Rijkswaterstaat kunstwerken - vakbladvitruvius.nl

VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 30ANNE VAN BAKELKUNSTHISTORICA BIJ TAK ARCHITECTEN,DELFT EN ARNHEMINVENTARISATIE ENWAARDERING BIEDENMOGELIJKHEDEN VOORBESCHERMINGZowel op het land als in het water heeft Rijkswaterstaat zijn stempel gedrukt op de infrastructuurvan ons land. Zoals kerken en kloosters in Nederland het religieuze landschapbepalen, zo geven de technische kunstwerken van Rijkswaterstaat vorm aan de infrastructuurvan ons land. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) heeft in het verleden eenaantal van deze kunstwerken aangewezen als rijksmonument. Ook één provincie engemeenten hebben objecten van Rijkswaterstaat een monumentenstatus verschaft. Eenstatus die garant staat voor bescherming. Veel andere objecten van Rijkswaterstaat metcultuurhistorische waarde, bezitten deze protectie niet. Recentelijk heeft Rijkswaterstaatactie ondernomen om ook deze kunstwerken te inventariseren en richtlijnen op te stellenvoor het beheer en onderhoud ervan.Rijkswaterstaatkoestert zijnkunstwerken1 – DE STUW BIJAMERONGEN.DE IN VENTARISATIEBRENGT DE GROTEDIVERSITEIT VANKUNSTWERKENVAN RWS GOED INBEELD. MET DRIEIDENTIEK GEBOUWDESTUWEN BIJ DRIEL,HAGESTEIN ENAMERONGEN WORDTDE WATERVERDELINGOP DE NEDERRIJNGEREGELD. DE STUWMET VIZIERSCHUIVENBIJ AMERONGEN,GEBOUWD IN 1965,IS EEN OPVALLENDEVERSCHIJNING INHET NEDERLANDSELANDSCHAP.HArsenaal moet op ordeet rijke arsenaal aan kunstwerken datRijkswaterstaat onder zijn beheer heeft, isvan zeer uiteenlopende aard. Bruggen, viaducten,tunnels, sluizen en stuwen maar ookgemalen en vuurtorens zijn de duidelijk zichtbarewerken. Daarnaast zijn er talloze somsbijna onzichtbare objecten als sifons, duikers,hevels, onderdoorgangen en coupures inbeheer. Ook deze zijn, ondanks het vaak weinigspectaculaire uiterlijk, mede bepalend vooreen goede regulering van de waterhuishoudingen de verkeersstromen. 175 objecten hebbenvanwege hun cultuurhistorische waarde de statusvan monument. Deze status is door het rijkvastgesteld of door provinciale of gemeentelijkeoverheden toegewezen.Voor objecten met een wettelijk beschermdeof (potentiële) cultuurhistorische waarde be -schikte Rijkswaterstaat niet over een centraaltoegankelijk en landelijk dekkend overzicht.Ook was er geen uniforme en kostenefficiëntewerkwijze ten aanzien van het beheer enonderhoud met betrekking tot de cultuur -historische waarde. Omdat onbekend was ofeen object al dan niet van cultuurhistorischbelang is, moest op het moment van onderhoudof verandering dit alsnog nagegaanworden. Een zoektocht naar informatie enonderbouwing resulteerde veelvuldig in een adhoc oplossing. Om deze versnipperde aanpakte bestrijden heeft Rijkswaterstaat het projectCultuur historische Inventarisatie en Waar -

VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 2011 32b het uitwerken van richtlijnen om in beheeren onderhoud verantwoord om te gaan metobjecten met een cultuurhistorische waarde.De concept visie wordt onderschreven door deRijksadviseurs voor de Infrastructuur, hetCultureel Erfgoed en het Landschap maarmoet intern nog door Rijkwaterstaat wordengoedgekeurd.De preselectie, objecten meteen kleurtjeDe Multi Criteria Analyse heeft alle geïnventariseerdeobjecten van een objectieve enbenoembare waardering voorzien. Hierdoorontstond de mogelijkheid tot het onderlingvergelijken van de cultuurhistorische waardevan de kunstwerken. Zoals in de visie verwoord,is een van de punten het aanschouwelijkmaken van de geschiedenis van Rijks -waterstaat. De diversiteit van de objecten istekenend voor het verleden van de dienst. Depreselectie dient daarom een goed overzicht tegeven van kunstwerken met een hoge cultuurhistorischewaarde die een representatief beeldgeven van de geschiedenis van Rijkswaterstaat.Alle geïnventariseerde objecten zijn daartoe,naar de mate van hun cultuurhistorische waarde,verdeeld over een viertal lijsten. Omwillevan een gemakkelijke en snelle herkenning isaan deze lijsten een kleur toegekend. Wekennen aldus een rode, oranje, gele en eengroene lijst.De rode lijst bevat alle wettelijk vastgesteldemonumenten in beheer van Rijkswaterstaat.Op deze lijst staan: 155 rijksmonumenten, 1provinciaal en 19 gemeentelijke monumenten.Op de oranje lijst staan kunstwerken vanRijkswaterstaat met een hoge cultuurhistorischewaarde zonder een wettelijke bescherming.Per categorie (= hoofdgroep) zijn dedrie hoogst scorende objecten geselecteerdvoor deze lijst. Daarnaast zijn objecten bijgevoegdmet een score boven een bepaaldedrempel waarde. Verder bevat de lijst objectendie niet voldoen aan de genoemde criteriamaar onderdeel uitmaken van een traject, complexof tracé dat een stuk geschiedenis representeert.Hoewel op de kunstwerken van deoranje lijst geen wettelijke bescherming rust,wil Rijkswaterstaat wel zorgvuldig met dezeobjecten omgaan. Hoe Rijkswaterstaat hierinvulling aan kan geven, wordt momenteelonderzocht in het vierde deel van het CIWWproject door de combinatie Tauw B.V. en TAKarchitecten.De objecten op de gele lijst bezitten geenbovengemiddelde cultuurhistorische waarde.Ze horen echter bij een tracé, complex of trajectdat wel waardevolle elementen bezit. Omdateen dergelijke combinatie niet op zichzelfstaat, dient er bij het beheer en onderhoud vaneen van deze objecten, rekening te wordengehouden met het effect op de andere bouwwerken.De groene lijst bevat objecten waarbijde cultuurhistorische waarde geen rol speelt.De preselectie voor de rode lijst is meteen eendefinitieve selectie. De omgang met dezebouwwerken is immers geregeld via de Monu -mentenwet 1988. De preselectie voor de oranjelijst zal na afronding van het vierde deel vanhet CIWW project door Rijkswaterstaat wordenomgezet in een definitieve selectie. Deeventuele extra kosten die voortvloeien uit eenbeheer en onderhoud van deze objecten metrespect voor hun cultuurhistorische waarde,worden meegenomen in de uiteindelijkebesluitvorming.Visualisatie langs lijnenvan de geschiedenisDe technische kunstwerken van Rijks water -staat tonen de geschiedenis van de in fra -structuur van ons land. De grote infrastructureleprojecten als de afsluiting van de Zuider -zee en de Deltawerken zijn de mijlpalen diehet best bekend zijn. De geschiedenis van detechniek is echter niet alleen af te lezen aan detechnische hoogst staande objecten. Ookgewone bruggen en viaducten geven door degebruikte materialen en de toegepaste tech -nieken de toenmalige stand van de techniekaan. Misschien minder spectaculair maarbeslist historisch interessant zijn sommigetracés 3 , complexen 4 (fig. 5 en 6) en beeldbepalendereeksen 5 .Zo is bijvoorbeeld het tracé van de Twentekanaleninteressant vanwege de samenhangmet de ontwikkeling in de (textiel)industrie ende werkeloosheid in de crisisjaren. De aanlegvan de kanalen diende het transport van5 – OVERZICHT KNOOPPUNT IJSSELMONDE:ONDERDOORGANGVIADUCT6 – HET VERKEERSPLEIN IJSSELMONDE,AANGELEGD IN 1964, IS EEN COMPLEXWAARBIJ LANGZAAM- EN SNELVERKEERVAN EN NAAR DE VAN BRIENENOORDBRUGWORDEN GELEID. FLY-OVERS, ONDERDOOR-GANGEN,VIADUCTEN EN OP- EN AFRITTENCIRKELEN GRACIEUS ONDER EN OVERELKAAR HEEN.

33 VITRUVIUS NUMMER 14 JANUARI 20117 – EEN DEEL VAN HET TRACÉ VAN DE TWENTEKANALEN. MET CODERINGENZIJN DE GEÏNVENTARISEERDE OBJECTEN OP (DEEL)KAARTEN AANGEGEVEN.8 – SLUISCOMPLEX DELDEN. EEN VAN DEOBJECTEN AAN HET TWENTEKANAAL IS HETSLUISCOMPLEX DELDEN. HET COMPLEXBEVAT NAAST DE SLUIS EEN GEMAAL ENEEN BRUG. DE DIENSTWONINGEN DIE OOKBIJ HET COMPLEX HOREN, ZIJN NIET MEERIN BEHEER BIJ RWS. VOOR EEN SLUIS METHEFDEUREN IS HET BIJZONDER DAT DEBEIDE HEFTORENS NIET MET ELKAARVERBONDEN ZIJN.grondstoffen en steenkolen naar het Twentseindustriegebied te verbeteren. Het grootstedeel van de kanalen is als werkverschaffingsprojectaangelegd tussen 1930 en 1938. Binnendezelfde periode is het kanaal voorzien vandrie sluizen en vijfentwintig verkeersbruggen.De sluizen (ontwerp van architect DirkRoosenburg) en bruggen hebben zowel eenfunctionele als visuele samenhang. Het grootstedeel van de bruggen is uitgevoerd als be -tonnen boogbrug, een viertal is uitgevoerd instaal.Op 10 mei 1940 heeft de Nederlandse genievanwege de Duitse inval ongeveer de helft vande bruggen opgeblazen, de andere helft bleefintact en viel in Duitse handen. Om de Gealli -eerden tot staan te brengen zijn aan het eindvan de oorlog alsnog alle bruggen over deTwentekanalen door de Duitsers opge blazen.Om de militaire transporten veilig te stellenzijn tijdelijke bruggen over de Twentekanalenaangelegd. De tijdelijkheid van de CallenderHamiltonbrug bij de Ehze, de Ehzherbrug,duurt tot nu toe voort. Na de oorlog zijn devernielde bruggen herbouwd; de meeste inbeton, enkele in staal en vaak in een iets afwijkendevorm. Elk object is daarmee een deelvan de geschiedenis en houdt een stukje historielevend. Wat behouden en gekoesterd moetworden, is ‘het verhaal’ dat de objecten metelkaar vertellen (fig. 7, 8 en 9).Beheer en onderhoudWanneer de definitieve selectie bepaald is,zullen medewerkers van Rijkswaterstaat diehet beheer en het onderhoud van deze kunstwerkenonder zich hebben, moeten weten hoedaar mee om te gaan. Daartoe worden in hetlopende vierde deel van het CIWW projectrichtlijnen opgesteld voor het beheer enonderhoud van de geselecteerde cultuurhistorischeobjecten. In de visie is reeds aangegevenin welke richting gedacht kan worden. Eenhelder afwegingskader dient aan beheer enonderhoud een handvat te geven. Een handvatdat nodig is om, bij zich wijzigende situatiesvan objecten, op een zorgvuldige wijze om tekunnen gaan met de eventueel aanwezige cultuurhistorischewaarde. Beheer en onderhoudmoeten uiteindelijk bewerkstelligen dat degeschiedenis en de schoonheid van het cultureleinfrastructurele erfgoed bewaard blijft.Extra aandacht en zorg voor de objecten meteen hoge cultuurhistorische waarde werktdoor in de kosten voor hun beheer en onderhoud.Daarom is het noodzakelijk dat voordatRijkswaterstaat een besluit kan nemen over depreselectie van de kunstwerken op de oranjelijst, bekend is welke (meer)kosten een enander met zich meebrengt. In het vierde deelvan het CIWW project dient ook achterhaaldte worden wat de financiële consequenties zijnvoor het beheer en onderhoud van de geselecteerdecultuurhistorische objecten. Het rekenwerkom een antwoord op deze vraag te kunnengeven, heeft recentelijk een aanvang genomen.Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerkingmet Tauw B.V., TAK architecten en Rijks -waterstaat Dienst Verkeer en Scheepvaart enRijkswaterstaat Waterdienst.9 – DE COTTWICHERBRUG. NA HET GRAVENVAN DE TWENTEKANALEN ZIJN TUSSEN1930-1937 VIJFENTWINTIG VERKEERSBRUG-GEN AANGELEGD. KENMERKEND VOOR DECOTTWICHERBRUG IS HET RUITVORMIGEBOVENWINDVERBAND.Noten1Het rapport van Adviesbureau Cuijpers verscheenin juni 2007 onder de naam Kunst werken vanWaterstaat. Naar een cultuur historische Inven -tarisatie en Waardering van Waterschapsobjecten.2Multi criteria analyse is een wetenschappe lijkeanalysemethode om tussen verschillende discretealternatieven een rationele keuze te maken.3Onder een tracé wordt een groep van kunstwerkenverstaan met een functionele en /ofvisuele samenhang.4Het woord ‘complex’ wordt gebruikt wanneergroepen kunstwerken binnen zichtafstand vanelkaar gelegen zijn.5We spreken van beeldbepalende reeksen alshet gaat om groepen kunstwerken met eenvisuele overeenkomst.