Een duik in het verleden van de Nederlandse rivieren

VITRUVIUS NUMMER 13 OKTOBER 201034W.B. WALDUSS. VAN DEN BRENKW. VAN BREDAH.M. VAN DER VELDEArcheologisch vooronderzoek in rivierbodems in het kader van geplande baggerwerkzaamhedenheeft de laatste jaren een grote ontwikkeling doorgemaakt. Dankzij theoretische inzichten ende ontwikkeling van hoogwaardige prospectietechnieken komt de archeologie van de Nederlandserivieren steeds beter in beeld. De resultaten zijn spectaculair: tijd voor een overzicht.OVER DE ONGEKENDE ARCHEOLOGISCHE RESTEN IN RIVIERBODEMSEen duik in hetverleden van deNederlandserivieren1 – DUIKINSPECTIEIN DE UTRECHTSEVECHT (WINTER 2007)HDe archeologie van rivierenet Nederlandse rivierenstelsel kan gezienworden als een van de voornaamste landschappelijkereferentiekaders van het verleden.Rivieren werden niet alleen beschouwdals natuurlijke grenzen, maar dienden ook alsde voornaamste routes van handel en communicatie.De locatiekeuze van handels- enmachtcentra werd in belangrijke mate bepaalddoor de fluviatiele infrastructuur. Versprei -dings kaarten van artefacten, in het bijzonderimportproducten, kunnen worden geïnterpreteerdvanuit de belangrijke rol die rivierenspeelden binnen culturele uitwisselingsnetwerken.Dat het rivierenstelsel onlosmakelijk geïntegreerdis met de interpretatie van de materiëleresten van het verleden, is op zich geen opzienbarendgegeven. Dat de rivier zelf als archeologischecontext kan worden beschouwd, is eennagenoeg onontgonnen terrein. Tot op hedenwordt de natte riviercontext bijna altijd buitenonderzoeks- en beleidskaders gelaten, vermoedelijkomdat de kennis hierover te gering isom er zinvolle uitspraken over te doen. 1Vondsten uit rivieren komen dan ook vaak‘ bij toeval’ aan het licht, of worden in hetgeheel niet opgemerkt.In dit artikel zal in worden gegaan op de mogelijkhedenvan archeologisch prospectief onderzoekin rivieren. 2 Dankzij een aantal recentuitgevoerde onderzoeken in de Maas, de Rijnen de Vecht is een eerste aanzet voor een theoretischeen praktische basis voor systematischarcheologisch vooronderzoek in de Neder -landse rivieren gelegd. 3 Mede op basis van deuitgangspunten van het begrip maritiem cultuurlandschapis een verband gelegd tussen denatte en de droge archeologie. Hieronder zaldit begrip worden toegelicht en uitgewerktvoor de Nederlandse rivieren. Aan de handvan een aantal voorbeelden zal duidelijk wordendat het spectrum van archeologische restenin riviercontext aanzienlijk breder is danalleen scheepswrakken. Na deze uiteenzettingwordt ingegaan op de praktische invulling vaneen prospectieonderzoek in rivierbodems.Vervolgens zal ter illustratie een casestudyworden behandeld van een mogelijkeRomeinse brug bij Venlo. Het artikel sluit afmet een vooruitblik voor onderzoekers enbeleidsmakers die te maken hebben met archeologiein de Nederlandse rivieren.

35 VITRUVIUS NUMMER 13 OKTOBER 20102– LEIDEN TEN TIJDE VAN HETBELEG IN 1574. DIVERSE MARITIEMLANDSCHAPPELIJKE ELEMENTENZIJN TE ONDERSCHEIDEN:MACHT (FORTIFICATIES), TRANS-PORT (VAAR WEGEN), ECONOMIE(NIJVERHEID IN STAD)UIT: ORLERS 1641; BESCHGRIJVINGEDER STADT LEYDEN3 – VELDTEKENING VAN HET17E EEUWSE VAARTUIG BIJGRAVE, GEPROJECTEERDOP EEN MULTIBEAMOPNAMEVAN DE MAASBODEM.INZET: SECTORSCANOPNAMEVAN HET WRAK.Het Nederlandse rivierenstelselals maritiem cultuurlandschapEen scheiding tussen ‘ natte’ en ‘ droge’ archeologieis bij riviercontexten op inhoudelijkegronden niet houdbaar. Voor zover eenscherpe grens te trekken is tussen onderwaterarcheologieen landarcheologie, is deze vooralgebaseerd op een verschil in de toepassing vanmethoden en technieken. Bekende vondstenuit riviercontext, zoals de restanten vanRomeinse bruggen bij Cuijk en Maastricht, detijdens baggerwerkzaamheden aangetroffenrestanten van een heiligdom bij Kessel en devondsten van Romeinse rivieraken in verlandeRijnbeddingen, kunnen alle direct gekoppeldworden aan nederzettingen en infrastructuurdie vanuit de landarcheologie onderzocht zijn.De locaties waar de restanten zijn aangetroffen,zijn daarmee niet of in ieder geval niet geheeltoevallig en berusten op menselijke keuzes inhet verleden.De Nederlandse archeologie is in belangrijkemate een op het landschap georiënteerdearcheologie. De blik reikt zo ver als het voorlandbouw en hulpbronnen exploiteerbaregebied dat in de omgeving van een nederzettinggereconstrueerd kan worden. De rol vande rivieren blijft meestal beperkt tot debeschrijving van eerder genoemde oude landgrenzenen transport. Het is daarom de moeitewaard de visie te verruimen en te redenerenvanuit een rivierperspectief. Zoals het bij delandarcheologie gebruikelijk is een analyse temaken van het bewoonbare areaal, kan ookgesproken worden van het bevaarbare areaal. 4Relatieve afstanden omgerekend naar tijd,kosten en moeite waren tot ver in de 19e eeuwhet meest efficiënt bij transport over de binnenwateren.In een groter verband kan voor het Neder -landse rivierenlandschap gesproken wordenvan een maritiem cultuurlandschap, eenbegrip dat werd geïntroduceerd door deZweedse maritiem archeoloog Westerdahl. 5Het omvat het gehele netwerk van vaarwegen,zowel oude als nieuwe, met havens en gerelateerdeconstructies en overblijfselen van menselijkeactiviteiten, zowel onder als bovenwater. Het is een weerspiegeling van alle aanwater gerelateerde activiteiten; niet alleen descheepvaart, maar alle daarmee samenhangendeindustrieën en ambachten. Westerdahlonderscheidt het economische landschap (visserij,zoutproductie), het hulpbronnen landschap(bossen, scheepswerven, smederijen),het transport landschap (boeien, vuurtorens,vuren, kanalen, overslagpunten, havens),machtslandschap (fortificaties, versperringen),het cognitieve landschap (plaatsnamen, gedocumenteerdeervaringen van mensen), hetrecreatieve landschap (vrije tijd) en het rituelelandschap.Dit brede scala van onderdelen van het maritiemcultuurlandschap kan worden herkend inzowel natte als droge archeologische context.In de rivierbeddingen kunnen vier verschillendecategorieën archeologische vondstenworden onderscheiden, die hieronder naderworden toegelicht en door middel van voorbeeldenworden geïllustreerd.Categorie 1:Scheepvaart gerelateerde vondstenDeze categorie omvat naast scheepsresten ookankers, boeien, inventaris, persoonlijke eigendommenen lading. De relatie tussen eenscheepswrak en de rivierbedding wordtbepaald door het moment in tijd en ruimte dathet schip is vergaan, achtergelaten of afgezonken.De locatie van wrakken die als gevolg vaneen schipbreuk in archeologische context zijngeraakt, is nauwelijks te voorspellen. Eenschip vervult per definitie een dynamische rol:het is onderweg van A naar B. De plaats vanvergaan ligt ergens in het tracé tussen A en B.Wanneer ervan wordt uitgegaan dat een schipis vergaan, is de kans op een wrak in de helevaarroute aanwezig en overal in principe evengroot. Een andere situatie is dat een schipwordt afgedankt (verlaten langs een oever),

VITRUVIUS NUMMER 13 OKTOBER 2010 36waar het vervolgens langzaam vergaat enzinkt. Een dergelijke depositie is enerzijds eerderte verwachten in de buurt van een nederzettingen anderzijds eerder in een neven- danin een hoofdvaarwater.Voor de Nederlandse binnenwateren zijnscheeps typen te onderscheiden die gebondenzijn aan een vaargebied of vaarzone met eenzekere omvang. 6 Ze waren wat betreft hun ontwerp,grootte en vaareigenschappen aangepastaan de zone. Het is te verwachten dat schepengedurende hun hele levensduur binnen dezevaarzone hebben gefunctioneerd en ook daarbinneneventueel in archeologische contextzijn geraakt. Het bekendste en meest algemeenverspreide rivierschip is het aak-achtigescheepstype. Het betreft relatief langwerpigeopen scheepstypen waarbij het vlak bij hetvoor en achterschip in zijn geheel oploopt ensamenkomt met de bovenste gang van hetboord. Een dergelijke constructie wordt eenheve genoemd. De schepen hebben een geringeholte en de verbinding tussen vlak en boordbestaat uit knikspanten (knieën), waardoor ersprake is van een naar buiten vallende, hoekigekim.Binnen de indeling in vaargebied en scheeps -type kan een onderverdeling worden gemaaktin kleine beroepsvaartuigen, vrachtvaartuigenen vissersschepen. Binnen de eerste groep kunnenbeurtschepen, diverse werkschepen enveerponten worden onderscheiden. De tweedegroep omvat schepen voor klein transport vanvee, veen, landbouwproducten en groot transportvan grondstoffen, industriële producten enbouwmaterialen. De derde groep behoeft geennadere toelichting. Aan de hand van de hier -boven beschreven begrippen en uitgangspuntenis het mogelijk de archeologische verwachtingvoor een bepaald vaargebied nader te specificeren.Voorbeeld: 17e eeuws aak-achtig schipuit de Maas bij Grave.Dit scheepswrak is in 2005 door middel van sidescan sonar aangetroffen en in 2008 gelicht engedocumenteerd. Het betreft de restanten vanvermoedelijk het voorschip van een aak-achtigvaartuig. Maasschepen waren over het algemeenrelatief kleine schepen met een lengte van maximaal15 meter, voorzien van een steil oplopende,versterkte heve. Deze diende om aan te kunnenleggen aan onversterkte, natuurlijke oevers.Gezien de inventaris die is aangetroffen inhet wrak gaat het mogelijk om een kleintransportschip. Gelet op de vindplaats envondstomstandigheden betreft het waarschijnlijkeen afgedankt vaartuig. 7Categorie 2: depositievondstenTot deze categorie behoren deposities in demeest ruime zin van het woord: van grootschaligemateriaaldump tot en met rituele deposities.Rivieren bevatten grote hoeveelhedenverstopt, gedumpt, geofferd en verloren materiaal.De archeologische onderzoeken in oudeafzettingen van de Amstel bij het Rokin en hetDamrak in het kader van de aanleg van deNoord/Zuidlijn te Amsterdam geven een aanzettot de interpretatie van dergelijke materiaaldumps.8 Door systematisch vondsten te verzamelenen te catalogiseren ontstaat een beeldvan de chronologie en ontstaanswijze van hetvondstpakket. De samenstelling van het vondstenpakketkan in bepaalde gevallen gerelateerdworden aan historisch gedocumenteerdenijverheden en werkplaatsen op de oevers vande Amstel vanaf de 15e eeuw.Ritueel aangemerkte vondsten zijn wapens,menselijke skeletresten en complete gebruiksvoorwerpen.Uit een inventarisatie van archeologischecontexten van dergelijke depositiesin rivieren kan voorzichtig worden geconcludeerddat dergelijke vondsten te verwachtenzijn op plaatsen waar een rivier overgestokenkon worden of doorwaadbaar was, bij hetsamen stromen van rivieren en splitsingen ennabij voorname militaire en religieuze centra.De vondsten die tijdens baggerwerkzaamhedenin 1976 zijn gedaan bij Kessel (gemeenteLith) illustreren de relatie tussen een religieuscentrum en deposities in de rivier. Restantenvan een tempelcomplex en talloze bijzonderevondsten zoals munten en menselijke restenwerden hier bij toeval tijdig opgemerkt tijdensbaggerwerkzaamheden. Het uitgebreide onder -zoek naar de baggervondsten heeft tot spectaculairehypotheses geleid met betrekking totde lokalisering van een heiligdom en de liggingvan een omvangrijke nederzetting uit deLate IJzertijd. 9Categorie 3: restanten vanwaterstaatkundige ingrepenBinnen deze categorie worden oeverbeschoeiingen,aanplempingen, vlonders, kades, veerponten,bruggen, dammen, gemalen, sluizenen dijken onderscheiden. Ingrepen in de fluviatieleinfrastructuur zijn bekend vanaf deRomeinse tijd en horen bij de geschiedenisvan de Nederlandse rivieren. 10 Bij deze categorieis het goed mogelijk om op basis van historischkaartmateriaal zeer nauwkeurig de locatiesin de rivierbedding aan te wijzen waar derestanten verwacht kunnen worden, zoalsblijkt uit onderstaand voorbeeld.Voorbeeld HinderdamFort Hinderdam bevindt zich op een plaatsdie door de tijd heen van strategisch belang isgeweest; het ligt op de grens van het graafschapHolland en het Sticht. Door middel van de damkon een belangrijk wapen worden gehanteerd:4 – EEN VAN DE BEKENDSTE BAGGERVONDSTEN IN NEDERLAND ISHET BRONZEN ZWAARD VAN JUTPHAAS (GEDATEERD TUSSEN1800 EN 1500 V. CHR.). HET WORDTBESCHOUWD ALS EEN PRESTIGE-OBJECTDAT ALS RITUELE DEPOSITIE IN DERIVIER TERECHT IS GEKOMEN.PETER JAN BOMHOF(FOTODIENST RMO)5 – LOCATIE VAN DE RESTANTEN VAN DE HINDERDAM IN DE VECHT

37 VITRUVIUS NUMMER 13 OKTOBER 20106 – HISTORISCHE FOTO VAN EENAANTAL ROOTBAKKEN IN DERIVIER LEIE TER HOOGTE VANHET PLAATSJE LAUWE (BELGIË).EEN STAP IN DE VLASPRODUCTIEWAS HET WEKEN VAN DE VLAS-STENGELS OM DE VLASVEZELSLOS TE MAKEN. HIERTOE WERDENBAKKEN IN DE RIVIER GEPLAATST,WAARIN HET VLAS DOORMIDDEL VAN STENEN WERDONDERGEDOMPELD.inundatie van de omgeving in geval van een conflict.Daarnaast is het ook een vanuit waterstaatkundigoogpunt belangrijke locatie; de dam met(schut)sluis die hier in het verleden heeft gestaandiende om het waterpeil in het zuidelijke deel vande Vecht constant te houden. De locatie die op dehuidige topografische kaarten wordt aangegevenals Hinderdam bestaat uit een afgesneden meandervan de Vecht en een eiland waar verschillendefasen van een verdedigbare structuur hebbengestaan. Verder bevinden zich hier de restantenvan een lunet. De dam zelf is niet bewaardgebleven. Tijdens een veldonderzoek in 2007zijn de restanten aangetroffen.De aangetroffen structuren behoren vermoedelijktot de tweede Hinderdam die in de tweede helftvan de 16e eeuw is aangelegd. De houten structurenlijken op een kistdam, waarmee een zwaaraardwerk bij elkaar kon worden gehouden.Deze schotten dienden om te voorkomen dat hetwater langs de sluis sijpelde. De schutsluis moetzich centraal in de Vecht hebben gevonden.Categorie 4: Economische activiteitenlangs en deels in de rivierZoals is toegelicht met het begrip maritiemcultuurlandschap kan een groot aantal economischeactiviteiten direct worden gekoppeldaan de aanwezigheid van een rivier. Te onderscheidenzijn verschillende ambachten zoalsvlasroten, visserij, lakenindustrie en industrieëndie gebruik maakten van watermolens.In deze categorie worden alleen die restantenbedoeld die zichtbaar zijn in de vorm van eenstructurele ingreep, zoals fundamenten enbouwrestanten. Niet al de genoemde activi -teiten zullen echter een structurele archeo -logische neerslag hebben in de rivierbedding.Indirecte aanwijzingen voor economischeactiviteiten langs de rivier zijn besproken bijcategorie 2.Archeologische prospectiein riviercontext: de praktijkOm het bovenstaande te vertalen naar een verwachtingsmodelzijn verschillende bronnenvoor handen. Het eerste dat zal moeten worden7 – MULTIBEAM OPNAME MAAS TER HOOGTEVAN LOTTUM: AUTO EN TWEE BRUGPONTONSUIT DE TWEEDE WERELDOORLOG.vastgesteld is de biografie van de rivier. Aan dehand van bodemkaarten, historische kaartenen karteringen met remote sensing is het voorbijna iedere rivier mogelijk de rivierbedding tereconstrueren voor verschillende perioden.Voor de reconstructie van de rivier ten behoevevan het opstellen van een verwachtingsmodelzijn drie relevante perioden te onderscheiden.1. De periode dat de rivier een min of meervrije loop had binnen de stroomgordel en ersprake is van aan de rivier relateerbare (handels)nederzettingen: Romeinse Tijd en VroegeMiddeleeuwen.2. De periode dat de rivierloop werd vastgelegdbinnen rivierdijken en uiterwaarden vanafde Late Middeleeuwen.3. De situatie na afloop van de 19e eeuwseriviernormalisaties. In de tweede helft vande 19e eeuw is het rivierenstelsel op grote8 – VOORBEELD VAN EEN SONAROPNAMEMET EEN SCHEEPSWRAKschaal op de schop gegaan om het omlig -gende land beter te beschermen tegen overstromingenen de vaarwegen zelf geschikt temaken voor grotere transportschepen.Vervolgens kunnen aan de hand van de beschik -bare archeologische gegevens, historisch kaart -materiaal en de bovenstaande theoretischeuitgangspunten zones worden aangeven waarbepaalde categorieën vondsten verwacht kunnenworden. Hier zal in de onderstaande casestudienader op in worden gegaan.De inzet van de prospectiemethode hangt afvan de te verwachten vondstcategorie en deverwachte positie in de bodem (zie tabel 1).Voor het opsporen van archeologische restenwordt voornamelijk gebruik gemaakt vangeofysische oppervlaktetechnieken die wordeningezet vanaf een meetschip. Daarbij wordthet rivierbed gescand met een side scan sonar

VITRUVIUS NUMMER 13 OKTOBER 2010 38Een categorie die met bovenstaande techniekenniet of nauwelijks is op te sporen zijn dedeposities. Het is een categorie die over hetalgemeen te klein is om gedetecteerd engeïdentificeerd te worden met geofysischemethoden. Toch kan in gebieden waar dezecategorie verwacht wordt archeologisch onderzoekworden gedaan. Vanuit de baggerindustrieen de visserij zijn vaartuigen beschikbaardie zijn uitgerust met systemen die grote hoeveelhedensediment op gecontroleerde wijzekunnen zeven.Een vergelijkbare situatie gaat op voor volledigeafgedekte restanten van categorie 1. De locatievan deze vondsten is zoals hierboven werdomschreven niet of nauwelijks te voorspellenop basis van vooronderzoek. Het is ook niethaalbaar om bodempenetrerende technieken opgrote schaal in te zetten. Om de volledig afgedektevondsten van deze categorie op te sporenis daarom de archeologische begeleiding vanhet baggerwerk de meest geschikte optie.Het opsporen en identificeren van archeologischeresten in de rivierbodem is tot op zekerehoogte te realiseren door middel van debeschreven technieken. Voor het definitievevaststellen van de aard van een object zal eenarcheoloog de situatie onder water moetenonderzoeken. Duikonderzoek vormt dan ookeen onlosmakelijk onderdeel van de prospectie.9 – PROJECTIE OP LAND AANGETROFFEN RESTANTEN VAN ROMEINSE WEG BIJ VENLOEN DE MOGELIJKE LOCATIE VAN RESTANTEN VAN EEN BRUG IN DE MAAS.Categorie Deels uit bodem stekend Volledig afgedekt1 (scheepvaart) Sonar/multibeam Baggerbegeleiding2 (depositie) Zeef Zeef3 (waterstaatkundig) Sonar/multibeam Georadar/SBP + grondboringen4 (economie) Sonar/multibeam Georadar/SBP + grondboringenTabel 1 Samenvatting categorieën en aanbevolen prospectiemethodeof multibeam echolood. Dit zijn technieken,waarbij uitgezonden akoestische signalen doorde waterbodem worden teruggekaatst en om -gezet worden in visuele beelden. Met dezetechniek is het mogelijk om in korte tijd alleobjecten die op de waterbodem liggen of uit dewaterbodem steken op te sporen.Met de huidige technieken is het helaas nogniet mogelijk om volledig begraven objectenin de bodem op betrouwbare wijze in kaart tebrengen. Bestaande technieken zoals georadaren subbottom profilers (SBP) genereren weliswaareen beeld van anomalieën in de dieperebodem, maar zijn lastig te interpreteren enniet praktisch inzetbaar in gebieden groterdan een hectare. Deze technieken zijn toepasbaarop het moment dat er concrete aanwijzingenzijn dat iets op een bepaalde locatie begravenligt. Het verdient aanbeveling dit onderzoekaltijd uit te voeren in combinatie metgrondboringen, zodat de bodemopbouw gerelateerdkan worden aan de diepte van eeneventuele anomalie.Casestudy: een mogelijkeRomeinse brug bij VenloVan 2002 tot 2005 is in het centrum van Venloeen grootschalig archeologisch onderzoek uitgevoerdlangs de oever van de Maas (projectMaasboulevard). 11 Uit vooronderzoek bleekdat zich ter hoogte van Venlo een Romeinsemilitaire steunpost uit de Augusteische periodeen een vicus uit de 1e en 2e eeuw na Chr.hebben bevonden. Voor beide geldt dat hunontstaan en functioneren verklaard moet wordenuit de gunstige positie die het gebied innam inde Romeinse infrastructuur. Gedurende deAugusteïsche periode dienden bevoorradingslijnengecontroleerd te worden. De vicusbevond zich in een netwerk van wegen enspeelde een rol in de overslag van goederen.Ter hoogte van deze nederzetting is dan ookeen overgang over de Maas verwacht, mogelijkeen brug. In het verleden is een paalschoen uitde rivier tevoorschijn gekomen maar de preciezelocatie blijft onbekend.Aan de hand van de resultaten van de opgravingis het mogelijk de globale topografie vande vicus te reconstrueren inclusief een oost-westlopende weg die recht op de Maas toeloopt.Deze reconstructie werd nog eens ondersteunddoor de resultaten van een proefsleuvenonderzoekin het plangebied Raaij weide in 2009.Aansluitend op de gereconstrueerde weg uithet plangebied Maasboulevard werden daarop de westelijke oever van de Maas opnieuwresten van een Romeinse weg aangetroffen.Met deze gegevens kan de mogelijke locatievan de Maasovergang nauwkeurig worden

39 VITRUVIUS NUMMER 13 OKTOBER 2010vastgesteld. De verwachtingen met betrekkingtot de ligging van een Romeinse brug in ditgebied zijn dan ook hooggespannen. Om eventueleresten op te sporen zal een onderzoekstrategievolgens tabel 1 met aanvullend duikonderzoekmoeten worden opgezet.Tot slot: ‘toevalsvondsten’in riviercontext?Bovenstaande uiteenzetting over archeologiein riviercontexten is bedoeld om de aandachtte vestigen op een groot ongeëxploreerd potentieelin de Nederlandse archeologie. Met enkelekorte omschrijvingen en voorbeelden isgetracht duidelijk te maken dat de riviercontextengeen archeologische blinde vlek zijn,maar dat op basis van beschikbare gegevens engericht veldonderzoek, archeologie in rivierbodemsprospecteerbaar is.Op basis van de beschreven methodiek kan hetaantal ‘toevalsvondsten’ uit rivieren sterk afnemen.Mogelijk zal deze term in de toekomstplaats maken voor het begrip riviervondsten.Daarmee is niet alleen het archeologischonderzoek gebaat, ook ontwikkelaars van groteprojecten kunnen de projectrisico’s beterbeheersbaar maken. Er zijn immers al talrijkevoorbeelden beschikbaar waar archeologie enbaggerwerkzaamheden elkaar in de weg hebbengezeten.Bij projecten als Ruimte voor de Rivier, onderhoudsbaggerwerkzaamhedenen projectenwaarbij oude rivierlopen worden gereconstrueerdvanuit een ecologisch perspectief, is hetvan belang te realiseren dat archeologie nietophoudt zodra het nat begint te worden. Het isin grote lijnen mogelijk de vier genoemdecategorieën te voorspellen en op te sporen.Hiertoe zal kennis van de landarcheologiegeïntegreerd moeten worden in het opstellenvan verwachtingsmodellen voor de rivierbedding,zoals blijkt uit het voorbeeld van Venlo.Indien de verwachte restanten hier daadwerkelijkworden gevonden is zowel in letterlijkeals figuurlijke zin een brug geslagen tussenland- en onderwaterarcheologie.Noten1 De auteurs willen hier niet voorbij gaan aan debelangrijke bijdrage die door meerdere auteurs isgeleverd met betrekking tot het onderzoek naardeposities in natte contexten (Cf. Roymans 1996;Van der Sanden 1998; Fontijn 2002). Wel betreffendit voornamelijk inventarisaties grotendeelsgebaseerd op toevalsvondsten. Een aanzet vooreen meer omvattende benadering betreft deaandacht die beekdalen de afgelopen jarenhebben gekregen (Cf. Rensink en Gerritsen 2004).2 In dit artikel wordt voor wat betreft het theo -retische deel geen onderscheid gemaakt tussende natte en de droge rivierbedding bij rivieren.De genoemde voorbeelden en het praktische deelover de prospectie richten zich alleen op de waterbodem.Met dank aan P. Stassen (RCE), R. van Lil(Periplus) en E. van den Heuvel (ADC) voorhet becommentariëren van eerdere versiesvan dit artikel.3 Stassen 2005, Van den Brenk en Otte 2005, Vanden Brenk en De Boer 2009, Waldus et al. 2008.4 Westerdahl 1989.5 Westerdahl 1992.6 Schutten 20047 Waldus (red.) 2009.8 Gawronski et al. 2008, Kranendonk enGawronski 2006.9 Ter Schegget 1999, Roymans 2004.10 Bijvoorbeeld de waterstaatkundige werken diezijn aangetroffen binnen de gemeente Vlaardingen(De Ridder 1999) en ingrepen in de Rijn als gevolgvan de inrichting van de limesweg in de omgevingvan bijvoorbeeld de VINEX-locatie Leidse Rijn(Graafstal 2002).11 Van der Velde et al 2009.Literatuurlijst– Brenk, S. van den en M. Otte (2005).Maritiem inventariserend veldonderzoekStuwpanden Sambeek en Grave,Amersfoort (ADC rapport 448).– Brenk, S. van den en J. de Boer (2009).Archeologische onderzoeken in de Vecht, in:Jaarverslag Naerdincklant 2008, 4-9.– Fontijn, D. (2002). Sacrificial Landscapes.Cultural Biographies of Persons, Objects and‘Natural’ Places in the Bronze Age of theSouthern Netherlands, c 2300-600 BC, Leiden(Analecta Praehistorica Leidensia 33/34).– Gawronski, J., P. Kranendonk en J. Maas(2008). Chaos of geschiedenis. Archeologie vande Amstel, in: V. van Rossem et al. (red.),Amsterdam, Monumenten en Archeologie 7,25-41.– Gerritsen, F. en E. Rensink (2004).Beekdallandschappen in archeologisch perspectief.Een kwestie van onderzoek en monumentenzorg,Amersfoort (Nederlandse ArcheologischeRapporten 28).– Graafstal, E.P. (2002). Logistiek,communicatie en watermanagement. Overde uitrusting van de Romeinse rijksgrensin Nederland, Westerheem 51, 2-27.– IMAGO projectgroep (2003). Samenvattingen conclusies IMAGO (Innovatief Meten AanGezonken Objecten) project, RDIJ rapportnr. 2003. Lelystad.– Kranendonk, P. en J. Gawronski (2006).Zeven op het Damrak. Archeologie en deNoord/Zuidlijn, in: J. Gawronski, et al.(red.), Amsterdam, Monumenten enArcheologie 5, 11-17.– Orlers, J.J. (1614). Beschrijvinge derStad Leyden. Leiden.– Ridder, T. de (1999). De oudste deltawerkenvan West-Europa: tweeduizend jaar oudedammen en duikers te Vlaardingen, Tijdschriftvoor Waterstaatsgeschiedenis 8-1, 10-22.– Roymans, N. (1996). From the Sword to thePlough, three studies on the earliest romanisationof northern Gaul, Amsterdam.– Roymans, N. (2004). Ethnic Identity andimperial Power. The Batavians in the EarlyRoman Empire, Amsterdam.– Sanden, W.A.B. van der (1995).Veenvondsten uit Drenthe, NieuweDrentse Volksalmanak 112, 79-83.– Sanden, W.A.B. van der (1998). Zwaregaven – maalstenen uit natte context in Drenthe,Nieuwe Drentse Volksalmanak 115, 107-130.– Schegget, M. ter (1999). Late Iron Agehuman skeletal remains from the river Meuseat Kessel: a river cult place?, in: N. Roymansen F. Theuws (eds.) Land and ancestors: culturaldynamics in the Urnfield period and theMiddle Ages in the Southern Netherlands,Amsterdam (AAS 4), 199-240.– Schutten, G.J. (2004). Verdwenen schepen.De houten kleine beroepsvaartuigen, vrachtvaardersen vissersschepen van de Lage Landen,Zutphen.– Stassen, P. (2005). ‘Natte’ archeologie in deMaaswerken, in: H. Stoepker (red.), Syntheseen evaluatie van het inventariserend archeologischonderzoek in de Maaswerken 1998-2005,Maastricht, 79-94.– Velde, H.M. van der, S. Ostkamp, H.A.P.Veldman en S. Wyns (2009). Venlo aan deMaas, van vicus tot stad. Sporen van eenRomeinse nederzetting en stadsontwikkelinguit de Middeleeuwen en Nieuwe tijd in hetplangebied Maasboulevard, Amersfoort(ADC-monografie 7).– Waldus, W.B., W.A. van Breda en S. vanden Brenk (2008). Vaarwegen traject Zuid-Holland, een archeologisch bureauonderzoek inhet kader van geplande baggerwerkzaamheden,Amersfoort (ADC rapport 1304).– Waldus, W.B. (2009). Twee scheepswrakken inde Maas bij Grave en Lottum, Amersfoort(ADC rapport 1754).– Westerdahl, C. (1989). Norrlandsleden I:The Norrland sailing route I: sources of themaritime cultural landscape: a handbook ofmaritime archaeological survey, Härnösand.– Westerdahl, C (1994). Maritime cultures andship types: brief comments on the significance ofmaritime archaeology, International journal ofnautical archaeology Londen 23-4, 265-270.Drs. W.B. Waldus is maritiem archeoloogbij ADC ArcheoProjecten,Drs. W. van Breda is archeoloog bij ADCArcheoProjecten,Drs. H.M. van der Velde is hoofd archeologiebij ADC ArcheoProjecten,Drs. S. van den Brenk is werkzaam als hydrograafen geofysicus bij Periplus Archeomare.