Molens in Polen - vakbladvitruvius.nl

VITRUVIUS NUMMER 12 JULI 2010 40GERARD TROOSTSPECIALIST MOLENS, RCE1 – DE STANDERDMOLEN INDE VELDEN VAN ZADAWA.Molensin PolenWie naar Polen vertrekt met de gedachte tientallen draaiende molens aan te treffen komtbedrogen uit. Het Hollandse beeld van het polderlandschap met knotwilgen, poldersloteneen verdwaalde koe en een draaiende molen komt grotendeels overeen met het Poolse landschap.In Polen zijn alleen de draaiende molens verdwenen. De Poolse molen is eenoverblijfsel van wat eens een kleinschalige meelfabriek was. Intussen ontdaan van wiekenkruisof trap, maar wel met een groot slot op de deur. Ze stammen uit de 18e en 19e eeuwen zijn hoofdzakelijk gebouwd voor meelproductie, maar ook voor bemaling van land en eenenkele voor het zagen van hout. Er zijn grofweg twee typen te onderscheiden, de standerdmolenen de bovenkruier of Holender molen. Daarnaast zijn er nog meer typen molens waaronderwater- en menskracht gedreven molens maar deze zijn op kleine schaal toegepast.

41 VITRUVIUS NUMMER 12 JULI 2010Om het werktuig optimaal te kunnen inzettenwerd gebruik gemaakt van de glooiingin het landschap en de aanwezige materialen.Voor de fundering werd gebruik gemaaktvan grote keien of stenen waarop de kruis -platen van de standerd werden gelegd.Voor de bekleding van de standerdmolens isveel gebruik gemaakt van langshout wat vertikaalop het lijf werd aangebracht. Deze bekledingloopt, anders dan bij Nederlandse standerdmolens,door tot net boven de grond. Deverkregen ruimte onder de kast wordt alsopslagruimte benut. Een andere wijze vanbekleden is de welbekende schaliën bedekkingen later is ook dun metaal in de vorm van bliktoegepast, op zowel het lijf als het dak.Een van de overeenkomsten met molens inNederland is dat ook de Poolse molenaars eralles aan gelegen was om de productie hoogmaar vooral gaande te houden. Naar mate detechnieken voortschreden werd alle ruimte inde molenkast benut om een as of wiel aan tebrengen waarmee nieuwe machinerie konworden aangedreven. Deze aanvulling werdende ene keer provisorischer aangebracht dan deandere keer, maar altijd zodanig dat kon wordenteruggevallen op het oude en vertrouwdegaande werk.Hierdoor zijn veel molens tot tijdscapsulesverworden waar de evolutie van het maalderijbedrijfuit af te lezen is. Van origine dreef het250 jaar oude bovenwiel met doorgaande kruisarmen,twee koppels stenen aan. Na verloopvan tijd hebben èèn of meer koppels plaatsgemaakt voor de walsenstoelen met een hogereproductie. Om deze machinerie van grondstoffente voorzien zijn er transportbanden metbijbehorende aandrijvingen en opvangbakkenof stortkokers door heel de molen aangebracht.Deze toevoegingen en constructies, die inNederlandse molens inmiddels zeldzaam zijn,komen in Poolse molenrestanten veelvuldigvoor. Onderdelen als houten roeden en bovenassen,doorgestoken kruisarmen of de stutvang,zijn authentieke onderdelen welke nogaltijd aanwezig zijn.Maar door de tand des tijd en slechte conditiesverweren deze capsules. Het uitblijven vanonderhoud geeft de elementen vrij spel waardoorde authentieke bouwmassa gevaar loopt.Bij veel standerdmolens laat de dakbedekkinglos of is de buitenzijde sterk aangetast.Daarnaast zijn plantengroei, vandalisme ofzelfs diefstal van onderdelen bedreigingenvoor de verlaten Poolse molen.Dat molens als verplaatsbare objecten werdengezien werd ook in Drzewce duidelijk, de standerdmolenis in 1842 gebouwd en rond 1900verplaatst naar de huidige locatie. Toch washet interieur maar licht gemoderniseerd metéén windgedreven walsenstoel.Overal door de molen heen is het verledenleesbaar. De balken van hergebruikte stukkenroede uit de tijd dat de molen nog met zeilenmaalde, de gerepareerde schep waarmee demolenaar een iets te grote schep nam, de boomdie klaar lag om tot bovenas verzaagd te wordenmaar waar het nooit van gekomen is of deinscripties van verveelde lieden met jaartallendie ver teruggaan tot in 1700.Je begeeft je bovenin de molen als het ware ineen versnellingsbak met wielen in de meestuiteenlopende verschijningsvormen. Waar dekapzolder in Nederlandse molens vaak overkomtals een opgeruimde veilige ruimte metalleen een bovenwiel en bovenschijf, is dePoolse kapzolder een wirwar van assen, kokers,wielen en pallen met bijbehorende touwtjes ofspijkers. Menig bovenwiel is nog uitgevoerdmet doorgaande kruisarmen wat een of meerdereschijflopen of bonkelaars aandrijft. Eensterrewiel op de bovenas drijft de luias aan, opeen gietijzeren wiel met houten velg ligt deriem die de walsenstoel aandrijft (hiervoor iszonder enige moeite de helft van een kapspantweggezaagd) en de kleinere stalen spaakwielendie de jakobsladder in beweging zetten.Dat functie prevaleerde boven schoonheidblijkt uit plooistukken van ruw bezaagde halveboomstammen. Maar ook was er ruimte voorrijk geprofileerde consoles of het fraai, metbeplanking in ruitvorm, afgewerkte waaispantvan de paltrokmolen in Posada. Voor 5 jaarterug maalde deze molen nog op windkracht,2 – BOVENWIEL MET DOORGESTOKEN KRUIS-ARMEN IN DE PALTROKMOLEN VAN POSADA.3 – DE DEELS GERESTAUREERDE BOVEN-KRUIER, TYPE ‘HOLENDER’, IN DREWNICA.4 – HET MAALKOPPEL EN BOVENWIEL IN DESTANDERDMOLEN VAN DRZEWCE.