Vroeg zeventiende-eeuws figuratief stucwerk in Kasteel Wolfrath

VITRUVIUS NUMMER 11 APRIL 201046DRS DON RACKHAMKUNSTHISTORICUS, PARTNER INRES NOVA, AUTEUR VAN HET CULTUUR-,BOUW- EN KUNSTHISTORISCHONDERZOEK NAAR KASTEEL WOLFRATHEENCONTRAREFORMATORISCHEBOODSCHAP:1 – DE ZUIDOOST WAND VAN HET KABINET MET DE MEDAILLONS VAN HIERONYMUS EN AUGUSTINUS.In het Limburgse Holtum ligt het in oorsprongvijftiende-eeuwse Kasteel Wolfrath.Gedurende zijn lange geschiedenis is hetkasteel meerdere malen uitgebreid en verbouwd.De meest ingrijpende bouwfase vondplaats omstreeks 1627-1634. 1 De toenmaligekasteelheer, Philips Hendrik Bentinck (overledenin 1653) transformeerde het laat-middeleeuwsekasteel tot een prestigieuze residentie.Één van de meest bijzondere onderdelen vanhet kasteel bevindt zich in een klein, naast degrote zaal gesitueerd, vertrek. Als apotheoseop de verbouwing heeft Bentinck hier een rariteitenkabinetof Kunstkammer aangelegd,waarin hij de wonderen van de wereld aan demens ten toon wilde stellen. Een belangrijkonderdeel van dit kabinet vormt een viertalstucmedaillons met daarin afgebeeld deLatijnse kerkvaders. De inhoud van hetkabinet is al lang verdwenen. Het stucwerk isechter gaaf behouden en is wat betreft datering,iconografie en uitvoering uniek inNederland. Het kent tot ver buiten de grenzenzijns gelijke niet. 2Stucwerk van internationale allureKasteel Wolfrath vertelt zowel aan de buitenzijdeals in het interieur een verhaal van veleeeuwen ontwikkelingen, van het persoonlijkestempel dat door diverse kasteelheren op hetcomplex werd gedrukt. Het stucwerk dat in1627 in opdracht van Philips Hendrik Ben -tinck werd gerealiseerd, vormt één van demeest tot de verbeelding sprekende uitingenvan een persoonlijke boodschap. Drie wandenvan een klein vertrek (5,00 x 4,30 x 3,60) naastde grote zaal zijn voorzien van rijk uitgevoerdestucreliëfs. In totaal zijn er vier medaillons,SamenvattingIn 2006 heeft Res nova een uitvoerig cultuur-, bouw- en kunsthistorisch onderzoek opgesteldnaar het in het Limburgse Holtum gelegen Kasteel Wolfrath. Één van de meest opzienbarendeontdekkingen was de aanwezigheid van vroeg-zeventiende-eeuws figuratief stucwerk.In het onderzoek wordt aandacht besteed aan de vraag wie opdrachtgever was van ditunieke kunstwerk, waardoor hij was geïnspireerd en wat het achterliggende verhaal was.Het onder havige artikel vormt een samenvatting van het hoofdstuk uit het voornoemdeonderzoek dat aan het zeventiende-eeuws stucwerk is gewijd. Voor het volledige rapportwordt verwezen naar www.res-nova.nl.met daarin afgebeeld de vier Latijnse kerkvaders:Ambrosius, Gregorius, Hiëronymus enAugus tinus, gekleed in hun bisschoppelijke ofpauselijke gewaden, zijn al schrijvend oflezend voorgesteld. Rond de kerkvaders zijnaan hen toe te schrijven attributen geplaatst enlegenden uitgebeeld. Ieder medaillon isomringd met krullende staketsels, bladwerk,grotesken, (blad)maskers en engelen. 3 Bovende deur van het kabinet die toegang geeft totde binnenhof staat in een gepleisterd fries deLatijnse tekst ‘salvs exevntibus’, oftewel ‘heilaan degene die naar buiten gaat’.Het stucwerk van Kasteel Wolfrath heeft eenvoor die tijd uitzonderlijk verfijnde uitstraling.De wijze waarop de figuren zijn weergegeven,de rimpels in de huid, de natuurlijkehoudingen en de kledij met zware plooien,tonen het werk van een meester. Ook demanier waarop diepte is gecreëerd door hetgebruik van perspectief en door te spelen metbas-reliëf en haut-reliëf is van hoogwaardigekwaliteit. Op verschillende plaatsen heeft destucmeester gespeeld met perspectief door‘bedriegertjes’ toe te passen. Dit trompe-d’oeilis onder andere zichtbaar bij Gregorius, waarde bisschopsstaf de ovale omlijsting doorsnijdt.Een andere bijzonderheid vormt hetgebruik van echte schelpen, die op verschillendeplaatsen zowel binnen als rond de medail-

VITRUVIUS NUMMER 11 APRIL 2010 48Beieren tijdens zijn jeugd op het gebied van dekunsten opdeed, speelde een belangrijke rol inzijn latere leven. Ferdinand bekleedde zijn bisschoppelijkefuncties tijdens de reformatie.Nadat het katholieke geloof door het protestantismeeen aantal pijnlijke nederlagen hadgeleden en in grote delen van Europa werdonderdrukt, was de katholieke kerk weerbaarderdan ooit. Tijdens deze jaren profileerdeFerdinand zich als een waar contrareformist.Hij is de geschiedenis ingegaan als degene dievan de katholieke organisatie weer een sterkespeler wist te maken in het door de protestantengedomineerde Duitsland. Kunst speeldetijdens de contrareformatie vanwege haardidactische kwaliteiten een belangrijke rol bijhet verkondigen van het katholieke geloof:kunst was essentieel om een zo breed mogelijk5 – HET MEDAILLONVAN AMBROSIUS,AANGEBRACHTOP DE ACHTERZIJDEVAN DE SCHOUW -BOEZEM EN SCHOUW-WELFSEL VAN DESTOOKPLAATS INDE GROTE ZAAL.6 – DETAIL VANHET MEDAILLONVAN AMBROSIUS. HETSTUCRELIËF WORDTGEKARAKTERISEERDDOOR EEN UITERSTFIJNE TOETS.DEZE IS ZELFS NOGHERKENBAARONDANKS DE VELELAGEN VERF DIE INDE LOOP DER JARENIS AANGEBRACHT.7 – DETAIL VANEEN VAN DEENGELEN BOVENHET MEDAILLONVAN AMBROSIUS.IN ZIJN HANDHOUDT HIJ EENECHTE SCHELPVAST.publiek te bereiken. Het werd ingezet om deaanschouwer te instrueren, te ontroeren en teovertuigen. Door zijn jeugd aan het paleis teMünchen wist Ferdinand van Beieren als geenander hoe kunst kon worden aangewend in destrijd tegen het protestantisme.Philips Hendrik Bentinck bevond zich in hetcentrum van dit sterk contrareformatorischemilieu. Door zijn functie als kamerheer vanFerdinand van Beieren (Wittelsbach) is hethoogstwaarschijnlijk dat hij de pracht vanonder andere het aartsbisschoppelijk paleis teKeulen, het bisschoppelijk paleis te Luik en deresidentie Wittelsbach te München heeft kunnenervaren. 5 Philips Hendrik moet op dehoogte zijn geweest van de ideologieën van decontrareformatie en de wijze waarop kunstdaar een rol in speelde. De aanleg van een rariteitenkabinetbij Kasteel Wolfrath moet danook in de context van zijn ervaringen aan hethof van Ferdinand van Beieren worden gezien.Bentinck probeerde zich als het ware te spiegelenaan zijn heer. Het plaatsen van een rariteitenkabinetin zijn eigen onderkomen is danook met enige zekerheid te beschouwen als eenantwoord op de Kunstkammer van de familieWittelsbach op kleine schaal.Een contrareformatorische boodschapHet concept van het rariteitenkabinet ofKunstkammer kende Philips Bentinck, zoalsgezegd, van het residentiële paleis van de familieWittelsbach in München. 6 In een kabinetwerd een door de eigenaar verzamelde collectiezeldzaamheden, rariteiten en kunstwerkenbewaard. Het vormde dus een soort museum,waarin de verzamelaar probeerde een zo compleetmogelijk beeld van de hele kosmossamen te vatten. Een rariteitenkabinet was infeite een microkosmos. In het geval van dekatholiek Bentinck had het kabinet als doelalle facetten van de Schepping van God tentoon te stellen. Er zijn tot op heden helaas geenboedelinventarissen bekend die inzicht kunnengeven in de inhoud van het kabinet vanPhilips Hendrik Bentinck.Tegenover de visualisering van het aardse goed(de rariteiten en kunstwerken) bevonden zichde stucmedaillons met daarin afgebeeld dekerkvaders. Het waren deze kerkvaders die debasis voor het katholieke geloof hadden gelegden de katholieke organisatie zijn vorm enlegitimiteit hadden gegeven. Met name hetpausdom (en dus de aanwijzing van pausen,bisschoppen, et cetera) vormde een heikelpunt tussen katholieken en protestanten. Hetafbeelden van de kerkvaders dient als legitimatievan het kerkelijk bestuur. Door de plaatsingvan deze medaillons in zijn kabinet toontPhilips Bentinck de boodschap dat het instituut‘kerk’ de enige wijze vormt waardoor degelovige mens dichter tot God kan komen. Dathij hierbij voor zichzelf een sturende rolweggelegd ziet maakt Philips Bentinck duidelijkdoor het eigen familiewapen een prominenteplaats in een van de medaillons te geven(Ambrosius). Zo benadrukt hij dat het katholiekegeloof dankzij zijn inbreng binnen demuren van Kasteel Wolfrath pro-actief wordtuitgedragen door de bezoeker van de Kunst -kammer te confronteren met de contra -reformatorische boodschap. De tekst bovende uitgang ‘salvs exevntibvs’ (heil aan degenedie naar buiten gaat) vertaalt de kernfunctievan het kabinet: bezoekers oog in oog latenstaan met alle aspecten van de schepping vanGod (uitgebeeld door de tentoongestelde rari-

49 VITRUVIUS NUMMER 11 APRIL 2010teiten en kunstwerken) en overtuigen van deroeping van de katholieke kerk als enige wareintermediair tussen hemel en aarde (uitgebeelddoor de medaillons met de kerkvaders).Een unicum in NederlandPhilips Hendrik Bentincks leven stond vanwegezijn functie als kamerheer van Ferdinandvan Beieren, een van de hoofdrolspelers vande contrareformatie in Europa, in dienst vanhet uitdragen van de katholieke boodschap.In zijn eigen kasteel heeft hij hier uiting aangegeven door de aanleg van een Kunstkammer.Bentinck liet het kleine vertrek verrijken metstucreliëfs waarin de primaire boodschap vande contrareformatie, het legitimeren van hetkerkelijk bestuur, centraal stond.Het concept van het rariteitenkabinet was inNederland in de late zestiende en begin zeventiendeeeuw een bekend fenomeen. Vandaag dedag zijn er echter geen kabinetten uit dezeperiode meer bekend. Hoewel bij KasteelWolfrath de kunst- en rariteitencollectie isverdwenen, is de met de verfijnde wandreliëfsverrijkte ruimte waarin de collectie was ondergebracht,behouden. Het kabinet van KasteelWolfrath is zowel wat betreft behoud van deruimte waarin de collectie werd getoond alsvanwege de nog aanwezige reliëfs, een unicumin Nederland. De stucreliëfs zijn de oudstbekende voorbeelden van stucwerk met eenuitgebreid iconografisch programma. Ook deuitvoering, zichtbaar in de detaillering van dereliëfs, is van een voor de eerste helft van dezeventiende eeuw ongekende kwaliteit. Met debeoogde restauratie van het stucwerk doorBernard Delmotte, zullen de medaillons ookvoor de komende eeuwen worden bewaard. 7Noten1 De jaartallen 1627 en 1634 zijn opgenomen inde medaillons van respectievelijk Gregorius enAugustinus.2 In zijn overzichtswerk Stucwerk in het Neder -landse woonhuis uit de 17e en 18e eeuw (Leeuw-arden 1993) schetst auteur Wijnand Freling eengedetailleerd beeld over de ontwikkeling van hetstucwerk in Nederland. Vergelijkingen met in ditboek besproken materiaal toont het belang van devier medaillons van Kasteel Wolfrath in de geschiedenisvan het Nederlandse ornamentele stucwerk.3 In het in 2006 uitgevoerde kunsthistorischonderzoek is uitvoerig ingegaan op de iconografievan de vier medaillons. Tevens is hierin ingegaanop de iconografie en kunsthistorische traditie vande rondom de medaillons geplaatste staketsels,grotesken en maskers.4 De bevindingen van het vooronderzoek zijn vermeldin: Delmotte, B., Onderzoeksrapport: KasteelWolfrath, Born / stucwerk 1627-1634, Antwerpen2007. Hierin is tevens een paragraaf gewijd aan eenvergelijkend kunsthistorisch onderzoek, waarbijenkele bekende Belgische figuratieve stucwerkenworden genoemd om het stucreliëf in KasteelWolfrath in een kunsthistorische context te plaatsen.Ook in een nog te publiceren artikel gaat Delmottein op het stucwerk van Kasteel Wolfrath: Delmotte,B., De restauratiepraktijk van historisch stucwerk, in:Koldeweij, E., e.a. (red), Stuc, Amersfoort/Zwolle2010.5 Philips Bentinck trad in 1616 in het huwelijk metbarones Justina Maria von Weichs zu Weichs uitBeieren. Het is onbekend in hoeverre Bentincksfunctie als kamerheer van Ferdinand van Beierenen het huwelijk met Justina zu Weichs met elkaarin verband staan. Niettemin vergroot deze echtelijkerelatie de waarschijnlijkheid dat Philips HendrikMünchen, de hoofdstad van Beieren heeft bezocht.6Het is onbekend of in het aartsbisschoppelijkpaleis van Keulen en het prinsbisschoppelijk paleisvan Luik, paleizen waar Ferdinand van Beierenresideerde, ook dergelijke kabinetten warenaangelegd.7 Omdat op dit moment de middelen ontbreken enoverheidssteun niet aan de orde is, is de restauratievoor onbepaalde tijd opgeschort.Literatuur– Delmotte, B., Onderzoeksrapport: KasteelWolfrath, Born / stucwerk 1627-1634,Antwerpen 2007.-Freling, W., Stucwerk in het Nederlandsewoonhuis uit de 17e en 18e eeuw, Leeuwarden/Mechelen 1993.– Koldeweij, E., e.a. (red), Stuc, Amersfoort/Zwolle 2010.– Rackham, D. (Res nova), Een contrarefor -matorische boodschap: de zeventiende eeuwsestucreliëfs van Kasteel Wolfrath, in: KasteelWolfrath. Cultuur- en bouw- en kunsthistorischonderzoek, Ohé en Laak 2006, pp. 117-147.Alle foto’s (afb. 1 t/m 7 en 10) zijn van de handvan de auteur, Don Rackham. 8 – JOSEPH ARNOLD, KUNSTKAMMER VAN DE FAMILIEDIMFEL TE REGENSBURG, 1668. VOORBEELD VANEEN KUNSTKAMMER WAAR KUNST EN ‘RARITEITEN’TENTOON WERDEN GESTELD.9 – CORNELIS GALLE,DE VIER LATIJNSEKERK VADERS (GRAVURENAAR EEN SCHILDERIJVAN PIETER PAULRUBENS), 1634.GRAVURE EN STUCWERKZIJN IN EENZELFDECONTRAREFORMA-TORISCHE CONTEXTONTSTAAN.10 – HET RELIËFBOVEN DE DEURNAAR DEBINNENHOF.