1 Hayungs in Norden - Heppie Baiker

1 Hayungs in Norden
Gebeurtenissen voor 1810
vanaf 1744 Oost-Friesland is deel van het koninkrijk
Pruisen
1769-1781 Inpolderingen ten zuidwesten van Norden
ca. 1790 Jann Redolphs Hayungs trouwt Gertrud
Hinrichs
ca. 1790 Antje Janssen Hayungs geboren
1794 Commerciële turfwinning door de Norderfehn
Kompanie
2 dec. 1795 Rudolph Janssen Hayungs geboren
1797 Aanleg Berumerfehnkanaal
26 april 1798 Henrich Janssen Hayungs geboren
ca. 1800 Grietje Janssen Hayungs geboren
14 okt. 1806 Pruisen verliest in de slag bij Jena, Hollandse
troepen bezetten Oost-Friesland
21 nov. 1806 Afkondiging Continentaal Stelsel
22 nov. 1806 Hollandse troepen bezetten Norden
14 juni 1807 Pruisische troepen verslagen in de slag bij
Friedland
25 juni 1807 Vrede van Tilsit
1807 Invoeging Oost-Friesland als departement bij
het Koninkrijk Holland
1809 Komst van douanier imperial langs de kust
om het Continentaal Stelsel te handhaven
Norden in 1810
Bevolking Ca. 3.500 inwoners
Structuur Stad zonder muren met haven aan de Waddenzee
Voertaal Nedersaksisch (verwant aan het Gronings),
school- en kerktaal Nederlands
Economie Landbouw, visserij, melkveehouderij, turfafbouw
Gebeurtenissen 1810 - 1815
9 juli 1810 Einde koninkrijk Holland, Oost-Friesland
geannexeerd door Frankrijk
1 jan. 1811 Oost-Friesland wordt departement Emsoriental
(Oostereems)
1811 Gezin Hayungs woont Häringstraβe
17 jan. 1811 Vader Jann Redolphs Hayungs overleden
11 april 1811 Relletjes in Aurich
dec. 1812 Napoleon verpletterd in Rusland
1813 Oost-Friesland weer in Pruisische handen
19 okt. 1814 Napoleon verlagen in slag bij Leipzig
18 juni 1815 Napoleon verslagen in slag bij Waterloo
Turfstekerij in Oost-Friesland.
1814-15 Weenercongres, Oost-Friesland toegewezen
aan het Koninkrijk Hannover
1815 Vermoedelijk vertrek van Henrich Janssen
Hayungs uit Norden
“Eala frya Fresena - seid gegrüßt, freie Friesen!"
Zo luidde groet van de trotse middeleeuwse Fries. Want
trots waren ze.
Oost-Friesland in het uiterste noordwesten van Duitsland
heeft landschappelijk heel wat gemeen met de provincie
Groningen in Nederland: wijds, vlak, groen en kleinschalig.
Het silhouet van landschap wordt bepaald door baksteendorpjes
met smalle straten en pleinen, veel molens
en knusse dorpskerken. Zelfs het dialect lijkt sprekend op
elkaar. De Duitse Oost-Friesen hebben veel meer met
hun westelijke buren, de Groningers, dan met de Nederlandse
Friezen.
Na de slag bij Jena en Auerstedt werd Oost-Friesland in
het koninkrijk Holland opgenomen. Onmiddellijk na de
slag, al vanaf oktober 1806, bezetten Hollandse troepen
Oost-Friesland en officieel op 11 november 1807 is het
gebied onderdeel van het koninkrijk. In 1810 kwam het
als departement Ems-Orientale (Osterems) bij het Franse
Keizerrijk. Het westelijke Oost-Friesland (Rheiderland)
werd op basis van oude aanspraken uit Holland van
Oost-Friesland afgezonderd en bij het Hollandse departement
Ems-Occidentale met de hoofdstad Groningen
ingedeeld.
Frankrijk brengt moderne rechtsideeën naar Oost-Friesland
en zet de eerste belangrijke stappen naar een omvangrijke
ombouw van oude maatschappelijke structuren.
In 1811 moesten de Oost-Friesen tot nu toe onbekende
familienamen aannemen. Er werden ook voor het eerst
burgemeesters in de dorpen geïntroduceerd. De Oost-
Friese dorpsgemeenschappen kenden tot dan toe geen
centraal bestuursorgaan. De verantwoordelijkheid was
over de ouderlingen, dijkgraven en andere locale notabelen
verdeeld. Na de nederlagen van Napoleon neemt
Pruisen het land in 1813 weer in bezit.
Turf vervoer met mankracht op platte schuiten via een stelsel
van kanalen.

Bij de onderhandelingen op het Congres van Wenen in
1815 worden de Europesche landsgrenzen opnieuw
vastgesteld. Oost-Friesland wordt bij het koninkrijk Hannover
gevoegd. Tot 1837 is het in personele unie geregeerd
met het Verenigd Koninkrijk en is het een lidstaat
van de Duitse Bond. Het nieuwe bewind onderneemt
geen enkel initiatief tot ontwikkeling van de streek. Al
spoedig ondervindt het tegenstand van de bevolking. 30
Jaar lang streeft men – zonder succes - de eigen soevereiniteit
na. Na de Pruisisch-Oostenrijkse Oorlog in
1866 wordt Oost-Friesland door Pruisen geannexeerd
als een provincie, dit tot grote vreugde van de bevolking.
De stad
In 1810 is Norden een stad zonder stadsmuren; dit in
tegenstelling tot bijvoorbeeld havenconcurrent Emden.
Die openheid naar de omgeving was er niet voor niets.
Men was een handelscentrum met een groot achterland
dat boven het regionale uitsteeg. Overstromingen en
afkalving van de kustlijn hebben er voor gezorgd dat
Norden aan de Waddenzee kwam te liggen. De haven
is van groot belang geworden in de economische ontwikkeling
van de stad. Het heeft contacten en handel
gebracht met verre oorden. De daaruit voorvloeiende
welvaart is af te zien aan de huizen en de aanwezigheid
van regionale instituten.
Ten tijde van het koninkrijk Holland werd Norden bezet
met twee jaar inkwartiering van een bataljon Hollandse
soldaten. Dit tot ongenoegen van de bewoners want
inkwartiering brengt altijd kosten en een vreemde soldaat
over de vloer. 1 In de Franse tijd probeerden de
machthebbers met het Continentaal Stelsel de economie
van Groot-Brittannië te ontwrichten. Talrijke Franse
douaneambtenaren werden in Oost-Friesland ingezet
om de grenzen te bewaken. De uitwerking was averechts.
Vele Oost-Friese markten gingen verloren. De
smokkel met Engeland bloeide.
In 1804 had Norden ca. 3500 inwoners; in 1826 ruim
5700.
Omgeving
Het gebied ten zuidoosten van Norden kenmerkt zich
door uitgestrekte moorlanden: ongecultiveerd land met
lage vegetatie in een zoutachtig milieu. Het gebied
vertoont grote gelijkenis met de randen van het Wad in
de provincie Groningen. Vanaf de 16 de eeuw brengt
men de moorlanden in cultuur door inpoldering. Gebieden
worden bedijkt en ontwatert met watermolens. Dat
geeft het landschap uitgestrektheid.
De Pruisische heersers van na 1744 stimuleerden interne
kolonisatie d.m.v. inpoldering van de moerassen.
Rond Norden werden verschillende polders ingedijkt. In
1794 stichtten zeven kooplieden en burgers uit Norden
en Hage de Norder Fehnkompanie. Zij vestigden de
kolonie Norderveen (Norderfehn), later hernoemd tot
Te koop in Amsterdam: ossenvlees uit Norden. Algemeen
Handelsblad, 16 maart 1854.
Hayungs in Norden
Berumerveen (Berumerfehn), ten oosten van Norden. De
kolonisten, eenvoudige jonge mannen en jonge vrouwen,
kregen stukken land in erfpacht. Door het cultiveren
kregen zij op den duur land in eigendom. Belastingfaciliteiten
en vrijstelling van militaire verplichtingen moesten
het aantrekkelijk maken zich hier te vestigen.
Turfstekers hadden het zwaar. Er gold hier een gezegde
over het veen: “Den Eersten sien Dod, den Tweeten sien
Not, den Drütten sien Brod“: de eerste kolonist gaat er
dood, de tweede heeft er slechts nood en de derde verdient
er zijn brood.
De turfstekers groeven eerst het 14 km lange Berumerfehn-kanaal,
dat de Norder haven met de nieuwe veenkolonie
verbindt. Vervolgens werd op 1500 ha. turf
gestoken die vanaf 1797 met kleine schepen naar Norden
werd getransporteerd. Daarmee werd de stad
onafhankelijk van importen uit Groningen en Saterland.
Naarmate de turfwinning vorderde werd het kanalenstelsel
uitgebreid.
Middelen van bestaan
Naast locaal handelscentrum was de haven een economische
factor met vaarten op Nederland, Groot-Brittannië,
Skandinavië en de Baltische staten. Er was visserij,
zoals haring- en scholvangst, vervoer en overslag van
goederen. De voornaamste exporten waren landbouwgranen
zoals winter- en zomergerst, haver, boekweit,
zaaigoed, koolzaad, erwten en bonen, producten uit de
melkveehouderij zoals kaas, boter, vlees en huiden, en –
na einde 18 de eeuw - turf.
Naast talloze kooplieden en handelsvertegenwoordigingen
bezat Norden ook de nodige ambachtslieden en
enige industrie. Om een indruk te krijgen van de veelheid
aan handwerkslieden. Een telling uit 1880 toen Norden
ongeveer 6500 inwoners had: 35 bakkers, 10 klompenmakers,
18 schilders, 11 zadelmakerijen, 21 slachters, 15
slagers, 24 slotenmakers, 21 smeden, 8 wagenmakers,
26 kleermakers, 60 schoenmakers en 63 timmerlieden.
En dan hebben we nog niet over bijvoorbeeld koetsiers,
kappers, dakdekkers, metselaars, schoorsteenvegers,
uurwerkmakers, scheepsbouwers, touwslagers, kuipers
en mandenmakers. Iedere opsomming blijft onvolledig.
Opvallend is dat er geen huiswevers, naaisters en strijksters
worden genoemd. Die waren er in 1800 nog in grote
getale. Veel van deze ambachten raakten overbodig
doordat handwerk door machinale fabricage werd overgenomen.
Begin 19 de eeuw konden juist velen er hun
brood mee verdienen.
Importen bestonden uit alles wat een stad en zijn om-
Restanten van de Nordense Doornkaat fabriek en een
reclameschild.

Hayungs in Norden
geving maar nodig kan hebben: huishoudelijke goederen,
thee, hout, suiker, zout, kruiden, porcelein, wijn,
jenever, weefgoed, tafels, stoelen. De vrachtlijsten
waren eindeloos. Norden was een belangrijke stapelplaats
voor koloniale waren die men van Amsterdam
naar de Baltische landen voerde. Door verlanding en
inpoldering is het belang van de haven gaandeweg verdwenen.
Industrie: Grote bekendheid genoot de Kornbrennerei
Doornkaat. Deze jeneverfabriek werd in 1806 opgericht
door Jan ten Doornkaat Koolman uit het Groningse Midwolda.
2 Ondanks stevige concurrentie van 24 andere
branderijen in Norden wist men het merk in de vierkante
groene fles grote bekendheid te geven. In 1833 was de
jaarproductie al ruim 1.850 hectoliter en had men zes
arbeiders in dienst. De Rauchtabakfabrik Steinbömer &
Lubinus was hier al in 1769 gevestigd.
Armoede was er ook. In 1799 herbergt het Armenhuis
109 bewoners, t.w. 50 bejaarden en 59 weeskinderen.
Bovendien verstrekte men nog aan 35 arme kinderen
een middagmaaltijd.
Stad met aanzien
De begin 19 de eeuwse bezoeker van Norden verbaasde
zich over het rijke uiterlijk. In 1808 bereisde de Dokkumse
predikant Hebelius Potter 3 Oost-Friesland en
beschreef Norden met de woorden: “Rijkdom en aanzien
die men in de voornaamste oorden van de Nederlanden
niet anders zou verwachten. (...) De markt is van
een verbazingwekkende omvang, omringt door voorname
huizen en met weelderige bomen beplant met
fraaie wandelpaden waardoor men zich in een woud
waant, met in het midden een oude grote kerk die zich
majestueus verheft”. 4
Ja, Potter zag het goed.
Norden was klein van omvang maar had stadse allure.
Een handelstad trekt altijd veel kooplieden van heinde
en verre. Met de komst van zoveel mensen van buiten
deed de middenstand goede zaken. Ongetwijfeld waren
er dan ook alle voorzieningen die men van een stad kan
verwachten: eethuizen in allerlei soorten en maten,
cafe’s, bier- en wijnhallen, hotels, theehuizen, logementen,
stalmogelijkheden voor paard en wagen en pakhuizen.
Openbare gelegenheden zorgden voor vermaak
met danszalen en Theaterlokale. Het wordt nergens
Evangelisch-Lutherse Ludgeri kerk. Een beeld dat de Heijungs
gezien moeten hebben.
genoemd maar voor animerend vertier na het zakendoen
waren er ongetwijfeld ook gelegenheden; in achterkamertjes
van de Altstadt.
Er bestaan geen afbeeldingen van Nordense gebouwen
uit begin 19 de eeuw. Foto’s uit begin 20 ste eeuw geven
een glimp van de statigheid en de rijkdom van de huizen
aan de markt. Huizen met trapgevels, klokgevels, renaissance
trekjes en in rococostijl. Zelfs eenvoudige bakstenen
gevels waren versierd met sierstenen, ornamenten of
ze waren sierlijk gepleisterd. Uithangborden in de fraaiste
uitvoering prezen de waren aan. Alles getuigde van koopmanlust
en welstand. Naar de architectuur te oordelen
waande de bezoeker zich een welvarende Hollandse
handelsstad. Hoe dichter men bij de markt woonde hoe
deftiger de huizen; verder daar vandaan werden huizen
eenvoudiger en de versierselen minder.
Het marktplein fungeerde als veemarkt waar koeien,
schapen, paarden en ander klein vee werd verhandeld.
Handelen ging er aan toe zoals dat op alle boerenmarkten
ging: keuren, afdingen, handjeklap, weglopen, afdingen,
handjeklap en de koop bezegelen met een brandewijntje.
Er waren ook andersoortige markten, bijvoorbeeld
voor de verkoop van dagelijkse levensbehoeften en een
turfmarkt.
Kerkelijk leven
Oost-Friese machthebbers kenden in het begin van de
16 de eeuw al een voor hun tijd opvallende tolerantie voor
andersdenkenden. Anna, regentes van Oost-Friesland
1528-1540, bood al bescherming aan slachtoffers van
religieuze vervolging. Meestal ging dat samen met een
som beschermgeld. De doopsgezinden of mennonieten
zijn daarvan een bekend voorbeeld. 5 Deze houding wordt
weerspiegeld in het aantal geloofsgemeente en kerkgebouwen
in het kleine Norden. Het aantal conflicten met
de zittende lutherse kerk was er overigens niet minder
om.
Het wereldberoemde orgel, de Heijungs zongen hier hun
kerkliederen bij.

Westerstraβe
Westermarsch
Osterstraβe
Markt
Klosterstraβe
Neue Weg
Kirchstraβe veenkanaal
Hayungs in Norden
mennonietenboerderij
Impressie van de stad Norden
Het midden 19 de eeuwse stratenplan is omgeven door fotowerk uit het begin van de twintigste eeuw. In het midden de
overmaatse markt met lutherse kerk en begraafplaats. De markt is omzoomd met honderden bomen. Er staan de fraaiste
huizen die voor geen rijke Hollandse stad onderdoen. Alles ademt koopmanslust en welvaart. Van een totaal ander karakter
is de Altstadt, de volksbuurt van Norden. Rechts onder ligt de haven met verbinding naar de Waddenzee en de aansluiting
op het Berumer veenkanaal.
Uffenstraβe
Heringstraβe
haven met molen

Hayungs in Norden
Kerken en geloofsgemeenschappen.
Op de markt stond de lutherse Ludgerikirche, imposant
en zeer aanwezig. De kerk was van oorsprong van de
katholieken en in de tijd van de reformatie geannexeerd.
Het merendeel van Nordense inwoners kerkten
hier. Er werd meerdere malen gewisseld van stroming
tussen lutherse en gereformeerde (calvinistische) predikanten.
In 1579 werd het definitief een lutherse kerk.
Het bouwen van een gereformeerde kerk werd stelselmatig
geblokkeerd en aldus kregen de gereformeerden
onderdak in een schuilkerk bij slot Lütetsburg.
De lutherse geestelijkheid domineerde – geheel naar de
tijdgeest - de locale moraal, was bemoeiziek als het om
geld ging en weinig tolerant naar andersdenkenden.
De mennonieten of doopsgezinden gebruikten sinds
1780 eveneens imposant gebouw in rococostijl aan de
zuidzijde van de markt. Door de groei van de gemeenschap
werd Norden het mennonitisch centrum met
banden met geloofsgenoten in Amsterdam. Tot 1885
bleven de kerktaal Nederlands, evenals de liederenboeken.
Helaas was men voortdurend in conflict met de
zittende lutheranen. In 1826 was er nog een conflict
over de exploitatie en bijdragen aan de armenhuizen,
hoewel de mennonieten zich over hun eigen armen
ontfermden. Het aantal doopsgezinden is in de loop der
tijd sterk teruggelopen.
Joden waren er al begin 16 de eeuw. De joodse begraafplaats
is een der oudst bekende. Men stichtte een synagoge
in 1804. Die lag aan een klein straatje geheten de
Judenlohen (thans Synagogenweg) tussen de Nieu
Weg en de Uffenstraβe. Tevens had men een joodse
school. Joden waren sterk vertegenwoordigd in de
veehandel, slachterijen, manufacturen en in koloniale
waren. In 1938 viel de synagoge ten prooi aan openlijk
antisemitisme.
De katholieken hadden tot 1885 geen gebouw en kerkten
in een huurkamer aan de Groβneustraβe en later
aan de Sielstraβe, de Paterei genoemd.
Orthodox-luthersgezinde (of calvinistische) Nordense
burgers – men beweert dat het de deftige gelovigen
waren - stichtten in 1684, na een periode van bittere en
gewelddadige strijd, een gereformeerde kerk in het
nabijgelegen dorp Bargebur. 6 De geschiedenis herhaalt
zich: dit was pas mogelijk onder bescherming van de
graaf van Lütetsburg, Dodo II van Inn und Kniphausen.
De omstandigheden in 1811
In Nederland was de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden vervangen door de vazalstaat Bataafse
Republiek (1795-1801). De Franse invloed wordt verder
verstevigd door de Republiek te vervangen door een
andersoortige vazalstaat het Bataafse Gemenebest
(1801-1806). Tenslotte zetten Napoleon zijn broer
Lodewijk Napoleon op een troon en stichtte voor hem
het Koninkrijk Holland (1806-1810).
Keizer Napoleon was ontevreden over de voortgang die
Lodewijk Napoleon maakte met het Continentaal Stelsel,
ingesteld in 1806. Op 9 juli 1810 kwamen de zes
noordelijke, de zogenaamde Hollandse departementen
door inlijving bij Frankrijk. Het Koninkrijk Holland hield
op met bestaan. Behalve de uitbreiding van het Continentaal
Stelsel was de conscriptie ook een belangrijke
reden om tot annexatie over te gaan. Op 1 januari 1811
trad het Franse bestuur in werking en hertog Lebrun 7
werd gouverneur-generaal over de zes departementen.
Hij betrok een grachtenpand aan de Amsterdamse
Herengracht nr. 40 en schreef in maart aan Napoleon dat
de conscriptie goed verliep. 8 Wel waren er hier en daar
relletjes tegen de Franse legerdienst. Op 11 april 1811
liet hij de inwoners van de Amsterdamse Jodenbreestraat
ontwapenen, nadat die dag een conscriptieoproer had
plaatsgevonden.
Dit oproer doet sterk denken aan relletjes bij de maritieme
concriptie van zeelieden in Oost-Friesland. Wat
was daar gebeurd? Nadat keizer Napoleon ongeveer
heel Europa veroverd had probeerde hij de Engelse zeemacht
op de knieën te krijgen. Daarvoor had hij ervaren
zeelui nodig. Zo werd bepaald dat de noordelijke Hollandse
departementen 3.000 zeesoldaten moest leveren.
Het aandeel voor het departement Ems-Oriental werd
vastgesteld op 300 man. Bij de loting was het al tot
ongeregeldheden gekomen want in Oost-Friesland had
nog nooit militaire dienstplicht gegolden. Op 11 april 1811
(sic!) wordt 600 zeelieden uit de kantons Aurich, Berum,
Norden en Timmel bevolen op het kasteel van Aurich te
komen voor de loting. De schippers van het kanton Timmel
veroorzaken danig tumult. De Franse prefect werd
met een knuppel geslagen en moest via de slotgracht
vluchten.
Een militaire commando kwam 14 april de rust terug
brengen en marcheerde richting veengebieden. De veenbewoners
die er niets voor voelden hun leven te riskeren
voor een oorlog met de veel sterkere Engelse vloot hadden
zich bewapend en wachtten de Fransen op in het
moeras. Het kwam tot een treffen waarna de Fransen
zich terugtrokken in Aurich.
De overwinning was van korte duur. Enkele dagen later
bezetten 600 man Franse troepen het gebied om de
achtergebleven raddraaiers gevangen te nemen en voor
de krijgsraad te brengen. Een aantal werd gefusilleerd,
anderen kregen 16 jaar dwangarbeid en de rest werd
onder toezicht van de authoriteiten gesteld. De zeven
gevluchte mannen werden bij verstek ter dood veroordeeld.
Als repressaille voerde men nog eens 300 Oost-
Friese mannen naar het Franse leger en de marine. Door
deze maatregel ontstond er grote armoede onder de
achterblijvers. Na een jaar mochten ze terugkeren. 9
Lodewijk Napoleon , koning
van Holland. Schilderij
van Charles Howard
Hodges.
Charles-Franḉois Lebrun,
hertog van Plaisance.
Schilderij van François
Pascal Simon Gérard.

Vertelling
Bezetters in Norden
oktober 1806
In oktober laat de Pruisische gouverneur de Nordense
secretaris pamfletten aanplakken. Hij deelt mee dat hij
opdracht heeft het bestuur van de provincie over te
dragen aan nieuwe machthebbers: von das Königreich
Holland. Er zou een batallion Hollandse soldaten
gehuisvest worden. Het leek hem het beste dat men
zich zou schikken tot het weer voorbij was. Een tweede
pamflet instrueerde over de omgang met de vreemdelingen,
huisvesting van vreemde soldaten en welke
nieuwe regels van kracht werden. Provoceer ze niet, ga
niet met ze in discussie. Het werd verboden om niet
ingekwartierde soldaten na 7 uur ’s avonds bier, wijn of
sterke drank te schenken.
Op 22 november 1806 stond een kleine 300 man plotseling
op de Markt. Met ontbloot sabel en ferme tred liet
de commandant zich aandienen bij de burgemeester.
Hij las een papier voor waarin de inkwartiering was
geregeld en wenste onmiddellijke uitvoering. De voertaal
bleek frans. Gelukkig kende de secretaris een paar
woorden. Hij trad naar voren met een aantal klerken en
wenkte de commandant hem te volgen. Op een eenvoudige
plattegrond wees hij de huizen aan waar en
hoeveel soldaten en officieren ingedeeld konden worden.
Kwartiermakers inspecteerden de verblijven of ze
acceptabel waren.
Die Holländer droegen prachtige uniformen: een witte
pantalon met slobkousen. De kapotjas lag opgerold op
de ransel. De sjako (hoge muts) met versierselen zag
er indrukwekkend. Het waren grote donkerblonde mannen
met een blozend gezicht, getaand en gezond van
de buitenlucht.
Vanaf dat moment waren ze onophoudelijk en nadrukkelijk
aanwezig. Tweemaal daags hielden ze opzichtig
appèl am Markt, meestal gevolgd door excercitie oefeningen,
zoals musket presenteren, wapeninspectie,
controle van de uitrusting en het uniform. De officier van
dienst had er schik in en brulde onophoudelijk bevelen.
Een enkeling werd stevig toegesproken. De officier
kwam dan zo dichtbij dat omstanders vreesden dat de
soldaat zijn neus werd afgebeten.
Na het ochtendappèl gingen de peletons uiteen onder
tromgeroffel en wapperend vaandel. Eén ervan marcheerde
rond de markt, dan door de Altstadt richting
haven. Iedereen stoof aan de kant, luiddruchtig gevolgd
door de straatjeugd. Ze spelen soldaatje met een stok
Het zilveren 50 stuiver stuk uit de tijd van koning Lodewijk
Napoleon.
Hayungs in Norden
als musket. Een oude muts met een duivenveer doet
dienst als sjako. Zodra de buurtgrens wordt bereikt
rennen ze weg en gaan over tot het spel van elke dag.
Het peleton houdt halt bij het douanekantoor waar enkele
douaniers zijn gehuisvest. Dan gaat het verder in de richting
van Westermarsch waar een straatpost is ingericht
met een slagboom; zoals bij alle andere toegangswegen
trouwens. Men schijnt vooral op zoek te zijn naar spionnen.
Het waterpompen gaat met veel gemor van de inwoners
gepaard. Er verschijnt een wagen met twee paarden. Wel
een uur lang nemen soldaten de pomp in beslag om hun
watertonnen te vullen. Gewapende soldaten houden
omstanders op afstand.
Gisteren was een peleton naar Aurich gemarcheerd in
volle uitrusting. Hun banjonetten schitterden in de zon.
De commandant en zijn paard genoten van het weer. In
de stad houden de soldaten het hoofd strak naar voren
gericht maar de ogen schieten van links naar rechts in de
hoop de lange blik van een stadsschone te treffen. In
Aurich leken de meisjes nog mooier en nog meer te
lachen dan elders.
Na het tweede appèl gingen ze naar hun inkwartiering of
ze zaten op de terrassen en betaalden het bier en de wijn
met zilveren munten die de Nordenaren nooit eerder hadden
gezien. De beeldenaar was een man met golvend
haar en een spitse neus. De wisselaar am Markt had de
munten graag en daarom accepteerde de bevolking ze
ook.
Ondertussen vroeg Henrich Hayungs de soldaten honderduit
over Holland. De meeste kwamen uit het westen
en het zuiden. Ze vertelden natuurlijk over de mooie kant
van het Hollandse leven: zeevaart, handel, molens, rijkdom,
vrijheid voor het volk, de succesvolle interventie van
de Fransen en de vlucht van de stadhouder.
juli 1807
Aan de oorlogen leek maar geen einde te komen. De
Pruisische troepen werden
nu helemaal verslagen en
hadden een vernederende
verdrag met Napoleon te
tekenen. Oost-Friesland
werd nu definitief aan
Holland toegevoegd.
december 1809
De Hollandse soldaten zijn
inmiddels vervangen door
andere. De markt wordt nu
ingenomen door mannen
in donkere uniformen,
voornamelijk Fransen die
er voor moeten zorgen dat
smokkelaars geen kans
krijgen. Er circuleren wilde
verhalen over smokkelvrachten
op strategische
plaatsen. Af en toe wordt
een geheim schuurtje met
smokkelwaar ontdekt. De
goederen worden
geconfisceerd en het

Hayungs in Norden
schuurtje in brand gestoken. Soms wordt een groepje
douaniers overvallen en beschoten, waarop dan weer
dreigende pamfletten volgen van de overheid.
Gertrud Hayungs verzorgt de was voor een groepje
grenssoldaten dat is ondergebracht bij de oude burgemeester.
Dochter Antje, inmiddels 19 jaar oud, poetst
laarzen en tassen, naait knopen aan en stopt gaten. Af
en toe geeft zij een guitige blik aan een knappe soldaat
maar verder dan wat plagerij komt het niet.
februari 1811
De Hayungs’ kunnen het geld goed gebruiken want
sinds de dood van vader Jann is het moeilijk rondkomen.
Gertrud hoopt dat Henrich zijn leertijd bij de smid
in de Kirchstraβe eens serieuzer benutte en wat minder
rondhing bij de soldaten. Dan kon hij straks wat geld
verdienen voor het gezin. Intussen brengen de douaniers
weer andere fraai glimmende vreemde munten
binnen. De beeldenaar toont een norse man met een
lauwerkrans. Gertrud doet ze zorgvuldig bij de andere
in een oud blikken busje dat buiten het zicht bewaard
wordt in een holte van de schouw.
Henrich doet ondertussen klusjes voor de douaniers,
bemiddelt in afspraakjes met dienstmeiden en gidst ze
langs de winkels. Hier en daar vangt hij een munt of
een half brood. Laatst kwam hij met een worst thuis. Ze
hadden er met z’n allen goed van gegeten.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!
Na het vertrek van de Fransen (1813) blijft de situatie
onrustig. Het Continentaal Stelsel had de handel op de
Oostzee gedecimeerd. Er waren genoeg kapers op de
kust om die over te nemen. Veel zeelieden en boerenzonen
waren omgekomen in het Franse leger, vooral in
de veldtocht naar Rusland. 10 Na de Franse kwamen de
Pruisen even terug. Vanaf 1815 is de streek onderge-
bracht bij het koninkrijk Hannover. Men wordt op afstand
bestuurd. De Britse vorsten hebben maar weinig oog voor
dat kale moerassige landje aan de Waddenzee. Er ontstond
zoveel onvrede over het gebrekkige economisch
perspectief dat de Oost-Friezen zelfs streefden naar
eigen souvereiniteit.
Hoe was het in Nederland?
De na-napoleontisch situatie in Nederland van na 1815
was verre van rooskleurig. Napoleon had Nederland leeg
geplunderd. Er waren vorderingen geweest van paarden,
de conscriptie van mannen aan het Franse leger, zware
belastingen, regelmatige bijdragen aan de oorlogskas
van Frankrijk. De gevolgen waren een verkleind arbeidspotentieel
en een stijgende staatsschuld. Het Continentaal
Stelsel veroorzaakte verlies van koloniën en het
definitieve einde van stapelmarkten. Kortom: verloren
bezit en afgeknepen inkomsten. Dit alles bracht Nederland
dicht bij een faillissement. Zonder arbeidspotentieel
werd het moeilijk hieruit te ontsnappen. Er heerste alom
bittere armoede in handel en nijverheid; wel drie decennia
lang. Alleen de landbouw floreerde; dat was wel een
uitzondering. Men omschrijft deze tijd als de jan-salie-tijd:
een periode van gelatenheid en apathie.
Migranten in soorten
Migranten kunnen van plan zijn enkele weken of maanden
te blijven, enkele jaren of permanent. Al naar gelang
de beoogde verblijfsduur en motieven valt er een onderscheid
te maken tussen vluchtelingen, seizoenarbeiders,
arbeidsmigranten en permanente immigranten.
Vluchtelingen worden door politieke of godsdienstige
opvattingen gedreven hun thuisland te verlaten. Zij hebben
er voor hun leven te vrezen. Holland bezat een reputatie
van gastvrijheid, gebaseerd op tolerantie, verdraagzaamheid,
economische integratie van de nieuwkomers
en een goede eerste opvang. Tussen de 16 de en 18 de
eeuw ontving de Republiek een rijke schakering aan
De achttienjarige smidsknecht Heinrich Wilhelm Büssing uit Nordsteimke (hertogdom Braunschweig) in opleiding bij het
“Combinierten Schmiede, Schlosser- und Nagelschmiede Gilde” in Vorsfelde in 1860. Links zijn gezellenproef, midden het
titelblad van zijn Wanderbuch en rechts zijn personalia. Archiv MAN Braunschweig, Christoph Gerlts.

evolkingsgroepen die hier hun toevlucht zochten: protestanten
uit Noord-Frankrijk en Belgie (Walen), Portugese
joden, Engelse dissenters, Franse jansenisten,
Poolse en Russiche joden en Hugenoten. Amsterdam
was een bekend toevluchtsoord. Behalve dat de authoriteiten
de vluchtelingen hulp boden was het ook dank
zij de kerken - zelf ooit vluchtkerk - dat dissidenten
zich konden vestigen in Amsterdam. Deze categorie
migranten beschouwden zichzelf als passanten en
hoopten lang op mogelijkheden van terugkeer. Helaas
gebeurde dat maar zelden en aldus werden ze tegen
wil en dank vanzelf permanente immigrant. 11
Seizoenarbeiders of trekarbeiders kende men in Nederland
al sedert de Republiek. Ieder jaar weer trokken
tienduizenden arbeiders uit meer landinwaarts gelegen
gebieden richting kuststreken om seizoengebonden
arbeid te verrichten. Het tijdelijk werk lag hier voor het
oprapen. Holland was aantrekkelijk omdat de lonen er
zo hoog lagen. Het Hollandse loonpeil was tweemaal zo
hoog als in de oostelijke provincies en zelfs driemaal zo
hoog als in Westfalen. Ieder jaar gingen de seizoenarbeiders
na een paar maanden ook weer terug. Slechts
weinigen bleven hier hangen. Het fenomeen is bekend
vanaf het begin van de 17 de eeuw. In de 18 de en het
begin van de 19 de eeuw moeten we voor Holland jaarlijks
rekenen op 15.000 seizoenarbeiders, meest mannen.
Waren de trekarbeiders permanent afhankelijk van hun
werk in Holland om hun keuterbedrijfjes elders te kunnen
handhaven, andere tijdelijke migranten waren
alleen in een specifieke levensfase gericht op migratie.
Het gaat hierbij om jong-volwassenen. In tegenstelling
tot seizoenarbeiders waren zij in de regel nog ongehuwd.
Onder hen was een groot aandeel vrouwen. Zij
waren van plan te sparen om zo voor zichzelf betere
kansen te scheppen op een zelfstandig inkomen en een
huwelijk. In de Republiek vallen soldaten, matrozen,
avonturiers en dienstboden onder deze categorie, alsmede
rondtrekkende ambachtsknechten. Van de laatste
groep was het rondtrekken en het ervaring opdoen een
wezenlijk onderdeel van de beroepsopleiding. Het aantal
tijdelijke emigranten moet in de 17 de en 18 de eeuw
honderdduizenden hebben bedragen.
Zoals geschetst verlieten velen om allerlei redenen de
geboortestreek en zouden “ooit een keer” terug gaan.
Sommigen integreerden echter zo snel dat ze bleven
hangen en nooit meer terugkeerden. Uit onderzoek is
bekend dat aan het einde van de 18 de eeuw, toen de
Republiek al enige tijd over haar economische hoogtepunt
heen was (...) een op de vijf Amsterdammers in
1800 in Duitse streken was geboren. 12 Duitsers voelden
snel thuis en werden blijkbaar makkelijk opgenomen. 13
Gedurende de 19 de eeuw verminderde de arbeidsmigratie
naar Nederlandse steden duidelijk ten opzichte
van de eeuw ervoor. Grote delen van Europa moesten
bijkomen van de napoleontische tijd. Wel vestigden zich
nog altijd buitenlandse ambachtsknechten om te werken
bij bakkers en kleermakers. Velen vonden nog werk
als dienstbode, handels- en winkelbediende, bierbrouwer
of suikerbakker. Vooral Duitsers, Scandinaviërs –
de traditionele arbeidsmigranten - en Belgen behoorden
tot deze groepen.
Hayungs in Norden
Bij deze nationaliteiten voegden zich groepen die zich
niet eerder in Nederland waagden. Er kwamen Italiaanse
schoorsteenvegers zoals de 14-jarige Vitale die in 1838
te voet vanuit het Noord-Italiaanse bergdorpje Druogno
naar Amsterdam vertrok. 14 Er kwamen ook handelaren uit
tal van andere landen: parapluverkopers uit de Franse
Auvergne, handelaren in handschoenen uit Tirol, Italianen
die gipsenbeelden verkochten en Belgische strohoedenverkopers.
Daarnaast kwamen er gouvernantes uit
met name Duitsland en Zwitserland die de opvoeding van
de kinderen van de elite op zich namen. Tot slot waren
Nederlandse steden als Den Haag en Amsterdam aantrekkelijke
vestigingsplaatsen voor buitenlandse prostituees
uit Duitsland, België en Frankrijk.
De ambachtsknecht op Wanderschaft
Aan het einde van de 19 de eeuw was in Nederland het
gildesysteem afgeschaft. De monopoliserende invloed op
de bedrijvigheid was verdwenen maar het praktijkgerichte
leerstelsel bleef gehandhaafd. De opleiding begon al
vroeg door als leerling in dienst te treden bij een meester
in het vak. Leerlingen wisselden na enkele jaren van
meester, waarna rond het 14 de levensjaar de gezellen
periode begon. Rondtrekkende ambachtsknechten van
zeventien jaar oud waren daarom geen uitzondering.
Tot zover was er weinig verschil met Duitsland. Echter
daar was het gildesysteem nog springlevend; alleen in de
Franse tijd was het even weggeweest. De Duitse gezel
was verplicht om na het afleggen van zijn gezellen
examen op Wanderschaft 15 te gaan. De Wanderbursche
trok rond om bij verschillende meesters te gaan werken,
om ervaring op te doen en om zijn brood te verdienen. Dit
was een volstrekt normaal levensperspectief. De Wanderbursche
was ongetrouwd, kinderloos en had geen
schulden. Afhankelijk van zijn vak duurde zo'n periode
wel drie tot zes jaar. Er waren opleidingen die een zekere
beroepskleding eisten. Niet alleen om het praktische nut
maar ook omwille van de herkenbaarheid. Bij andere
opleidingen mocht de gezel niet binnen een straal van 50
km van de geboorteplaats komen; om de zelfstandigheid
te bevorderen en om concurrentie tegen te gaan. En
omdat de gezel weinig middelen bezat was lopen de
aangewezen wijze van verplaatsen. 16
Een smidsgezel moest drie jaar en één dag op pad gaan
en droeg zijn eigen smeedhamer altijd bij zich. Hij kon
enkele dagen bij een meester blijven maar ook maanden.
Hij moest vooral veel leren.
De gezel was in het bezit van een Wanderbuch, een
soort van registratieboekje. Behalve zijn personalia
bevatte het een reglement van de opleiding. De personalia
waren belangrijk om de gezel te onderscheiden van
vagebonden en landlopers. Authoriteiten zetten een
stempel in het Wanderbuch als bewijs dat de gezel zich
had gemeld. Meesters schreven er de vorderingen en het
Gezocht een smidsgezel, Duits of Hollands die de smederij
kan overnemen (waarschijnlijk in Amsterdam). Algemeen
Handelsblad, 10 maart 1863.

Hayungs in Norden
gedrag van de gezel in. Zo werd het boek zijn
getuigschrift om op de nieuwe plek aan de slag te
kunnen. De actieradius van de gezel kon wel een paar
honderd kilometer bedragen, afhankelijk van zijn ambities,
eigen initiatief, het netwerk van de meester en het
netwerk van het gilde. 17 De Wanderschaft was een
gelegenheid om goed ingewerkt te raken en mogelijk
kon de gezel een lopend bedrijf overnemen. In Duitstalige
streken werd de Wanderschaft tot begin twintigste
eeuw gepraktiseerd.
Terug naar onze Henrich Janssen Heijngs. Norden kan
zo weinig vooruitzichten geboden hebben, dat Henrich
nooit op Wanderschaft is gegaan maar linea recta naar
Amsterdam als economische migrant.
Er zijn argumenten die Henrichs Wanderschaft aannemelijk
maken.
In de eerste plaats was de Wanderschaft in Duitstalige
gebieden een hele ingeburgerde leerschool. Ten
tweede had Henrich er tussen 1815 en 1820 de leeftijd
voor. Als derde argument zullen wij later zien dat Henrich
mogelijk de gebaande paden van het gildenetwerk
heeft benut. Tot slot kan zijn twee jaar oudere broer
Rudolph, ook smidsgezel, eerder een dergelijke tocht
hebben ondernomen en hem hebben getipt over de
fraaie vooruitzichten in Holland.
Wanderschaft of migrant, de afstand Norden – Amsterdam
is te groot om in een keer te overbruggen. Hij zal
dus wat andere adressen hebben aangedaan in het
Duitse Oost-Friesland en de Nederlandse provincies
Groningen en Friesland. Dan is het handig wanneer dat
onder de legitimiteit van Wanderschaft gebeurd. Maar
het blijft gissen. Had zijn Wanderbuch nog maar
bestaan dan hadden wij het precies geweten!
Vertelling
Het vertrek der Fransen
december 1812
De klokken beieren; per ongeluk natuurlijk. Er klinken
vreugde schoten; met opzet. Keizer Napoleon was verslagen
in Rusland in december 1812. Hij was gevlucht
van het slagveld werd er verteld. De bezettingsmacht
voelt zich onzeker en houdt zich op de vlakte. Wel laat
ze aanplakken dat vuurwapens ingeleverd moeten
worden maar niemand geeft gehoor aan de oproep.
Ondertussen sleept het leven zich voort. De ontdekking
van een smokkelschip zorgt voor prettige reuring. Maar
Nordense schepen liggen verzegeld aan de ketting en
de handel is stil.
Het gouden 40 francs stuk uit de tijd van keizer Napoleon.
oktober 1813
Opnieuw vreugdeklokken, nu met opzet, na de slag bij
Leipzig in oktober 1813. De aanleiding is de verplettering
van de legers van Napoleon. Ineens is de atmosfeer
kompleet veranderd. Weg opzichtig appèl in Norden. De
Franse douaniers blijven veiligheidshalve binnen en
bemoeien zich niet meer met schippers en smokkelaars.
Schippers kappen de kettingen. Bewoners barricaderen
hun eigendommen, bewapenen zich met bijlen, rieken en
spades. Ze vormen buurtwachten terwijl de douaniers
worden uitgejouwd. Winkeliers nagelen de etalage dicht
en de bakker laat nog slechts twee klanten per keer
binnen.
In de ochtend wordt de luitenant bevolen op het stadhuis
te verschijnen. Voor de deur wordt hij tegen gehouden
door mannen met prikstokken. Impulsief grijpt hij naar zijn
sabel maar nog sneller is hij omsingeld door zes mannen.
Dit is niet de ontvangst die hij gewend is. De zes mannen
voeren hem naar de raadskamer en gaan mee naar binnen.
Normaal wordt hij met alle egards en persoonlijk door de
maire verwelkomd. Dit maal is het anders. Désarmez
klinkt het. Er klinkt gebonk in het pronkkabinet en hij
vreest dat zijn vriend er zich onvrijwillig ophoudt. Dit is
een hoogsteigenaardig protocol wat duidt op veranderde
verhoudingen. Het gebonk leidt tot veel irritatie en één
beweging van de man achter de tafel is voldoende om
twee mannen de kast te laten openen. De luitenant ziet
nu een verwilderde maire staan. Er stromen verontwaardigde
woorden maar een paar rake klappen doen hem
zwijgen. Met de laatste mep stort hij neer. De kast gaat
op slot.
De oude burgemeester zit op de plaats van de maire.
Gebroken aardewerk, een openhangende kast en slordige
hopen papieren duidt eveneens op iets ongewoons.
De luitenant probeert de ijzige sfeer nog met een sierlijk
reverence te doorbreken maar de oude burgemeester
blijft nors voor zich uitkijken.
Désarmez klinkt het opnieuw en dat was het laatste
woord frans dat de man achter de tafel sprak. Onder het
prikken met boothaken gespt hij het sabel los. Hij wil die
op de tafel leggen maar de burgermeester gebaart dat
het op de grond moest. Zag hij daar een vergenoegde
grijns dat hij moest buigen om het sabel neer te leggen?
Zonder uit zijn stoel te komen beveelt de nieuwe machthebber
in het duits dat de luitenant deze morgen om 10
uur zijn troepen moet laten aantreden op de markt. Ze
moeten hun wapens, munitie en vaandels inleveren bij de
pomp. Daarna moeten zij onmiddellijk vertrekken. Zij krijgen
proviant en water mee voor drie dagen.
Mensen in de gang horen stemverheffingen en gestampvoet.
Er worden de vreselijkste dreigementen geuit, in het
frans. Met zes boothaken in zijn billen geprikt begrijpt de
luitenant dat de douaniers ongewenst zijn. Hij voelt zich
toch al niet meer gesteund door zijn keizer en kiest eieren
voor zijn geld.
Voor zijn eigen veiligheid wordt hij geëscorteerd naar zijn
woning, onderweg uitgejouwd en bekogeld met eieren.
Hij roept zijn commandanten bij zich en vertelde zijn

opdracht. Sommigen willen vechten, anderen proberen
een tussenoplossing. Maar het aantal schippers met
boothaak groeit zienderogen.
Die ochtend is heel Norden op de been. De markt is
afgezet met boerenkarren en barricades van boomstammen.
In een cordon van mannen en schippers werpen
de soldaten hun geweren in een boerenkar. Een
protesterende officier wordt van zijn paard getrokken.
Hij wordt ontdaan van zijn wapen, laarzen en paard.
Met enkele meppen als bonus kan hij verder lopen. Een
soldaat die meende een ponjaard te kunnen achterhouden
wordt eveneens gedwongen zijn laarzen af te
geven en krijgt trappen na.
Het vernederd schouwspel neemt pas een einde als ze
vertrekken. En zo gaan ze zoals ze gekomen waren:
met tromgeroffel maar zonder vaandel. Het Nordens
escorte loopt mee tot Mariënhafe. Daar worden ze
opgewacht door de mannen van Aurich. In Groningen
wordt een deel van hen gevangen genomen. Pruisische
soldaten staan binnen de korste keren in Aurich om de
orde te herstellen.
Verweg in Amsterdam ontstaan relletjes, Enkele pakhuizen
worden leeggeplunderd en in brand gestoken. In
een sfeer van gezagloosheid worden persoonlijke vetes
beslecht. Die nacht drijven er enkele lijken in de gracht.
Douaniers worden gevangen genomen, publiekelijk
geschoffeerd en bekogeld met modder en rottende vis.
Bevrijde gebieden vieren feest. De armen krijgen anderhalve
stuiver uitgereikt om mee te doen in de feestvreugde.
Er worden pekvuren aangestoken, er wordt
gedanst en gehost op marktpleinen.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!
Wat is er bekend over Hayungs?
Genealogische vorsers zullen vergeefs de naam Heijungs
zoeken in het Oost-Friese. De daar gebruikte is
Haijungs, normaliter geschreven als Hayungs. Het is
fonetisch gelijk aan Haungs, Hueings en Haynks. Het
blijkt een echte Oost-Friese naam die in de 17 de eeuw
al veel gebruikt wordt als patroniem voor Hay, Haynk of
Hayung. Om die reden komt de naam veel voor, echter
zonder familieverband.
In het volgende hoofdstukken komen wij daar nog op
terug.
Het gezin Hayungs woonde in 1811 aan de
Häringstraβe (thans Heringstraβe). Dat is bekend
omdat vader Jann Redolphs Hayungs er op 17 januari
overlijdt op 52 jarige leeftijd. 18 Jann was timmerman.
Zijn vader heette Redolph Janssen Hayungs. Jann was
Terugtrekkende douaniers uit Leer worden gevangen
genomen. Rotterdamsche Courant 4 december 1813.
Hayungs in Norden
getrouwd met Gertrud Hinrichs. Dit valt te herleiden uit
gegevens van minstens vier kinderen waarvan de eerste
drie in Amsterdam en omgeving worden aangetroffen,de
laatste bleef in Norden. 19 Die kinderen heten Antje
(geboren ca. 1790), Rudolph (1795), Henrich (1798) en
Grietje (geboorte datum onbekend).
De Häringstraβe vormt samen met de Uffenstraβe een
der verbindingsstraten tussen de haven en het imposante
marktplein. Er stonden wel 100 huisjes. Drie andere
straten voerden eveneens naar de haven. Aan de
Burggraben stond de Gotteskammer, een huisje voor
arme burgers van de gereformeerde kerk. Samen met de
Kirchestraβe (ca. 75 huisjes) en de Sielstraβe (ca. 60
huisjes) vormen deze de z.g.n. Altstadt. De straten waren
dichtbebouwd. De huisjes boden onderdak aan handwerkslieden,
vissers, kleine winkeltjes van allerlei aard en
arbeiders. Drinkwater moest gepompt op het marktplein.
Op zomeravonden gingen de stoelen naar buiten en
genoot men van het aangename weer. Men maakte
muziek en zong liederen. Als de lierenman kwam werd er
ook gedanst. De liedjeszanger met een buikorgeltje
bezong rampzalige gebeurtenissen, gruwelijke moorden,
tragische levens of aandoenlijke liefdesgeschiedenissen
met dienstmeiden en huzaren. De mensen genoten van
het vermaak en beloonden de zanger met een groschen
of een borreltje.
De Altstadt was een echte volksbuurt. 20 Vermoedelijk
waren het ook drukke straten wanneer schepen gelost en
geladen moesten worden. Dan gingen de pakhuizen
open, was er veel volk op straat en klonk het ratelen van
karren over de kasseien.
Vertelling
Henrich wordt Wanderbursche
1814.
Vrijdag is er een brief binnengekomen uit Amsterdam.
Rudolph schrijft dat er een tijdlang geen brievendienst op
Oost-Friesland functioneerde. Maar hij is gezond aangekomen
in Amsterdam. Hij heeft een baantje gevonden
als smidsknecht. Met vier streekgenoten, ook smidsknechts,
bewoont hij een haveloze zolder boven een
winkel met oude meubels. Het weekloon wordt regelmatig
betaald en er is elke dag voldoende te eten.
Volgens Rudolph is Amsterdam een hele grote stad. De
schepen zijn vele malen groter dan de schepen die Norden
aandoen. De huizen zijn groter; ja alles is er imposanter.
De pakhuizen dragen exotische namen van
oorden waar, volgens zeggen, donkere kleurige mensen
wonen en mensachtige wezens met een dierenkop. Hij
had in een Bierstube een matroos gesproken die vijf jaar
in Indië had gezeten. Die vertelde over zeemonsters en
menseneters in de oost.
Naarmate de kroezen vaker geleegd werden, werden de
monsters en gevaren groter. De rijkdommen hingen als
trossen aan bomen en wie er op af ging hoefde zijn geluk
maar op te scheppen van de straat. Amsterdam was de
plaats waar het geld als het ware gemaakt werd. Werk in
overvloed. Als Henrich nog een gezellenplaats zocht dan
kon Rudolph er wel voor zorgen.
Gertrud zucht; zij mist haar Bube, hij is al zo’n grote man
die zoveel op z’n vader lijkt. Henrich luisterde alleen
maar. Zijn fantasie krijgt vleugels op de woorden van zijn

Hayungs in Norden
grote broer. Hij ziet zich werken aan de fraaie rijtuigen
van voorname kooplieden en hun dames in wijde
japonnen. Het is vast allemaal nog veel mooier dan het
gespan van de burgemeester. Ook hun dienstmeiden
zijn veel mooier dan die van hier. Zij geven schalkse
blikken aan de smidsknecht en hun grote ogen zijn
oceanen waarin je makkelijk kan verdrinken.
1815
Henrich vertelt enthousiast over zijn reisplannen. Zijn
leermeester smid in de Kirchstraβe kijkt nog heel even
bedenkelijk maar besluit tot de gezellenproef. Volgende
week mag Henrich zelfstandig een vierponds muuranker
smeden met het cijfer acht. Hij slaagt met glans.
Als cadeau krijgt Henrich een leren foudraal met zijn
eigen smeedhamer waarin de letters HH zijn geslagen.
Dan stuurt hij Henrich naar het gildekantoor met de
gezellenbrief.
Het Wanderbuch van Henrich is gereed. Moeder maakt
de reisproviant klaar: een donker brood, twee droge
worsten, een flink stuk spek, een kwart kaas, een kroes
en een mes. Ze neemt een bonte keukendoek, knoopt
de einden bijeen en vult hem met de proviand. Het
blikken busje komt tevoorschijn. Zorgvuldig bestudeert
zij de afbeeldingen en besluit de zwaarste munten mee
te geven. Zo’n jongen moet toch in een herberg kunnen
slapen. Traantjes druppelen op de doek.
Knuffels, tranen, wijze woorden, alles wordt tien keer
gezegd. Grietje heeft een pet voor hem genaaid, met
een omslag voor het geval het koud wordt. Er gaat ook
een brief mee voor Rudolph.
Heinrich vertrekt, richting Leer, en kijkt nog maar één
keer om.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!
Reizen van Norden naar Amsterdam
De 19 de eeuwse reizigers kon reizen per postwagen,
trekschuit of met een der vele beurtschepen. De postwagen
was duur en weinig comfortabel op de
onverharde karresporen. Er werd alleen gereden
wanneer het seizoen het toeliet. Ideaal was de
trekschuit: comfortabel, betrouwbaar en goedkoop,
maar wel langzaam. Als men echt goedkoop uit wilde
zijn was de benenwagen het aangewezen middel.
Regelmatige gereglementeerde verbindingen tussen
verschillende plaatsen werden onderhouden door in
toerbeurt varende vrachtschippers. Deze schepen voeren
meestal onder zeil en over natuurlijke wateren zoals het
IJ, de Zuiderzee en de Waddenzee. Ze overbrugden
grotere afstanden. Ze waren bedoeld voor het vervoer
van goederen, maar ze namen graag passagiers mee.
Passagiers konden overigens wel voor verrassingen
komen te staan zoals onzeker tijdstip van vertrek, windstilte,
tegenwind, zeeziekte of overboord geslagen
bagage. Zoals in de advertentie uit 1806 te lezen valt was
de reis niet zonder gevaar. Sommige vrachtschippers
garanderen schone, tochtvrije zitplaatsen, een vuurplaats
met voldoende hout en turf in het vooronder en zelfs de
aanwezigheid van bier en kaarsen. Tegen betaling
uiteraard.
Er bestond een rechtstreekse vaart van Norden op Amsterdam.
Deze route was de snelste maar tevens de
minst frequente. In 1799 deden 37 schepen uit Norden de
stad Amsterdam aan. 21 Tien jaar later zijn dat nog maar 2
schepen 22 , ongetwijfeld een gevolg van de terugloop in
handel door het Continentale Stelsel.
Frequenter ging de vaart van Norden via Delfzijl en Appingedam
naar Groningen. Vanaf 1808 bezit de Norder
schipper Ulfert Poort het recht op deze vaart. Hij verzorgt
deze met klein schip van 8 à 9 last groot. 23 In Groningen
stapt de reiziger dan over op een schip naar Lemmer aan
de Zuiderzee.
Niet te vermijden was de Zuiderzee. Gelukkig had vrijwel
iedere zuiderzeestad een dienst op Amsterdam. Kwam
men vanuit het noordwesten van Duitsland dan was de
meest logische veerhaven Lemmer. 24 De beurtman van
Lemmer voer dagelijks.
Het Reichard’s Reisebuch uit 1811 verhaalt dat de veerdienst
met tweemasters voer. 25 Vier soorten onderkomens
stonden de ruim 100 passagiers ter beschikking.
De beste plaats was de kajuit voor acht personen en
uitgerust met slaapkooien. Het roefje is geschikt voor
twaalf personen en eveneens voorzien van kooien. In het
vooronder is het niet comfortabel. Benedendeks is het
wel comfortabel, al loopt daar iedereen door elkaar. Er is
eten en drinken verkrijgbaar tegen schappelijke prijzen.
De overtocht kost één dukaat. 26
De tocht duurde twaalf uurtjes onder normale omstandigheden.
Bij tegenwind duurde de tocht langer. In 1828
zijn de eerste stoomschepen geïntroduceerd en werd de
overtocht in 5 à 6 uren voltooid.
Kleermakersgezel Wilhelm Ludwigs uit Norden is op weg naar Amsterdam. Hij valt van het schip op de route Groningen Lemmer en
verdrinkt. Groninger Courant, 9 mei 1806.

De route
Met welke route Henrich Janssen Heijungs naar Amsterdam
heeft genomen is niet gedocumenteerd. Zijn
Wanderschaft kan hem overal heengevoerd hebben.
De gezel ging meestal zonder veel geld op stap. Hij zal
gelopen hebben zoals veel tijdgenoten deden. Gangbaar
was de landroute via Aurich naar Leer. De moeraslanden
ten zuiden van de stad Groningen vermeed
men met een kleine omweg. Vanuit Leer ging het
richting Holland via Papenburg naar bijvoorbeeld Neu-
Rhede aan de grens.
Grasmaaiers uit Schleswig Holstein – toch veel verder
dan Oost-Friesland – verzamelden zich in Neu-Rhede
en trokken bij Bourtanger (zuid-oost Groningen) de
grens over. Omwille van de veiligheid liepen ze in
groepen. Ze volgden eeuwenoude paden over hoge
zandruggen. De route vervolgde naar Bakkeveen. Dit
was een bekende verzamelplaats om te rusten. Van
daaruit via Heerenveen naar Lemmer. Het open veenlandschap
leek erg veel op dat van Oost-Friesland; een
reden temeer zich daar veilig te voelen. Meestal sliep
men in de openlucht of in goedkope herbergen als het
weer te wensen overliet. Op de geschetste wijze nam
de voettocht Norden Lemmer twee à drie weken in
beslag.
Een vertelling
Hoe Henrich naar Lemmer reist
Norden – Aurich – Leer – Weener – NeuRhede, afstand
ca 120 km, reisduur 5-6 dagen.
Even voor Leer ontmoette hij Adolph. Adolph zat te luieren
tegen een boom en ging ook naar Amsterdam. Hij
had de reis al verschillende keren gemaakt, zei hij en
kende de weg. Zo liepen ze samen verder. Henrich was
maar wat blij een reisgenoot getroffen te hebben en
vertelde honderd uit over zijn plannen, over zijn broer,
over Norden. Adolph kwam uit Emden en was kleermakersgezel,
vandaar dat hij naast wat proviand alleen
een kleermakersschaar droeg.
Adolph bleek uitermate behendig in het buitenleven. Hij
sliep nooit in een herberg: veel te duur. Hij droeg een
groot opgevouwen stuk zeildoek onder zijn jas. Onderweg
zocht hij een hoge plek. Het zeil drapeerde hij over
een paar grote stokken. Zo bleef hij droog, verklaarde
hij. Met wat droog mos, berkenbast en klein hout wist hij
een vuurtje te maken. Daarop kookte hij wat water met
kruiden. Ook wist hij een konijntje te vangen dat ze
samen oppeuzelden.
Vanaf Weener kende Adolph een alternatieve route
naar Neu-Rhede. Daarmee lieten ze de weg naar Ems
liggen. Het was korter maar voerde over een stuk
afgelegen heide. Met Neu-Rhede in zicht maken zij
kwartier en aten brood met spek. Adolph had nog een
bier. Ze proostten op de goede reis naar Bourtanger.
De volgende ochtend was Adolph verdwenen, net als
de beurs aan Henrich’s riem. Hij was beroofd! Hij
prentte het gezicht van die Adolph nog eens goed in,
mocht hij hem nog eens tegenkomen. Hij was boos en
miste tegelijk zijn moeder. Ze had hem nog zo
gewaarschuwd voor al te belangstellende reizigers.
Gelukkig had hij die grote franse munten nog die Grietje
Hayungs in Norden
in zijn hemd had genaaid en die in de beurs om zijn hals.
Hij was nog steeds moe, besloot die dag te rusten in
Neu-Rhede. Met zijn laatste kleine muntgeld logeert hij in
een goed logement en trakteerde zichzelf een stevige
maaltijd.
NeuRhede - Bourtanger – Bakkeveen, afstand ca. 95 km,
reisduur 4-5 dagen.
Op het dorpsplein van Neu-Rhede verzamelden zich
grote groepen seizoenarbeiders, mannen met wetsteen
en zeis. Het leek wel of ze elkaar allemaal kenden. Ze
bespreken waar dit jaar de beste werken zijn. Een deel
zweert bij Friesland, een ander deel bij Holland. Henrich
sluit zich aan bij een groep uit Oost-Friesland, gaat op
weg naar Bourtanger en dan naar Bakkeveen.
Bakkefean is niet meer dan een kleine brink met enkele
boerderijtjes. Buiten het dorp groepen de spitverblijven
van turfstekers bijeen. Hier ontmoet hij smid Menne
Haisma. Kwoaivullik zegt Menne terwijl met z’n hamer
naar de plaggenhutten wijst. Bij Menne kan Henrich een
week blijven om karrenwielen te leren maken. Hij kan bij
de familie mee eten en slaapt in de schuur. Het is een
arm gezin, dat ziet Henrich zo. Geen luxe aan de tafel,
houten borden, tinnen lepels en eten uit de kookpot; een
kakdoos bij de potstal. Hij verdient er een hele gulden.
Op de laatste dag vult Menne het Wanderbuch met een
keurige beoordeling en geeft hem het adres van een smid
in Lemmer die veel scheepsijzer vervaardigt.
Bakkeveen - Heerenveen – Lemmer, afstand ca. 70 km,
reisduur 3 à 4 dagen.
De laatste boot in Lemmer is uitgevaren. Morgen gaat er
weer een krijgt Henrich te horen bij het veerkantoor. De
overtocht kost een dukaat of vijf gulden. Henrich liet zijn
Franse munten zien maar begreep dat hiermee de
overtocht niet te doen was: de wisselaar zit naast de
Wildeman. De Wildeman blijkt een dure herberg.
De geldwisselaar kijkt verstoord op van zijn lessenaar en
monstert de binnenkomer. Henrich weet niet goed wat hij
zal zeggen. Dan haalt hij een van de Franse munten uit
zijn buidel en zegt noag Amsterdam. De wisselaar werpt
kort een blik op de munt en bestudeert de waarde. Hij
bladert in een boekje, weegt de munt en schudt zijn
hoofd. Steekt vier vinger op: Vier gulden und ‘n halbes
Heinrich August Ottokar
Reichard en zijn reis almanak.

Hayungs in Norden
brot dazu.
Henrich beseft dat er gehandeld kan worden en start
met ‘neije’. Uiteindelijk eindigen de onderhandelingen
bij zes gulden, een brood en een schalkse lach van de
dienstmeid. Morgen kan Henrich met de veerboot mee.
Die nacht slaapt hij op de kade en wacht de gebeurtenissen
af.
Zo zou het gebeurd kunnen zijn!

Eindnoten H. 1 (Hayungs in Norden)
Eindnoten (H. 1)
1 Gerhard Canzler, Norden in Ostfreesland-Kalender 1992, Seite 235ff.
Ostfriesischer Alltag in der Franzosenzeit, Einquartierungen in Norden - Wiederaufgefundene Briefe.
Die Besetzung Ostfrieslands durch holländische Truppen im Oktober 1806 brachte im Zuge der Besitzergreifung des Landes
durch Napoleon große Belastungen für die Bevölkerung mit sich. Die Norder Bürger teilten bereits einen Monat später das
Schicksal Auricher, Leeraner und Emder Einwohner, holländische Besatzungssoldaten in ihren Mauern aufnehmen zu
müssen und ohne Entschädigüng Kost und Logis zu gewähren.
Am 22. November 1806 rückte das 1. Bataillon des 9. Regiments der Königlich-Holländischen Infanterie unter Captain Hoffmann
in Norden ein. Das Bataillon setzte sich aus acht Offizieren, 34 Unteroffizieren und 223 Mann zusammen; außerdem
gehörten ihm elf Tambours (Trommelschläger) und Pypers (Pfeifer) und drei Fourriere (für Unterkunft und Verpflegung
zuständige Unteroffiziere) an. Die 288 Angehörigen des Bataillons wurden auf 24 Privatquartiere verteilt.
Allen Einwohnern, "welche in ihren Häusern-Bier und scharfe Getränke verschenken (ausschenken)", untersagte der Magistrat
ausdrücklich, Soldaten, die nicht dort Wohnten, nach Zapfenstreich, das heißt nach abends sieben Uhr, in ihrem Haus
aufzunehmen und ihnen Bier oder Genever auszuschenken.
Am 4. April 1807 mußte die Stadt Norden ein Kontingent von 100 holländischen Offizieren für längere Zeit aufnehmen. Man
kann davon ausgehen, daß zu dem Zeitpunkt die erste Einquartierung bereits beendet und die Truppen abgezogen waren.
Der Magistrat forderte die Quartiergeber auf, "bei poena" (Strafe) 50 rthl (Reichstaler) den Offizieren ein ordnungsgemäßes
Quartier zu überlassen und die Einquartierten "standesgemäß" zu behandeln.
Die Quartierlisten weisen aus, daß auch die Honoratioren der Stadt nicht von der Bewirtung der Offiziere verschont blieben.
So werden zum Beispiel "Monsieur von Knyphausen", Hausnummer 7 (am Markt), ebenso genannt wie der Administrator von
Wicht, Osterkluft Nr. 30, oder der im Ruhestand lebende Bürgermeister Neupert, Osterkluft Nr. 100. Auch die "Ratsverwandten"
(Ratsherren) Conerus, Hausnummer 193, Harmens, Nr. 200, und Uven, Nr. 237, sind aufgeführt. Selbst Superintendent
Kirchhoff, Westerkluft Nr. 580, und der amtierende Bürgermeister von Glan, wohnhaft Westerkluft Nr. 582, mußten je einen
holländischen Lieutenant in ihrem Haus aufnehmen.
Der Kommandant wohnte im Hause Hoppe am Neuen Weg. Eine bis heute dort aufbewahrte Kaminuhr soll sich in dessen
Besitz befunden haben.
Hin und wieder hät es zwischen den Quartierleuten und den Besatzern Schwierigkeiten gegeben. So zeigte 1807 der holländische
Premierlieutenant Kroje an, daß ein Offizier, der bei dem Kaufmann Reemt Janssen Uven untergebracht war, so
schlecht bewirtet werde, "daß derselbe mit einem bloßen Butterbrodt und einem Glase Genever vorlieb nehmen müsse".
Deshalb wurde vorgeschlagen, daß auf Kosten des Norder Bürgers dem Offizier im Weinhause, dem bekannten Gasthof am
Markt, mittags und abends ein Speisequartier angewiesen werden möge. Der Magistrat bewilligte dies einstimmig, und es
wurde sofort eine Anweisung an den Gastwirt Heun angefertigt.
Am 12. Dezember 1807 ordneten Amtsverwalter, Bürgermeister und Rat eine "Abkündigung" von der Kanzel der Ludgerikirche
an, die folgendermaßen lautete:
"Da seit einiger Zeit hie und da zwischen dem Militair und einigen unruhigen Einwohnern Zänckereyen vorgefallen sind, die
leicht in der Folge zum Nachteil der ruhigen Bürger gereichen könnten, wird hierdurch jeder Einwohner in der Stadt und dem
Amte Norden ernstlich gemanet, sich mit keinem Soldaten in Streitigkeiten, Wortwechsel oder gar in Prügeley einzulassen,
sondern jeder, welcher sich von einem Soldaten nur im geringsten beleidigt zu sein glaubt, hat sich deshalb sofort mediat
(unverzüglich) bey dem hieselbst commandierenden Hern Officier zu melden und die genaueste Unterstützung und sicherste
Satisfaktion (Genugtuung) zu gewärtigen. Dahingegen alle Einwohner, die sich demohngeachtet unterstehen, durch Prügeley
sich selbst Recht verschaffen zu wollen, mit aller Strenge der Gesetze von der Civil-Obrigkeit behandelt und bestraft werden.
Signatum Nordae in Curia (auf dem Rathaus) am 12. Dec. 1807."
Die am 17. Dezember 1807 einrückende Abteilung gehörte zum 2. holländischen Infanterieregiment und umfaßte 90 Mann.
Die Dauer dieser Einquartierung steht nicht fest, vermutlich hielten sich die holländischen Soldaten nur während der Wintermonate
in Norden auf. An die Stelle eines abmarschierenden Husarenkommandos traf am 14. März 1808 eine Compagnie
Gendarmen ein, die von hier aus die Küste bewachen sollten. Später wurden die Wirtsleute verschiedentlich aufgefordert,
Anträge auf Erstattung von Quartiergeldern beim Magistrat vorzulegen. In welcher Form die betreffenden Hausbesitzer für die
über Jahre reichende Einquartierung entschädigt wurden, ist nicht bekannt.
Als drückend erwiesen sich für alle Ostfriesen die von der holländischen Administration verfügten Steuerzahlungen. Neben
einer Grundbesteuerung für Haus- und Grundbesitz mußten für alle Gebrauchsgüter und Waren, besonders aber für Luxusgüter,
hohe Abgaben gezahlt werden. Häufig gab es bei der Festsetzung der Steuern Ungerechtigkeiten; die Steuereinnehmer
waren äußerst verhaßt.
Verheerend wirkte sich für den ostfriesischen Seehandel die Sperrung der Häfen aus. Jede Verbindung mit England und
jedes Zusammentreffen mit englischen Schiffen wurde strengstens verboten. Es blieb nur der Schleichhandel über Helgoland,
um nicht auf die begehrten Kolonialwaren wie Tee oder Kaffee verzichten zu müssen.
Die Situation verschärfte sich noch, als Ostfriesland 1810 als französische Provinz "Departement Ost-Ems" dem Kaiserreich
Napoleons direkt einverleibt wurde. Ständig patrouillierten französische Kanonenboote vor der Ems-mündung, Gendarmen
und Zöllner, im Volksmund "Komisen" genannt, überwachten auch die kleinsten Häfen bei Tag und bei Nacht. Die Bürgermeister
hießen nun "Maire", statt Holländisch wurde Franzögisch zur Amtsprache erhoben.
In Norden muß sich schon zu Beginn des Jahres 1810 eine französische Abteilung aufgehalten haben, denn nach vorliegenden
Quellen wurde der Norder Kaufmann Voß am Abend des 21. Januar 1810 im Beisein von anderen Norder Bürgern von
einem französischen Major angegriffen und beleidigt. Die Beschwerde legte man dem verantwortlichen Offizier schriftlich vor.
Im umgekehrten Falle beschwerte sich am 9. Juli 1810 der in Emden stationierte französische Kommandierende darüber, daß
der Norder Magistrat sich geweigert habe, französischen Douaniers (Zolleinnehmern) Quartier zu geben. Er drohte dem
Magistrat, die Douaniers im erneuten Weigerungsfalle auf Kosten der Stadt in einen Norder Gasthof verlegen zu lassen.
Daß die Norder sich gegen Einquartierungen wehrten, ist verständlich. So hatte im Frühjahr 1810 der Magistrat, als bekannt
wurde, daß französische Kavallerie in die Stadt einziehen sollte, den Landdrosten in Aurich wissen lassen, daß in Norden nur
wenige öffentliche und private Gebäude vorhanden wären, die sich zum Unterstellen von Militärpferden eigneten. Der Mangel
an Pferdesställen in der Stadt erklärte sich aus der Tatsache, daß in Norden kein Pferdemarkt gehalten werde und auch kein

Eindnoten (H.1 )
Durchzug von Koppelpferden stattfinde, weil Norden an der Seeküste gelegen und daher nicht für den Pferdehandel in Frage
komme.
Daß diese berechtigten oder nur vorgeschobenen Argumente bei dem französischen Gouverneur in Aurich Gehör fanden,
muß bezweifelt werden, denn Ende April 1810 ließ der Magistrat in Norden durch den Gerichtsdiener folgende
Bekanntmachung verbreiten:
"Es wird hiermit jedem Bürger bekannt gemacht, sich von Stund an bereitzuhalten, Einquartierung aufzunehmen. Jeder Soldat
bekommt Frühstück nebst Schnaps, Mittagessen mit Fleisch und Abendbrot nebst Bier. Von guter Aufnahme wird die
Behandlung abhängen. Norden, in Curia, den 23. April 1810. Der Magistrat."
Maire von Glan ließ wenig später bekanntgeben, der hiesige französische Platzkommandant habe angezeigt, daß am Abend
vorher einige Offiziere "von bösen Menschen auf dem Siel in einer ehrenrührigen Art" angegriffen worden seien. Der Bürgermeister
wies die Norder Bürger darauf hin, daß sie sich durch solches Benehmen der Gefahr aussetzten, bestraft zu werden.
Außerdem würde eine stärkere Einquartierung die unausbleibliche Folge sein. Das Zusammenrotten der Bürger auf den
Straßen wurde verboten. Nach 9 Uhr abends durften sich die Bürger nicht mehr in den Wirtshäusern aufhalten.
Es ist auch vorgekommen, daß die Franzosen mehr von ihren Quartiergebern verlangten, als recht und billig war. Deshalb
verfügte der Präfekt des Departements Ost-Ems, die Einwohner seien nur verpflichtet den Soldaten "Wohnung und einen
Platz beim Feuer" zu geben.
Nur selten erhielten die geplagten Gastgeber Dank für ihre Mühe. So war das Schreiben des Majors Dumontel, Kommandant
des 2. Bataillons vom 2. französischen Linienregiment, vom 2. Juni 1810 sicherlich eine Ausnahme. Er bescheinigte dem
Norder Magistrat, daß der Bürgerrat und die Einwohner Nordens sich sehr gut und großmütig gegenüber den drei Kompagnien
betragen hätten, die vom 20. Mai bis zum 3. Juni 1810 in der Stadt einquartiert gewesen wären.
1811 verpflichtete ein kaiserliches Gesetz alle Bürger zur Annahme eines verbindlichen Familiennamens.
Im März 1811 fand die erste Aushebung von ostfriesischen Rekruten für die französische Armee statt.
Wer von den wehrpflichtigen jungen Männern beim Losen eine niedrige Zahl zog, mußte sich den Musterungsbehörden
stellen. Er hatte "ein schweres Los" vor sich. Zog jemand eine hohe Zahl, blieb er vom Militärdienst befreit. Er hatte ein
"leichtes Los" gezogen.
Fand sich ein Stellvertreter, der bereit war, für eine bestimmte Summe an die Stelle des "Gezogenen" zu treten, so konnte
dieser dem Militärdienst entgehen. Oft genug legten die Familien den ersparten Notgroschen zusammen, um einen
Angehörigen freizukaufen.
In zahlreichen Briefen und Eingaben aus der "Franzosenzeit" findet sich der ins Plattdeutsche übernommene Ausdruck
"Rampelsant" für den französischen Begriff "Remplaçant" für Ersatzmann. Häufig kommt die Redewendung vor: "Er kaufte für
seinen Sohn einen Rampelsant". Nach Dunkmann ("Ostfriesland in der Zeit der Befreiungskriege", Aurich 1913) sind bis 1813
in sechs Aushebungen 2326 Rekruten eingezogen worden. Die gezogenen Rekruten wurden häufig in weit entfernt liegende
Garnisonen beordert und marschierten unter Bewachung zu ihren Regimentern nach Groningen, Amsterdam oder sogar nach
Paris.
Bis heute ist nicht bekannt, wieviele Ostfriesen am Rußlandfeldzug Napoleons teilnahmen beziehungsweise wieviele davon
nicht zurückgekehrt sind. Wie eine Tafel in der Ansgarikirche in Hage ausweist, sind allein aus dieser Gemeinde zwölf junge
Männer "im Feldzug 1811-1813" gefallen.
Die Briefe des 1790 in Wundel bei Schoonorth geborenen Freerk Siefken Schipper aus der Garnison Groningen und der
Normandie, wo er als französischer Kanonier an Beschießungen englischer Schiffe teilnahm legen Zeugnis ab von dem
Schicksal der Ostfriesen, die gegen ihren Willen für ein fremdes Land in den Krieg ziehen mußten.
Freerk S. Schipper erlebte auf französischer Seite die Niederlage der Franzosen gegen die Preußen bei Briennes vor Paris
mit. Wenige Wochen später gelang es ihm, zu den Preußen überzulaufen. Am 18. April 1814 erhielt er den Marschbefehl in
Richtung Heimat. Wahrscheinlich wurde er auf dem Weg dorthin von preußischer Seite reaktiviert und gegen die Franzosen
eingesetzt. Die Familiengeschichte überliefert, daß er nach dem Sieg über Frankreich mit in Paris einmarschiert ist. Erst am
21. Februar 1816 ist Freerk S. Schipper als Unteroffizier aus Königlich-Preußischen Diensten entlassen worden. Er kehrte
nach Wundel zurück und wurde Landwirt. 1833, im 43. Lebensjahr stehend, heiratet er Charlotte Janssen aus
Neuharlingersiel.
Die folgenden Ausschnitte aus den wiederaufgefundenen Originalbriefen Schippers geben Eindrücke von dem Fußmarsch
nach Cherbourg und seinen Erlebnissen in den Kämpfen vor Paris wieder:
Groningen, 26. April 1812
Geliebte Eltern, Brüder und Schwester!
Wir sind nun auseinander geteilt und in Compagnien gemacht, ich bin unter die Canoniers gekommen. Im ganzen 15 aus
Ostfriesland. Ich habe aber einen besten Schlafkameraden getroffen, der ist aus Jever ... Wir haben es auch noch mäßig gut.
Tags zweimal gibt es was zu essen, des morgens um 10 Uhr Suppe und um 4 Uhr ander Essen mit einem Stück Fleisch.
Geld haben wir im Ganzen 5 Stüwer empfangen, jeder hat seine eigenen Kleider noch an. Sie sagen, wir kriegen blaue
Kleider (=Uniformen) ... hier ist alles teuer. Ein kleiner Schnaps 2 Stüwer, Kanne Bier 4 Stüwer, Wein 22 Stüwer. Das nimmt
Geld weg ... sie sprechen hier stark, daß Frieden mit England werden soll. Wenn das gelingt, dann glaube ich, werden wir alle
frei Ich will aber thun, was ich kann, um frei zu werden ... Wir thun nichts, liegen was beieinander herum, doch was soll man
thun, man muß sich sputen... Grüße Euch alle freundlich und hoffe zu bleiben Ihr lieber Sohn ...
Groningen, den 6. Mai 1812
Schreibt auch über die Losung (= gemeint ist das Losziehen), ob es wohl bald wieder geht. Geliebte Eltern, wir müssen uns
trösten, Wir sagen doch: mit sechs Jahren sind wir alle frei. Das muß man eben durchstehen. Ihr könnt es nicht glauben,
wieviel Bauernsöhne hier unter uns sind, die auch alle Rampl. (=Rampelsant) gehabt haben genauso wie ich ... [Vermutlich
wurden die anfänglich Freigekauften später doch eingezogen.]
Douay, den 8. August 1812
... Sind 23 Tage unterwegs gewesen, worunter 4 Rüsttage (Ruhetage) sind. Wir sind den ersten Tag von Groningen nach
Assen marschiert, das waren sechs Stunden ... den 4. Tag auf Zwolle ... dann nach Nymwegen, dann auf Breda, das waren
zusammen 15 Stunden. Da hatten wir wieder Rüsttag. In Antwerpen lagen große Linienschiffe ... Hier (= in Douay) liegt jetzt
viel Volk, so an die 10 000 Mann...
Cherbourg, den 13. April 1813

Eindnoten (H. 1)
... Wir sind 280 Fußstunden von Delfzyl (= entfernt) ... Caen ist eine große Stadt, darin wird viel Handel getrieben, sie liegt
noch weit von der See, doch da fließt ein Fluß dahin (Orne), wo große Schiffe drin fahren können ... Von da sind wir nach hier
marschiert. Wir liegen eine halbe Stunde vor der Stadt, in ein er festen Schanze ... Oben stehen die Kanonen, darunter die
Baracken, wo wir schlafen. Auf dieser Schanze stehen an die 100 Kanonen. Meist von die 36 Punders. Solche Schanzen sind
hier 4 vor der Stadt. Und hinter der Stadt, auf einem hohen Berg, da sind 2 Schanzen - mit großen Kanonen versehen. Die
Engelsen sind alle Tage so nahe, daß man sie wohl beschießen könnte, aber sie (= die Franzosen) lassen sie stille zufrieden.
Da wird kein Schuß nach ...
Cherbourg, den 16. Mai 1813
... Und hier kommen alle Tage Berichte, die besagen, daß die Ostfriesen nicht auf die Schiffe wollen, und hier sind auch noch
keine gekommen. Wenn die hier gekommen sind, sind unterwegs viel von desertiert. Sobald sie hier kommen, müssen sie
sogleich auf die großen Schiffe, wo sie nichts als pro Tag 2 mal Pferdebohnen bekommen ... Zum Essen haben wir es noch
ordentlich, wir machen es uns noch nach alter Sitte ... Waschen tun sie (= die französischen Frauen) bei fließendem Wasser,
da sitzen sie auf den Knieen her und haben ein Brett in der Hand, damit schöpfen sie das Wasser darauf, und dann schlagen
sie solange mit dem Stück Holz darauf, bis es rein ist. Manchmal schlagen sie es auch kaputt. Die Weiber tragen Hüte auf
dem Kopf, die sind gewiß ein Fuß hoch und eine halbe Eile breit ... Und sie arbeiten so gut wie die Männer. Sie reiten auf
Pferden so gut wie der beste Kerl ... Vergangene Woche sind hier noch viele englische Waren (= wahrscheinlieh
Schmuggelware) verbrannt. Eine Ladung Kattun. Gestern ist hier auch ein Brie fan gekommen, darin stand, daß die
Engländer mit 600 Schiffen vor Holland lägen, um Landung zu tun ... Ob die Consseribthion (Conscription = Aushebung) bald
wieder geht? ...
Cherbourg, den 28. Juni 1 813
... Die Engländer sieht man hier alle Tage genug, aber sie tun nichts. Als letzt kam ein Schiff so nahe, daß es etliche Male
schoss auf einem der Schiffe, die hier liegen, da schossen wir auf ihn mit ein 36 Pfunder, da ging es geschwind zurück ...
Heinitzpolder, den 14. Mai 1814
... Aber ich habe gedient und mein Leben für die Franzosen wagen müssen. Es war nichts anderes, als ob es Kugel bei uns
regnete. Wir hatten Kanonen, die wurden jeder Schuss mit 8 Pfund Pulver und 300 bis 400 Kugeln geladen. Aber wo die hin
gin g, da blieben auch alle liegen. Und doch verloren wir vor Paris 15 000 Mann und etliche Kanonen. Da kamen wir au fein
Fort, allwo wir 14 Tage blockiert gewesen sind und hatten bald nichts zu essen noch trinken. Wie das da endlich vorüber war,
da bin ich zu den Preussen gegangen und habe mein Passport geholt. Da wollten die Franzosen mich nicht gehen lassen und
haben mir meine Kleider abgenommen ... Und so ging ich fort mit mein eigen gute Sachen ...
So weit die Briefe. - Zu Beginn der Rekrutierung von Ostfriesen für die französische Armee war es an mehreren Orten zu
Unruhen gekommen, doch die Franzosen gingen hart gegen die Meuterer vor. So wurden am 24. Mai 1811 neun Ostfriesen
zum Tode verurteilt, andere zu langjährigen Kettenstrafen. Aus dem Unterbezirk Timmel brachte man dreißig Seeleute unter
starker Bewachung nach Antwerpen.
Mit der Erhebung Preußens gegen Napoleon im Jahre 1813 und dessen Niederlage in Rußland endete die französische
Fremdherrschaft. Aber viele Ostfriesen hatten ihr Leben für den Eroberer hergeben müssen. Die Nachrichten von den
verlorenen Schlachten Napoleons verbreiteten sich wie ein Lauffeuer.
Als die französischen Soldaten abzogen, rief der preußische König alle wehrfähigen Männer in Ostfriesland auf, in die
Landwehr oder in den Landsturm einzutreten. Der Ruf verhallte nicht ungehört. Unzählige Freiwillige meldeten sich bei den
Sammelstellen. Auf dem Blücherplatz in Norden wurde das "Ostfriesische Freiwilligen Jäger Detachement" unter dem Befehl
des aus Pewsum gebürtigen Leutnants Sasse zusammengestellt und später durch Abteilungen aus Tecklenburg und Lingen
ergänzt.
Da es damals bei Männern und Frauen üblich war, zum Andenken an gemeinsame Erlebnisse Erinnerungsblätter zu
verschenken, läßt sich der Fußmarsch der Freiwilligen Jäger nach Frankreich rekonstruieren. Die Blätter sind in dem
Freundschaftsalbum des aus Pewsum stammenden Leutnants A. F. Sasse enthalten (im Besitz von H. Fremer, der es für
diesen Beitrag freundlicherweise zur Verfügung stellte). Die "Waffengefährten" brachten sich durch zum Teil selbstverfaßte
Gedichte und Freundschaftsbekundungen in Erinnerung.
Nach der Aufstellung der Freiwilligentruppe und Feldübungen in Norden im Juni 1815 marschierten die Rekruten über Hage
nach Aurich, wo weitere dienstfähige junge Leute sich anschlossen. Am 20. Juni erreichte das Bataillon Lingen. Dort
verstärkte ein weiteres Kontingent aus dem Emsland und aus dem Tecklenburger Land das Aufgebot. Auf dem Weitermarsch
passierte die Abteilung Wesel und gelangte Ende August 1815 nach Neubourg in der Normandie. Als weitere Stationen sind
auszumachen: St. Quentin in der Picardie vor Paris, Cambrai und Mons. Auf dem Rückmarsch kampierte die Truppe am 21.
Januar 1816 in einer Sammelstelle bei Bochum, von wo aus die Landsleute in Gruppen entlassen wurden. Die Blätter weisen
eine ganze Reihe Norder Familiennamen auf, darunter F. Lubinus, J. P. von Halem, R. Rulffes, L. Franzius, Conerus, G. C. A.
Wenckebach, Kettler u. a. ... Die Sammlung enthält auch Texte weiterer Norder Bekannten, zum Beispiel von H. C. Peterssen
geb. Kempe, Catharina Juliane Hoppe geb. Reimers, M. J. Reimers, Christine Rykena, Louise v. Closter, Justizrath
Schomerus, Friederike v. Closter und andere mehr.
Zusammen mit dem Aufgebot aus Ostfriesland und dem Emsland müssen auch britische Einheiten an den Kämpfen gegen
Napoleon teilgenommen haben, denn unter den Erinnerungskärtchen finden sich auch einige in englischer Sprache wie das
folgende: "May the girl we love, be true. May the Man we asteem be honest. And may the Land, we live in, be free. (Frei
übersetzt: Mag das Mädchen, das ich liebe, treu sein. Mag der Mann, dem ich vertraue, ehrenhaft sein. Und mag das Land, in
dem ich lebe, frei sein.) - Muchale, Paymaster of the 1 Bataillon 3rd. Regiment of Westphalien Militia (= Landwehr), Bochum,
21. Januar 1816.
Der traditionsreiche Name Blücherplatz in Norden erinnert an Leberecht Blücher, den "Marschall Vorwärts", der von 1804 bis
1806 als Gouverneur des durch die Demarkationslinie vom kriegführenden Deutschland abgetrennten Gebietes in
Ostfriesland hier eingesetzt war.
Ostfriesische Landwehrtruppen nahmen an der Belagerung der Festung Delfzijl teil, wo sich die französische Besatzung
festgesetzt hatte. Die Ostfriesen bewährten sich auch in der Schlacht von Ligny in Frankreich und waren bei der Verfolgung
napoleonischer Truppen bis Paris beteiligt. Nach der endgültigen Niederlage Napoleons bei Waterloo trafen im Februar 1816
die ostfriesischen Wehrmänner wieder in der Heimat ein und wurden überall begeistert empfangen.
Die Norder Freiwilligen wurden am Eingang des festlich geschmückten Neuen Weges durch Bürgermeister Conerus feierlich
begrüßt und unter lebhafter Anteilnahme der Norder Bürger zum Vossenhuus geleitet, wo ein Festessen zu Ehren der

Eindnoten (H.1 )
Heimkehrer stattfand. Die überreichte silberfarbene Fahne trug die Inschrift: "Ligny-Waterloo. Den tapferen Söhnen des
Vaterlandes zum herzlichen Willkommen".
Die Erinnerung an die Beendigung der napoleonischen Fremdherrschaft ist lange wachgeblieben. So wurden bei den Jahrhundertfeiern
1913 überall längs der Küste auf den Deichen Freudenfeuer abgebrannt
2 Jan ten Doornkaat Koolman (Mitwolda 1773 - Norden 1851) trouwde is de grondlegger van de firma Doornkaat in Norden.Jan
was het tweede van twaalf kinderen van Fiepke Olferts Koolman uit Mitwolda en zijn vrouw Annegien ten Doornkaat, dochter
van koopman Jan ten Doornkaat uit Noordbroek. De familie Koolman behoorde tot een oud geslacht van mennonieten in
Nederland. Zoals gebruikelijk kreeg Jan als tweede zoon de voornamen van zijn grootvader aan moederszijde. Aan de
voornaam werd ook de achternaam toegevoegd omdat een mannelijke opvolger ontbrak en de naam anders zou uitsterven.
De vader van Jan ten Doornkaat Koolman – Fiepke Olferts Koolman – was pachter van de familieboerderij in Midwolda. In
1784 gaf hij het boerenbedrijf op en begon in Pekela bij Groningen brandewijn te fabriceren.
Over de kinderjaren van Jan ten Doonkaat Koolmann is weinig bekend. De onzekere verhoudingen in de Nederlanden noopten
hem en zijn broers het geluk elders te beproeven. Jan en zijn broers Scholto, Jakob, Seebo en Uko weken omstreeks
1800 uit naar Oost-Friesland.
Rond 1805 komt Jan in Norden aan. Hij wordt vriendelijk opgenomen bij de koopmansfamilie van Doede Lübberts Cremer, die
eveneens tot de mennonitengemeenschap behoort. Dank zij diens hulp kan Jan eind 1805 ein kleine branderij overnemen.
Op 10 april 1810 trouwt Jan met Antje Doedes Cremer, de dochter van zijn compagnon. Zij sterft reeds op 9 december 1810
in het kraambed bij de geboorte van Antje Cremer ten Doornkaat. Twee jaar later hertrouwt Jan met Jeikelina Jans Cool. Jan
sterft in 1851 en werd op de Norder begraafplaats begraven.
3 Frederiks, Hebelius (doopnaam Haeble) Potter, geboren 22 april 1770 te Dokkum, studeerde in de godgeleerdheid te Franeker
en werd 20 oktober 1794 predikant te Peins-en-Zweins. Hij werd in 1803 beroepen aan Kaap de Goede Hoop maar kon
wegens de oorlog, pas in 1805 de reis aanvaarden, zonder zijn gezin. Zijn schip werd bij St. Helena door een Engels vaartuig
genomen, en na nog in een zeegevecht met een Frans schip slaags geweest te zijn kwam hij in oktober 1805 te Plymouth
aan. Nu ging hij naar Londen, waar hij enige beurten den predikdienst bij de Hollandse gemeente waarnam. In 1806 keerde
hij naar Nederland terug en ging te Dokkum wonen, doch werd in september van dat jaar hulpprediker te Amsterdam. In 1810
werd hij predikant bij de Hollandse gemeente te Hanau en in 1817 te Soerabaya, waar hij 10 april 1827 overleed.
Behalve enige leerredenen en godsdienstige geschriften gaf hij uit: Zestal leerreden, uitgesproken in de Nederlandse kerk te
Londen, Haarlem 1806; Lotgevallen en ontmoetingen op eene mislukte reize naar de Kaap de Goede Hoop in 1804 tot 1806,
in brieven aan een vriend, 4 delen, Haarlem 1806; Wandelingen en kleine Reizen door sommige gedeelten van het Vaderland
als: in Friesland, naar het eiland Schiermonnikoog, in Groningen, in de Friesche Zevenwouden en het landschap Drenthe,
door Amsterdam, en van daar naar Muiderberg en het Gooiland, 2 delen, Haarlem 1808; Reize door de oude en nieuwe oostelijke
Departementen van het koningrijk Holland, en het Hertogdom Oldenburg, gedaan in den jare 1808, 2 delen, Haarlem
1808; Reize door een groot gedeelte van Zuid-Holland, gedaan in de jaren 1807 en 1808, Amsterdam 1809; Reize van Amsterdam
naar Hanau, door een groot gedeelte van Duitschland, gedaan in den jare 1810, Amsterdam 1810; Een winter in
Londen, 3 delen, met platen, Amsterdam 1810; Wandelingen en kleine Reizen in den omtrek van Hanau, Frankfort en andere
voorname gedeelten van Duitschland, Amsterdam 1811; Lotgevallen op eene reis van Friesland door Westfalen en het
Waldeksche naar Hanau in september 1813, Amsterdam 1816; Vruchten der eenzaamheid, Groningen 1819, 4 stukken,
waarin: Reizen door de Wetterau en langs den Lahnstroom. Verhaal van het voorgevallene in en bij Hanau, in de maanden
October en November 1813, Amsterdam 1814.
4 Amstelodamum, 46 ste jaargang, januari 1959, blz. 103 e.v. “(...) Dit gaf hem ook de mogelijkheid van februari tot mei 1808 een
langere reis te ondernemen ‘door de oude en nieuwe Oostelijke departementen van het Koningrijk Holland en het hertogdom
Oldenburg’. De aanleiding tot deze reis was een beroep om in Norden te komen prediken. Als hulpprediker te Amsterdam was
Ds. Potter’s positie ‘minder dan een quart’ van een gewoon predikant, zoals hij het zelf uitdrukte. Deed zich een goede kans
voor op een volwaardige predikantsplaats elders, dan mocht die niet worden verzuimd. De reis was - als gewoonlijk - vol
wederwaardigheden. In Aurich, de hoofdstad van het ingelijfde Oost-Friesland, maakte Ds. Potter de luisterrijke intocht van
G.A.G.Ph. baron van der Capellen, de nieuw benoemde landdrost, mee, in een door acht paarden getrokken reiskoets,
voorafgegaan en gevolgd door een escorte van ruiters: ‘eene niet onaardige en zelfs min of meer Koninklijke vertooning,
waarvan het deftige niet weinig vermeerderd werd door het aanhoudende schieten van het kanon en het luiden van alle de
klokken’. De Zondag daarop preekte Ds. Potter tweemaal in de Nederduitsch-Gereformeerde Kerk van Norden, even buiten
de stad gelegen, maar van een benoeming daar is niets gekomen.”
noot auteur: Potter zal gesolliciteerd hebben in bij kerkgemeente in Bargebur.
5 De mennonieten of doopsgezinden zijn genoemd naar de Friese priester Menno Simons, rond 1540. Hij was een katholiek
priester die overging tot het anabaptisme. Nadat hij in 1535 opnieuw gedoopt was, gaf hij in 1536 zijn priesterambt op. Daarna
wijdde hij zich aan prediken en geschriften.
Deze religieuze stroming heeft zich, dikwijls om te ontkomen aan vervolging, over een groot gedeelte van de wereld
verspreid. In Nederland worden zij ook wel doopsgezinden genoemd.
De mennonieten streven naar een geweldloze wereld. De kenmerken van deze beweging waren de totale scheiding van kerk
en staat, de afwijzing van de kinderdoop, het weigeren van de eed en de persoonlijke belijdenis van mondige mensen, in
plaats van het onderschrijven van de door de kerk vastgelegde teksten. De doperse non-conformistische uitgangspunten
riepen veel weerstand op. In de 16 de eeuw werden de dopers te vuur en te zwaard vervolgd. In die tijd zijn in Nederland zo'n
tweeduizend dopers om hun overtuiging omgebracht. Nog steeds gelden bij doopsgezinden de uitgangspunten van persoonlijke
verantwoordelijkheid van ieder lid of vriend van de gemeente. Doopsgezinden kennen geen ambtsdragers. De predikanten
worden beschouwd als gewoon lid van de gemeente te midden van alle anderen. Respect voor elkaar en voor elkaars
mening is normaal en ook betrokkenheid op elkaar en in de wereld, zonder dat dit tot beklemming leidt: er zijn geen meerderen
en geen minderen. Een ander adagium luidt: niet moeten, maar mogen.
6 De scheiding der geesten bestaat nog steeds. De Luthersen noemen zich thans “Evangelisch-Lutherische Kirchengemeinde
in Norden Stadt (Ludgeri)” en de orthodoxen “Evangelisch-reformierte Kirchengemeinde Norden-Bargebur”
7 Charles-Franḉois Lebrun, hertog van Plaisance werd per 1 januari 1811 aangesteld als stadhouder prins en gouverneurgeneraal
over de Hollandse departementen, waaronder Oost-Friesland.
8 Conscriptie is de inschrijving van alle jonge mannen voor de verplichte legerdienst. Een door het lot aangewezen en ingelijfde
soldaat noemde men een conscrit of loteling. Uit deze inschrijvingslijst werd door toeval via loting een contingent aangewezen
dat effectief de legerdienst moest vervullen. De loting zelf greep plaats met een houten trommel met draaizwengel voor het
trekken van de lotnummers, opgeborgen in houten houdertjes. Vermogende lotelingen kochten zich vrij van militaire dienst

Eindnoten (H. 1)
door een minder gefortuneerde via betaling zijn dienstplicht te laten vervullen. Deze conscriptie zorgde voor de inlijving van
vele boerenzonen in Napoleons leger.
9 Hermann Aden, Nortmoor in Ostfreesland-Kalender 1990, Seite 153ff.
Die Fehntjer wollten nicht für Napoleon sterben.
Wer heute von Timmel durch die Meeden nach Neuefehn fährt und dabei das Spetzer- und das Bagbander Tief überquert,
ahnt nicht, daß es in dieser friedlichen Landschaft am 14. April 1811 zu einem Feuergefecht zwischen französischen
Besatzungstruppen und ostfriesischen Seeleuten gekommen ist. Einem französischen Kommando wurde auf seinem Marsch
nach den Fehnen hier in den Meeden von den Ostfriesen der Weg verlegt. Es mußte sich, nachdem die Fehntjer mit ihm
scharfe Schüsse gewechselt hatten, unverrichteter Sache wieder nach Aurich zurückziehen.
Wie war es dazu gekommen? Nachdem der französische Kaiser Napoleon nahezu ganz Europa erobert hatte, versuchte er
auch noch die Seemacht England in die Knie zu zwingen. Dazu benötigte er erfahrene Seeleute. Und so ordnete er am 10.
Februar 1811 an, daß die sieben holländischen Departements seines französischen Kaiserreichs 3000 Marinesoldaten zu
stellen hätten Auf das Departement der Ost-Ems, das sich etwa mit Ostfriesland deckte, entfielen nach dieser Anordnung 300
,,Conscribirte". Für den ganzen ostfriesischen Raum rechneten die französischen Behörden damals mit etwa 2600 Seeleuten
im Alter zwischen 24 und 49 Jahren, aus denen nun 300 ausgelost werden sollten. Bei diesen Losungen war es nun bereits in
Leer und Detern zu Unruhen gekommen, hatte es doch bis dahin noch nie eine Militärpflicht für Ostfriesen gegeben. Als nun
am 11. April 1811 600 Seeleute aus den Kantonen Aurich, Berum, Norden und Timmel aufs Schloß nach Aurich zur Losung
befohlen wurden, verursachten die Schiffer des Kantons Timmel dort einen Tumult, in dessen Verlauf der französische
Präfekt mit einem Knüppel zwei Schläge in den Nacken erhielt und schließlich durch den Schloßgraben flüchtete. Vor dem
dann anrückenden Militär zerstoben die Schiffer in alle Winde.
Um die Seeleute des Kantons Timmel zur Räson zu bringen, wurde am 14. April 1811 ein militärisches Kommando nach den
Fehnen in Marsch gesetzt. Die Fehntjer nun, die wußten, was ihnen bevorstand und keinen Wert darauf legten, in einem
Kampf mit der weit überlegenen englischen Flotte ihr Leben für die unersättlichen Eroberungspläne des französischen
Kaisers zu verlieren, hatten sich notdürftig bewaffnet und den Franzosen in den sumpfigen, von breiten Wasserläufen durchzogenen
Meeden den Weg verlegt. Es kam dann zu einem regelrechten Feuergefecht, in dessen Verlauf sich herausstellte,
daß die französische Einheit zu schwach war, um den Widerstand der Fehntjer überwinden zu können. So zogen sich die
Franzosen erst einmal über Timmel nach Aurich zurück.
Wir können uns das Triumphgefühl der Fehntjer vorstellen, denen es gelungen war, mitten in Europa eine kleine franzosenfreie
Zone zu schaffen, wenn auch nur für kurze Zeit. Militärisch gesehen war das ganze Unternehmen natürlich ein Wahnsinn,
denn von Cadiz in Spanien bis Königsberg in Ostpreußen standen französische Truppen: Was konnten die wenigen
Fehntjer schon dagegen ausrichten! Aber wie tief muß ihre Verzweiflung und ihr Widerwille gegen Napoleon gewesen sein,
daß sie sich zum bewaffneten Widerstand hinreißen ließen.
Der Triumph der Fehntjer dauerte natürlich nicht lange. Wenige Tage später besetzten 600 Mann französische Infanterie die
Fehne, um die Rädelsführer des Aufstandes gefangen zu nehmen, deren Namen man unter der Hand erfahren hatte. Die
Mehrzahl von ihnen konnten sie verhaften, andere waren geflohen, zum Teil bis hin zur damals britischen Insel Helgoland.
Auf Anordnung des Generalgouverneurs der holländischen Departements, Herzog von Plaisance, wurden die Verhafteten am
24. Mai 1811 auf dem Schloß zu Aurich vor ein Kriegsgericht gestellt. Von den 21 Angeklagten, von denen allerdings sieben
geflohen waren, stammten sechs von Großefehn, fünf von Boekzetelerfehn, vier von Jheringsfehn, drei von Neuefehn, zwei
aus Tirnmel und einer aus Moordorf. Die Anklage lautete: ,,Sämmtlich beschuldigt an den in Aurich, Departement der Ost-
Ems, am 11ten April eintausendachthundertundelf, vor dem Palais der Präfektur, bei Gelegenheit der Losung der Seeconscribirten,
ausgebrochenen Aufruhr Antheil genommen, und sich sowohl gegen die zur Ausführung dieses Geschäfts verordneten
Kaiserlichen Behörde in der Person des Herrn Präfekten, als auch gegen ein Detachement Kaiserlicher Truppen in der
Gegend von Timmel und Neuen-Vehn, am l4ten April desselben Jahres, bewafnet zu haben".
Zwei der Angeklagten, Focke Frerichs Janssen, ein Tagelöhner aus Großefehn, und Johann Reck aus Moordorf wurden zum
Tode verurteilt und am nächsten Morgen auf dem Kirchdorfer Feld bei Aurich erschossen. Zwei weitere Angeklagte wurden zu
l6jähriger Kettenstrafe verurteilt, die restlichen wurden zwischen einem Jahr und sechs Monaten ,,unter Aufsicht der hohen
Polizei und zur Disposition des Gouvernements gestellt". Über die sieben Geflohenen verhängte man in Abwesenheit
ebenfalls die Todesstrafe.
Doch damit war der Zorn der Franzosen noch nicht besänftigt. Da etwa gleichzeitig auch in Amsterdam Unruhen ausgebrochen
waren, vermutete Napoleon, daß die Engländer diese Tumulte angezettelt hätten und ordnete deshalb als warnendes
Beispiel ein weiteres Strafgericht an. Unabhängig von den nun bereits im Dienst der französischen Flotte stehenden Seeleuten
des Kantons Timmel wurden jetzt alle übrigen Schiffsleute dieses Kantons, etwa 300 an der Zahl, zur Armee
eingezogen und nach Antwerpen geführt. Die besten Seeleute wurden davon in Toulon auf französische Kriegsschiffe verteilt,
der Rest von 137 Mann kam auf die Festung Lille. Durch diese Maßnahme gerieten viele Familien auf den Fehnen in große
wirtschaftliche Not, wurde doch damit 117 Frauen und 368 Kindern der Ernährer genommen. Erst im nächsten Jahr sah
Napoleon wohl ein, daß seine Reaktion übertrieben gewesen war und erlaubte den Ostfriesen, in ihre Heimat zurückzukehren;
am 7. Juli 1812 trafen die ersten Heimkehrer auf den Fehnen ein.
Was waren dies nun für Männer, die sich der Aushebung zum Dienst in der französischen Flotte gewaltsam widersetzt
hatten? Auf dem alten Friedhof in Timmel etwas südlich des Kirchturms finden wir heute noch den Grabstein des Lüppe
Gerdes Buß, der auch zu den Angeklagten vor dem Kriegsgericht in Aurich gehört hatte. Er stammte ursprünglich aus Wrisse,
wo er 1778 geboren war, und seine Vorfahren lassen sich bis zu dem Vollerbenbesitzer Ino Konken im Jahre 1627 in Holtrop
nachweisen, also ein altes ostfriesisches Bauemgeschlecht.
Da sein jüngerer Bruder den elterlichen Hof übernahm, zog er nach Neuefehn, fuhr als Kapitän auf eigenen Schiffen zur See,
erwarb ein umfangreiches Grundvermögen und wurde Vater von neun Kindern. Fünf seiner Söhne wandten sich ebenfalls der
Seefahrt zu, von denen zwei vor Jütland ertranken. Lüppe Gerdes Buß verkörperte also den typischen Fehntjer, wagemutig,
tatkräftig und unternehmend. Nun aber drohte Napoleons Kontinentalsperre die wirtschaftliche Existenz der Fehne zu
vernichten. Unabhängige freie Seeleute, für die es bisher nie einen Militärdienst gegeben hatte, sollten französische
Uniformen tragen. Und da die Lebensumstände der übrigen Angeklagten von den Fehnen denen des Lüppe Gerdes Buß
ähnlich waren, braucht es uns nicht zu wundern, daß die Fehntjer in Napoleon den Zerstörer ihrer vertrauten Welt sahen. ,,De
grote Undögt" wurde er im Volksmund genannt, dem nichts heilig war. Und so setzten sie sich zur Wehr.
Bis auf den Grabstein des Lüppe Gerdes Buß erinnert heute nichts mehr an die Männer jenes Gefechts zwischen Timmel und
Neuefehn. Wäre es deshalb nicht angebracht, ihnen einen Gedenkstein in den Meeden zu setzen, damit diese Ereignisse aus
dem Jahre 1811 nicht in Vergessenheit geraten? Im umgekehrten Falle hätten es die Franzosen sicher längst getan.

Eindnoten (H.1 )
10 Heinrich Roskam, Friesische Blätter 1969: Das Rhauderfehn, Seite 137ff.
Die Fehntjer verweigern dem Kaiser der Franzosen die Wehrpflicht.
Im frühen Mittelalter war Friesland in Terrae (Landschaftsverbände) eingeteilt. In unserer engeren Heimat waren z. B. das
Saterland, das Overledingerland, das Rheiderland, das Moormerland und Uplengen solche Terrae. Innerhalb dieser Verbände
waren die Bewohner wehrpflichtig und in Fähnlein eingeteilt. Die Anführer nannten sich Luitnand und Fähnrich, aber auch der
Schüttemeister innerhalb der Kirchspiele hatte damals eine führende Stellung innerhalb dieser Bauern-Miliz.
Noch im September des Jahres 1399 schlugen die Overledinger und Sater gemeinsam Witzelt tom Brook, der mit seinen
Seeräubern und Patjacken auf der Deternergaste lagerte, vernichtend. Auch in der zweiten uns bekannten Schlacht von
Detern schlugen sie unter der Führung von Fokko Ukena den gemeinsamen aus dem Oldenburgischen vordringenden Feind
und jagten ihn in die Sümpfe (Krietskolk).
Auf dem Papier bestanden diese Fähnlein noch im 18. Jahrhundert. Als die Häuptlinge etwa um das Jahr 1440 in Ostfriesland
mit Hilfe der Hamburger zur Macht kamen und sich Graf von Ostfriesland nennen durften, war es mit diesem Bauernheer bald
vorbei.
Die Ständeversammlung, bestehend aus Häuptlingen, der Geistlichkeit und dem Hausmannsstand, versagte ihnen die Gunst.
Die Stände glaubten, damit einer völligen Abhängigkeit besser entgehen zu können. So mußten die Grafen sich der Söldner
bedienen, von denen es damals genügend gab. Diese lockte der versprochene Sold und in Fehdezeiten der versprochene
Anteil an der Beute.
Mit Söldnern waren auch die Rhauderschanzen besetzt, als im Herbst des Jahres 1622 die Mansfelder erschienen und in
kurzer Zeit Herr der Lage waren. Auch Stickhausen fiel im Handumdrehen.
Im Jahre 1744, am 25. Mai, verstarb der letzte Souverän Ostfrieslands kinderlos. Seit dem Großen Kurfürsten von Brandenburg
unterhielten die Preußen ein Marinebataillon in Emden. Von diesem Bataillon trafen schon am 4. Juni des selben Jahres
60 Soldaten in Aurich ein. Aus Pyrmont folgten am 8. Juni 500. Auf dem Herd des Regierungsgebäudes in Aurich wurde das
Feuer für die Cirksenas gelöscht und neu mit Soden vom Stadtwall für Preußen entfacht. Nach den damaligen Gepflogenheiten
war dieses damals so rechtens. Wer wollte den Preußenkönig Friedrich II. auch daran hindern! Außer anderen Bedingungen
verlangte er für die Befreiung der Ostfriesen vom Wehrdienst ein Freiengeld von jährlich 16.000 Thaler.
In dem Dokument des Königs vom 19. April 1769, das die Konzession zur Rhauderfehngründung enthält, greift der König
wohl auf Vorstellung der Unternehmer auf diesen Handel zurück und dokumentiert, daß auch die künftigen Bewohner des
Rhauderfehns frei vom Militärdienst sein sollten. - Der Wunsch der Stadt Emden, dort gegen die englischen Übergriffe eine
Kriegsmarine aufzubauen, blieb ohne Erfolg. Der König scheute die hohen Kosten, auch war er dauernd in Kriege verwickelt.
Dieses alles sollte sich ändern, als Napoleon Bonaparte sich im Alter von 35 Jahren zum Kaiser der Franzosen machte und
seine Expansionsgelüste sich über ganz Europa erstreckten. Seinen steilen Aufstieg verdankte er seiner überragenden
Intelligenz, seiner Schaffenskraft, seinem brennenden Ehrgeiz, seinem persönlichen Mut und nicht zuletzt seiner ungemeinen
Rücksichtslosigkeit.
Mit vereinten Kräften versuchte man ihn an seinem Vormarsch durch die Niederlande zu hindern. Die Engländer und mit
ihnen die Hannoveraner zogen sich über die Ems zurück. Overledingen mußte viele englische und hannoversche Soldaten
aufnehmen. Die meisten waren abgehetzt und krank. Der spätere König von Großbritannien und Hannover hatte in der
Pastorei von Rhaude sein Quartier bezogen.
In den Niederlanden setzte der Kaiser Napoleon seinen Bruder Louis Napoleon zum König ein, und im Jahre 1806 war auch
schon Ostfriesland zur 11. Provinz der Niederlande erklärt. Dieses war das Signal Englands, die Ostfriesen-Schiffe zu kapern
und in ihren Häfen festzuhalten. Am Ende des Jahres 1806 belief sich diese Zahl auf 163 Schiffe.
Von dem Augenblick an, als im August 1806 Preußen den Krieg an Napoleon erklärte, folgten in französischen Häfen weitere
90 Ostfriesen-Schiffe, und als die Franzosen in Lübeck einrückten, fanden sie dort derer 29 vor. - Norwegen tat es den
Engländern gleich. So darf es uns nicht wundern, wenn der Handel in Ostfriesland über See völlig zum Erliegen kam.
Von Napoleon war außerdem die Kontinentalsperre verhängt worden. Louis Napoleon konnte diese Blockade nach
Auffassung seines kaiserlichen Bruders nicht wirksam genug aufrecht halten, er wurde abgesetzt. Der Schmuggel in den
Sielorten stand in voller Blüte, bis der Kaiser eingriff. Ostfriesland wurde mit Jever zusammen das Departement "Ost-Ems".
Für uns hier war Emden das Arrondissement (Unterabteilung) und Detern-Stickhausen der Canton. Die Marie (Gemeinde) für
die beiden Rhauderfehne war Rhaude.
So ist es kein Wunder, daß uns exakte Angaben dafür bislang nicht überkommen sind. Wir müssen hier auf die Ostfriesische
Geschichte zurückgreifen. Als Departement OSTEMS war Ostfriesland dem Kaiser Napoleon direkt unterstellt und gehörte
nunmehr zu Frankreich.
Schon die erste Truppenaushebung zeigte den Ostfriesen, daß ihnen die Abmachung von 1744 mit dem Preußenkönig nicht
mehr helfen konnte. Diese Aushebung erfolgte etwa sechs Wochen nach der Zeit, als Ostfriesland zum Departement des
französischen Reiches geworden war, im Februar 1811. Unter anderen wurden 80 Seeleute gebraucht, und kurz darauf
mußte das Departement nochmals 300 erfahrene Seeleute stellen.
Außer einigen Deserteuren und solchen, die der Musterung von vornherein fern blieben, ging die Aushebung zur Armee
ziemlich glatt vonstatten. Die welterfahrenen Seeleute sträubten sich vor einer gewaltsamen Anmusterung. Hauptsächlich in
Leer und Stickhausen leisteten sie zum Teil bewaffneten Widerstand gegen die Musterung, so daß der Präfekt flüchten
mußte. Die Musterungen konnten nicht durchgeführt werden.
Die totalitäre Machtstellung des Kaisers ließ ein solches Verhalten nicht zu. Die zur Musterung aufgerufenen Seeleute wurden
in kleinen Trupps zusammengeholt und in die Uniform gesteckt. Zwei Rädelsführer wurden zum Tode, und zehn zu
langjährigem Kerker verurteilt. Außerdem wurden von den Fehnen noch 300 Männer wahllos festgenommen und nach Toulon
und Lille zur Ketten-Karrenstrafe gebracht, das heißt sie wurden an ihren Schiebkarren, mit denen sie arbeiten mußten, Tag
und Nacht angeschlossen. - Am schlimmsten war der Widerstand in Timmel und Neuefehn, dort hatten die Schiffer sich
verschanzt und es kam zu Feuergefechten, bis eine Kompanie Soldaten anrückte und sie zur Übergabe zwangen.
Für das Landheer und den Kriegszug nach Rußland stellte Ostfriesland von 1811-1813 im ganzen 2326 Soldaten. Nur wenige
kamen zurück. - Den in fremden Häfen Internierten und mit den gekaperten Schiffen in Gefangenschaft geratenen Seeleuten
erging es zumeist nicht besser. Auch sie wurden zwangsweise unter die Besatzung einer fremden Nation, von der sie
gefangen gehalten wurden, auf Schiffen verteilt. Im Volksmunde heißt diese Zeit "de Griepetied". Auch die Erinnerung an die
Vokabel "Karrenstrafe" ist bei der älteren Generation noch lebendig.
Die Wehrpflicht blieb auch in der Hannoverschen Zeit in Ostfriesland bestehen. Es wurde gelost. Wer ein niedriges Los zog
und gesund war, konnte damit rechnen, daß er Soldat sein mußte. Begüterte konnten sich freikaufen, indem sie auf eigene
Kosten einen Ersatzmann stellten. - Als wir im Jahre 1866 wieder an Preußen kamen, war die Bevorzugung der Begüterten

Eindnoten (H. 1)
vorbei. Jeder gesunde Mann mußte den bunten Rock anziehen. Die Infanteristen dienten zwei Jahre, das galt auch für die
Artillerie, außer der Reiterabteilung. Die Kavallerie und die Marine mußten drei Jahre dienen.
Im Laufe der Zeit gewöhnten sich auch die Fehntjer an die Wehrpflicht. Als im August 18l4 der erste Weltkrieg ausbrach,
waren die Menschen mit wenigen Ausnahmen sehr begeistert. Dieses änderte sich aber, je länger der Krieg dauerte. Daß
man den Mut aber nicht hat sinken lassen, das beweist der Spruch auf dem Denkmal für die Gefallenen des ersten
Weltkrieges auf dem Ehrenfriedhof in Westrhauderfehn (altes Foto).
Am 26. August 1969 waren es genau 30 Jahre her, daß der erste Mobilmachungstag zum zweiten Weltkrieg war. Am selben
Tage mußten in Holte und Jhrhove nach vorheriger Musterung Pferde, Pferdegeschirr und Wagen gestellt werden. Am
anderen Tage mittags um 12 Uhr mußte ich z. B. in Ritterhude sein, um als 42jähriger zum zweiten Mal Soldat zu werden.
Quellen: Akten aus der Franzosenzeit der Gemeinde Collinghorst im Archiv des Fehn- und Schiffahrtsmuseums in
Westrhauderfehn und: Ostfriesische Geschichte von Enno Klopp aus Leer.
11 C.M.G. Berkvens-Stevelinck, Politiek-religieuze vluchtelingen in de Republiek, in het bijzonder de Hugenoten.
12 Lucassen, Van het begin van de 17 de eeuw tot ver in de twintigste eeuw, vormden Duitsers verreweg de grootste migrantengroep
in Nederland. Zelfs bij de volkstelling van 1971 voerden Duitsers nog de ranglijst van niet-Nederlandse nationaliteiten
aan met ruim 36.000 personen, (...). In de vroegmoderne periode vestigden inwoners uit Duitse staten zich in groten getale in
de Republiek, vooral in Hollandse steden. Zelfs aan het einde van de 18 de eeuw, toen de Republiek al enige tijd over haar
economische hoogtepunt heen was, was hun aandeel in de bevolking – vooral in de kustprovincies – nog steeds aanzienlijk
en deed het nauwelijks onder voor het percentage in het buitenland geborenen heden ten dage. Zo was een op de vijf
Amsterdammers in 1800 in Duitse streken geboren.
13 Lucassen, Uit het feit dat deze Duitse immigranten en hun nakomelingen zich op de langere termijn niet hebben ontwikkeld tot
een herkenbaar deel van de bevolking, mogen we afleiden dat er sprake is geweest van een relatief snelle assimilatie. De
nieuwkomers zelf spraken vaak nog Duits of Nederlands met een Duits accent, en organiseerden zich deels in eigen
verenigingen en kerken, maar de meeste van hun kinderen beschouwden zichzelf als inheems, en werden ook als zodanig
gezien. Hoe die assimilatie zich voltrok, daarover weten we betrekkelijk weinig. In vergelijking met getalsmatig minder belangrijke
groepen immigranten, zoals de joden uit het Iberisch schiereiland, de Zuid-Nederlanders of de Hugenoten, zijn de
Duitsers tot voor kort stiefmoederlijk bedeeld door migratiewetenschappers. Dankzij het onderzoek van Marlou Schrover naar
Duitsers in Utrecht en de uitkomsten van deelproject Duitsers van het nwo-pionieronderzoek over immigratie in Nederland
(1860-1960) is daar verandering in gekomen. Voor de 19 de eeuw dringt zich het volgende beeld op. Vanaf 1820 nam het
aandeel van in het buitenland geborenen (het merendeel Duitsers) gestaag af. De groep die hier reeds woonde, werd nog
maar ten dele met ‘verse’ migranten aangevuld en aangezien hun kinderen volgens de Grondwet van 1815 en het Burgerlijk
Wetboek van 1838 door geboorte het Nederlanderschap verwierven, stierf deze ‘vroegmoderne’ groep langzaam maar zeker
uit. Tegelijkertijd kwam er een kleinere immigratiestroom op gang uit Duitsland van zowel specifieke beroepsgroepen (zoals
winkeliers) als van arbeidsmigranten die werk vonden in de horeca, de nijverheid en de handel. Op grond van recent
onderzoek mogen we de voorzichtige conclusie trekken dat deze nieuwe Duitse migranten in sociaal, economisch, religieus,
en geografisch opzicht zeer divers waren en dat zij die zich permanent vestigden in de 19 de eeuw het over het geheel
genomen maatschappelijk niet slecht deden.
14 Het Noord-Italiaanse berggehucht Druogno ligt op een steile bergpas in de omgeving van Locarno, vlagbij het Lago Maggiore.
In de herfst van 1838 vertrok hier een veertienjarige jongen te voet naar Amsterdam om daar zijn geluk als schoorsteenveger
te beproeven. Na een barre tocht van veertien maanden en vele ontberingen arriveerde de kleine globetrotter gezond en wel
in Amsterdam waar hij als leerling schoorsteenveger aan de slag kon bij de familie Bonardi in de Grote Kruissteeg. De familie
Bonardi was eveneens afkomstig uit Druogno, dus was het niet verwonderlijk dat de jongen al zo snel aan het werk kwam in
een stad die hem volstrekt onbekend was, maar die hij in de jaren die volgden zo goed zou leren kennen.
In die dagen was het verplicht om eerst drie jaar als leerling en vervolgens twee jaar als gezel te werken. Nadat hij zijn
opleiding bij de familie Bonardi met succes had voltooid, ontving de knaap, zoals iedere schoorsteenvegersleerling in de 19 de
eeuw, een gouden zakhorloge en honderd zilveren guldens.
Nog eenmaal bezocht hij zijn geboorteland om zijn militaire dienstplicht te vervullen, maar in 1842 keerde hij weer terug in
Amsterdam. Zoals voor zijn vertrek was afgesproken werkte hij nog twee jaar voor de familie Bonardi in de, inmiddels tot
Schoorsteenvegerssteeg omgedoopte, nauwe doorgang tussen het Singel en de Herengracht.
Nadat hij getrouwd was met de Française Maria Pardoën, bood zijn schoonvader hem een kleine lening aan waardoor hij zijn
grootste wens in vervulling kon zien gaan.
In 1844 startte hij in de Utrechtsedwarsstraat zijn eigen schoorsteenvegersbedrijf. Sindsdien zijn er zes generaties verstreken
en staat de zevende generatie alweer klaar om de onderneming met de naam Vittali voort te zetten.
Dit was echter niet de achternaam van de veertienjarige jongen die in 1838 uit Druogno vertrok, hij heette zeer waarschijnlijk
Vitale, maar door schrijffouten van verschillende klerken, zowel in Italië als in Amsterdam, verbasterde zijn achternaam. Dit
proces kon hij in Nederland helemaal niet tegenhouden omdat hij de Nederlandse taal nog niet beheerste. Waardoor de naam
Vitale eerst veranderde in Vitali, om een paar decennia later nog verder te verbasteren tot het hedendaagse Vittali.
15 Voor Wanderschaft worden diverse andere woorden gebruikt: Gesellenwanderung, Auf der Walz, Wanderzwang of Tippelei.
16 Omstreden is het dragen van een oorring. Normaal kreeg de gezel een klein bedrag aan geld mee. Aan het eind van zijn
Wanderschaft moest hij nog steeds in het bezit zijn van dat bedrag, als bewijs dat hij in zijn onderhoud had kunnen voorzien.
Voor noodgeval droeg hij een oorring die hij te gelde kon maken. Als de gezel zich misdroeg werd hem de oorring door de lel
getrokken. Hij had dan schlitzohr. Dat was natuurlijk geen reclame voor de gezel want het betekende zoveel dat hij zijn eer
had verloren. In het Duits is Schlitzohr thans nog de aanduiding voor een goedaardige vagebond.
17 Staarman, blz. 20 en 30, Wat zeer opvalt in dit geval van Oostfriesland, is het feit dat de vier (met Esen vijf) genoemde
‘gildensteden’, die zeker ook een bakkersgilde bezaten, ook precies de vier steden zijn waar in de huidige steekproef relatief
grote concentraties knechts vandaan kwam: Norden, Aurich, Emden en Leer. Omdat zich in deze steden de gilden bevonden
zijn er veel mogelijkheden voor gezellen om bij een meester in opleiding te gaan. Dat is terug te zien in het patroon van de
geboorteplaatsen van knechts die uit deze streek naar Amsterdam zijn getrokken, waarschijnlijk in het kader van een
leerperiode in het buitenland. Een gildestad trok vaak knechts aan uit de stad omringende dorpen. Stellen we ons het patroon
voor van geboorteplaatsen bakkersknechts in Oostfriesland ten tijde van de bakkersgilden, dan zou daaruit waarschijnlijk een
geografische spreiding van geboorteplaatsen naar voren komen (...). Hieraan kan de Wanderpflicht worden toegevoegd, die
vanaf de 16 de eeuw (rond 1595) steeds gebruikelijker werd, de evidentie dat er contacten waren met Holland, en het gegeven
dat het gros van de buitenlandse migranten naar Holland in de grote steden Amsterdam en – zoals Lucassen e.a. hebben
laten zien – in Rotterdam terecht kwam. Deze gegevens laten zien dat de wegen die een 19 de eeuwse bakkersknecht uit

Eindnoten (H.1 )
Oostfriesland naar Amsterdam niet zo heel veel verschilden van de wegen die een 16 de eeuwse knecht bewandelde. De
gegevens leiden dus tot de nieuwe aanname dat bakkersknechts uit de hier genomen steekproef naar Amsterdam trokken
binnen de gebaande paden van een oud gildenetwerk. In 1850 zijn de gilden in feite al geruime tijd afgeschaft, maar de
manier van opleiden van bakkersknechts blijft, zo zien we in Ad Knotter’s werk, zelfs na de opkomst van de broodfabriek
(1860) onveranderd. En niet alleen de methode, ook het netwerk blijkt nog lang ongewijzigd te blijven.
Van de auteur: en zo was het met de smeden ook.
18 In 1826 wordt zijn dood certificaat uitgegeven door predikant en superintendent Johann Hillern Taaks, geb. Norden 25 oktober
1751, overl. Norden 27 februari 1843, 1782 2 de pastor in Dornum; 1794 3 de pastor in Norden, 1798 2 de pastor, 1823 1 ste pastor
en superintendent, z.v. Willem Gerdes Taaks en Rewenda Margareta Kokebacker, geh. met Dorothea Catharina Telting, 11
kinderen. Taaks was pastor van de evangelische kirche, de lutherse Ludgerikirche.
19 Bijvoorbeeld BS Amsterdam 1835, register 2, folio 40v., huwelijksbijlagen, akte van toestemming van de moeder van de
bruidegom: “Vor den Justiz Commissair und Notar Wilhelm Gerhard Taaks zu Norden in Ostfriesland erschien des weiland
Zimmmermans Jann Redolph Heijungs, wittve Gerdrudt Hinrichs“. Vertaling: “Voor de commissaris van justitie en notaris
Wilhem Gerhard Taaks te Norden in Oost-Friesland verscheen Gerdruth Hinrich, weduwe van wijlen de timmerman Jann
Redolph Heijungs“.
20 In 1968 was de buurt dusdanig verloederd dat ze werd gesaneerd en vervangen door moderne nieuwbouw. Deze buurt doet
de auteur denken aan een volksbuurt als de Jordaan in Amsterdam waar Henrich een aantal jaren zal wonen. Wellicht verschilden
beide volksbuurten niet zo veel en voelde Henrich zich meteen thuis in Amsterdam.
21 Constitutioneele Oprechte Bataafse Courant, editie Amsterdam, 3 januari 1800.
22 Vriesche Courant, 5 januari 1810
23 Canzler, blz. 142, “Der als Buertschiffer bestallte Wessel Heeren nahm ab 24. November 1787 die Buertschiffahrt mit einem 8
bis 9 Lasten groβen Schiff von Norden nach Groningen auf. ... Als nachfolger des Wessel Heeren sind später Tamme
Weyerts und 1808 schiffer Ulfert Poort genannt. Tranportiert wurden alle im Reglement ausgefühten Waren. Auch Personen
konnten mit dem Buertschiff befördert werden. Den in Norden wohnenden Kauflauten war bei Androhung von Strafgeldern in
Höhe von sechs höllandischen Gulden vorgeschrieben, ihre Ausfuhrgüter nach Groningen ausschlieβlich mit dem Buertschiff
transportieren zu lassen.”
NB. Een last of scheepslast was ongeveer 2.000 kg. Een schip van 8 tot 9 last heeft een draagvermogen van 16 tot 18 ton.
Het is daarmee is heel klein binnenvaart schip.
24 Reizigers uit het zuidwesten (Noordrijn-Westfalen) kwamen meestal aan in Kampen of Hasselt. Daar werden ze overgezet
met schepen die aanmeerden in het Damrak bij de Oude Brug. Die plek stond bekend als de Moffenbeurs.
25 Heinrich August Ottokar Reichard, Der Passagier auf der Reise in Deutschland, in der Schweiz, zu Paris und Petersburg. Ein
Reisehandbuch für Jedermann, uitgave Berlin 1811, blz. 203-204. Die Beurtschiffe sind große, zweymastige Schiffe auf der
Südersee, die zwischen Amsterdam, dem Lemmer, Harlinger u.s.w. hin- und herfahren. Es sind 4 Platze darauf: 1) die Kajüte
für 8 Personen: der beste Platz und mit Betten u.s.w., 2) der Roef für 12 Personen, ebenfalls mit Betten; 3) der Keller:
unbequem: 4) der Raum, der wohlfeilste Platz, wo aber Alles sich durcheinander aufhalt. Sin solches Schiff ist oft mit 100 und
mehr Personen besetzt. Für die Kajüte im Beurtschiff von Lemmer nach Amsterdam wird ein Ducaten bezahlt, es mögen 8
oder mehrere Personen solche miethen. Man hat übrigens alle Bequemlichkeit auf einem solche Schiffe, und kann, wie in
einem Wirthshause, Getränke und Lebensmittel gut und zu billigen Preise bekommen.
Johann Jacob Volkmann, Neueste Reisen durch die vereinigten Niederlande, uitgave Leipzig 1783, blz. 30: Auf der Südersee
reiset man mit ziemlich großen zweymastigen Schiffen. Es gehen nämlich beständig von Amsterdam nach dem Lemmer,
Harlingen und andern Orten über die Südersee Schiffe (Beurtschiffe genannt) hin und her, womit Reisende fahren. Es sind
vier Platze darinn: 1) die Cajüte, darinn eine mittelmäßig große Person stehen kann, mit Banken an den Wänden, für acht
Personen, zwey Fenstern, einem Tische in der Mitte, und in den Wänden theils Schränke, theils Betten, die man Coyen
nennt; 2) der Ruf, (Roef) ein bedeckter Platz auf dem Verdeck, darinn zwölf Perfonen sitzen können; er ist mit Tisch und
Betten versehen; 3) der Keller, vorne im Schiffe, einige Stufen hinunter, ist sehr unbequem und niedrig, jedoch auch mit
Betten versehen; 4) der Raum unten im Schiffe ist geräumig, es sitzt aber alles darinn unter einander; hier ist der wohlfeilste
Platz, wo zugleich die Waaren aufbehalten werden. Ein solches Schiff führt oft 100 bis 130 Perfonen.
26 Het Reisebuch refereert aan een munt die in 1811 niet meer gangbaar was. De dukaat was een gouden munt met een
waarde van 5 gulden. Hij werd tot 1808 geslagen in verschillende provinciale munthuizen. Vanwege de hoge waarde was hij
voornamelijk bij de handel in gebruik. Tijdens het koninkrijk Holland (1806-1810) werd de dukaat aangemaakt met de
beeltenis van Lodewijk Napoleon. Onder de Franse bezetting (1810-1814) werd de Franse frank het betaalmiddel. Het Franse
muntstelsel bevatte geen dukaat. De eerste munten onder koning Willem I waren weer handelsmunten zoals de gouden
dukaat en de zilveren dukaat.