Zwaardemaker als eigenaar van de Molen het Rasphuijs en
Hendrik Aalsmeer, eigenaar van de Molen de Veltvlieser, voor haar en
haare Erven of Successeuren zuilen hebben een vrij en onverhinderde
gang of padt voor hare knechts of iemand die bij of in haar voorsch.
Molens iets hebben te doen, mits betalende 's Jaarlijks so Stuijvers".
Anno I 734: ,besloten op de jaarlykse comp;~.ritie, Om de derde Pats
IJS

lantaern ten gemeenen kosten te laten branden (' s nachts? L.) op
de midden van 't Padt".
Anno I735: ,Om Jan Dircks Bakker aan te zeggen dat hy (voor
de overloop van zyn knegts na zyn Lootbrandel)') gelijk die van de
Moolens Jaarlyks een Ryxdaalder moet Contribueeren of anders daar
van on thou den".
Anno I 745: ,Is geresolveert dat voor ieder Bortje data an de Paal o/ de
Brug gesteld is, door de eigenaar betaalt zal worden 4 Stuijvers".
Anno I747: ,Op den 9 Juny heeft Klaas Klamp d'overgang na de
Bykodf(staande op de naam van Ysbrant Volmer) afgezegt".
Anno I 76o: De eigenaars van het Seegerts Boomgaard hebben
,doen aanzeggen van voortaen niet te staan in het betaalen van I/J in 't
onderhoud van Brug, Straat en Lantaams1 te samen, maar aileen voor
I/3 in 't onderhoud van de Brug gelyk zylieden van ouds verpligt zijn".
Anno I 772: ,I4 Juny met voile stemmen geresolveert om het
Uur van de Jaarlykse Comparitie voortaen te steilen op 's avonds ten
6 uur". (Te laat komen en geheel wegblijven wordt beboet met resp.
2 en 6 stuivers). ,Ziek vry".
,Ook is nog geresolveert om een se Lantaem te steilen mits de Wed.
Pet1 volgens Prensentatie (lees: presentatie = aanbod) dezelve ,aan
't pad present doet, dog opsteken en oly voor gemeen Rekening".
Anno I776: ,I Juny ... (heeft) de Jaarlykse Comparitie in de
Bakkery van 't (Wees en Armhuys) (plaats gevonden). De ,Scriba
Jacob Oostwoud2 (heeft) uijt naam van Padtmeesteren den Heer Eng.
van de Stad, als toen Presis van 't Wees en Arme-Huys zynde, vriendelijk
bedankt ... zullende (de rekening) in 't vervolg, tot wederopzeggens
toe, in 't School van gemelde Oostwoud gedaan worden".
1 Ook later zullen we bevestigd zien, dat de Bloemgracht een welvarend pad was.
In mijn tweede opstel over de" Tuijnheeren" van Seegers Boomgaard, opperde ik bij 't in
17 30 aan de Bloemgracht betaalde .. Lantarengeld", dat deze verlichting plaats vond terwille
der tuinbezoekers. Nu blijkt, dat de Gracht ze zelf benutte. We hoorden sub.
1772 van de schenking ener vijfde lantaren door de wed. Pet. Was dit misschien de
weduwe van de Tuijnheer, de bekende Olphert Pet?
2 jacob Oostwoud is de bekende onderwijzer-landmeter-kaarttekenaar, waarover Honig
een belangrijk opstel geeft in .. Zaanlandsch Jaarboekje", jrg. I851, biz. H-39· De daar
naast hem genoemde jan van Heteren wordt ook genoemd in een der Bloemgrachtspapieren,
zijnde een .Extract uit de Polderkeuren van den Banne van Oostzaanen en Oostzaandam",
gedateerd 1 Febr. 1796. Hij is daar gekwalificeerd als ,Secretaris der kiezers
tot Oostzaan. De door beiden samengestelde, in 1794 voltooide, kaart van Oostzaandam
wint zeker nog aan betrouwbaarheid door de wetenschap, dat zij plaatselijk daar goed georH~nteerd
waren, door hun functie.
IJ6

1.!
Foto H . Los, Zaandam
Houtzaagmolen ,de Dikkerd" nabij het Mallegat te Zaandam ± r 9oo
Tegenwoordige situatie
Coli. Th. Mol, Arnhem- Foto v. d. Stad

Zuiderkerkpad te Koog aan de Zaan ± 1895
Col/. Th. Mol, Arnhem - Foto v. d. Stad

Anno 1789: ,7 Juny is op de Jaarlykse Comparitie toegestaan dat
het schoenmakershl!}'sje by de Brug met Panne bedekt mag worden ... "
Anno I795 (3I Mei):, ... dat 't Schoenmakershuijsje ... (welk
iets te hoog is volgens de laatste meting in 't Jaar I793, waar van 't
Teeken dooreen Plaatje aan de Brug) zo kan en mag blijven zo lang de Wed.
Boekhoff in leeven is ... " (Zij neemt dit jaar ook het schoonhouden
van brug en straat aan voor J 9.-).
Anno I 7 94: , ... in Mey hebben de Padmeesteren Roijing gedaan
van de Hoogten en hebben aan de ZL!J'dooster Steeker van de brug een Merk
gesneden, waer na een ieder hem moet reguleeren, de Hoogten
was toen 7 voet 8 duym namentlyk
, , 3 voet 8 duym uijt 't Water
, , nog 4 voet uijt 't midden der gemeene Straat
, of wel 7 voet 8 duijm in 't geheel uyt 't Water
"
Anno I795, I Augustus: ,Is toegestaan door Padmeesters aan Jan
Bakker d'overgang over 't Pad na de Pelmolen de . .. (oningevuld)1 mits
betaalende als andere 50 Stuijvers 's Jaars".
Anno I798, 3 Juny ,Is' op de Jaarlijkse Comparitie een Consept
Reglement door P. de Vries voorgelezen en na 't zelve door Padtmeesters
gevraagt aan de Ingelanden of zy 't oude Reglement zoo als
't zelve is, begeerde te houden dan of er een verbetering in.gebragt
soude worden, en is door 2 2 stemmen van de 24 present zijnde Ingelanden
geresolveert te verbeteren en daar toe benoemd 5 Ingelanden
als Pieter de Vries" (enz.) en de Diaconie, en 't zelve aan de Ingelanden
voor te dragen de 1ste Zondag in April I799, blijvende dus voor dit
Jaar alles op den ouden voet".
Dit nieuwe reglement is ook voorhanden. Meerdere artikelen hebben
enige overeenkomst met die uit 't oude reglement.
In artikel 2' wordt aan de verboden bedrijven op 't pad nog dat van
Boerderij toegevoegd.
In artikel 3 (over de ,Rooijpaalen") horen we van een Dray die over de
Gouw legt (aan 'teind van 't pad).
Artikel 7 noemt nog eens ,de Thuynen genaamt 't Blokje".
Nieuw is artikel 8: ,Er zal over de Brug nog op 't pad mogen loopen
Ossen, Koeyen, Kalveren, Bullen of Stieren nog Paarden, op de
Boeten voor ieder derzelve Ses Stuijvers ten behoeven van 't Pad en
1 Bedoeld is ,De Koning David". (v.S.).
I37

zal door ider der opaezetenen de bekeurinae moaen worden aedaan. Wie de
boete binnen 4- weken niet betaald heeft, zal ,hoven de gemelde
Boeten . . . 3 o stuijvers ... betaalen ten voordeele van Dorps Armen.
Artikel I 2: ,De Eigenaar van de Molen de Vas aen 't Eynd van dit
pad staande, deszelvs Knegts mitsgaders aile de geenen, die aen of
by dezelve Molen te doen hebben, zullen ten allen tyden hebben en
behouden een vrij pad van d' Algemeene W eg af tot aan dezelve Molen
heen en weder ... en ingeval een ander Molen in desselvs plaats rnogten
worden gebouwd, zal die insgelijks mede ten allen tijde dezelvde
vrijheid genieten; dog voor zo verre die Grond betimmerd mogt
worden met iets dat aeen relatie tot de Fabriecq heift1 zal de Eigenaar daar
voor moeten betaalen pro rato" ( = naar verhouding). (Bij artikel I,
dat de grootte der erven opsomt, is gevoegd: ,'t Erv van de Molen de
Vos, dewy! 't Heden onbebouwt is volgens Artikel I 2 vrij").
Artikel I 3. ,Een ieder die gebruyk wil maaken van dit pad om na
zijn fabriecq te gaan (al heeft hy reeds eigendom op dit pad) zal moeten
betaalen voor overgang van hem en zyn volk 's Jaarlyks so Stuijvers,
waarvan door Padmeesters I o Stuyv. moeten uytgekeerd worden aan
de Eijgenaars van de Molen de Vos" (die dante zorgen had vooreengoed
pad over zijn erf).
Artikel I 7 stelt ,de Jaarlyksche Comparitie ( op) . . . Zondaa na
Pinxter in 't School 's avonds 6 Uur". ,De Schoolhouder zal voor het
gebruijk van 't School genieten ieder Reys twee guldens en voor 't aanzeggen
van de Comparitie I 2 stuijvers". (Art. I 8).
Thans over de stukken, die in 't bezit zijn van de heer Kruijver.
Hier komt het vrij uitvoerige ,Notulenboek" van pas, om te zien,
wat er op zo'n pads-vergadering werd behandeld. Heel veel variatie
was er niet in de gerechten, die op de agendaschotel werden opgedist.
AI kunnen we, bij gemis van uitvoerige notulen v66r I 799, weinig bijzonderheden
van de eerste ander halve eeuw geven- we zullen, dunkt
me, gerust mogen aannemen, dat ook toen die weinige afwisseling bestand.
Op enkele typische punten vestigen wij de aandacht.
Aile vergaderingen zijn (in overeenstemming met artikel I 7 van
het Nieuwe Reglement) gehouden in Mei of Juni. De agenda-punten
(in de notulen ,Articuls" geheten) zijn - in overeenstemming met
artikel 2o - als regel deze: ,Zodra de Klok (van zes) geslagen heeft
1 D. w .z. gebouwen, die geen betrekking hebben tot het bedrijf zelf.
IJ8

de Namen gelezen". ,Art: 2 Notulen der voorige Vergadering geresumeerd
en gearresteerd". ,Artikel 3 : Reekening en Verantwoording gedaan
van 't Geld ontvangen". ,Art: 4 (of~): ,Is door Padmeesters gevraagd
of iemand der Ingelanden nog iets had voor te stellen". 6, 7 en 8
bevatten meestal: aanbestedingen, aanstellingen van een ,houtkoper
(als leverancier van het hout), metzelaar, verver, bomen snoeyer,
timmerman", verkiezing van padmeesters en secretaris. Wat het aantal
padmeesters betreft: tot I 8o6vinden weer 3 vermeld, een ,out blyvend",
I voor 2 jaar en I voor I jaar gekozen. In I 8o6 is ,noch door Padheeren
te kennen gegeven, dat volgens Artikel der Wet ( = reglement)
er 3 Padheeren moeten zijn; en er nu volgens de Notulen van voorleden
Jaar 4 zyn; ... zo is ... by meerderheid van stemmen op 3
hepaald; daar op door Padheeren voorgesteld Artie. 14 der wet zo als
't gesteld is te royeren en aldus te veranderen wegens de verkiezing".
Voortaan ,zullen er 2 Opzienders of Padheeren zyn, met een beneffens
de Secretaris, die als 3de Padheer zal fungeeren; de verkiezing der Padheeren
aldus: van d'Ingel: die op 't Padt woonen voor 2 Jaaren, en van
de buitenlngel :voor I Jaar. Wie die buiten inselanden waren, blijkt straks.
Hoe werd er gestemd? In de notulen van I 8o9 lezen we: ,dat daar
de Stemming altoos hoofdelijk is, en dus I/3 of I Erff gelyk staat met
die geen, welk meer dan I Erffheeft, hetgeen natuurlijk een ongelykheid
isl, (gevraagd is) of men dus ook kan goedvinden om voortaan
by d' Er.f[ te stemmen, de gedeeltens voor een geheel gerekent2• , Geresolveert
( = besloten) op den ouden voet te laaten".
Op dezel,fde vergadering kwam de kwestie aan de orde, ,of de Presente
( = aanwezigen) die in Persoon geen lngelanden maar gecommitteerdens
( = vertegenwoordigers) zyn, voor 't vervolg niet zullen
kunnen zyn uitgesloten in de stemming en dus maar alleen hepalen de
Stemming bij de Presente Ingelanden, de gecommitteerdens van de
Godshuizen als wezenlyke Ingelanden beschouwd. Conform geconcludeert
( = aldus besloten) en Artie. I 7 aldus te veranderen: ook de gecommitteerden
voor de weden3." (Zo nu en dan zal men, door de aanhaling,
de inhoud van een of ander artikel van het reglement wei ongeveer
kunnen vaststellen).
1 Bedoeld is: omdat men naar evenredigheid van de grootte der erven had bij te
drag en in de onkosten.
2 Dus een soort .,evenredige vertegenwoordiging".
3 Lees: weduwen.
139

Wat ik in no. X van de serie-Oostzaan1 veronderstelde, nl. dat het
jaar, waarin het "Comparisie-boeck der Tuynheeren" eindigt, nl. I 740,
niet het eind dezer corporatie betekende, wordt bevestigd door de notulen
dezer pad-vergaderingen. In de Onkostenboeken komt voor,
tot en met het laatste jaar I 862, een bijdrage in de onkosten van de
Bloemgracht door de "Ingelanden van het Blokje", zij het ook met onderbreking
van een paar jaren. Ook vermindert het bedrag gaandeweg
tot J 2. so per jaar. Dit bed rag, dat in vergelijking met andere inkomsten
nogal hoog is, zou tot de conclusie kunnen voeren, dat 't nog steeds
de bijdrage van de bezitters der boomgaarden is (ook In I 8o9 wordt
nog gesproken van "de Bogaard"). Gedeeltelijk kan dit waar zijn; ik
meen de hier te noemen te V eltrup wel eens ontmoet te hebben als
een vrij vermogend man. Maar in de comparitie van 1846 wordt ter
motivering van een verhoging der ingelanden van 't Blokje van J 2. so
op J s .- voor overgang als motief opgegeven, dat het Blokje thans algemeen
bewoond wordt. Me dunkt: de specble vermelding daarvan duidt
aan, dat zulks nog niet van oude datum was. En de "boogerds" hebben
een bestaan van waarschijnlijk twee eeuwen gehad - iets, dat bij de
mindere beweeglijkheid der toenmalige maatschappij begrijpelijk is.
Op de vergadering van I 8 2 2 wordt door de Seer. "Een Brief voorgelezen
ontvangen van Joh. te Veltrup namens d'Ingel: van 't Blokje,
inhoudende de vraag, waarom zijlieden geen Stem hebben in 't onderhoud
van Brug en gemeene straat daar Zijl: I/3 tot dezelve betaalen en
ten anderen verzoek om dezelve voortaan te mogen hebben, waarop na rijpe
deliberatie besloten is te rescribeeren ( = te boodschappen, mede te
delen), dat wat de vraag aangaat, dat dit reeds ~y den aanvang van deeze
gracht, in den ]are 16552, toen bekent onder de naam van Kees de
Bleekers-ven reeds zo, als het heden nog is, is bepaald, en wat het voorstel
betreft te wyzen van de hand, om reden het Blokje niet wezenlyk
tot de Bloemgracht behoort, maar er van afgescheiden is ..."
Hierbij sluit aan 't volgende uit de notulen van I826. "Door Padheeren
werd te kennen gegeven, dat tot op heden en altoos gebruikelyk
was, dat van wege de Ingelanden van 't Blokje een derde werd
betaald in 't Schoonhouden en onderhouden der Brug en Straat, dat zy
1 Zie noot 1 biz. 13 2.
2 Ik lees hierin, dat toen ook reeds ,de boomgaarden" bestonden. We zijn dus iets
verder gekomen omtrent de geschiedenis der ,Tuijnheeren". Zie biz. 132 .

'
alzoo in overweging hadden genomen dat het eene hardigheid voor de
Ingel: van 't Blokje was om tot 't onderhouden en schoonhouden der
Straat een derde bij te dragen en stellen alzoo voor om de(ze) Ingelanden-
te ontheffen" (van dit laatste en aileen van hun een derde van de
schoonmaakkosten der brug te vragen, dit ,gerekend J 3,- te zijn plus
een derde der onderhoudskosten"). Dit voorstel wordt goedgekeurd
en bericht daarvan gestuurd ,aan de Directie van 't Blokje".
Maar in 1 8 3 6 wordt ,op voorstel van Padheeren besloten, om het
Blokje 's jaarlyks in de Kosten wegens de Straat te doen dragen volgen(s)
het art. der wet, zynde daartoe een derde, dat is per jaar f 4.-". Op
de bovenvermelde vergadering van I 846 wordt den bewoners aangezegd,
dat zij voortaan jaarlijks J !).- voor overgang hebben bij te
dragen. Als zij een ,raport" inzenden, waarbij ze dit weigeren, wordt
na ,deliberatie" de secretaris opgedragen hun te schrijven, ,dat zoo
zij hierin niet wilden bewilligen, (hun) de overgang op de Bloemgragt
zou worden belet". In I847 en '48 zien we het Blokje zijnf !).-betalen,
maar daarna is 't weer constantf 2.!)0.
Opmerkelijk is nog, dat het aantal uitgebrachte stemmen langzamerhand
is gedaald. Dit ligt aan 't besluit van I 8 3 o; toen werd met algemene
stemmen besloten ,om de ingelanden die een derde Erf hebben
in 't vervolg niet op de comparitie te verzoeken- Doch blijven even
als de andere ingelanden verpligt hun I/3 Per Erfwegens gemaakte onkosten
te betalen".
Nog iets over de inkomsten en uitgaven der pads-kas. Enige molens
hadden hun overgang over de Bloemgracht. In de loop der jaren waren
dit ,de Veldlust", ,de Liifde", ,de Brijpot", ,de Windhond", ,de Tol" en ,de
David" (waarvan de eigenaars, meestal opgegeven, natuurlijk aan verandering
onderhevig waren.) Per mol en werd J 2. !)O betaald. Een
enkele maal ontstond hieruit een kwestie. Zo heeft in I8o8 Corn.
Kroeger J !).- betaald ,voor Overgang na de Pelmolen de Liefde en
Loodwitmolen de V eltlust". Hij vraagt echter J 2. !)O terug, zeggende, dat
de Pelmolen een vryren overgang heeft". De Secretaris heeft hieromtrent
niets gevonden, wei ,dat in het Jaar I 7 B door de Ingel. ter eenre
en Klaas Kroeger ter andere zijde is gecontracteerd en overeengekomen,
als mede met Reyer Ven wegens de O!Jmoolen de Windhond,
dat Zyl: zoo lang zy Leefde of de Molens in eigen gebruik had den ...
half overgang, dus 2!) stv. voor ieder Molen zouden betalen". Moet
I4I

Kroeger nu 2 5 stui vcrs terug hebben? Men besluit zich ,aan de nieuwe
Wet" te houden.
In I 8 I 2 betaalt Kroeger voor ,de Liefde", maar weigert de J 2. so
voor ,de Veldlust", ,om reden met die Molen niet gcwerkt word". Na
deliberatie besluit men echter hct desbetreffende art. I 3 ook op deze
molen toe te passen ,om reden er nu en dan Yolk vereischt word om
(de molen) in order te houden ... ".
In I 813 wordtKroeger nogmaals schriftelijk tot betalinggesommeerd,
,te meer nog daar er volk bij (Kroeger's) molen woond, die zo wei als
Uw er geduurig gebruik van maken". Kroeger antwoordt, ,dat ik niet
van oogmerk ben om padtgelt voor de Loodwitmolen te betaalen,
alzoo reeds zedert drie Jaren geen Knegt ten dienste van voornd: gehad
hebben, wei is waar dat een knegt van mijn aan de Molen woont, en
verkiest UE: niet, dat hij of de zijne het padt loope, verbied het hun, dat
is my volmaakt om het eeven .. . "
Het pad is niet onhandelbaar: in 18 I4 worden de Padheren gemachtigd
met Kroeger ,uit Concideratie der Slegtheid van de tijd" een
schikking te maken; hij zal de helft hebben te betalen, wat ook wordt
vastgesteld voor ieder, wiens ,fabryk" een jaar stilligt. Bij halsstarrigheid
echter van Kroeger zal men hem ,door Padheeren laaten dagvaarden
voor het Vredegerecht1 ten kosten van ongelyk". Als padheer
Van Exter in I 8 Is Kroeger er aan herinnert, dat hij hiermee genoegen
heeft genomen, ontkent deze. Nu zal hij dan worden gedagvaard, doch
de notulen van I8I6 ruimen aile kwestie op: ,Corn. Kroeger (heeft)
eindelijk door medewerking van de Vrederechter zonder de dagvaarding
af te wachten, geresolveerd ... om aan het Voorstel van d' Ingelanden
genoegen te neemen".
Een kleine bate vormden nog de boeten; zonder dat blijkt, of deze
op allerlei tekortkomingen waren gesteld, wordt in I 848 bepaald:
,dat elk en een iegelyk, die te laat op de Comparitie verschijnt of dezelve
verlaat voor de Werkzaamheden zijn afgehandeld, Io Cent, en
geheel niet opkomende, 2o Cent boeten zal betalen".
De uitgaven. Een voorname plaats neemt daaronder in: het onderhoud
van de brug, die toegang tot het pad verleende. We zullen hierover
geen cijfers geven, maar aileen aanhalen de klach-t ter comparitie van
1 Ongeveer overecnkomend met ons kantongerecht.

IS I o over ,de Jaarlykse inorme kosten" van 't pad, en de bespreking,
hoe men tot ,besuiniging" kan komen. 'tIs dan een tijd van armoede,
vooral voor de Zaanstreek, en 't is daarom, dat een paar malen pogingen
worden gedaan in een uitgave als b. v. voor zandstrooien, vergoeding
van dorpswege te krijgen. Zo is ter vergadering van I So 2
reeds voorgesteld door een der ingelanden, ,of men ook by de Municipaliteyt
( = gemeenteraad) zoude insteren ( = aandringen) om
het Zandstrooyen van het dorp te hebben, om reden er twee godshuyzen
( = liefdadige instelligen) op zijn, en het dorp weinig kosten zoude
veroorzaken, als er een Zandhok by 't armenhuis was, en door die
lnwoonders gedaan wierd. Sustinecrde ( = hield staande) met meerder
recht konde vorderen als het Kattegat, welk door 't Dorp bestroyd
word, waar op na deliberatie 't zelve wierd afgekeurd, als te declineerend
( = vernederend) voor zulk een aanzienlijk padt". Dit laatste is tekenend;
we horen dus van de Bloemgracht als een gegoede buurt, en krijgen
tevens een staaltje van een zeker standsgevoel!
Maar reeds in I So s wordt dit argument aan kant geschoven, en
richt men een verzoekaan het gemeentebestuur (zie voor de motivering
het adres van I So9 ). Nu luidt het zelfs, dat men ,meerder recht van
aanspraak (meent) te hebben als 't Ooster Catte-gat".
Ook in I So9 is het bovengenoemde voorstel gedaan. Alsdan wordt
een Commissie benoemd, ,gemunieerd ( = belast) met een opgaaf
hoeveel 't Jaarlyks gekost heeft, Io Jaaren door elkander gerekent".
Met algemeene stemmen is dit goedgekeurd. Op de vergadering van
IS I o kan worden medegedeeld, ,dat aan onze Gracht is toegestaan een
Jaarlyks douceur ( = vergoeding) van Negen Guldens". Het adres van
2 I Oct. I So9 had algehele vergoeding gevraagd, ,eender als het Ooster
Cattegat; als men nu de bevolktheid nagaat van onze Gracht in tegen
overstelling van 't Cattegat en wat meer is: 2 zulke aanzien!Jke godshuizen1,
waar van een geheel aan het Dorp behoord ... , daarbij komt
nog een schooJ voor de Jeugd, en dus dagelyks door veele oude lieden
en kleine Klnderen gebruikt wordt. Dit alles vordert natuurlyk meerder
zandstroyen als men anders op de paden gewoon is".
In I SoSJ9 heeft het strooien dan ook ruimf Is--bedragen, anders
gemiddeldf 9.-af Io.-. De buiten-ingelanden (dat zullen zijn: de
bewoners van het Blokje en het Papenpadje) weigeren iets extra's
1 Nl. de diaconie en bet dorps-wees· en armenhuis.
143

daarin bij te dragen. Welnu, het gemeentebestuur wilj 9.- per jaar
geven als tegemoetkomsng, omdat bij gehele ovemame van deze last
,dan de andere Paden gelyke aanspraak hadden".
Wij keren terug naar de brug. De kostbaarheid van haar onderhoud
deed in I 8o2 overwegen ,om in het vervolg van tyd indien er weder
zware onkosten aan de Brug gedaan moest worden om dan een Stene
P.YP te Iaten maken".
Op dezelfde kwestie heeft betrekking een voorstel in I 819 (,door
Padheeren in I8I6 gedaan en te die.r..tyd afgekeurd") ,om's Jaarlyks
Extra toelaage te betaalen tot bekoming van Een Kas tot een nieuwe
Brug, om dat dezelve in ,zoodanig een slegte situatie is, dat er over
weinige Jaaren wei een nieuwe client te zijn en het voor zommige Ingelanden
te zwaar zoude zijn om in eens te betaalen". Hierop wordt
,geresolveerd" dat de ingelanden jaarlijks per erf (buiten onkosten voor
boomsnoeien en slootdiepen)j2.- zullen betalen.
l
Op die wijze is inderdaad een reservefonds ontstaan. In I 8 2 2 stelt
een der ingelanden voor ,om de by Cas zynde gelden niet renteloos te
Iaten leggen, maar daar Effecten voor te kopen". In I 8 2 3 vermeldt de
rekening als kas-bezit een certificaat van] 4-oo.- a 48 %, en in I82)
nog een van J 2oo.-a n 7'2 %·Men vond het nu waarschijnlijk welletjes.
Een lid informeert in I 8 24-, of er nu genoeg geld is voor een
eventueele nieuwe brug, ,en zo ja, werd er geoordeelt van daar niet
meerder toe bij te dragen, alzo het doel niet was om een Cas bij het
Padt te houden". Padheren beloven hiermee rekening te zullen houden.
Nog eens weer probeert men een tegemoetkoming van stadswege te
verkrijgen, en wei in de ,repperatie der gemeene Straat". (I8J4.).
Blijkens de verantwoording van I 8 3) heeft deze zaak niet minder dan
2 I o .-gekost. Hoewel niets vermeld wordt in de notulen om trent vergoeding
van een dee! door de gemeente, staat deze in de desbetreffende
opsomming der gemeente Zaandam genoteerd voorj )O.-. Het verzoek
aan de Raad was dan ook gemotiveerd met het belang, dat de stad
bij een goede toestand der straat had ,wegens de menigvuldige overgangers".
Zelfs wordt er misbruik van het pad gemaakt ,en wei (notulen
van I 84-7) voornamelijk des winters door met zwaar beladene wagens
en karren, ja zelfs met Paarden langs het Pa

moet, denkt men het euvel te keren door er ,eerv bord te plaatsen,
waarop het verbod van niet met zwaar beladene wagens zonder voorkennis
van Padheeren te mogen passeeren, wordt kennelijk gemaakt".
[ Er stond reeds een paal vooraan op het pad, ter aanhechting van publicaties.
In r849 toch stelt de Heer R. de Vries voor die paal ,niet
meer te Iaten gebruiken, om daar bekendmakingen aan te plakken ... ".
Ook had de Bloemgracht reeds in 1843 en vroeger een naambord. (Was
dit ook 't geval bij andere paden?) Op de comparitie van dat jaar
wordt gezegd, ,dat het bord, de naam van het pad aanwijzende, geheel
moest vernieuwd worden"].
In r8 58 echter valt het besluit ,steenen pal en aan het einde van het
(pad) te plaatsen", tot wering van ,rijtuigen als ook andere wagens".
In r862 komt ter tafel, of wegneming niet wenselijk zou zijn, ,ten
einde dit pad door de Doctoren bereden zoude kunnen worden". Echter
worden de redenen van vroeger alsnog aanwezig geacht.
Onder de uitgaven is er steeds een voor ,schoonhouden van 't pad".
Dit zai betreffen het straatwieden, een kleine wekelijkse reiniging en
dergelijke. Maar zoals vroeger algemeen in de steden, achtte men nu
en dan ook een extra-reiniging nodig. (Ik herinner me uit mijn geboorte-dorp
het z.g. ,buurt-schrobben" door de gezamenlijke mannelijke
ingezetenen.) Art. 6 van de vergadering van r826 houdt in: ,of
men ook zoude kunnen goedvinden om in 't vervolg zooals op andere
paden op bepaalde tyden algemeen de straten te schrobben als 's weeks
voor pinkster, kermis, enz. na keuze van Padheeren; en is algemeen
afgekeurd". In 1833 echter wordt het vastgesteld, en wei op Paas,
Pinkster en Kermis. Zoals te verwachten, voldeed hieraan niet iedereen
en niet even goed, getuige ook het besluit in 1814 speciaal in de
week voor Pinkster daarop en op de schuttingen door Padheren toezicht
te doen houden.
In r 86r is alweer een besluit tot strengere handhaving nodig; ,de
padheeren zullen echter vooraf (dat is: op andere tijden dan de vastgestelde,
als zij zulks nodig achten) aan de wooningen kennes geven;
de nalatige (zullen) een boete van 30 Cent verbeuren, bij nalatigheid
van deze bepaling door de Huurders der woningen, blijven de Eigenaars
derzelve aansprakelyk, alzo zij bij verhuring, de Huurders hiertoe
kunnen verpligten".
Daarentegen geven in r862 ,Padheeren ... hun tevredenheid te
14)

kennen, dat algemeen door de Ingelanden voldaan is aan 't bepaalde
vervat in artikel 9 der vorige Notulen ten opzichte van 't schrobben
der Straat op de toen vastgestelde tijden".
Wij zullen niet uitweiden over de uitgaven voor schoonhouden en
verven (etc.) van de brug, uitdiepen en ,afroomen" van voor- enachtersloot.
In I 804 wordt gezegd, dat dit uitdiepen plaats had ,ter keur en
schouw van Padmeesters, 8 dagen na de dieping". Ik zou verder uit
de tekst willen opmaken, dat zij zich daarbij richtten naar ,de keuze
en schouw van Dijkgraaf en Heemraden". De aanbesteding van al deze
zaken, benevens die van het boomsnoeien, geschiedde meestal voor
6 jaar.
Hebben wij het als een concessie aan de democratic te beschouwen,
dat in I8I6 werd besloten alle aanbestedingen, die meer danf JO.­
beliepen, ter comparitie te doen plaats hebben?
Ten slotte geven de stukken ons een kijkje op de gemoedelijkheid,
die in zo'n buurtje heerste; ook de gang van zaken op de comparities
is daarvan een afspiegeling. Behoef ik er aan te herinneren, dat men
aan zo'n bijeenkomst een enigszins gezellig karakter probeerde te
geven?
Jarenlang (I8oo-I829) heeft job. Ebmeijer de leverantie van IJ a
I4 ,vlessen" wijn, a IJ of I4 stuivers. Behalve een paar andere leveranciers,
komt (in 18 16) Arent Kohne voor als leverancier van tabak en
pijpenl. Daarna treffen we jarenlang Lammert Fris, later diens weduwe
aan, als dit alles verzorgende.
Het was in I 8 I 2 dat voorgesteld werd ,of men uit hoofd der tijdsomstandigheid
konde resolveeren om voortaan geen wijn te gebruiken
op de Comparitie; aeresolveert op den ouden voet te laaten".
Soms was er een aanleiding, die de gezelligheid der bijeenkomst verhoogde.
Onder I 844 lezen wij: ,Daar de Heer R( emmert) de Vries so
jaren als Ingeland op het Pad gewoond heeft, hadden de aanwezig
zijnde lngelanden het genoegen ~ijn E: hiermede te filiseteeren, en op
een glaasje Wijn onthaald te worden, waarbij men den wensch uitte
Zijn E: nog vele jaren in ons midden te zien".
,Nadat men onder vrolijke gesprekken nog enige oogenblikken met
1 Van deze laatste is waarschijnlijk geen gebruik gemaakt door de enkele weduwen, die
we nu en dan als aanwezigen ter vergadering vinden vermeld - iets ongewoons voor
die tijd.

elkander had doorgebracht en geen der leden meerder had voor te
stellen" ( enz.)
Men ziet, hoe gemoedelijk alles toeging. Er was blijkbaar een goede
verstandhouding, wat ook blijkt uit het feit, dat jaren achtereen dezelfde
functionarissen ontmoet worden. Speciaal is dat het geval geweest
met Pieter de Vries, die we van I 799 tot I 8 I 6 onafgebroken
als secretaris aantreffen. (We vinden hem ook meermalen als aannemer
van het schoonhouden der straat voor 7 a I o gulden, zodat hij
stellig een ander is dan Pieter de Vries uit wiens molen het papier dezer
boeken, dat van een zeer fraai watermerk is voorzien, afkomstig is.)
Onder I 826 lezen we, dat de secretaris P. de Vries ,te kennen gaf, dat
hij wegens zyne hooge jaren en beving der handen1 zich genoodzaakt
achtte voor dien post te bedanken. . . In deszelfs plaats is gekozen
H. Heiman2 , die dien post heeft op zich genomen met verzoek aan den
afgetredene om de nodige hulp, zooindien zulks mogte vereischen, die
hierin zijne vriendelyke welwillendheid te kennen gaf - de vergadering
bedankte hem voor de zoo lange jaren gehoudene derectie".
Hij wordt dan tot padheer benoemd.
Heijman vervult de functie tot zijn dood in I 840 (of '4 I). Op de
vergadering van I 84I wordt gevraagd, of men, waar ,de compariten in
de school van wijlen H. Heijman eene reeks van 42 jaren gehouden
waren ... , ( deze) in bovengemelde school zouden blijven gehouden
worden", wat aangenomen wordt. Steeds was hiervoor betaaldj J.­
per vergadering. De weduwe echter ortvangt J 2.-. Na haar overlijden
(I 843 of '44) ,werd aan haren zoon Mr. Wm. Heijman voorgesteld
of hij deze Comparitien voor de som van J 2.- in zijne school
wilde behouden", wat hij aannam.
In I 86o fungeert deze Heijman als ,waamemend Schrijver". Dat hij
het niet definitief is geworden komt door het volgende: ,Daar door eene
vemieuwde regeling in 't Schoolwezen onze Ingeland Heyman, deze
Gracht met zijn woon verlaat, zo werd denzelven voor zijne bewezene
diensten (aan 't pad bewezen) de verschuldigde dank toegebragt, met
den wensch dat 't hem met zijn Huisgezin voortdurend wei moge
gaan".
Wij zullen het niet als een lege plichtpleging behoeven te be-
1 Dit is aan de achteruitgang van zijn anders vrij goed schrift duidelijk merkbaar!
1 Dit is een onderwijzer; van nu af is bet schrift fraai.
14-7

schouwen, dat bij de rondvraag ,door Heyman zijn dank betuigd werd
voor de vriendschapsbewijzen, die hij altoos van de Ingelanden had genoten,
en niet zonder gevoel deze Gracht, door veranderde omstandigheden
in zijn beroep moest verlaten, waar hij van af zijn geboorte nu
byna so jaren had gewoond, en zijn overledene Vader 45 Jaren".
Ik ben hiermee aan het eind der stof, die deze boeken boden. Het is
een typisch stuk buurtleven, dat aan ons oog voorbijtrok. De Bloemgracht-bewoners
zullen het bestaan van hun buurtbestuur als iets
nuttigs en misschien als iets gewichtigs hebben beschouwd; de notulen
geven wei enigszins de indruk van deze laatste opvatting. Ik heb
het de moeite waard geacht bij dit wereldje van dagelijks gebeuren onder
vorige geslachten stil te staan, al erkennen wij het nut en de noodzakelijkheid
van bestuursorganisatie op breder basis.
Door een misverstand ontving ik niet aile bescheiden, betreffende de
Bloemgracht, en deed haar geschiedenis als pad eindigen met de mededeling,
dat zij als aparte organisatie ophield te bestaan in I 86 2, toen de
gemeente het onderhoud ervan overnam. Dit is echter geheel onjuist:
de overname had pas plaats in I923 (na besluit van de Gemeenteraad
van I4 November).
In het Notulenboek staan nog enkele punten, die te typisch zijn om
ze niet te vermelden. We zullen daarbij uit pieteit meestal liever
namen verzwijgen. Wezen wij erop, dat a.s. jaar de Bloemgracht het
275-jarig bestaan zou kunnen vieren: het blijkt, dat men reeds eerder
de vrij hoge ouderdom van dit pad feestelijk heeft herdacht. In de
notulen va;n I879 wordt onder ,Artikel 7'' gezegd: ,Daar in het jaar
I88o het 225 jaar zou geleden zijn dat de Bloemgracht, vroeger de
Bleekers Ven genaamd, het bestaanl zo is bij de ingelande het plan
ontstaan, om in de maand Januari die heugelijke dag te herdenken en
ieder lid de collozaalle som van twee gulden daarvoor op te offeren
het welk met algemeene St~mme wordt aangenomen".
Op dit besluit slaat nu het typische stuk, dat een verslag geeft van
de ,Buiten gewonen Vergadering op 2 7 Januari I 8 So":
,Na ryp beraad en brutaaligheid van het bestuur of zoo ik het noemen
mag ruim van Consentie om ieder lid met vyftig Cents te verhoogen
was zij besloten om de Bloemgracht wat nooit gebeurt is te
1 Eerst stond bier, juister: ,Zou verrezen zijn".

verlatenl, om in de Nieuwen stadsherberg het feest te vieren van het
2 2.) jarig bestuur. ten 4 Uur war en r 6 led en op de plaats der bestemming
behalfe een koekenbakker die waarschijnelijk niet eerder
van zijn oven kon afgaan, enfin het was zoo, na de vergadering door de
Precedent was geopend, werdt het op een drinken gezet, dat het een
lust was om te zien.
Door eenigen heeren werdt de vraag gedaan of het nu wezelijk de
dag was van de feestviering waarop het bestuur zoo rood werdt als een
kraal of het van de vraag of van de wijn was weet ik niet maar of de
avont niet vergalt moogt worden, want zie een van de Ingelande haalden
een stuk voor den dag dut klonk als een klok. de monde waren
gestopt en die van het bestuur kwam weer los. nu moest er gespeeld
worden. Vijf van de leden gingen neerderlands pandoeren maar zij
speelde zoo vals zoo dat zij het zelf niet zagen ende opmerking door
andere moest gedaan worden, weer vijf andere waren aan het Qudrieltje2
Spelen maar dit kon geen geregeld spel heeten want dan
moest de een en dan weer een ander een kleine boodschap doen, maar
het speelde toch.
Weer andere gingen aan het Domino Spel maar deze Heeren waren
er op uitgeslapen en wilde het niet voor elkander opgeven maar deze
behoorde onder de bezadigde en daarom liep dit goed van Stapel.
De overige weet ik waarachtig niet waaronder ik ze zou moeten
rangschikken ik mag wei zeggen, onder de Wilde want er was niets
bestendigs, zij konde van alles en wisten van niets, alles ten halfe,
toen aile na hartelust uit gespeeld waren, gingen wij aan 't Soupeer,
dat ons aile wei de edt smaken en daaronder ook een kleine toast werdt
gesproken na afloop van de zelfe moest het billardt het ontgelden, er
van (lees: was) er geen een ofhij meende dat hij er een baas in was, zoo
werdt besloten om pot te spelen er waren er bij die zoo goed speelden
als of zij het nooit gezien hadden en toch wilde zij het niet opgeven,
ten laasten werdt besloten, want het was half drie, om den aftoch te
blazen, maar de Precedent zat zo vast dat hij dacht bij vrouw en kind
te zitten maar daar wij hem toch wisten te overtuigen dat dit zoo niet
was zoo hebben wij hem met goede woorden weten uit zijn stoel te
krijgen en hebben gezamelijk den aftocht geblazen, met de verzekering
1 D.w.z.: men had steeds vergaderd op de Bloemgracht.
a Lees: Quadrille.
14'

dat jaren na deze de ingelande op deze notulen zullen nederzien".
In de notulen van 1879 is nog besloten ,om de pad-Comparitie in
het vervolg te houde op Hemelsvaardag".
I 882: ,Eene missive van burgermeester wordt gelezen welke verzoek
om de Palen voorop de Bloemgracht te plaatse op I. ~o El op dat
(de) Jalcalien1 tonnen bij de Gemeentereiniging in gebruik ongehindert
zou kunnen doorgaan. Waarop besloten wordt afwijzig te beschikken
wegens vele reden ten nadeele der inlanden en in hooftzaak de t(r)eurige
toestand der weg zelfe ... ".
I 883: ,De Heer C: Nieman vraagt herziening der wet ( = der padsordonnantie)
waarop wordt besloten een Commissie van 3 lede te benoemen
om de zelfe na te zien en in ·de volgende vergadering Advies
uit te brengen ... " Dit heeft niet plaats gevonden, en ook verderop
zwijgen de notulen daarover. Een der commissie I eden was de voor
enige jaren overleden Heer H. Flentrop, wiens naam hier is gespeld:
,Vlentrup". (Alsde spraakmakende gemeente deze naam zo vervom1de,
kunnen dan de Zaanse namen Veltrup en Flentrop oorspronkelijk ook
een zijn geweest? Misschien weet een der !eden dezer families daarover
zelf iets mede te delen.)
Alleen slaat op deze zaak misschien iets uit I 8 8 ~: ,den Heer Nieman
vraagt of het niet goed zou wezen om bij het opene der vergadering de
Wet voor te lezen, waarop (aldus) wordt besloten". Er was blijkbaar
nog steeds ,een schare, die de Wet niet kende".
1887: ,de straat (verkeert) in een slechte toestand wegens het leggen
der waterleiding". In I 888 blijkt, dat daarover met de gemeente-opzichter
is onderhandeld. Ook verderop is de toestand der straat opmerkelijk
slecht, zodat een enkel lid dreigt niet Ianger te zullen betalen,
als geen verbetering intreeft.
In I 894 stelt de voorzitter opnieuw aan de orde pogingen aan te
wenden tot overdracht van het pad aan de gemeente, maar met algemene
stemmen verwerpt men dit. Gedeeltelijk is dit, dunkt me, toe te
schrijven aan de neiging op-zich-zelf te blijven: in I 895 vraagt de heer
Roskam, of het niet wenselijk zou zijn eene vergadering te beleggen
met Diakenen der Herv. gemeente van Oostzaandam en regenten van
het Burgerlijk Wees- en Armhuis, ten einde pogingen aan te wenden
de geheele bloemgracht weder in eigen beheer te ,krijgen". Besloten wordt
1 Lees: faecalien.

"af te wachten hoe het met de verschillende bouwplannen zal afloopen".
Het overleg met bovengenoemde besturen leverde niets op. Op de
vergadering van I 897 komt de bouw der R. Kath. kerk te sprake. De
Heer Willenborg vraagt daar excuus voor het feit, dat het bestuur dezer
kerk de ingelanden der Bloemgracht niet heeft verzocht om de verciste
toestemming.
,De Heer Hagen zegt, dat de toegang tot de Bloemgracht door het
bouwen der kerk zeer nauw zal worden". De voorzitter verzoekt aan
de Heren Bergman en Willenborg dat zij zullen zorgen ... dat ... tenminste
elke Zaterdag de straat behoorlijk wordt gereiningd en dat na afloop
daarvan de straat weder in denzelfden toestimd wordt opgeleverd ...
Weer wordt in I899 aan de orde gesteld: overdracht aan de gemeente,
,op grond dat de laatste tijd zich meer en meer opositie voordoet
bij de ingelanden en sommige bepaald geweigerd hebben hunne
bijdragen te betalen". De heer Abercrombie meent, ,dat de toestand
der Bloemgracht nog niet van dien aard is om tot afstand te besluiten".
In I9oo zegt de Voorzitter ,tot het overdragen aan de Gemeente nooit
zijn toestemming (te zullen) geven, daar hij bij ervaring weet welke
groote moeilijkheden dat met zich brengt".
Dat overdracht aan de Gemeente niet ondienstig was, bewijst het
weer geplaatst moe ten worden van de pal en: het pad is niet tegen de
wagenwielen en de hoeven der paarden hestand. En toch kwamen,
soms ,in vollen draf", zelfs verhuiswagens 't pad op!
Er mogen practische bezwaren zijn geweest voor de overdracht -
traditie he eft hier, waarschijnlijk meer dan de geinteresseerden zich-zelf
bewust zijn geweest, een belangrijke rol gespeeld!
Te aardig vind ik het, dat ik 't niet zou vermelden, dat in I 87 I op de
Comparitie de bij velen nog wei goedbekende heer A. P. Fortanier,
destijds Leeraar aan de H. B.S. te Zaandam, een verzoek doet ten bate
van het Armbestuur (n.l. tot spoedig herstel der straat, die sterk heeft
geleden door het leggen van gaspijpen).
Typisch is nog, dat blijkens de ,Veylboecken van Westsaendam"
( 2 3 Jan. I 7 2 o) op de Koog ook een ,Kees de bleekers ven" he eft bestaan
(zoals ook nog in dit artikel blijkt, is dit de oude naam van het land,
waarop de Bloemgracht werd gevestigd.) De verklaring kan ik niet
geven; 't kan bloot toeval zijn, hoewel 't hier niet een gewone, een
veelgebruikten naam betreft.
ISI

.af te wachten hoe het met de verschillende bouwplannen zal afloopen".
Het overleg met bovengenoemde besturen leverde niets op. Op de
vergadering van I 897 komt de bouw der R. Kath. kerk te sprake. De
Heer Willenborg vraagt daar excuus voor het feit, dat het bestuur dezer
kerk de ingelanden der Bloemgracht niet heeft verzocht om de verciste
toestemming.
,De Heer Hagen zegt, dat de toegang tot de Bloemgracht door het
bouwen der kerk zeer nauw zal worden". De voorzitter verzoekt aan
de Heren Bergman en Willenborg dat zij zullen zorgen ... dat ... tenminste
elke Zaterdag de straat behoorlijk wordt gereiningd en dat na afloop
daarvan de straat weder in denzelfden toestimd wordt opgeleverd ...
Weer wordt in I 899 aan de orde gesteld: overdracht aan de gemeente,
,op grond dat de laatste tijd zich meer en meer opositie voordoet
bij de ingelanden en sommige bepaald geweigerd hebben hunne
bijdragen te betalen". De heer Abercrombie meent, ,dat de toestand
der Bloemgracht nog niet van dien aard is om tot afstand te besluiten".
In 1900 zegt de Voorzitter ,tot het overdragen aan de Gemeente nooit
zijn toestemming (te zullen) geven, daar hij bij ervaring weet welke
groote moeilijkheden dat met zich brengt".
Dat overdracht aan de Gemeente niet ondienstig was, bewijst het
weer geplaatst moeten worden van de palen: het pad is niet tegen de
wagenwielen en de hoeven der paarden hestand. En toch kwamen,
soms ,in vollen draf", zelfs verhuiswaaens 't pad op!
Er mogen practische bezwaren zijn geweest voor de overdracht -
traditie heefthier, waarschijnlijk meer dan de ge'interesseerden zich-zelf
bewust zijn geweest, een belangrijke rol gespeeld!
Te aardig vind ik het, dat ik 't niet zou vermelden, dat in I 87 I op de
Comparitie de bij velen nog wei goedbekende heer A. P. Fortanier,
destijds Leeraar aan de H. B.S. te Zaandam, een verzoek doet ten bate
van het Armbestuur (n.l. tot spoedig herstel der straat, die sterk heeft
geleden door het leggen van gaspijpen).
Typisch is nog, dat blijkens de ,Veylboecken van Westsaendam"
(23 Jan. 172o) op de Kooa ook een ,Kees de bleekers ven" heeft bestaan
(zoals ook nog in dit artikel blijkt, is dit de oude naam van het land,
waarop de Bloemgracht werd gevestigd.) De verklaring kan ik niet
geven; 't kan bloot toeval zijn, hoewel 't hier niet een gewone, een
veelgebruikten naam betreft.
I5"l

Wat tenslotte betreft de naam ,Bloem- of Bloemegracht" nog dit.
Aanvankelijk twijfelde ik nog, of dit pad aldus werd genoemd naar de
in artikel 2 van de ,Ordonnantie" van 16H vermelde Jacob bloem. Ik
geloof tenslotte die twijfel te moeten Iaten varen. Zovele paden ontvingen
hun naam of van een molen, of van een der eerste of aanzienlijkste
bewoners. De Bloems waren inderdaad zeer gegoed. Vooral
werd ik in mijn conclusie versterkt door wat alweer de Veyl-boecken
vermelden op 22 Febr. 1720: ,de wede. Jan Meyndertse Raven presenteert
te vercoopen ... een huis en erf tot West-Saendam op de
HeereGrcift belent ten oosten gerrit Heere., (voorts) in alles het reglement
van de Nieuwe Heeregraft subject". Als Westelijke belending
wordt opgegeven niemand minder dan de zeer bekende Nicolaes Caljf!
Als deze rijke man daar (een tijdlang) woonde, zal de andere buurman
van Mevrouw Raven niet bepaald arm zijn geweest. Ik acht het dan ook
waarschijnlijk, dat naar hem (of een zijner voorvaderen) de Heere­
(niet Heeren-) gracht is genoemd. Zou, om nog een voorbeeld te
noemen, de Rozegracht, in de oude stukken ,Roosegraft" gespeld, genoemd
zijn naar zekere Roos? In de bovengenoemde , Veijl-boeken"
vind ik op 24 Oct. 1722 ook de naam Roose, als koper van het fluitschip
,het witte Schaep". Hij was dus stellig niet onbemiddeld.
En op 12 Jan. 1730: ... ,een huis op 't Vinckepatt, belent ten 0. de
erven Cornelis Vink". Die familie woonde er dus waarschijnlijk al vrij lang.
Zij kan geweest zijn een der ,participanten van het Vinckepatt", die ik
iets vroeger vond vermeld, dus een dergenen, die zo als de participanten
van de Zuijder Nieuwendijck of van de Bloemgracht, de eerste
bewoners van het nieuwe pad waren.
S. LOOTSMA t

Het uiterste Noorden van Koog aan de Zaan anno r 900
Col/. Th. Mol, Arnhem- Foto v. d. Stad

Begin Krommenieerweg gezien vanaf de Dronkenbrug ± r 9oo
Tegenwoorclige situati e
Col/. K. Schut , Wormerveer

DE HONDERDJARIGE RIJWEG
Nu de bewoners van de Krommenieerweg te Wormerveer zich opmaken
om met gepaste luister het honderdjarig bestaan van hun weg te
gedenken, is het hier zeker op zijn plaats het feestprogramma te publiceren
ter gelegenheid van de opening van die weg. lk zeg feestprogramma,
doch dit is een weids woord voor het min of meer verfomfaaide
stukje drukwerk, dat thans een eeuw heeft getrotseerd en mij
door vriendenhand ter inzage werd verstrekt.
PROGRAMMA
van het te vieren Feest bij gelegenheid van de inwijding
van den Rijweg van Krommenie en Wormerveer
op den I6e Mei I85o
I. Ieder eigenaar van Mol ens of Fabrieken zal worden verzocht op den
dag der opening de Vlag te Iaten waaijen.
2. Ieder eigenaar van rijtuig wordt bij deze uitgenoodigd met hun rijtuig
en paarden deze plegtigheid der opening met hunne tegenwoordigheid
te vereeren.
3. De aanvang zal zijn te Krommenie des namiddags ten drie uur alwaar
de rijtuigen die te Krommenie te huis behooren zich zullen vereenigen
zooveel mogelijk bij het Gemeentehuis.
4· Van daar zal men rijden over Assendelft, Westzaan, Zaandijk tot op
het Marktplein te Wormerveer.
5· Volgorde:
I. Het Gemeentebestuur van Krommenie opent den trein.
2. Het lid van de Provinciale Staten.
3· Het Gemeentebestuur van Wormerveer.
4· De Commissie te Wormerveer tot aanleg van den Rijweg.
5· Hee.ren Contribuanten van Krommenie . .
6. Heeren Contribuanten van Wormerveer.
7. Verder aile Heeren, die met hunnen rijtuigen zich daar bevinden
om deeltenemen aan de opening van den Rijweg.
ISJ

6. Zoodra de trein op bovengenoemd plein zich zooveel mogelijk gereed
gemaakt heeft, zal de Optogt op verzoek van den Burgerneester
van Krommenie zich in de bovenbepaalde volgorde in beweging
stellen.
7. De trein zal rijden van af het plein over den nicuwen Rijweg naar
de Gemeente Krommenie. Zullende zij die zullen deelnemen aan de
verdere feestviering zich vervoegen naar het Lokaal van den Heer
Jacob Vredenburg.
Ten einde aile Orde zooveel mogelijk te bewaren zal men zich stiptelijk
naar het programma rnoeten gedragen.
De negentiende eeuw die zulke enorme veranderingen heeft zien komen,
is van het begin af een actief tijdperk geweest. Na de ellende van
de Franse tijd zijn er onder de bezielende Ieiding van de koning Willem
I vele plannen gernaakt en uitgevoerd, waarvan er enkele .tot uitermate
belangrijke werkelijkheden zijn geworden. Een van de zaken,
waaraan men de aandacht wijdde, was de verbetering van de verkeersmiddelen
en de wegverbetering stond in de aanvang vooraan. Dit was
ook wei zeer nodig. In de achttiende eeuw had men zich vrijwel overal
nog met onverharde wegen beholpen: een karrespoor in het rnulle
zand kan zeer romantisch zijn, doch overgeplaatst op onze glibberige
dijken is dit toch geen benijdenswaardige verkeersweg en het is dus
begrijpelijk dat ook aan de Zaan de hoofden bij elkander werden gestoken
daar de wegen te verbeteren. Uit het ,Kapitaalboek" van Aaltje
Vas, echtgenote van de Zaandarnse houtkoper Dirk Visser, dat zich in
het archief van de Zaanlandsche Oudheidkamer bevindt, kunnen wij
zien, dat zij in I 8 2 2 deelnam voor twee obligaties van J 350.- elk in de
,Negotiatie voor de beschilping van den publieque weg langs de Zeedijk
van Zaandam tot Buiksluit". Doch als Wormerveerse- zij was de
dochter van de grote kooprnan Vasterd Vas en diens tweede vrouw
Guurtje Blaauw -liet zij het daar niet bij. In hetzelfde jaar komt in dit
kapitaalboek een hoofd voor, luidende als volgt:
,Plan van Negotiatie, ten behoeve van de Gemeente Wormerveer,
zijnde het Plaatselijk Bestuur dier Gemeente daartoe geauthoriseerd bij
Besluit van Z.M. den Koning van den 21 July I 82 2 No 102, tot bestrijding
der kosten van het Rijdbaar maken van het Polderdijkje aan de

Banne Westzaan. Strekkende van het Noordeinde van Wormerveer,
tot aan de limiet van West-Knollendam en verder vandaar tot aan de
Togtsloot met de benoodigde schouw of pont ter overvaart naar de
Starnmeerdijk."
Deze lening was] 8 ooo.- groot, verdeeld in twee-en-dertig obligaties
van J 2 so.- elk. De rente beliep vijf procent, de aflossing moest geschieden
in zestien jaar met J soo.- per jaar, de eerste J 2 ooo.- ~
honderd-een procent, de tweede J 2 ooo.-a honderd-twee procent, de
derde J 2 ooo.- a honderd-drie procent en de laatste J 2 000.- a honderd-vier
procent. Op deze aantrekkelijke voorwaarden tekende
Aaltje Vas voor J 2soo.- in, welk bedrag 14· September 1822 door
haar werd gestort. De grootste verbetering van het wegverkeer zou
volgen door de aanleg van de Zaanlandse Communicatieweg naar Beverwijk,
waardoor ook Krommenie door een aftakking met het ,grote"
wegennet werd verbonden. Zoals in mijn artikeltje over de Markt te
Wormerveer al is verhaald, was het het gemeentebestuur van Krommenie,
dat het initiatief nam voor de aanleg van de verharde Krommenieerweg,
aldus weer een steentje bijdragend tot verbetering van
het wegennet in onze streek.
J. ATEN
IS)

SOCIETEIT VAN DE BLAUWSELFABRIEK TE
WESTZAAN
Vervolo
Terugkerend tot de blauwselfabricatie, brengen wij nogeensonder
de aandacht, dat de oude directeuren aan het einde van de achttiende
eeuw waren verdwenen.
Joannes Molenbeek, die geregeld boekhouder werd genoemd, is in
I 78 5 overleden. Zijn dood wordt 3 Februari aangegeven in de classis
van zes gulden. Zijn vrouw heette Giertje Alfenaar, die eertijds gehuwd
is geweest met Hendrik Koekebakker. Zij oefende ook een
zaakje uit nl. het drukken van mutsen. Welke bezigheid ditwas, is mij
niet bekend. In hun testament, dat 4 April I 7 55 gepasseerd is ten
overstaan van notaris S. Jongewaard Junior, geeft zij, indien ze de
eerststervende is, aan haarman vrijheid dit bedrijf voort te zetten. Doch
zo hij daarmede ophoudt of komt te overlijden, dan moe ten de drukgereedschappen
komen aan haar dochter Margaretha Koekebakker,
evenals aile haar kleren en lijfsieraden. Ter gelijkstelling van de
hoven gemelde drukgereedschappen praelegateert zij dan aan haar zoon
Pieter Koekebakker een som van I so gulden, en voor de kleren al
haar gedrukte boeken en papieren, en indien het ene praelegaat meer
waard is, dan het ander, dan moet dit met contante penningen gelijk
gemaakt worden.
De testateur legateert indien hij eerststervende zal zijn aan zijn
zuster Hilletje Molenbeek een som van J 30.- en aan zijn halve zuster
Catharina Wolbrinkf Io.-, welke luttele bedragen uitwijzen, dat hij
toen nog een man van weinig middelen was. De testatrice verklaart
nog dat, indien haar man kwam te overlijden, dan behalve haar kinderen
ook hare zusters Jannetje en Hendrikje Alfenaar erfgenamen zullen zijn.
Getuigen zijn Jacob de Jager en Jan Knap. Tot executeurs worden
benoemd Jan Comelisz Baas te Westzaan en Pieter Teekelenburg,
schoolmeester te Amsterdam, in welke stad zij eertijds, tenminste
de vrouw Giertje Alfenaar, hebben gewoond, want op I November
I 7 56 geven zij volmacht op monsieur Lodewijk van der Zaan, mr. Timmerman
te Amsterdam om een achterhuis te verkopen in de Palmstraat
in de Starregang. Van haar wordt in deze acte gezegd dat zij

eerder gehuwd was met Hendrik Koekebakker. Het is dus duidelijkhoe
Pieter Koekebakker te W estzaan metterwoon is gekomen en door protectie
van zijn stiefvader Joannes Molenbeek in de blauwselfabricatie
is opgenomen. Pieter Koekebakker is 3 December I 797 overleden.
Toen was de mededirecteur Jacob de Jagerookreedsheengegaan, omtrent
het jaar I 79 5. Immers diens weduwe Jacoba van der Velden is
gestorven 27 November I795, en toen moest nog aan de boedel een
som van 12 3 7. I o betaalt worden voor verdi end salaris.
Zij hadden getesteerd I I Juli I 7 55 voor de notaris Simon Jongewaard
junior en daarbij zijn als getuigen opgetreden Joannes Molenbeek
en Jan Knap. Oftussen I 798 en 18oi reeds als directeur is opgetreden
Meyert Grootes is mij nog niet bekend geworden. Zeker is het, dat op
I Januari I So I de firmanaam van de Jager Koekebakker & Comp. veranderd
is in ,Firma van de SocH!teit der Blauwselfabriek en negotie".
Met ingang van I Januari 1809 werd als bediende aangenomen Lammert
Dekker van Westzaan. 'Op Io Januari werd een contract1 tussen
hem en de gevolmachtigden ofhoofdparticipanten gemaakt. Deze waren
toen Dirk Visser, Dirk IJff Cornelisz, Jan Vas, Jacob Vis en Simon
Jongewaard Junior. Dekker moet zich gedragen naar de billijke orders
der gecommitteerden en van zijn verrichtingen prompte opgave en
verantwoording doen, geheimhouding betrachten en niet deelnemen
aan gelijksoortige zaken. Het salaris zal bedragen1 4oo.-, daaronder
begrepen de reis- en teerkosten voor Amsterdam, doch niet die voor
reizen naar elders. Daarenboven zal hij nog 2 ¥:!% ontvangen, wanneer
er uitkering van dividend plaats heeft.
De getuigen zijn Meiert Grootes en Cornelis AI.
Op dezelfde dag had hij procuratie ontvangen tot de verkoop van
blauwsel in binnen- en buitenland, de tegoed zijnde en wordende
penningen te vorderen enz. Getuigen als boven2. ·
In het jaar 18 1 o besloot men zich te ontdoen van de molen de
Meyer. Deze werd op de 2oe van Louwmaand in de Kustingbode te
Westzaan openbaar geveild en wei ,om binnen 6 weken met open water
af te breken en weg te halen"; Kad. no. 575. Koper werd voor 149 5.
notaris T. Slagter voor zijn meester of lastgever, wiens naam was
Jan Stolp3.
1 S. Jongewaard Junior, Reg. s.Ps, Nr. 8704.
aS. Jongewaard Junior, Reg. >.P>. Nr. 8703.
8 Rechterlijk Archief Nr. 1743, R. A. Haarlem.
I 57

Latere jaren moeten niet gunstig zijn geweest voor de SocH!teit;
misschien heeft daartoe medegewerkt, dat directeur Grootes ook
prive zaken deed in zaden en granen met zijn zoon Pieter ter firma
Grootes & Comp. of Zoon.
Meyert Grootes hield toen op directeur te zijn en hij gaf 28 Juni
I 8 24 procuratie aan de heren Henrich Gottfried Theodore Crone1,
koopman te Amsterdam, Simon Simonides Jongewaard, makelaar te
Westzaan, Comelis Prins, koopman te Wormerveer en Hendrik
Winkelaar, kantoorbediende te Zaandam, zijn zaken te regelen2 • Hij
was reeds koopman in granen en winkeliersartikelen met zijn zoon
Pieter ter firma Grootes &... Zoon. Deze zoon bouwde in I 8 2 7 op het
koopmanshuis van Dirk Stolp, dat 30 Juni I 826 tegelijk met zijn papiermolens
de Dolphijn en het Huis Assumburg was verkocht, een
molentje om blauwsel te fabriceren, dat hij noemde de Jonge Dirk.
Later is deze molen ingericht tot de fabricatie van cacao, voor welke
bereiding een ltaliaan Senardi werd aangesteld, welke zaak sedert aangegroeid
is tot het bekende bedrijf van de firma D. & M. Grootes
Gebroeders. De fabriek droeg toen de naam van de Paradijsvogel3.
Het einde van de Societeit der Blauwselfabriek scheen dus te zijn
aangebroken. In het jaar I824 vonden de participantenhetgeradende
zaak te.liquideren, en zij besloten de molen de Blauwe Hengst en bijbehorende
percelen in open bare veiling te brengen, ten overstaan van
T. Slagter, notaris te Westzaan, hetgeen is geschied op I 8 September
I824.
No. r. Een kapitale hegte, sterke en van ouds zeer gerenommeerde
Blauwselfabriek, benevens de daarop staande molen genaamd de
Blauwe Hengst, getekend met No. H5 met deszelfs annexe pakhuizen
droogschuren, werkhuizen, erven en verdere aanhorigheden, waar die
. affaire sedert onheugelijke tijden is geexerceerd ter firma van de Societe
it der Blauwselfabriek te Westzaan, met het daarmede annexe en
pretieus betimmerd woonhuis, getekend met No. 2 3 I en deszelfs erf,
staande en gelegen in de Krabbelbuurt, belend ten Zuiden het volgend
. l Het handelshuis H. G. Th. Crone stond reeds sedert bet einde der achttiende eeuw
in verbinding met de blauwselfabriek te Westzaan ter firma de Jager Koekebakker &
Comp., voor welke zaak het blauwsel (of grondstoffen) exporteerde uit Duitsland (Gedenkboek
Crone 1:790-1940, biz. 8 en 10).
I Notaris T. Slagter te Westzaan.
1 E. Dekker, Beschr. van Westzaan. Dl. VI, biz. 220.

perceel en ten Noorden Cornelis Vet, met de bij voorschreven molen
behorende gereedschappen.
No. 2. Een kapitaal, hegt en sterk en weldoortimmerd huis No. 229
in de Krabbelbuurt.
No. 3. Een dito pakhuis No. 2 39 met sedert weinig jar en nieuw gemaakte
regenbak voor elf honderd tonnen water met een polderland
daarachter beoosten het perceel No. I, ten Zuiden Meiert Grootes en
ten Noordcn Jacob Kruyt.
Verder nog enige overneming.
Dit pakhuis werd door de gecommitteerde Jacob Vis te Zaandijk
opgcboden tot] 5ooo.- en met] I.- ook inslag genomen. Plokf 40.-.
No. I, 2 en 3 werden opnieuw gecombineerd in veiling gebracht
en brachten tezamen op J I I. 3 I I.-. Cornelis Avis, stijfselfabrikant
te Oostzaan, mijnde met een gulcien, en werd dus de eigenaar. Voor de
overneming van cen en ander betaalde hijj 750,-.
Op dezelfde dag werden nog verkocht de schuiten en meer roerende
goederen, alsmede de koopmanschappen, die tezamen opbrachten
jii.I22.92.
Ao. I 825, I 8 JanuaJ i, brengen Simon Simonides Jongewaard, makelaar
te Westzaan, Jacob Vis, koopman te Zaandijk en Cornelis van
Leyden, ko~pman te Krommer.ie, in qualiteit als (benevens nu wijlen
Jan Vas, gewoond hebbende te Wormerveer), gecommitteerden der
Societeit de Blauwselfabriek te Westzaan nog in veiling:
No. I. Een huis, get. No. 256 met erf, alsmede een erf daarnaast en
benoorden, groot 5 roeden, 85 ellen beoosten de wegsloot in de
Krabbelbuurt, belend ten Zuiden Adriaan Francken en ten Noorden
Cornelis Stolp en Compie; te aanvaarden niet eerder dan I Mei e.k.
vermits de verhuring aan Jan Kuyt en Arend Dekker.
No. 2. Een stukje land met het erf van de geamoveerde molen De
Meyer, tezamen groot 79 roed en 62 ellen.
Het huis werd gekocht voor J 6oo.- door Dirk Groen, logementhouder
te Hoorn, die het op r 5 December van dat jaar wederom verkocht
voor J 5oo.- aan zijn schoonzoon Pieter Grootes Meyertsz,
koopman te Westzaan.
Van het erf van de Meyer werd eigenaar voor J 68.- Pieter Kuyper,
zakjesplakker te Westzaan.
Het was de bedoeling van de nieuwe eigenaar de blauwselfabriek
159

voort te zetten op dezelfde wijze met behulp van zijn zoons. De
zoon Cornelis Avis vestigde zich reeds dadelijk te Westzaan. Toen de
zaak bleek te zullen slagen, kwam ook in 1828 de andere zoon Jacob
metterwoon naar Westzaan.
De 21 Januari 18 25 heeft Cornelis Avis, blauwselfabrikant ter firma
der Societeit der Blauwselfabriek, ten dienste van deze fabriek en
negotie procuratie gegeven aan de geemploieerden Cornelis AI, Cornelis
Vet en Cornelis Avis Corneliszoon, allen wonende te Westzaan
voor de verkoop van blauwsel in binnen- en buitenland.
Hieruit blijkt, dat Cornelis AI en Cornelis Vet, die reeds als bedienden
in vroegere jaren worden genoemd, door de nieuwe eigenaars zijn
aangehouden. Cornelis AI was regent van het weeshuis en lid van de
gemeenteraad.
In 1827, op 27 April kocht Cornelis Avis de blauwselmolen het
Gekroonde Blauwselvat te Zaandijk van Jan Betlem voor J 91 o .- met
overneming ad J 8 2 5 .-, zoals reeds hiervoor is vermeld. Misschien met
de bedoeling zich van een concurrerende zaak te ontdoen. Hij liet de
molen afbreken, en deze is naar Texel vervoerd.
En toen 17 September I 842 de verfmolen de Blauwe Reiger te
Zaandijk van Pieter Groenveld werd geveild, werd ook van deze molen
de Societeit der Blauwselfabriek eigenaar voorji92o.- metJJoo.­
aan overneming, welke molen ook in het volgend jaar is gesloopt.
In de Opregte Haarlemsche Courant werd aangekondigd per advertentie,
dat op 21 September I 847 in de herberg het Huis Assumburg
te Assendelft zal openbaar worden geveild de papiermolen het Welvaren
van Assendelft, door de firma Jan Smit en Zoon, waarvan toen
firmanten waren W . Kaars Sijpesteyn en Jan Noome.
Ook deze molen werd door de Societeit der Blauwselfabriek
gekocht.
Het W elvaren van Assendelft werd overgebracht naar Westzaan ter
vervanging van de Blauwe Hengst, die in de loop der jaren wat aftands
zal zijn geworden. Nog lang bleefmen te Westzaan de molen het'Welvaren
noemen. Het was een grote molen met een houten lijf en een
rieten kap. De molen is in het jaar I907 afgebroken en vervoerd naar
Ouderkerk ajd Amstel, om als korenmolen dienst te doen1 •
1 P. Boorsma, Zaansche Windmolens, 1939, biz. 233, waar ook een afbeelding
wordt gegeven.
160

DE QULDEN REQEL .....
Steeds strevend naar verbeteringen in de harmonie van lijn en kleur.
Zo ontstaan die gezellige interieurs, waar het prettig is te vertoeven.
Daar heeft de vakman Uw persoonlijke smaak in de juiste verhoudingen
tot haar recht doen komen. De grondslagen voor gezellig wonen,
worden gelegd in de 1 20 modelkamers van
s T 0 u TEN BEE K' s WONINGINRICHTING 0
BEVERWIJK
Ook tJoor het atoomen
tJan UUJ kleedlng
wo~~,1,~;
handh~kwafiteif
f
Koek-Beschuit-Biscuits-Chocolade
CACAO
EN CHOCOLADE
SEBERT 1825
N.Y. Cacao· en Chocoladefabriek
D. & l'II. Grootes Gebrs., Wettsaao
Chevrolet
Automobielbedrijf en Garage
ZWART N.V.
Official General Motors Dealer
Telef. 8127o-8127I - Wormerveer
Voor
correcte kledin9
REIJLINQ
ZAAND"'M
Westzijde 240
T elefoon 4425

Gereserveerd voor
'IZ_ADIO STELLAART
HOOGSTRAAT 46
KOOG AAN DE ZAAN
ADVERTEERT IN DE ZAENDE
lnlichtingen bij: MEIJER'S BOEK- EN HANDELSDRUKKERIJ N.Y.
Wormerveer, Telefoon 81404
~LS U eens iets naders zoudt willen weten over enige soort van verzekering,
zonder direct het plan te hebben er toe over te gaan, laat ons dan rustig
komen. Wij xijn geen verzekeringsagenten die vervelend worden of wear
U niet vanaf kunt komen. Wij werken tnderdaad ,vrijblljvend".
Ons ideael is een zaak op te bouwen en goodwill te kweken, zo, dat Uw
zoon het later vanzelfsprekend vindt dat hij zich bij onze zoon verzekert.
Administratie- en Assurantiekantoor , DE WIND"
Gedempte Gracht 10, Zaandam, Telefoon 2219, na 6 uur 2138
Naast de aloude ambachten van Koperslager en Loodgieter sinds 18 so,
verrichten wij de modernere werkzaamheden van het fabriceeren en
reviseeren van machines, aanleg van gas en waterleiding. Kenmerken voor
ooze werkzaamheden zijn: ,Deugdelijk en Vakhekwaam"
Fa. P. v. Houten v /h J. Vonk, Zaanweg 16-17, Wormerveer, Tel. 81535·
Voor het wikkelen van
Voor het aanleggen van
Motoren, Magneten
Dynamo's en Stofzuigers
*
Licht- en Krachtinstallaties
NADORT • ELECTRO- TECHNIEK
Erk.lnst. P.E.N.en G.E.B., Zaanweg 11 , Wormerveer, Tel. 8187 6 bgg 82073

De modernste wagen van vandaag
RENAULT ~~Vier~~
met motor achterin
De zuinige, comfortabele, veilige en snelle wagen
Zuinig
Comfortabel
Veilig
Snel
*
Benzinegebruik 1 op 1 7
Lage aanschaffingskosten
Laagste klasse in de wegenbelasting
Motor achterin maakte het mogelijk het zwaartepunt te
verlagen en aile zitplaatsen tussen de wielen teconstrueren
Uitgevoerd met onafhankelijke spiraalvering en hydrau·
lische schokbrekers
Aile plaatsen makkelijk toegankelijk door de 4 deurs constructie
/ Luchtverwarming in de winter
Het toegepaste Lockheed hydraulisch remsysteem heeft
zijn betrouwbaarheid reeds sinds jaren bewezen
De gelaste stalen chassisloze carrosserie is van buitenge­
.wone stevigheid
Grote stabiliteit door het laag gelegen zwaartepunt
De pittige 4 cylinder watergekoelde kopklepmotor geeft
de wagen een snelheid van meer dan 95 km per uur
Door het wegvallen van vee I doodgewicht, zoals chassis en
cardanas een buitengewoon accelaratievermogen
RENAULT ,Vier" de wagen waarop U gewacht heeft
Renault .,Vier" Standard f 3625 • Sedan de Luxe f 3775
Vraagt inlichtingen of demonstratie aan de Renault agent
voor Zaanstreek en Waterland
4utomobielbedr!jf MEIJ & ZANEN
SMIDSLAAN 15 - TELEFOON 81050 - ZAANDIJK