Dionysus en Apollo volgens Nietzsche - Kabk

Dionysus en ApolloNietzsches synthese1. Expressie, formalisme en mimesis ineenExclusiviteit of synthese?Friedrich Nietzsche: levenskunstenaar, filoloog, filosoofSchopenhauerWagner2. De Geboorte van de TragedieDionysus en ApolloAmor FatiMuziek als bron van verbeelding3. De oudere NietzscheDionysische oerkretenWat nou waarheid?Ecce Homo4. De betekenis van NietzscheInvloedPostscriptum: Nietzsche en de Nazi’s5. Samenvatting6. Verder lezen- 1 -

Dionysus en ApolloIn de Griekse mythologie was Dionysus (of Bacchus) de god van de extase en alles watdaarbij behoort: de roes, de dronkenschap, wijn, de onthechting en de mateloosheid. De godApollo personifieerde het tegenovergestelde. Hij was de god van de beheersing en dematigheid. Apollo werd bovendien gezien als de god die de mens het dromendevoorstellingsvermogen en de verbeeldingskracht schenkt, die ons de dingen in perspectiefdoet zien, die ons wijs maakt, ons de beperktheid van het menselijke onder ogen doet zienen ons daarom leert onszelf in acht te nemen.Beide goden kenden een eigensoortige cultus, en die van Dionysus was, niet verwonderlijk,zeer tegengesteld aan die van Apollo. Navolgers van Dionysus, de 'Bacchanten', probeerdenin contact te komen met Dionysus door zichzelf in extase te brengen: dat deden ze doorexcessief drankgebruik en roesmiddelen, maar ook door dans en muziek. Volgens deoverlevering ontaardde dat vaak in gewelddadigheden en totale losbandigheid. In bepaaldeperioden werd de Dionysuscultus zelfs verboden, vanwege haar gevaar voor de openbareorde. Navolgers van Apollo oefenden zich in matiging, kalmte en wijsheid, en zij cultiveerdenhun verbeeldingskracht.Dionysus door Rubens (links) en Apollo door Poussin (rechts)Volgens Nietzsche personifieerden Dionysus en Apollo voor de Grieken twee tegengestelde,maar alleszins fundamentele instincten: enerzijds kennen alle mensen de hang naarbedwelming, die samenhangt met een verlangen naar verlossing uit het aardse, naar eeuwigen ongebreideld leven; anderzijds hebben wij de aangeboren neiging om het onbegrensde enhet chaotische juist te willen begrenzen en te begrijpen. Wij zijn dan ook steeds bezig dewereld vorm te geven - door middel van regels, maat, beheersing, techniek.Amor fatiDe tijd waarin Dionysus en Apollo vereerd werden moet hard zijn geweest. De antiekewereld werd geteisterd door epidemieën en oorlogen. Niemand was zijn leven zeker, hetnoodlot hing als het zwaard van Damokles boven de mensen. Nietzsche constateert dat ditharde bestaan niet louter als iets verschrikkelijks werd ervaren door de Grieken, maar datzij het, merkwaardig genoeg, ook verwelkomden en omarmden. Nietzsche noemde datverschijnsel amor fati, liefde voor het noodlot.- 4 -

als ervaren dat wij leven, in het bijzonder de gewaarwording van de tragiek van ons leven.Wij zien weliswaar onze sterfelijkheid onder ogen, maar zijn desondanks begiftigd met eenoerinstinct om te overleven, een verlangen naar eeuwig leven. Kunstzinnige ontroering wordtveroorzaakt door de gewaarwording van de tegenstrijdigheid van deze allerdiepsteinstincten.Kunst heeft voor Nietzsche dan ook geen ander doel dan ons in contact te brengen met deverbijsterende, tragische dualiteit van ons bestaan: de versmelting van het Apollinische enhet Dionysische. De taak van een kunstenaar is om kunstwerken te maken, die dit principeerkennen, huldigen en omarmen.Daarom was de tragediekunst van de Grieken volgens Nietzsche zo bijzonder: ontstaan uitde cultus van het Dionysische instinct, verbeeld vanuit de geest van de muziek envormgegeven vanuit het Apollinische instinct.3. De oudere NietzscheDionysische oerkretenDe oudere Nietzsche was een man die trachtte te leven naar de denkbeelden die hij voorhet eerst had geformuleerd in zijn ‘Geboorte van de Tragedie’: hij trachtte te leven vanuitzijn Dionysische instinct en daar een Apollinische vorm aan te geven. Hij ging hetdestructieve niet uit de weg, en kreeg (niet verwonderlijk)met vele van zijn bewonderaars ruzie. Zo distantieerdeNietzsche zich op latere leeftijd van Wagner, en ontpoptehij zich tenslotte als een felle anti-Wagneriaan. Hij vonddat Wagner zich ontwikkelde tot een kunstenaar die alleennog maar zwelgde in eindeloze gevoelsexplosies, waarbijhij de vorm van zijn muziek verwaarloosde.Ook van jeugdheld Schopenhauer keerde Nietzsche zichsteeds stelliger af, omdat deze in zijn ogen veel tepessimistisch was. Nietzsche, met zijn bewondering voor'amor fati', zag zichzelf als een optimist, iemand die wildeleven alsof hij het eeuwige leven had - tot uitdrukkinggebracht in leefregel van de Ewige Wiederkehr - iedermoment van je leven vreugdevol begroeten in het besefdat het nog oneindig vaak zal terugkeren.Nietsche op latere leeftijdOok aan de filologische faculteit te Basel raakte Nietzsche al snel omstreden vanwege zijnonorthodoxe werkwijze. Na tien jaar moest hij zijn professoraat in Basel omgezondheidsredenen opgeven. Met een toelage van de universiteit begon hij door Europa tereizen en maakte, wanneer hij niet ziek te bed lag, lange wandelingen door de hooggebergtenvan de Alpen. Op het ritme van zijn voeten borrelden de gedachten in hem op, die hijnoteerde in korte, aforistische stukjes tekst, die hij in een aantal klassiek geworden boekenbijeenbracht. Zijn filosofische werk is door deze literaire methode uiterst ongewoon. In- 6 -

plaats van uit systematische teksten, bestaan de boeken van Nietzsche goeddeels uitDionysische oerkreten, gevat in een venijnig, zwaar gestileerd Apollinisch taalgebruik:geestig, aanstekelijk, inspirerend, maar vaak moeilijk te volgen.Wat nou waarheid?Kern van Nietzsches latere denken is zijn opvatting, dat er geen waarheid bestaat, zoals dieal sinds Plato werd verondersteld te bestaan. Volgens Nietzsche bestaan er alleen maarverhalen over wat waar is en wat niet. Maar het ene verhaal is het andere niet, en aangezienwe geen keuze hebben dan over de waarheid te fantaseren, zit er niks anders op dan dat zomooi mogelijk te doen. Zo heroïsch mogelijk. Met ware doodsverachting. Met verachtingvoor iedere vorm van gezag. Nietzsche leerde de wereld 'hoe men filosofeert met dehamer': hoe je de autoriteit van moraalridders onderuit haalt, hoe je het bevoegd gezag terdiscussie stelt, hoe je komt tot een Umwertung aller Werte (herijking van alle waarden),door een 'Genealogie (stamboomonderzoek) van de Moraal', hoe je door je amor fati eenÜbermensch wordt, en hoe je kan leven met de dood van God.Ecce HomoGeleidelijk werden de teksten van Nietzsche uitzinniger. In 1888 schreef hij eenfilosofische autobiografie onder de titel Ecce Homo ('Zie de mens'). De eerstehoofdstukken van dit boek hebben als titels:Waarom ik zo wijs benWaarom ik zo knap benWaarom ik zulke goede boeken schrijfSommige deskundigen herkennen in deze schijnbaar geestig bedoelde megalomanie devoortekenen van wat er in het jaar 1889 gebeurde. Nietzsche zag tijdens een verblijf inTurijn, hoe op straat een paard door zijn menner werd geslagen. Hij viel het dier huilend omde hals en stortte vervolgens geestelijk in. Kwam dat door een sluipend ernstiger gewordensyfilis of door een té diep schouwen in de afgronden van zijn Dionyische ziel? De laatste tienjaar van zijn leven zat hij uitgeblust in een stoel, verzorgd door zijn zuster Elisabeth.4. De betekenis van NietzscheInvloedNietzsche heeft vergaande invloed uitgeoefend op de filosofie, de politiek en de kunst vande 20ste eeuw. Zijn 'filosoferen met de hamer' is een voorbeeld geweest voor tallozen nahem - variërend van hooggeachte wijsgeren als Sartre, Heidegger, Baudrillard, Foucault enDerrida, tot dubieuze representanten van het Nazisme, die zijn filosofische Übermenschtransformeerden tot een Arisch rolmodel (zie het postscriptum, hieronder)Als kunstfilosoof is Nietzsche vooral van belang vanwege zijn overdenkingen van de diepstegrondslagen van de menselijke scheppingsdrang. Zijn conceptie van het 'Dionysische' en het'Apollinische' is uit de kunstbeschouwing niet meer weg te denken. Kunsthistorici hebben in- 7 -

Nietzsches voetspoor de kunstgeschiedenis trachten te duiden als een proces, waarinDionysische en Apollinische perioden elkaar afwisselden.Voor veel kunstenaars heeft Nietzsche nog steeds een grote aantrekkingskracht, juist ookomdat hij de kunst boven de filosofie stelde, en filosofeerde vanuit het standpunt van eenkunstenaar.Kritiek op Nietzsche is natuurlijk ook in overvloed aanwezig: behalve op zijn radicalestandpunten in morele, religieuze en politieke aangelegenheden, is hem ook verweten dat hijal te literair filosofeerde, en te weinig aandacht had voor de systematiek van zijn denken.Zo wordt, wanneer men Nietzsches werk zeer nauwkeurig probeert te lezen, nooit helemaalduidelijk wat voor hem nu precies het verschil is tussen het Dionysische en het Apollinische,waardoor het uiteindelijk moeilijk toepasbaar is op concrete kunstwerken.Nietzsche en de Nazi’sElisabeth Nietzsche (1846-1935) sympathiseerde met het opkomend Duits nationalisme en,aan het eind van haar lange leven, met de Nazipartij. Na Nietzsches geestelijke collaps in1989 ontfermde zij zich over haar broers filosofische nalatenschap. Ze wist de uitgavedaarvan zodanig te beïnvloeden, dat Nietzsche daaruit opdoemt als een ideologische vadervan het Nationaal Socialisme. Dat had tot gevolg dat de Nazi’s Nietzsches filosofieannexeerden. Hitler zelf bezocht de begrafenis van Elisabeth in 1935 en in 1938 werd inWeimar een monument gebouwd voor de Filosoof met de Hamer.De bewondering van Nietzsche door de Nazi’s stelt hem in een kwaad daglicht. Maar wie degeschriften van Nietzsche goed leest, vindt daarin niet zo maar de grondslagen voor hetDerde Rijk terug. Het begrip Übermensch bijvoorbeeld is weliswaar afkomstig vanNietzsche, maar heeft weinig te maken met de Übermensch van Hitler. Nietzsches breukmet Wagner was behalve van filosofische opvattingen óók en vooral een gevolg van zijnafkeer van Wagners nationalisme en zijn felle antisemitisme. Deskundigen verschillen vanmening over de mate waarin Nietzsches denken overeenstemt met Nazi-gedachtengoed, ofop het ontstaan daarvan invloed heeft uitgeoefend. Maar een feit is dat Nietzsche lang voorde oprichting van de Nazipartij stierf. En gezien zijn onafhankelijke karakter, is het nieterg waarschijnlijk, dat hij zich ooit voor die kar zou hebben laten spannen.- 8 -

5. SamenvattingFriedrich Nietzsches kunstbeschouwing kan worden gezien als een synthese tussen deexpressietheorie en het formalisme.Voor Nietzsche waren filosofie, kunst en biografie inwisselbare begrippen.Nietzsche ontwikkelde denkbeelden over kunst vanuit zijn belangstelling voor de klassiekeGriekse tragediekunst, en onderging daarbij de invloed van Arthur Schopenhauer en RichardWagner. Nietzsche zag de Griekse tragedie als de meest wezenlijke vorm van kunst, zoalsuiteengezet wordt in zijn eerste boek, 'De Geboorte van de Tragedie'.Tragische kunst is voor Nietzsche kunst die de tragiek van het leven beklemtoont, en diedaardoor hevig ontroert. Die tragiek van het leven is ons verlangen naar eeuwig leven,geconfronteerd met de onmogelijkheid daarvan - kortom: het noodlot van de mens.De Griekse tragedie is ontstaan uit de cultus van Dionysus en Apollo en belichaamt volgensNietzsche de 'amor fati' van de Grieken.Dionysus is de god van de onbegrensde hartstocht, het gevoel, de oneindigheid. Apollo is degod van de wijsheid, de beheersing en de verbeeldingskracht.De Griekse tragediekunst was bijzonder door zijn gecombineerde gebruik van muziek entheatrale verbeelding van mythologische noodlotsverhalen.Muziek is essentieel voor de tragische kunst: muziek roept beelden op. Die beeldenroepen een verhevigde gewaarwording op van het Dionysische en het Apollinische.Deze gewaarwording maakt de beelden tot symbolen van ons tragische bestaan, hetgeen opzijn beurt de gewaarwording van ons bestaan verhevigt. De symbolische verbeelding van delevenstragiek maakt het mogelijk om het noodlot te aanvaarden en heroïsch te leven.Nietzsche is de vader van een aantal invloedrijke concepten, zoals het 'filosoferen met dehamer', de Umwertung aller Werte, de Übermensch en 'God is dood' en de Wille zur Macht.Voor kunstenaars is hij een belangrijke bron van inspiratie.Nietzsche is door de Nazi’s geannexeerd als ideologische vader, maar de denkbeelden vanNietzsche verschillen zeer van de denkbeelden van Hitler.- 9 -

6. Verder lezenA. van den Braembussche, Denken over kunst, hoofdstuk 5.Over Nietzsche en nog twee andere theorieën die uitgaan van een synthese tussenformalisme en expressietheorie.Frank vande Veire, Als in een donkere spiegel, hoofdstuk 4.Uitgebreid én leesbaar overzicht van Nietzsches kunstfilosofie.Friedrich Nietzsche, Die Geburt der Tragödie, oder Griechentum und Pessimismus, 1872.Verkrijgbaar in verschillende vertalingen.Friedrich Nietzsche, Ecce Homo, Amsterdam 1969.Nietzsches wonderlijk megalomane autobiografieLaurence Gane and Kitty Chan, Introducing Nietzsche, London 1998.Fijne inleiding, in geestige stripvorm.Peter Claessens, Friedrich Nietzsche; een leven in scènes, Amsterdam 1994.Vermakelijke biografie met leesbare inleiding op Nietzsches filosofie.Niels van Poecke, De tragiek va de tragedie; Over Nietzsche, Wagner en Bluesmuziek,(Klement/Pelckmans) Kampen 2008Verrassende inleiding over Nietzsches gedachten over tragediekunst, Wagner enhoe zich dat verhoudt tot bluesmuziek uit de Mississippi Delta.Rüdiger Safranski, Romantiek; een Duitse affaire, (Atlas) Amsterdam/Antwerpen 2009.Een magistraal boek, waarin Nietzsche, Wagner, hun voorgangers en navolgers zeeruitgebreid en levendig aan bod komen. De positie en betekenis van Nietzsche binnende Duitse filosofie en politiek van de 19 e en 20 ste eeuw wordt op een fascinerendemanier inzichtelijk gemaakt.© Onno Schilstra 2009- 10 -