23 augustus 2005: NRC-Handelsblad meldt op de ... - Kabk

De paviljoens van de Biënnale &tentoonstellingspraktijk anno 2005(incl. postscriptum 2009)1. Paviljoens in het nieuws23 augustus 20051 september 20054 september 200512 september 2005Een wereldwijde expositiecultuur2. De Biënnale tussen 1895 en 1940Nationale identiteitWereldtentoonstellingen en landschapsparkenSchaalvergroting en propaganda3. De Biënnale na 1945ModernismeCuratortentoonstellingenWeg met de paviljoens!Leve de paviljoens!4. Besluit5. Verder lezen6. Postscriptum: tendensen op de Biënnale van 20091

1. Paviljoens in het nieuws23 augustus 2005NRC-HANDELSBLAD meldt op de voorpagina met eenzeskoloms brede foto dat in de Vinexlocatie LeidscheRijn een tentoonstellingspaviljoen gereed is gekomen,ontworpen door de Nederlands-Surinaamsekunstenaar Stanley Brouwn. Het gebouw is gebaseerdop het beroemde persoonlijke maatsysteem van dekunstenaar, die alle maten in tijd en ruimte aan demaat van zijn eigen lichaam relateert.1 september 2005DE KONINKLIJKE ACADEMIE in Den Haag begint met de uitvoering van een nieuw plan voorexposities en presentaties in het curriculum van de deeltijdopleiding Beeldende Kunst.Onderdeel van het plan is de bouw van een tijdelijk expositiepaviljoen op één van debinnenplaatsen van de academie door studenten uit het 4 e jaar. Het paviljoen zal gaanworden gebruikt voor oefententoonstellingen van eindexamenkandidaten van dedeeltijdopleiding.4 september 2005HET ANP meldt dat het Nederlands paviljoen, gebouwd voor deWereldtentoonstelling 2000 in Hannover, ontworpen door hetgerenommeerde architectenbureau MRVDV, in deplorabele staatte koop staat. Het Nederlands paviljoen was de publiekstrekker inHannover. Het gevaarte is 40 meter hoog en bestaat uit vijf'leeflagen' die de diverse landschappen van Nederlandsymboliseren. Op de derde verdieping was onder meer een bosaangelegd.12 september 2005STUDENTEN VAN DE KONINKLIJKE ACADEMIE reizen af naar Venetië, om daar de 51 steBiënnale te bezoeken, de grote tweejaarlijkse tentoonstelling van actuele kunst. DeBiënnale van Venetië is bekend om haar grote verzameling tentoonstellingspaviljoens.2

Wereldtentoonstellingen en landschapsparkenDe Biënnale, als poging om in kort bestek een overzicht te geven van kunst uit allerleilanden, maakt deel uit van een veel groter fenomeen uit 19 e eeuw: dewereldtentoonstelling. Op verschillende plaatsen in Europa werden sinds de tweede helftvan de 19 e eeuw landententoonstellingen gehouden, waarvoor hele parken werdenaangelegd, en die vol werden gebouwd met nationale paviljoens. Die hadden vaakexcentrieke vormen, omdat er de nieuwste technologische hoogstandjes in werdenvertoond. De Eiffeltoren in Parijs is er een overbekend voorbeeld van.Wereldtentoonstellingen waren gedacht als een soort atlas, waar je doorheen konslenteren, zonder dat je zelf de deelnemende landen hoefde te bezoeken.Villa Adriana, Tivoli, 2 e eeuwHet idee voor zo’n park, waar je inminiatuur de hele wereld, of de helegeschiedenis, of desnoods je eigenleven een plek gaf, had overigens aleen veel langere voorgeschiedenis, dievolgens sommigen al dateert uit deOudheid. Zo legde de Romeinse keizerHadrianus bij zijn paleis in Tivoli eenpersoonlijke herdenkingstuin aan,waarin hij gebouwen liet bouwen diehem herinnerden aan zijn vele reizen.In die tuin kon hij ongestoordrondwandelen, op gedachten wordengebracht door de bouwsels, en zichelders op de wereld wanen.Het concept van de herinneringstuin kreeg in de 18 eeeuw een nieuwe impuls onder invloed van contacten methet Verre Oosten. Geïnspireerd door verhalen overChinese tuinen, lieten adellijke grootgrondbezittersgrillige landschapstuinen aanleggen rond hun paleizen,waarin op onverwachte plekken architectonischeblikvangers werden gebouwd: niet alleen degebruikelijke classicistische tempeltjes, maar ookOosterse pagodes en namaakruïnes. EerbiedwaardigeGrieks-Romeinse architectuur werd afgewisseld metallerlei exotische bouwwerken.Chinese tuin in Zürich, 19 e eewIn de Giardini in Venetië zie je die traditie terug. Aande ene kant zijn er veel classicistische paviljoens, metzuilen, kroonlijsten en tympanen. Ze weerspiegelen deoude Renaissancegedachte, dat de kunsten zichmoeten meten met de klassieken. Daarnaast zijn erexotische paviljoens, die het eigen, nationale karakterbenadrukken van het land dat ze representeren.Het classicistische Franse paviljoen in Venetië (1912)4

Veel van die exotische paviljoens zijn alweer verdwenen, maar een glimp ervan is nog tezien in het Hongaarse paviljoen, dat met zijn gouden mozaïeken de 19 e eeuwse visie op deHongaarse nationaliteit uitdrukt.Hoewel in de loop van de 20 ste eeuw hetBiënnalepark bezaaid is geraakt met steedsnieuwe paviljoens, is de werking van het parknog altijd indrukwekkend: net als KeizerHadrianus kun je er uren ronddwalen, opgedachten worden gebracht en tot rustkomen, temidden van lommerrijkeboompartijen, afgewisseld met klassieke enexotische bouwwerken, vol met kunst.Het Hongaarse paviljoen in nationale stijl (1909)Schaalvergroting en propagandaDe Biënnale groeide per editie verder uit. Paviljoens werden bijgebouwd en somsafgebroken om plaats te maken voor grotere en eigentijdsere bouwwerken. Onder hetbewind van Mussolini werd de organisatie van de Biënnale een staatsaangelegenheid, waarvoorheen de stad Venetië de organisatie droeg. In 1934 bezocht Hitler de Biënnale, envoor die gelegenheid werd het Duitse paviljoen herbouwd tot een paviljoen in de Nazistijl,vergelijkbaar met de nieuwbouwprojecten van Albert Speer in Berlijn. Hetpaviljoen, dat er vandaag de dag nog min of meer hetzelfde bijstaat als in de jaren ’30,heeft een klassieke zuilenportico, waarachter hoge kale zalen schuilgaan, die je alsindividu een gevoel van kleinheid geven.Ook het Italiaanse paviljoen werd herbouwd, naar de smaak van Mussolini. De Duce liet in1938 een museumachtiggebouw neerzetten aande kop van de hoofdas inhet park. Het vormt nogsteeds het centrum vande Biënnale, entegenwoordig worden erelke twee jaar grotethematentoonstellingenin gehouden.De omvang en dedominante plaatsing vanhet Italiaanse paviljoenin het park benadrukkentot op heden weinigsubtiel dat Italië hetgastland is van deBiënnale.Het fascistisch geïnspireerde Italiaanse paviljoen (1938)5

In de Interbellumperiode en de eerste jaren na de Tweede Wereld Oorlog werden in delandenpaviljoens meestal retrospectieve tentoonstellingen georganiseerd van lang enbreed gevestigde kunstenaars. De nadruk lag op het genie van de kunstenaar en diensgenialiteit straalde af op het land dat hem uitzond.Persoonsverheerlijking en nationale propaganda gaan hand in hand binnen de formule vande Biënnale. Ook nu betekent het nog veel voor je reputatie als kunstenaar wanneer jouwwerk wordt ingezonden naar de Biënnale. Als deelnemer ding je bovendien mee naar éénvan de Gouden Leeuwen, die als bekroning worden uitgedeeld op de tentoonstelling voorde beste inzending in diverse categorieën – hét toegangskaartje tot het Walhalla van dekunstgeschiedenis.De schaalvergroting gaat nog steeds door. De 50 ste Biënnale in 2003 was de grootsteeditie in de meer dan 100-jarige geschiedenis, en de 51 ste in 2005 is minstens zoomvangrijk. Niet minder dan 55 landen doen mee. De Giardini zijn veel te klein gewordenom al die tentoonstellingen te huisvesten, vandaar dat nu bijna in de hele stad gebouwenzijn ingericht als tijdelijk tentoonstellingspaviljoen. Het is moeilijk geworden om alles tezien, en wie alles ziet riskeert een overdosis beeldende kunst.3. De Biënnale na 1945ModernismeHet einde van de Tweede Wereldoorlog betekende voor de Biënnale het einde van declassicistische en nationalistische paviljoens. Net als elders ging ook in Venetië hetmodernisme, met zijn internationalistische inslag domineren. Nieuwe paviljoens kregeneen radicaal ander aanzien, met als lichtend voorbeeld de tentoonstellingsarchitectuurvan de Duitse architect Ludwig Mies van der Rohe. Die vestigde al in 1929 de standaardvoor de naoorlogse paviljoens met zijn ontwerp voor het Duitse paviljoen op deWereldtentoonstelling inBarcelona. In hetpaviljoen culmineren dedenkbeelden van pioniersals Theo van Doesburgen De Stijlgroep. Binnenen buiten zijn relatievebegrippen geworden, ener is een overvloed aanlicht, lucht en ruimte. Erwordt niets meerverdoezeld: de kalestructuur van hetgebouw wordt fiergetoond engeësthetiseerd.Duits Paviljoen van Ludwig Mies van der Rohe in Barcelona (1929)In 1954 werd het oude Nederlandse paviljoen, een classicistische tempel, gesloopt envervangen door een verfijnd modernistisch gebouw van glas en beton, ontworpen door6

Gerrit Rietveld. Landen als Noorwegen, Zwitserland en Brazilië volgden met al evenmodernistisch getoonzette paviljoens.Het universele tentoonstellingsmodel van het modernistische paviljoen werd de ‘whitebox’, de spierwitte kunstzaal, waarin de kunstwerken volstrekt autonoom kunnenverschijnen, zonder hinderlijke ruis van de omgeving, zonder bijbetekenissen. Wittedozen zijn tot op heden een geliefde expositievorm, al is het concept enigszins aanerosie onderhevig, zoals op de volgende bladzijden zal blijken.6. CuratortentoonstellingenHalverwege de jaren ’60 ontstond grote commotie op de Biënnale, nadat het werk van deAmerikaanse popart kunstenaar Robert Rauschenberg was bekroond met de GoudenLeeuw. Critici vreesden dat Amerika sluipenderwijs de cultuur van Europa koloniseerde,anderzijds kreeg men steeds meer genoeg van de persoonsverheerlijking die gepaardging met het uitreiken van de prijzen. Geleidelijk aan werden strategieën ontwikkeld omvoorbij te geraken aan de traditionele opzet van de Biënnale.Een oplossing was het organiseren vanthematentoonstellingen, die niet zozeer ééngevestigde kunstenaar belichtten, maar actueletendensen in kaart brachten. Hiertoe ging menover tot de aanstelling van wisselende artistiekdirecteuren, curatoren, een methodiek die nogsteeds succesvol voortbestaat. Het leidde totopzienbarende edities, zoals in 1974, toen dehele Biënnale gewijd was aan het land Chili, alsprotest tegen de recente militaire coup vanGeneraal Pinochet. Ook werden een tijd langgeen prijzen meer uitgereikt; na 1986 is dietraditie weer toch maar weer in ere hersteld.De curatoren van de 51 ste Biënnale:de Spaanse Maria de Corral en Rosa MartinezVanaf de jaren ’70 worden in het grote Italiaanse paviljoen omvangrijke presentatiesgeprogrammeerd, maar al met al is die plek toch niet voldoende gebleken om ruimte tebieden aan de vaak ambitieuze, thematische curatorententoonstellingen. Nasatelliettentoonstellingen op allerleiplekken in de stad kan de Biënnalesinds enkele jaren permanentbeschikken over de oudewapendepots van Venetië, hetArsenale. In dit gigantische complexworden nu tweejaarlijksgrootschaligecuratortentoonstellingen gehouden,die de landententoonstelling in deGiardini naar het tweede planhebben verdrongen.Oud depot op het terrrein van het Arsenale als nieuw paviljoentje7

van alpenland Oostenrijk, waar HansSchabus het eigenlijke paviljoen heeftlaten verdwijnen in een miniatuurgebergte.Een ironische echo van deeerste paviljoens waar zo graag de‘nationale identiteit’ van een land werdtentoongespreid.Het Oostenrijks paviljoen in 2005Een andere reden om te terug te keren naar de paviljoens, is dat veel site specific arttot verdriet van de kunstenaars niet wordt opgemerkt door het publiek, waardoor hetzijn doel gemakkelijk voorbij schiet. De traditionele lijst van museum of paviljoen maaktzulke kunstwerken alsnog op een simpele manier zichtbaar.Er zijn nog meer redenen waarom de paviljoens opnieuw aantrekkelijk lijken te zijngeworden. Zo is er een hernieuwde waardering voor ambachtelijkheid in de kunstwaarneembaar. Klassieke media zoals schilderkunst en sculptuur beleven een revival, ende oude paviljoens blijken nog altijd zeer geschikt voor presentatie daarvan. Maar ookeen nieuw medium als video blijkt goed te passen in de oude architectuur. HetNederlandse paviljoen werd in 2005 door Jeroen de Rijke en Willem de Rooijomgetoverd tot een verrassend adequate filmzaal.En een laatste factor die heeft geleid tot een herwaardering van de paviljoens is eentendens die zichtbaar is geworden sinds de laatste Documenta in Kassel: veelhedendaagse kunstenaars definiëren hun werk als het doen van persoonlijke ingrepen inde politieke of sociale realiteit. Dit kan bestaan uit het uitvoeren vanhuisvestingsprojecten in sloppenwijken of uit het organiseren van debatten. In allegevallen is het noodzakelijk om de interventies te documenteren, reden waaromtegenwoordig veel kunsttentoonstellingen bestaan uit de presentatie van documenten, inplaats van autonome kunstwerken. De paviljoens blijken prima geschikt om zulkedocumentatie-presentaties tehuisvesten. Voorbeeld bij uitstek vandeze trend is het Spaanse paviljoen,waar kunstenaar Muntadas eendocumentair project presenteert waarinhij probeert de codes bloot te leggendie de interpretatie van kunst op deBiënnale bepalen. Dat klinkt ingewikkeld,en dat is het ook, maar de presentatie ishelder, al lijkt hij in niets meer op detraditioneleschilderijententoonstellingen waarmeede Biënnale ooit van start ging.Documentaire presentatie van Muntadas in het Spaanse paviljoen9

4. BesluitDe hedendaagse tentoonstellingspraktijk op de Biënnale van Venetië is bepaald door velefactoren: nationalisme, wereldtentoonstellingen, persoonsverheerlijking,landschapsparken, modernisme, curatoren, afkeer van traditie, opportuun gebruik vantraditionele faciliteiten, enzovoort enzovoort. Als je er goed naar kijkt is het eenfascinerend complexe wereld, met een eigen dynamiek die nooit stagneert. Steeds weernieuwe oplossingen worden gevonden voor steeds weer nieuwe problemen. Hoe hetpaviljoen van de toekomst eruit zal zien, ligt mede in de handen van de studenten van deKABK.De Biënnale duurt nog tot 6 november 20055. Verder lezenDe officiële website van de Biënnale biedt veel informatie over de geschiedenis van hetevenement: http://www.labiennale.org/en/. Daarnaast zijn er de gebruikelijke beknoptegidsen (dit jaar te koop voor € 7,50) en de uitvoerige catalogi (dit jaar driedelig, € 70,-).Een goede introductie in de architectuurgeschiedenis van de 20 ste eeuw:Charles Jencks, Modern Movements in Architecture, Doubleday, NY 1972 and PenguinBooks, London 1973Over de verbeelding van de wereld in tuinen:Lily van Ginneken (red), Follies? De zin van nutteloze bouwsels in geordende natuur,Openbaar Kunstbezit, Kunstschrift 1988/4Een interessant artikel over de hedendaagse vlucht uit de musea op internet:Jeroen Boomgaard, Het podium van de betrokkenheid,http://www.debalie.nl/artikel.jsp?podiumid=salon&articleid=14755© Onno Schilstra 200510

Postscriptum: tendensen op de Biënnale 2009In de vier jaar sinds ik de voorgaande tekst schreef, heeft de kunst zich verderontwikkeld en dat is natuurlijk ook zichtbaar op de Biënnale van 2009.Allereerst is de schaalvergroting doorgegaan: meer landen dan ooit nemen deel aande Biënnale, waardoor de drie à vier dagen die je voorheen nodig had om alles tekunnen zien, niet langer toereikend zijn. De Biënnale vindt door de hele stad plaats,zelfs zijn er projecten te zien op nabijgelegen eilanden zoals Murano en Torcello.Het Italiaanse paviljoen in de Giardini is omgedoopt in Palazzo delle Esposizioni. Hetzal ook buiten de Biënnale om toegankelijk worden gemaakt, waar het tot nu toetussentijds gesloten was.Nieuwe media en internettechnologie zijn niet langer experimenteel, ze zijndoorgedrongen tot in de haarvaten van de Biënnale, gewoon geworden en daardoorminder nadrukkelijk aanwezig. Fotografie, video en schilderkunst zijn dit jaarrelatief ondervertegenwoordigd in de tentoonstellingen. Daartegenover staat eenflink aantal installaties van grote omvang, met als hoogtepunt het project From theFeet tot the Brain van Jan Fabre in het Arsenale.In de monumentale installatiekunst wordt een nieuwe tendens zichtbaar: eengroeiende behoefte aan dramatiek en theatraliteit. Neutrale white cubetentoonstellingenworden steeds meer afgewisseld door presentaties in pikdonkere,zwartgeverfde ruimten, black boxes, waar felle spots de kunstwerken in eendramatisch licht stellen. De theatrale trend verhoudt zich uitstekend met het decordat Venetië zelf biedt – immers een bijna onwerkelijk podium, vol exhuberantekerken en paleizen. Die worden dan ook dankbaar gebruikt door detentoonstellingsmakers.Die tentoonstellingsmakers zelf zijn niet langer slechts dienstbaar aan dekunstenaar. Ze stellen bij voorkeur zichzelf centraal. Nog nooit werd er inpubliciteitsmateriaal, affiches en geveldoeken zoveel nadruk gelegd op de namen vande curatoren van de diverse nationale bijdragen. Het begrip curator is, gezien dehelaas ook forse hoeveelheid middelmatige kunst die her en der vertoond wordt,intussen behoorlijk aan inflatie onderhevig.Afgaand op verslagen in kranten, tijdschriften en weblogs leidt de enormehoeveelheid kunst die dit jaar te zien is bij veel bezoekers tot indigestie enoververzadiging. Want behalve de ‘echte’ tentoonstellingen van de Biënnale, spelenook andere plaatselijke instituten in op het feit dat er veel liefhebbers vancontemporaine kunst in de stad zijn. Vandaar dat er ook interessante exposities tezien zijn in Palazzo Grassi en de satelliet daarvan, het grote nieuwe museum op dePunta della Dogana; rondom de San Giorgio Maggiore (de kerk op het eiland aan de11

overkant van het San Marco Plein); in de Venetiaanse dépendance van het GuggenheimMuseum; het Museo Fortuny, enzovoort enzovoort.Juist door de verspreiding over de hele stad komt die stad zelf ook weer sterk inbeeld, waardoor de behoefte eens te meer groeit om meer van de oude kunst enarchitectuur, die hier zo overvloedig aanwezig is, te gaan bekijken. Maar er is eeneind aan wat een gewone sterveling in een paar dagen aankan.Het valt daarom te voorzien, dat er in de komende jaren door de organisatie van deBiënnale geprobeerd zal worden de wildgroei in te tomen. Hoe, dat is op dit momentde vraag.Onno SchilstraSeptember 200912