Het mysterie van de Kootwijkse hunnebedden - vakbladvitruvius.nl

VITRUVIUS NUMMER 16 JULI 2011loopen in bogten, eenige smelten weg, terwijl anderenweder beginnen; zij liggen 30 á 40 meter van elkaêr;andere walletjes van mindere hoogte verbinden deeerstgenoemden in een regthoek. Bij deze walletjesbevinden zich ronde kuilen van een paar meters omtrek,soms ook eindigen die met een punt; eindelijkworden nog vergravingen aangetroffen in den vormvan een hoefijzer, doch langwerpiger; de opgeworpenwal daaromheen, schijnt als zitplaats gediend tehebben; aan het eind worden somtijds houtskool ensteenen werktuigen gevonden. Men wil, dat ditvergaderplaatsen voor doodenmalen zouden zijn geweest,of dat godsdienstplechtigheden daar gevierdwerden. Grafheuvels liggen veelal in de nabijheid.Onder Kootwijk ontdekte Dr. Pleyte kampjes, dieden naam dragen van Hunnebedden.Deze beschrijving van Nairac waarin de hunnebeddenook kampjes worden genoemd, wijst erop dat hij dacht aan raatakkers en niet aan grafheuvels.23 Dit verklaart ook de eerder genoemdeinteresse van Brongers voor de brief. Deze akkercomplexenuit de IJzertijd bestaan uit aaneengeslotenakkertjes van ca 30x30 meter met tussenliggendelage walletjes. In ieder geval is het waarschijnlijkdat Pleyte direct of indirect van hetbestaan van de hunnebedden op de hoogte wasgebracht door toedoen van de dorpsonderwijzervan Kootwijk. Overigens komt Aldus niet in deboeken van Nairac voor, waardoor we mogenveronderstellen dat hij verder niet actief was ophet gebied van geschiedenis en archeologie.De landschappelijke ligging in een stuifzand- envoormalig heidegebied maakt een interpretatieals Celtic field echter twijfelachtig. Aangenomenmag worden dat de lage walletjes als gevolg vanhet dynamische proces van zandverstuivingenzouden zijn afgedekt of geërodeerd, waardoordeze niet meer in het veld herkenbaar waren.De oorsprong en functie van de wallen was inieder geval in 1876 niet meer bekend. Of misschienalleen niet bij de nieuwe onderwijzer?Er zijn verschillende verklaringen mogelijk. Detekening van Aldus laat twee hunnebedden naastelkaar zien, op basis waarvan we mogen veronderstellendat het hier om twee naast elkaar gelegen,omwalde terreinen gaat. De wallen kunnenzijn aangelegd rondom kleine ontginningen aande rand van het heide terrein met als doel deakkers te beschermen tegen wild en/of stuifzand.Als gevolg van de dynamiek van het gebied kunnenzij op een bepaald moment zijn opgegeven.De andere, meer waarschijnlijke mogelijkheid isdat het de resten van een schapenschot betreftoftewel een soort van omwalde openlucht schaaps -kooi. Ook Pleyte was van mening dat het hiereen schapenschot betreft. Schaapskooien liggendikwijls aan de rand van de heide net buiten deakkers overeenkomstig de hunnebedden.De vraag blijft echter waarom juist deze relictenwerden aangeduid als hunnebedden. Men zouverwachten dat de herinnering aan de locatie vaneen voormalige schapenschot overgeleverd waswaardoor deze niet direct aan hunnen werd toegeschrevenóf deze resten moesten al een hogere,bijvoorbeeld middeleeuwse, ouderdom hebbengehad. Overigens is het opmerkelijk dat Pleytezegt dat er twee hunnebedden waren waarvan hijer een bezocht, terwijl de beide hunnebeddendirect naast elkaar lagen. Was er misschien op eenandere plaats in Kootwijk nog een gelijknamigtoponiem?4 – Uitsnede van de Bonnekaart uit 1872. De Zandhut s Schaapskooi Locatie van de hunnebedden5 – Op de luchtfoto is de houtsingel van figuur 1 herkenbaar. BRON: GOOGLEDoor de ontginning van het gebied, met name debebossing en inrichting van het vakantieparkvanaf het begin van de twintigste eeuw, zijn de inde negentiende eeuw al zwaar aangetaste restantenverder aangetast of misschien wel geheel verdwenen.In ieder geval zijn bij de verkenning in1969 geen resten meer aangetroffen.Of misschien toch eenmegalithisch graf...?Hoewel de meest waarschijnlijke verklaring hierbovenis gegeven, mag een uitzonderlijk vondstberichtvan honderd jaar geleden niet onvermeldblijven. Daarbij is de ligging van Kerkendel vanbelang, maar juist daarover bestaat volgens Aldusonduidelijkheid. De tekening van Aldus suggereertdat de hunnebedden buiten het gelijk -namige gebied hebben gelegen. Het kan nietworden uitgesloten dat niet een specifiek perceelwerd bedoeld, maar een wat groter gebied.Kerkendel wordt door Nairac vermeld als devindplaats van Germaans aardewerk: Zoo werd in1874, op een grondstuk, de Kerkdedel genaamd, metandere brokken van Germaansch vaatwerk, eeneSaksische urn opgegraven, ½ meter hoog en 1/3 meter21

VITRUVIUS NUMMER 16 JULI 2011wijd, de grootste die in deze gemeente is gevonden.Zij heeft een graauwgele tint en den vorm van eenbijenkorf; de geheele oppervlakte is versierd metranden en ronde figuren. 24 Deze beschrijving zoubetrekking kunnen hebben op een vroeg mid del -eeuwse reliëfbandamfoor, maar zekerheid hieroverhebben we niet. Opvallend is dat op dezeplaats geen melding gemaakt wordt van dehunnebedden, terwijl de locatie in hetzelfdegebied gezocht moet worden. Een latere vondstmeldingverdient bijzondere aandacht gezien debetekenis die wij tegenwoordig aan het woordhunebed toekennen. De Wit maakt ook meldingvan bovengenoemde vondst, maar hij beschrijftnog een andere opmerkelijke vondst: 25De ‘Kerkendel’ is later in bezit gekomen van den tegenwoordigenpredikant Ds. J.H. Houtzagers (1886-1918). Deze liet in 1899 voor werkverschaffing zijneigendom ontginnen. Bij dien arbeid werd iets interessantsontdekt. Men vond een soort kist, waarvan debodem en de opstaande wanden gevormd werden doormolensteenen, zooals die door Germanen gebruiktwerden. Boven die kist was gelegd, rustend op dezijwanden, een roode plaat met vele openingen (als bijeen vergiet), dienstdoende als deksel. Vooral deze plaatbleek van waarde, daar zij, volgens Dr. Pleyte, nognergens was gevonden. In de kist onder de plaat vondmen twee urnen gevuld met asch, en voorts gewichtenvoor een weefgetouw, steenen messen, bijlen en allerhandeoude huishoudelijke artikelen. Het geheel waseen Germaansch graf, waarschijnlijk van een echtpaar.Het is door Ds. Houtzagers aan het Museumvan Oudheden te Leiden afgestaan.Een verklaring voor deze vondst is niet eenvoudigte geven. Het zou een of andere vorm vansteenkist kunnen zijn, maar voor de rode plaat(aardewerk of bijvoorbeeld rode zandsteen?) isniet direct een verklaring te vinden. De beschrijvingvan de Germaanse molenstenen is interessant.De vraag is of het mogelijk is dat hiermeezwerfstenen met een vlakke zijde worden bedoelddie voor molensteen werden aangezien? De beschrijvingvan de vondst roept echter de nodigevragen op. De stenen messen en bijlen zijn nietdirect in relatie te brengen met weefgewichten encrematieresten, waardoor de datering twijfelachtigis. Sterker, deze objecten zijn afkomstig uitverschillende perioden. Is hier misschien sprakevan het creëren van een vondstcontext door delandarbeiders in de hoop om meer geld te krijgenvoor de door hun gevonden voorwerpen? Wanneerhet toch een authentieke steenkist/hunebedbetreft is het natuurlijk denkbaar dat er meer inde omgeving hebben gelegen, waarbij niet uitgeslotenkan worden dat zij ooit hebben geleid totde associatie met de Drentse hunebedden en deuiteindelijke naamgeving. Aangezien de naamhunnebedden op de Veluwe nog geen vaste plaatsin het Nederlands van de negentiende eeuw hadgekregen, is dit echter niet aannemelijk. Weldrazou dit volgens Pleyte dankzij de scholen echterveranderen.Een zoektocht naar de achtergronden van eenmoderne fotokopie kan soms verrassende wendingenen dwarsverbanden opleveren. Veel vragenkunnen niet worden beantwoord, maar duidelijkis dat het woord hun(n)ebed op de Veluwe totver in de negentiende eeuw gebruikt is voor grafheuvels,akkers en andere relicten, en niet (alleen)voor megalithische graven. In ieder gevallijken de Kootwijkse hunnebedden omwaldeterreintjes te zijn geweest, waarbij een functie inrelatie tot de schapenhouderij waarschijnlijk is.Literatuur– 1969: Jaarverslag Rijksdienst voor hetOudheidkundig Bodemonderzoek 1969.– Bakker, J.A. 2004: Kanttekeningen bij mijnpublicaties en enige andere zaken, Baarn.– Bakker J.A. 2010: Megalithic Research in theNetherlands, 1547-1911. From Giant’s Beds’and ‘Pillars of Hercules’to accurate investigations,Leiden.– Borman, R. 1981: Archeologie in Gelderland,Zutphen.– Brongers, J.A. 1976: Air Photography andCeltic Field Research in the Netherlands,Amersfoort, Nederlandse Oudheden 6.– Craandijk, J. 1879: Wandelingen doorNederland met pen en potlood, deel 4, Haarlem.– Crebolder, G. (red.) 2000: Kootwijk, eenparel in het zand : de geschiedenis van een Veluwsdorpje, Barneveld, Schaffelaarreeks deel 28.– Doorn, M. van & B. Paasman 1974: Eenhistorisch hoekje der Veluwe. Vier werken doorC.A.Nairac (burgemeester van Barneveld)m.m.v. H. Bouwheer (gemeentebode vanBarneveld). Barneveld, Schaffelaarreeks 1.– Heidinga, H.A. 1984: De Veluwe in de VroegeMiddeleeuwen, aspecten van de nederzettingsarcheologievan Kootwijk en zijn buren, Amsterdam.– Heidigna, H.A. 1987: Medieval Settlement andEconomy North of the Rhine. Archaeology and historyof Kootwijk and the Veluwe (the Netherlands),Assen/Maastricht (dissertatie UvA Amsterdam).– Nairac, C.A. 1878: Een oud hoekje der Veluwedoor een plattelands burgemeester. In: Een historischhoekje der Veluwe, Vier werken door C.A. Nairacm.m.v. H. Bouwheer, Barneveld, Schaffelaarreeksno. 1.– Picardt, J. 1660: Korte Beschryvinge Vaneenige Vergetene en Verborgene Antiquiteiten derProvintien en Landen Gelegen tusschen deNoord-Zee, de Yssel, Emse en Lippe. (fascimile2008 Sidestone Press).– Pleyte, W. 1877-1902: Nederlandsche Oudhedenvan de Vroegste tijden tot op Karel den Groote. Deel1 tekst, Deel II afbeeldingen, 1889 Gelderland;1899 Batavia; 1902 West-Friesland.– Verhart, L. 1995: List en bedrog: Vervalsingenin de Nederlandse archeologie, Utrecht.– Verlinde, A.D. & R.S. Hulst 2010: De grafveldenen grafvondsten op en rond de Veluwe vande Late Bronstijd tot in de Midden-IJzertijd,Amersfoort (Nederlandse ArcheologischeRapporten 39).– Wit, D. de, 1911: Kudde en herder. Vankerkelijk Kootwijks verleden en heden.Utrecht, G.J.A. Ruys, 1911.Noten1 Dit artikel had niet tot stand kunnen komen zonderde hulp van verschillende personen. Met name wilik O. Thomassen (Kootwijk) noemen die mij heeftgeholpen met zijn grote lokale kennis; L. Amkreutz(Rijksmuseum van Oudheden) voor het raadplegenvan het archief en de vondstcatalogus op zoek naaraanknopingspunten en D. Veldhuizen (gemeentearchief Barneveld) voor zijn assistentie bij dezoektocht naar de originele brief.2 In dit artikel wordt het woord hunnebeddengebruikt als het gaat om de structuren die in debrief worden bedoeld en het hedendaagse hunebedvoor de megalithische graven.3 Picardt 1659 , 44.4 Over de geschiedenis van de hunebedden is onlangseen uitgebreide studie verschenen van Bakker 2010.In noot 57 wordt met verwijzing naar Pleyte meldinggemaakt van de Kootwijkse hunnebedden.5 Jaarverslag ROB 1969, 48.6 Brongers 1976, 23 noot 39.7 Van Doorn & Paasman 1974.8 Gemeentearchief gemeente Barneveld.9 Crebolder 2000 vermeldt 1873.10 www.genlias.nl.11 Heidinga 1984, 61 onder verwijzing naar Van derAa 1845, 578.12 Crebolder 2000, 100-103.13 www.hallink-nijverdal.nl/getperson.php?personID=I1071189334&tree=214 Met dank aan L. Amkreutz (Rijksmuseum vanOudheden).15 Craandijk 1879; zie ook Borman 1981, 24 en 29-30.16 Bakker 2004, 56. Vergelijk ook Pleyte 1887, 7417 Mogelijk betreft het hier een grafveldje aan deEmmaweg, zie Verlinde & Hulst 2010. 140, III.18 Pleyte 1880-1901 , respectievelijk 68 (deel 1Gelderland 1887) en 118.19 Pleyte 1887, 74.20 Bakker 2010, 30 e.v.21 De resten van deze boerderij zijn door Heidingaopgegraven, Heidinga 1984, 57 en 1987, 59-60 en 63.22 Nairac 1878, 17 noot 1.23 Twee dichtbij gelegen boerderijen staan op eennegentiende eeuwse kaart vermeld als de Kamp(gemeentearchief Barneveld).24 Nairac 1878, 43.25 De Wit 1911, 4. 22