Brussel, 3-6-9 ROTONDES: wetgeving en praktijk ... - Fietsersbond

ROTONDES: wetgeving en praktijkBrussel, 3-6-9Visie van een Brusselse dagelijkse fietserRotondes hebben een aantal voordelen en nadelen, afhankelijk van onder meer hun afmetingen en vande verschillende soorten verkeersstromen, voertuigen en weggebruikers. Het is niet de bedoeling hier dievoordelen en nadelen te bespreken, maar wel de verkeersregels vanuit het standpunt van een fietsertoe te passen op rotondes en de best mogelijke rijtechnieken voor fietsers te bespreken. Weonderzoeken vooral wat de dagelijkse fietser zelf kan doen om het ongevalrisico te verlagen. We hebbenhet vooral over rotondes met gemengd verkeer, dus zonder aanliggende fietspaden en zondervrijliggende fietspaden buiten de rotonde. Het is niet de bedoeling de regels van de fietspaden tebehandelen.Wat de naamgeving betreft, spreekt men soms over "rondpunt" (een gallicisme van de Franse vertaling"rond-point"). Ook de naam "verkeersplein" komt voor, maar dat kan verward worden met een "plein",waarop verkeer en andere activiteiten samen georganiseerd kunnen worden (art. 2.10). In Nederlandstaat "rondweg" voor een ringweg. Rotondes worden dikwijls aangelegd ter vervanging van een klassiekkruispunt met verkeerslichten, niet als stadsring of verbindingsweg.1. VERKEERSREGLEMENT1.1. Geen voorrang bij het oprijden van een rotondeHet verkeersreglement zegt in art. 12.3.1 dat elke bestuurder voorrang moet verlenen aan bestuurdersdie van rechts komen, behalve wanneer hij op een rotonde rijdt (en behalve wanneer bestuurders vanrechts uit een verboden rijrichting komen).Wat is de draagwijdte van die uitzondering op een rotonde? En wat is precies een rotonde?We analyseren eerst grondig de definitie in art. 2.39. We vinden daar 1 verklarend woord, verduidelijktmet 2 bijzinnen (elk met 1 werkwoord): , weg (une voirie) ...- waarop eenrichtingsverkeer geschiedt rond een aangelegd (matérialisé) middeneiland (un dispositifcentral) en gesignaleerd (signalé) met verkeersborden D5 (rondgaand verkeer in tegenuurwijzerzin);Merk op: 'middeneiland' krijgt 2 bijvoeglijke bepalingen mee: aangelegd en gesignaleerd. De passus "engesignaleerd ..." is geen extra bijzin en hoort niet bij "een weg".- en waarvan de toegangswegen voorzien zijn van verkeersborden B1 (omgekeerde driehoek) of B5(stopbord). Merk op: bord D5 wordt hier bij de toegangswegen niet vermeld.Uit de Franstalige tekst blijkt, nog duidelijker dan uit de Nederlandstalige versie, dat "le dispositif"(mannelijk) met borden D5 "signalé" moet zijn, en niet "la voirie" (vrouwelijk).Een rotonde is in principe een voorrangsweg. Maar dat staat niet letterlijk in het reglement. Normaal zijner enkel aan de rechterkant toegangswegen. Zij vormen een opeenvolging van T-kruispunten. Wat devoorrang betreft, ziet een bestuurder op een rotonde aan de toegangswegen misschien wel deomgekeerde driehoeken B1 met haaientandenstreep of de stopborden B5 met stopstreep, maar die zijnniet voor hem bestemd. Voor hem zijn er geen voorrangsborden aanwezig met een herhaling na elkkruispunt op de rotonde. Hij zou dus aan al de kruispunten voorrang van rechts moeten verlenen.Art. 12.3.1 schaft die verplichting op een rotonde af. Dat wordt aan de bestuurder op de rotondemeegedeeld door de verkeersborden D5 (rondgaand verkeer) op het middeneiland.De afschaffing van de voorrang van rechts op een rotonde is dus bedoeld voor de kruispunten enbetekent: zelf voorrang hebben. De rondgaande weg wordt door art. 12.3.1 een voorrangsweg zonderde gebruikelijke herhaling van voorrangsborden op de weg zelf.Aan kleine rotondes bevinden de wegen die erop aansluiten, zich soms op slechts enkele meter vanelkaar. Een bestuurder die de rotonde oprijdt, moet voorrang verlenen aan degenen die op de rotonderijden en die dus van links aankomen, ook als ze net daarvoor op een links liggende toegangsweg kwamenaangereden.Geen enkele regel zegt dat degene die het eerst de rotonde bereikt, voorrang heeft. De onderlingevoorrang geldt op de plaats en het ogenblik dat twee bestuurders elkaar ontmoeten en elkaar hinderenof raken.Dat geldt trouwens bij het oprijden van alle voorrangswegen. Trage bestuurders, zoals fietsers, moetendus anticiperen en extra opletten voor bestuurders die op een reglementaire manier voorbij kunnenkomen en die voor hen zouden moeten remmen of uitwijken.

1.2. Onderlinge voorrang op een rotondeDe voorrang van rechts (en dus ook de afschaffing ervan door art. 12.3.1 op een rotonde) geldt nietalleen aan de kruispunten. De algemene voorrang van rechts moet ruim geïnterpreteerd worden. Dievoorrangsregel is bijvoorbeeld het enige houvast op een grote vlakte of een groot plein waar iedereenkriskras in alle richtingen mag rijden.Een grote rotonde zonder rijstroken vertoont gelijkenissen met een plein, omdat de bestuurders ervolgens art. 9.3.1 (zoals op een plein) niet verplicht worden zo dicht mogelijk bij de rechterrand terijden. Ze mogen dus zowel links als rechts of in het midden rijden, zolang het maar integenuurwijzerzin gebeurt, maar dan wel zonder het houvast van de voorrang van rechts.Dat maakt het niet eenvoudig de voorrang vast te leggen als twee bestuurders elkaar kruisen.Kruisen op een rotondeNemen we als voorbeeld het snijden van twee trajecten in rechte lijn op de rotonde.Bestuurder "VL" komt van links: hij rijdt vanaf het middeneiland naar de buitenkant.Bestuurder "VR" komt van rechts: hij rijdt vanaf de buitenkant naar het middeneiland.Welke verkeersregels kunnen bij die kruising ingeroepen worden?De voorrang van rechts is er expliciet afgeschaft. Die afschaffing kan (zoals aan de toegangswegen)impliceren: zelf voorrang hebben op bestuurders die van rechts komen, of nog: een impliciete voorrangvan links genieten. VL heeft dan voorrang op VR.Een tweede interpretatie is dat door de afschaffing van de voorrang van rechts, noch aan de van rechtskomende, noch aan de van links komende bestuurder voorrang moet verleend worden. Als geen vanbeiden voorrang heeft, wordt bij een ongeval de schuld over beide partijen verdeeld.Hoewel die tweede interpretatie de meest logische is, geldt ze duidelijk niet aan detoegangskruispunten. Daar heeft wie van links komt op de rotonde wel degelijk voorrang. Dat pleit voorde impliciete voorrang van links op heel de rotonde.Als bestuurder VL naar de buitenkant rijdt om de rotonde te verlaten, kan dat beschouwd worden als eenrichtingsverandering (art. 19), meer bepaald een afslag naar rechts.Maar daarvoor is hij verplicht eerst zo dicht mogelijk bij de rechterrand te rijden en van daar debeweging met matige snelheid en zo kort mogelijk uit te voeren. Het zich vooraf naar rechts begeven iste beschouwen als een manoeuvre (art. 12.4) dat de eigenlijke richtingsverandering voorafgaat. Zowelbij de beweging 'manoeuvre' als bij de beweging 'richtingsverandering' moet bestuurder VL voorrangverlenen aan de andere weggebruikers. In beide gevallen heeft de van richting veranderende VL eenreden om te vertragen bij het kruisen van VR, tegenover het argument van zijn impliciete voorrang vanlinks in een grotevlakte-scenario (1 tegen 1).Bestuurder VR, die zich op de rotonde van rechts naar links begeeft, geniet vooreerst uitdrukkelijk geenvoorrang van rechts (1°). Hij mag bovendien volgens art. 16.3 de andere bestuurders, zoals op gelijkwelke andere weg, niet langs rechts inhalen (2°). Hij moet tot slot voorrang verlenen aan de andereweggebruikers als hij zich naar links begeeft, voor zover het kan beschouwd worden als een manoeuvre(3°).De van rechts komende VR heeft dus 3 redenen om te vertragen bij het kruisen van VL, tegenover nulargumenten om voorrang op te eisen (3 tegen 0).Men kan stellen dat VR juridisch zwakker staat tegenover VL, dan VL tegenover VR.De positie van VR verbetert als hij overgaat van zijn traject in rechte lijn naar een circulaire baan opeen constante afstand van de rechterrand van de rijweg. Daardoor valt het manoeuvre van de zijdelingseverplaatsing weg (hoewel dat in een bocht en vooral op hoekige rotondes moeilijk vast te stellen is).Zolang VR (op zijn circulaire baan) geen manoeuvre uitvoert en VL wel, valt een eventuele voorrang vanVL weg. Bestuurder VR mag VL dan nog steeds niet langs rechts inhalen, maar hij mag hem volgens art.16.2 bij "druk verkeer" in files of op rijstroken wel langs rechts voorbijrijden.Bij zijdelingse bewegingen binnen een rotonde, moeten de richtingsaanwijzers gebruikt worden. Eencirculaire baan (op een normale circulaire rotonde) en een grotevlakte-scenario zijn eventueleuitzonderingen. Het oprijden van de rotonde is eveneens vrijgesteld (art. 19.2), maar we kunnenaannemen dat die vrijstelling ophoudt zodra het voertuig zich op de rotonde bevindt.Als er rijstroken zijn op de rotonde, worden de voorrangsregels eenvoudiger. Wie van rijstrookverandert, voert een manoeuvre uit en moet voorrang verlenen.

Maar fietsers kunnen binnen een brede rijstrook geconfronteerd worden met een wagen of een anderefietser. Dan blijft bij het kruisen binnen die ene rijstrook de onzekerheid over de onderlinge voorrangbestaan.We kunnen concluderen dat op een rotonde heel wat verkeersregels tegelijk van toepassing zijn.1.3. Abnormale en gevaarlijke rotondesRotondes kunnen specifieke eigenschappen hebben waardoor niet voldaan is aan het verkeersreglementof waardoor de verkeersregels niet meer duidelijk zijn. Dat veroorzaakt ten opzichte van normalerotondes extra gevaren, waarvoor we hier willen waarschuwen.- Zeer grote rotondes hebben een middeneiland met een diameter van meer dan 100 m. Daardoorvervullen die rotondes qua snelheden niet meer de gebruikelijke functie van een kruispunt met gemengdverkeer, maar van een snelweg met een lange (en gevaarlijke) bocht.- Een betwistbare rotonde is een rotonde die juridisch niet voldoet aan het verkeersreglement. Door eenverkeerde interpretatie van art. 2.39 (zie punt 1.1.) ontbreekt dikwijls de signalering van hetmiddeneiland met borden D5 van rondgaand verkeer. Die borden zijn dan verplaatst naar de opritten,soms in een kleiner formaat of op een positie waar ze weinig opvallen. De bestuurder krijgt op derotonde geen bevestiging meer van het statuut van de rondgaande weg, bv. na een stop op de rotondezelf (een onderbroken rotonde of met private in- en uitritten). Voor hem zijn geen andere bordenvoorgeschreven dan de borden D5 op het middeneiland. Als die ontbreken is de rondgaande weg juridischgezien geen rotonde, zodat het verplicht is daar de algemene voorrang van rechts te verlenen en zo dichtmogelijk bij de rechterrand te rijden. Artikel 5 is daarover duidelijk. Verkeerstekens moeten slechts inacht genomen worden als ze aangebracht zijn overeenkomstig het verkeersreglement. Dat kan bij eenbetwisting over een ongeval zeker ingeroepen worden.- Een onmiskenbare niet-rotonde (zoals het Meiserplein anno 2009) is uitdrukkelijk zo bedoeld door dewegbeheerder. Er zijn nergens verkeersborden D5 geplaatst. De draairichting rond het middeneilandwordt opgelegd met borden D1 (verplichte rijrichting). Nagenoeg niemand eist op die rondgaande weg devoorgeschreven voorrang van rechts op of rijdt er uiterst rechts.- Een vierkante rotonde bestaat uit de oorspronkelijke kruising of intersectie van twee wegen of lanenmet middenberm. In het vierhoekige gemeenschappelijke deel van de kruisende wegen wordt eenmiddeneiland geplaatst (al dan niet met borden D5). De buitenkant wordt enkel wat bijgewerkt met 4stopstrepen of haaientandenstrepen op de oorspronkelijke vierkante omtrek van het kruispunt. Door hetbehoud van die oorspronkelijke vorm rijden de meeste voertuigen er rechtdoor alsof de rijweg doorloopt,ook als ze in 2 files komen aangereden (zoals het kruispunt van de lanen Louis Bertrand en PaulDeschanel te Schaarbeek). Wie op die vierkante (en zelfs betwistbare) rotonde naar links wil draaienomheen het middeneiland, bevindt zich in een precaire positie. Hij moet gebeurlijk een dubbele stroomvan rechtdoor rijdende voertuigen kruisen, hetzij via een circulair traject dat niet op een constanteafstand van de rechterrand ligt, wat als een manoeuvre kan bestempeld worden, hetzij via een meerreglementair vierkant traject, dat echter met gevaarlijke hoekige wendingen gepaard gaat.- Een veelhoekige rotonde stelt eveneens problemen. Ze ontstaat bv. uit de combinatie van eenrechthoekig kruispunt met een naburig kruispunt in V-vorm, waarbij één van de 4 aansluitende wegenzich in 2 wegen splitst (zoals het kruispunt Clayslaan-Artanstraat-F.Bossaertsstraat, omgevormd totbetwistbare rotonde). Op elk van de 5 toegangswegen wordt telkens op de rechterhelft (zijnde hettoegangsgedeelte naar het kruispunt) een loodrechte haaientandenstreep getrokken om de rotonde af tebakenen. Daardoor krijgt de rotonde de vorm van een onregelmatige veelhoek. Het kleine middeneilandin het midden van de hoofdkruising is niet gesignaleerd en ligt zodanig asymmetrisch, dat er niet altijdomheen gereden wordt.- Een rotonde met verkeerslichten op toegangswegen en uitritten stelt een specifiek probleem (zoalshet Koningsplein: een betwistbare en rechthoekige rotonde met bebouwing en met private in- enuitritten). Als de verkeerslichten werken, vervalt volgens art. 6 de geldigheid van verkeersbordenbetreffende de voorrang die op "dezelfde weg" geplaatst zijn. Dat zijn in principe alleen de borden B1 ofB5 op de toegangswegen. Maar de borden D5 van rondgaand verkeer op het middeneiland (of verplaatstnaar de toegangswegen) hebben naast de aspecten van 'rotonde' (definitie), verplichte rijrichting, nietrechts houden en vrijstelling van richtingaanwijzers, ook een aspect betreffende voorrang, namelijk deafschaffing van de voorrang van rechts voor wie op de rotonde rijdt. De vraag stelt zich of de geldigheidvan een bord D5 door een werkend verkeerslicht voor alle aspecten of alleen voor het voorrangsaspect

vervalt, daarbij rekening houdend met "dezelfde weg" waarop bord en verkeerslicht geplaatst moetenzijn, dus hetzij beide op de rondgaande weg, hetzij beide op een toegangsweg (waar D5 betwistbaar is).- Op een onderbroken rotonde wordt het rondgaande verkeer onderbroken door een overdwarsehaaientandenstreep met verkeerbord B1 (situatie zoals op de niet-rotonde Meiserplein) of door eenstopstreep met een verkeerslicht (zoals de Naamse Poort). Voorbij zo een streep is het niet duidelijkwelke voorrangsregels er vanaf welke plaats opnieuw al dan niet geldig zijn en welke impact eenwerkend verkeerslicht op welke gebruikers van de rotonde heeft.Als ook de toegangswegen met verkeerslichten uitgerust zijn, is alles aanwezig om verwarring tescheppen tussen bestuurders die vanaf een stopstreep op de rondgaande weg komen en bestuurders diemet groen licht de rotonde oprijden.ConclusieHoe meer zulke afwijkingen er zijn, hoe meer onduidelijkheden en gevaren er ontstaan.De Naamse Poort is daar een voorbeeld van. Het is tegelijkertijd een betwistbare rotonde, een vierkanterotonde, een rotonde met verkeerslichten op alle toegangswegen plus aan een uitrit (met zebrapad) entot slot een door verkeerslichten met stopstrepen tweemaal onderbroken rotonde.2. PRAKTIJK EN RIJTECHNIEK VOOR FIETSERS2.0. Rijtechnische opmerkingen i.v.m. gemengd verkeer- Fietsers willen het gemotoriseerde verkeer vermijden en rijden daarom zoveel mogelijk rechts.Nochtans gebeuren op rotondes aan de rechterkant de meeste ongevallen. Ook de dodehoekongevallenmet vrachtwagens zijn een voorbeeld van het gevaar altijd rechts te rijden. In die twee specifiekegevallen is het voor een fietser veiliger te rijden tussen het verkeer, in de plaats van helemaal rechtservan.- Gemengd verkeer vereist een minimum aan rijvaardigheid. Toegepast op een rotonde betekent het dateen fietser er min of meer rijdt zoals een autobestuurder.- Bij het nemen van een rotonde moet u dikwijls eerst remmen en dan weer versnellen.Naafversnellingen laten toe onmiddellijk te schakelen van de hoogste naar de laagste versnelling, ookbij stilstand, wat met dérailleurversnellingen niet kan.- In gemengd verkeer zoals op een rotonde is het gebruik van een achteruitkijkspiegel (zoals op eensnorfiets of motorfiets) sterk aanbevolen.We bespreken nu drie fasen bij het nemen van een rotonde:het oprijden ervan, de plaats op de rotonde en het afrijden ervan.2.1. Het oprijden van een rotondeRotondes mag u pas oprijden als u zeker bent dat u de bestuurders die erop rijden, niet de pas zultafsnijden. Verleen dus bij het oprijden in elk geval ruim voorrang aan het van links aankomendeverkeer op de rotonde.Rijd nooit zomaar via een scherpe bocht naar rechts een rotonde op, vanuit het idee dat u aan derechterkant niemand hindert en dat u er veilig bent. Zelfs als daar een verplicht fietspad ligt waarop uvoorrang geniet volgens art. 12.4 bis, is voorzichtigheid geboden. Denk eraan dat auto’s op een rotondeonderhevig zijn aan de middelpuntvliedende kracht en dat ze mogelijk naar rechts zullen uitwijken voorde volgende afslag.Let als fietser in de aanrijstrook naar de rotonde op het voertuig dat aan uw linkerkant samen met u derotonde oprijdt. Het voertuig kan u op de rotonde de weg afsnijden. Omdat het voertuig van links komt,staat het juridisch iets sterker om voorrang op te eisen. Probeer daarom vooraf al wat meer naar hetmidden van de aanrijstrook te ‘evolueren’ of stel u links op als er al een file staat. Een linkseopstelling in de aanrijstrook is aanbevolen voor wie op een vierkante rotonde naar links wil draaien enze helpt ook op een normale rotonde om sneller een meer linkse plaats te bereiken. In het volgende puntzal blijken dat dat meestal beter is. Probeer dus bij het oprijden niet direct rechts af te slaan, maareerst enkele meter rechtdoor te rijden om een goede plaats op de rotonde te bereiken.2.2. De plaats op de rotondeEr is al vermeld dat de rechterkant van een rotonde gevaarlijk is. We brengen hier een drietalrisicofactoren naar voor.

- Aan de rechtse buitenkant van een rotonde stellen zich problemen met ongeduldige bestuurders dieerop willen. Die kunnen u de doorgang afsnijden bij het oprijden, op amper een meter van uw trajectaan de buitenkant.- Ten tweede zijn er problemen met bestuurders die eraf willen. Die blijven het liefst niet lang achter urijden. Ze halen u gemakkelijk in langs links als u aan de buitencirkel rijdt en ze snijden u daarna de wegaf als ze rechts afslaan.- Aan de rechterkant zijn er niet alleen de vermelde risico's, maar de fietser blijft er ook langer aanblootgesteld omdat dat traject (en de omlooptijd) tot tweemaal groter is dan nodig.Blijf dus op een rotonde enkel aan de rechterkant als u er onmiddellijk weer af moet rijden.In de andere gevallen rijdt u op een zekere afstand van de rechterkant.Op een eerder brede rotonde kan u voor de bestuurders die erop of eraf willen, aan uw rechterkant debreedte van een baanvak vrijhouden.Op een rotonde met verschillende rijstroken, rijdt u minstens tot in de tweede rijstrook, zodat errechts van u een baanvak vrij is.Op een kleine rotonde met één rijvak kan u het best ongeveer in het midden ervan rijden.Op elke rotonde kan het helpen de arm naar links uit te steken om te vermijden dat u langs linksingehaald wordt en zo de pas afgesneden wordt. Het laat tegelijk aan de andere bestuurders toe ureglementair langs rechts in te halen zolang u er zelf niet wilt afrijden.Als u een groot stuk van de cirkel te gaan hebt, kan u een korter traject en meer vrije ruimte aan uwrechterkant bekomen door bij het oprijden meteen rechtdoor naar het middeneiland van de rotonde terijden en dus volledig links te blijven (wel zoals in punt 2.1. vermeld bij het oprijden eerst goed rekeninghouden met wie van links kan komen en desnoods even wachten).2.3. Het afrijden van een rotondeGebruik bij het afrijden tijdig de rechterarm! (richtingsaanwijzing is voor fietsers enkel verplicht als het"mogelijk" is). Daardoor laten de andere weggebruikers op de rotonde u bijna altijd gemakkelijk afrijden.Automobilisten laten een fietser graag even snel passeren, liever dan er achteraan te blijven rijden. Hoevlotter u rijdt, hoe gemakkelijker u doorgang krijgt.3. SLOTWOORDRotondes vergen van de weggebruikers en vooral van fietsers een goede kennis van de verkeerscode,goede zintuigen, ruimtelijk inzicht en een snelle inschatting van complexe verkeerssituaties. Dat laatstebouwt men geleidelijk op door rijervaring in steeds moeilijkere situaties. Hoewel op rotondes zeldentopsnelheden gehaald worden, zijn het geen geschikte plaatsen voor de eerste ritten van leerlingbestuurders,van kinderen of van ouderen.In afwachting van een beter leesbare wetgeving, van meer oordeelkundig ingerichte rotondes en vanmeer sensibilisatie van de gemotoriseerde bestuurders (wie gebruikt bv. zijn richtingsaanwijzers?) blijfthet bewustmaken van de dagelijkse fietsers over een aantal aspecten noodzakelijk.Wie met de fiets rotondes neemt, kan de risico's doen dalen door de blootstelling aan de gevaren teverminderen in aantal en in duur.Met de in deel 2 voorgestelde specifieke rijtechnieken bij oprijden, rondrijden en afrijden van rotondes,kruist u als fietser minder vaak het pad van andere bestuurders en ontmoet u minder conflictsituaties.André Vincke 02-726 00 34