The Hitchhiker's Guide to the Galaxy

RedactioneelBeste lezer,En dan ben je alweer een jaar verder. Vorige zomerschreef ik het voorwoord voor het eerste themanummerdat de Eureka! kende, speciaal voor ons tienjarigbestaan. Als tijdschrift voor bèta’s konden we natuurlijkniet negeren dat de Eureka! die nu voor je ligt nummer 42is. Daarom is dit nu een tweede themanummer, waarvanhet thema zich natuurlijk laat raden: het getal 42 wordtin het sciencefictionverhaal ‘The Hitchhiker’s Guide tothe Galaxy’ van Douglas Adams (een grote hit onder bèta’s)gegeven als antwoord op de ultieme vraag van hetUniversum, het Leven, en Alles. Vandaar een cultureelartikel over het verhaal/radiospel/boek zelf. En natuurlijkkan ook Walter Kosters niet ontbreken: zijn eerstejaarscollegeis voor velen de eerste kennismaking met‘42’ als begrip. Met hem een interview verderop.Met de introductie van dit nummer achter de rug wil ikgraag even verder gaan met een kort overzicht van hetafgelopen jaar, want er is nogal wat veranderd. Nummer39 introduceerde het studentenartikel. De oude nieuwsrubriek‘kortkortkort’ werd vervangen door een paginamet facultair nieuws. De fotoreportage gaat inmiddelsalweer drie edities mee.En vanaf dit nummer is de lay-out helemaal op de schop.Je ziet het waarschijnlijk al: onze uitstraling is een stukspeelser geworden en in mijn ogen ziet de Eureka! er eenstuk professioneler uit. Ik ben blij met de status waarin ikhet blad achterlaat.Achterlaat? Ja, dit is de laatste editie waarvoor ik hoofdredacteurben en dit is mijn laatste redactioneel. Dat laatstevooral vind ik erg jammer. Laatst werd ik willekeurig dooriemand op straat aangesproken die zei dat hij mijn vorigeredactioneel zo leuk vond: een topcompliment! Ik vond hetook erg leuk om te schrijven en hoop over een paar maandenin mijn eigen studentenartikel jullie nog een overzichtte kunnen geven van mijn masteronderzoek waarna ik deEureka! (en het studentenleven) zal verlaten.Lieve lezer,Afgelopen jaar is er flink gewerkt aan de Eureka!. Zo zijnonder meer de rubriek met nieuws over de faculteit ende fotoreportage toegevoegd. Ook het Fleschblok is geheelvernieuwd. Toch hield de vernieuwingsdrang van deEureka!-redactie hier niet op en is dit nummer de eersteeditie met een geheel nieuwe lay-out, gemaakt door denieuwe vormgever Balyon. Al deze veranderingen zijndoorgevoerd onder het toeziend oog van onze hoofdredacteurErik. Hij heeft, naar mijn mening, de Eureka!afgelopen jaar met zijn visie een flinke sprong vooruitlaten maken.Maar aan al het moois komt een eind en helaas zal dithet laatste nummer zijn waarbij Erik als hoofdredacteuroptreedt. Ik mag het hoofdredacteurschap van hemovernemen en ik hoop dat ik dit net zo goed kan als hij,ondanks dat ik pas sinds vorig jaar onderdeel ben van deEureka!-redactie. Ik ben blij dat Erik de komende tijd nogwel redactielid blijft en heb er dan ook alle vertrouwenin dat, met zijn hulp waar nodig, het helemaal goedkomtmet mijn aanstaande functie als hoofdredacteur.De officiële wissel van het hoofdredacteurschap zal tegelijkplaatsvinden met de grote onthulling van dit nummervan Eureka!. Op 31 oktober zal de redactie vol trotsde nieuwe lay-out van de Eureka! presenteren tijdenseen borrel in de FooBar. Op het moment dat jij dit leest isdeze feestelijke onthulling waarschijnlijk al voorbij, maarik twijfel er niet aan dat het zeer geslaagd was en ik hoopdat iedereen genoten heeft van de taart en prosecco.Nog meer hoop ik natuurlijk dat iedereen de nieuwe layoutmooi vindt!Veel plezier met het lezen van deze Eureka!EllenIk wens je voor de laatste keer plezier met het lezen vanEureka!ErikErik VisseHoofdredacteur Eureka!7e jaars student Wis kunde.Studierichting: algebra,meetkunde en getaltheorie.Ellen SchlebuschHoofdredacteur Eureka!5e jaars student Wis kunde.✉ evisse@math.leidenuniv.nl✉ ellen@deleidscheflesch.nl2Eureka! nummer 42 – oktober 2013

NieuwsOfficiële openingparamagnetische NMR-faciliteitDe nieuwe Leidse paramagnetische Nuclear Magnetic Resonance (paraNMR)-faciliteit is op woensdag 11 september officieel geopend. De faciliteit biedtexterne gebruikers, zowel nationaal als internationaal, expertise op het zeergeavanceerde terrein van paraNMR-onderzoek.Grote Europesesubsidie voor virtueelscheikundelabHoogleraar theoretische chemieGeert-Jan Kroes krijgt een prestigieuzeAdvanced Grant van deEuropean Research Council (ERC).Met de bijbehorende 2,5 miljoeneuro wil Kroes nauwkeurig modellerenhoe gasmoleculen reagerenop metaaloppervlakken. Met diefundamentele kennis kunnen veelchemische stoffen efficiënter geproduceerdworden. ‘Computer modelleringkan een dieper inzicht geven:waaróm reageren moleculen op eenbepaalde manier met elkaar. En hetis goedkoper. Door de computer inte zetten, kunnen we dure experimentenachterwege laten.’ Aldus,Geert-Jan Kroes.KoninginMáxima opentgerenoveerdetropische kassenHortusKoningin Máxima opende 4 septemberonder grote belangstelling het gerenoveerdetropische kassencomplex in deHortus botanicus Leiden. De kassenzijn dankzij deze renovatie nog geschiktervoor het doen van wetenschappelijkonderzoek.IgNobel 24/7De eerste editie van de Nacht van Kunsten Kennis was met 4.000 bezoekers eengroot succes. Publiekstrekkers waren onderanderen Leidse fysici die het publiek verrastenmet testjes en prikkelende lezingen.De finale van IgNobel 24/7 speelde zich aftijdens het evenement ‘Nacht van de Kunsten Kennis.’ De finalisten legden in 24 secondenhun werk uit en gaven vervolgens eensamenvatting van 7 woorden. Winnaar wasde jonge Leidse fysicus Wessel Valkenburgmet zijn ultrakorte lezing ‘Wij in ons heelal’.Hij versloeg onder andere evolutiebioloogMenno Schilthuizen en caberatier Youp van’t Hek, in 2012 Cultural Professor aan de TUDelft.4Eureka! nummer 42 – oktober 2013

dit model uitbreiden voor één wachtrij enmeerdere werknemers.Er is na Erlang heel veel bekendgeworden over wachtrijen, maarer valt nog veel te bedenkenzodat meer bedrijven miljoenenkunnen besparen…een wachtrij waarin zowel de tijden tussen de aankomsten en debedieningsduur exponentieel verdeeld zijn hoef je alleen te wetenhoeveel klanten er nu in het systeem zijn niet wat er het afgelopenuur is gebeurd.Oplossing voor het meest eenvoudige modelWe gaan weer kijken naar een supermarkt. Deze supermarktheeft één kassa en één caissière. Stel nu dat de verwachte bedieningsduurexponentieel verdeeld is met μ het aantal klanten datze gemiddeld per uur kan bedienen als ze constant aan het bedienenis. Stel verder dat de tijden tussen de aankomsten van klantenbij de kassa exponentieel verdeeld zijn en dat er gemiddeld λklanten per uur binnen komen. Als de caissière een klant aan hethelpen is dan kunnen er twee dingen gebeuren. Er kan een klantbijkomen terwijl ze de andere klant aan het bedienen is of de klantaan de kassa wordt P (X geholpen = t) =P (X voordat = t + s|t >s) er een extra klant bijkomtin de wachtrij. Met een beetje basiskansrekening kun je de kansuitrekenen voor de twee scenario’s (als je als wiskundige niet weethoe dit moet dan is het een goede oefening voor je kansrekening).De kans dat er een klant het systeem verlaat voordat er een extraµklant bijkomt is gelijk aan λ + µ . Je kunt dit dan weer gebruikenom uit te rekenen hoe groot deel van de dag een caissière nikshoeft te doen of hoe groot de kans is dat een klant langer dan eenminuut moet wachten. Nadat je dit simpele model begrijpt kan jeWaar kan je dit voor gebruiken?We stappen nu af van de kassa’s in desupermarkten. Deze zijn allemaal leuk enaardig maar met een beetje ervaring kanje het aantal medewerkers ook wel aardigop gevoel kiezen. We gaan nu kijken naargrote serverparken zoals die van Google,Amazone of Facebook. De tijden die klantenop een server doorbrengen blijkenexponentieel verdeeld te zijn en de tijdentussen de aankomsten van klanten ook.Dit is dus weer precies hetzelfde als hiervoor.Servers gebruiken vrij veel stroomdus die wil je niet te lang aan laten staan.Zodra één van je klant klaar is met hetgebruiken van je server kun je twee dingendoen. Je kunt de server uitzetten of jekunt de server op standby zetten. Als je deserver snel weer nodig hebt dan wil je hemnatuurlijk op standby zetten. Je kunt nu jekennis van het eenvoudige model gebruikenom uit te rekenen wanneer een bedrijfals Google zijn servers uit moet zetten ofop standby moet laten staan. Je kunt jemisschien afvragen of het de moeite is omuit te rekenen wanneer een server uit moetof niet. Google besteed per jaar tientallenmiljoenen aan stroom dus als je een paarprocent daarvan kunt besparen dan levertdat een hoop geld op. Er is na Erlang heelveel bekend geworden over wachtrijen,maar er valt nog veel te bedenken zodatmeer bedrijven miljoenen kunnen besparen.!Over de auteur:Rinse Kappetein is masterstudent Mathematics aan de Universiteit Leiden.Hij is nu bezig met het afronden van zijn masterscriptie getiteld 'Optimalcontrol of a server farm', onder begeleiding van Floske Spieksma Rinse heeftzijn bachelorscriptie onder haar begeleiding geschreven, met als onderwerpde optimalisatie van callcenters. Hij was enkele jaren geleden bestuurslidvan De Leidsche Flesch en is nog steeds actief in allerlei aspectenvan de vereniging. Na het behalen van zijn Master wil Rinse zijnonderwijsbevoegdheid halen.✉ rinse@deleidscheflesch.nlEureka! nummer 42 – oktober 2013 7

wetenschapInfrarood zienmet supergeleidersJelmer Renema,promovendusin de vakgroepQuantum OpticsSupergeleiding is een zeer Leids fenomeen: het is hier in 1911 ontdekt door Kamerlingh Onnes.In dat jaar ontdekte hij dat sommige materialen bij sterke afkoeling alle meetbare weerstand verliezen.Behalve dat supergeleiding een fundamenteel interessant onderwerp is, heeft het technologischnuttige toepassingen. Ik hou mij bezig met één daarvan: met behulp van een zeer dunne(4 nm) supergeleider kun je individuele fotonen (lichtpakketjes) detecteren.Die interesse voor fotodetectie komt voortuit de kwantumoptica, het vakgebied datzich bezig houdt met het kwantumkaraktervan licht. Licht bestaat uit energiepakketjesdie fotonen heten. Voor veel experimentenis het nodig om die fotonen stuk voor stukte kunnen zien. Supergeleidende fotodetectorenzijn een manier om dat te bereiken.Als je enkele fotonen kunt zien, zijn er ookallerlei interessante toepassingen. Zo heeftmen bijvoorbeeld in Tokyo een netwerk vandoor kwantummechanica beveiligde videoverbindingenaangelegd. De langste link indit netwerk is 45 km lang en maakt gebruikvan supergeleidende detectoren. Onze soortdetectoren zijn dus van groot technologischbelang. Dat belang wordt nog eens versterktdoordat ze licht kunnen zien dat voor demeeste andere detectoren onzichtbaar is.Een fotodiode is typisch gemaakt van siliciumen dat is niet gevoelig voor licht meteen golflengte boven de 1100 nm. Telecommunicatiewordt echter meestal gedaan metlicht van 1300 of 1550 nm. Onze detector iswel gevoelig voor deze golflengtes.Het Japansevideokwantumcommunicatie -netwerk. De linktussen Koganei enOtemachi gebruiktsuper geleidendedetectoren.Om te snappen hoe de detector werkt, is het belangrijkom eerst iets over supergeleiding te weten. De stroomin een supergeleider wordt gedragen door paren elektronen,die Cooperparen genoemd worden. In eensupergeleider is het energetisch gunstig dat Cooperparenbestaan: er is een positieve bindingsenergie. Echter,als je een stroom door de supergeleider laat lopen is datslecht voor de binding: de bindingsenergie wordt lager.Er is een gegeven stroom waarop de bindingsenergienul is en je dus niet nog meer stroom door de supergeleiderkan laten lopen. Er is dus een maximumsnelheidvoor de elektronen waarbij je nog supergeleiding hebt.8Eureka! nummer 42 – oktober 2013

Over de auteur:Jelmer Renema is promovendusin de vakgroep QuantumOptics. Tijdens zijn studieNatuurkunde aan de UniversiteitLeiden kwam hij al vroeg metsupergeleiders in aanraking. Voorzijn onderzoek werkt hij veelsamen met onderzoekers vanhet Mathematisch Instituut. Alin zijn studententijd besteeddehij veel aandacht aan decommunicatie vanwetenschap naar eenbreed publiek.✉ renema@physics.leidenuniv.nl'Iedere keer dat jeeen puls ziet, weetje dat er een fotongedetecteerd is'Een supergeleidende detector werkt alsvolgt: je pakt een supergeleider die zo dunis dat er maar heel weinig Cooperparenbeschikbaar zijn om de stroom te dragen.Vervolgens stuur je daar een stroom doorheendie bijna tegen de maximale stroomaan zit. Als er een foton op valt gaat deenergie daarvan zitten in het kapotmakenvan Cooperparen. De overgeblevenCooperparen moeten dan de hele stroomdragen. Dat lukt ze niet en daarom wordtde supergeleiding verbroken; het materiaalkrijgt weer zijn normale weerstand terug.Omdat er stroom loopt door een weerstand,ontstaat er spanning (wet van Ohm).Iedere keer dat je buiten je cryostaat (desupergeleider moet immers wel goed koudzijn) een puls ziet, weet je dat er een fotongedetecteerd is.Schematische voorstellingvan een supergeleidendefotodetector.Links: De lichtblauwe plakstelt een nanodraad van Niobiumnitride(NbN) voor.De typische afmetingen vanzo’n draad zijn gegeven. Degroene lijn stelt een stroomfotonen voor, die vanuit eenlaser op de draad vallen.De draad is verbonden aaneen spanningsbron die vooreen stroom door de draadzorgt. De bias-T scheidt dezebiasstroom van de hoogfrequentepulsen, die gemetenworden met een versterkeren een pulsenteller. Iederepuls komt overeen met eendetectiegebeurtenis. Mijnonderzoek gaat over wat ergebeurt op het vraagteken:hoe wordt de absorptie vaneen foton omgezet in eendetectiepuls? Rechts: eenSEM-afbeelding van eensupergeleidende fotodetector.De witte schaallijn(onderin, midden) is 1 micronlang.Het probleem is dat bovenstaande alineaongeveer het niveau van beschrijvingis waar iedereen het nog over eensis. Als je het wat concreter probeert temaken dan dit, zijn er verschillendetheorieën. Je kunt dan allerlei vragenopwerpen, zoals:• Maakt het uit of een foton middeninde detector valt of op de randvan de draad?• Hoe wordt de energie van het fotonovergedragen op de Cooperparen?Maakt het daarbij nog uit hoeveelenergie het foton had? Zo ja, hoeprecies?• Maak je veel Cooperparen stuk opeen plek of spreidt de energie vanhet foton zich uit?• Gaat alle energie in het stukmakenvan Cooperparen zitten of zijn erverliezen?• Bevat het bovenstaande verhaaltjealle puzzelstukjes? Moeten er nogandere ingrediënten bij?• Wat gebeurt er als er twee fotonentegelijk op de detector vallen? Kunje daar iets van leren?Eureka! nummer 42 – oktober 2013 9

wetenschapVier mogelijke modellen van het detectieprocesin een super geleider.In het eerste model resulteert de absorptie van hetfoton in een normaal gebied. In het tweede modelwordt de supergeleiding over een wijdere band verzwakt.In modellen c) en d) spelen magnetische vorticeseen rol, respectievelijk met of zonder normaalgebied. Wij hebben laten zien dat alleen model b)consistent met de werkelijkheid is.Vooral de laatste vraag was voor mij eenheel logische om te stellen. In de kwantumopticakijken we bijna altijd naarprocessen waar twee of meer fotonen eenrol spelen. Dat heeft een simpele reden:de interessantste eigenschappen van hetkwantumkarakter van licht worden zichtbaarals je met meerdere fotonen tegelijkwerkt. Denk daarbij bijvoorbeeld aan verstrengeling:je hebt minstens twee deeltjesnodig om dat te kunnen zien. Het wasdus heel logisch om te kijken wat er metde detector gebeurt als je er met meerderefotonen tegelijk op schijnt.Om de eigenschappen van de detector tebestuderen maak ik gebruik van kwantumtomografie.Om uit te leggen wat datis, is het handig om eerst uit te leggen watgewone tomografie is. Tomografie is eenmethode om uit verschillende aanzichtenvan een voorwerp de driedimensionalevorm van dat voorwerp te reconstrueren.Het wordt bijvoorbeeld in een CATscannergebruikt om uit verschillenderöntgenfoto’s een driedimensionaal beeldvan de binnenkant van het lichaam tevormen.Stel je bijvoorbeeld een cilinder voor ineen driedimensionale ruimte. Door alleende bovenkant te bekijken kun je hem nietvan een bol onderscheiden en door hemvan de zijkant te bekijken kun je hem nietvan een blok onderscheiden, maar dooraanzichten te combineren kun je een goedbeeld van de vorm krijgen. In principeheb je natuurlijk oneindig veel aanzichtennodig om een perfect beeld te vormen,maar het blijkt dat je met wat slimme wiskundemet een beperkt aantal aanzichtenal een goede gok naar de vorm van hetvoorwerp kunt doen.1) In het geval waarbijje met continuevariabelen (plaatsen impuls) werkt isde wiskunde precieshetzelfde als bij eenCAT-scan. Omdatplaats impuls is,maar dan Fouriergetransformeerdendaaruit heel natuurlijkvolgt dat ze nietcommuteren, kun jeniet plaats en impulstegelijk meten, maarwel lineaire combinatiesvan die twee. Dievervullen dan de rolvan de verschillendeaanzichten.Om nu kwantumtomografie te gaan doenvervangen we het ‘voorwerp’ door eenkwantummechanische toestand of proces.De analogie is dat die toestand zich in eenhoogdimensionale ruimte bevindt en wealleen projecties kunnen meten. 1 In onsgeval willen we het detectieproces in onzesupergeleider doormeten. We willen wetenhoeveel kans de detector heeft om op eenbepaald aantal fotonen te reageren. Helaasbestaat een laserpuls niet uit een vast aantalfotonen, maar is er een zekere kansverdelingdie zegt hoeveel fotonen je krijgt.Gelukkig kennen we die kansverdelingheel precies. Door nu de detectiekans alsfunctie van intensiteit te meten, kun je alshet ware ‘door de fotonkansverdeling heenkijken’ en de kans meten dat de detectorreageert op een gegeven aantal fotonen.Schematische weergave van de wiskundevan detector tomografie.De bovenste regel stelt de laserpulsen voor. Demiddelste regel stelt voor hoeveel fotonen je perpuls hebt. De onderste regel stelt voor of de detectorafgaat of niet. Je hebt alleen toegang tot dedetectiekans als functie van de intensiteit en totde kans op een gegeven aantal fotonen als functievan de intensiteit. Doel is om uit die twee dedetectiekans als functie van het aantal fotonen tevinden.10Eureka! nummer 42 – oktober 2013

Kwantumtomografie blijkt een effectieve methodete zijn om inzicht te krijgen in deze detectoren. Wekunnen nu een aantal vragen over de detector beantwoorden.We hebben ontdekt dat als je twee fotonentegelijk op de detector laat vallen, de detector hetzelfdedoet als wanneer je er één foton met twee keerde energie op laat vallen. Je kunt dit al zien in de afgebeeldegrafiek. Daar kun je zien dat de detectiekansvan drie fotonen met een golflengte van 1500 nm heelerg lijkt op die van 2 fotonen met een golflengte van1000 nm. Met andere woorden: de totale energie isbelangrijk, hoe die over de fotonen verdeeld wordtdoet er niet toe.Daaruit volgt ook dat het waarschijnlijk niet zo veeluitmaakt waar de fotonen geabsorbeerd worden.Omdat je geen controle hebt over waar de fotonengeabsorbeerd worden, zou je verwachten dat je inhet geval van twee fotonen een gemiddelde van allemogelijke dubbele absorptie-events zou hebben: hetgeval dat één foton aan de rand valt en één in hetmidden, het geval dat ze allebei aan de rand vallen,allebei in het midden, allebei in de buurt van het midden,enzovoorts. Het zou wel heel toevallig zijn als hetgemiddelde van al die gebeurtenissen precies uit zoukomen op de kans dat een enkel foton een detectieeventveroorzaakt. De simpelste hypothese die consistentis met de metingen is dus dat het niet zoveeluitmaakt waar het foton geabsorbeerd wordt. We zijnnog bezig met verdere experimenten om deze conclusiehard te maken.Kwantumtomografie blijkt veel nauwkeuriger daneerdere methodes om de precieze eigenschappen vande detector te meten. Hierdoor is het ons gelukt omvast te stellen dat er een vaste wisselkoers is tussen dehoeveelheid stroom die je door de detector heen moetKwantumtomografievan eensuper geleidendedetector.Op de horizontaleas staat de stroomdoor de detector,op de verticale asstaat de detectiekans.De verschillendecurvescorresponderenmet verschillendeaantallen fotonenvan verschillendegolflengte. In dezefiguur codeert dekleur van de curvevoor de golflengteen de vorm van desymbolen voor hetaantal fotonen datmeedoet in hetdetectie-event.'Hoe de totale energie wordtverdeeld doet er niet toe'sturen en de energie van het foton. Per elektronvolt(eV) aan energie heb je ongeveer 1.8 µA aanstroom nodig om de detectiekans constant tehouden.Daarmee hebben we antwoord gegeven op devraag of de energie van het foton op één plaatsblijft of dat hij verdeeld wordt. Als het zo zouzijn dat de energie van het foton op één plekblijft, dan zou die plek cilindervormig moetenzijn, waarbij de energie evenredig is met hetvolume van de cilinder. Als je de energie van hetfoton twee keer zo groot maakt, wordt dus debreedte van de cilinder √2 keer zo groot. Omdatin dit model de stroom om de obstructie heenmoet lopen verwacht je dus een wortelafhankelijkheidtussen stroom en energie. In het modelwaarin de supergeleiding over een groterebreedte verzwakt wordt, verwacht je een lineairverband: de energie van het foton bepaalthet aantal Cooperparen dat verbroken wordt.We meten het tweede geval. Daarmee hebbenwe dus het beeld van een detector waarin eennormaal gebiedje bestaat vervangen door eendetector waarin de supergeleiding over de heledwarsdoorsnede verzwakt wordt.Tegelijkertijd hebben we een deelantwoordgegeven op de vraag of er nog andere processeneen rol in de detector spelen. Alle theorieën dieandere processen introduceren doen namelijkvoorspellingen die in strijd zijn met de lineaireuitwisseling tussen stroom en energie. Daarmeehebben we natuurlijk niet bewezen dat dieprocessen er niet zijn, maar we hebben in iedergeval de mogelijkheden flink beperkt.Het interessante aan een onderzoek als dit is datje met veel verschillende mensen met verschillendeexpertises samenwerkt. Het maken vandetectoren is een technisch hoogstandje, watmen gelukkig aan de TU Eindhoven beheerst.Ook voor de wiskunde van tomografie en voorde natuurkunde van supergeleiders hebben wevan buitenaf hulp gevraagd. Een onderzoek alsdit kan niet slagen zonder op zo’n manier mensenbij elkaar te brengen.Een promotieonderzoek heeft zijn eigen internedynamiek, waarbij de dingen die aan het beginniet belangrijk leken ineens heel interessant envruchtbaar kunnen zijn en andersom. Zo is hetbij mij ook gegaan. We zijn ooit begonnen metkwantumtomografie omdat we dachten dat heteen handige eerste stap was. Gaandeweg bleekdat je ook veel over de detector kon leren en dater nog veel openstaande problemen waren. Wehadden niet verwacht dat het zou uitgroeien totiets wat mij nu al twee jaar bezighoudt. !Eureka! nummer 42 – oktober 2013 11

wetenschapIn het jaar 1687 publiceerde Sir Isaac Newton een boek over zwaartekracht. Afgezienvan een minutieuze aanpassing door een jonge kantoorbeambte, wordt dezelfdeformulering van zwaartekracht nog altijd gebruikt; met name door sterrenkundigendie onderzoek verrichten naar de grootschalige structuur in het heelal of de onderlingebeweging van sterren en planeten.SimonPortegiesZwart,SterrewachtLeidenZwaartekrachtZwaartekracht kan eenvoudig worden beschreven.Iedere middelbare scholier leert vergelijkingen op telossen voor een geworpen bal of een vallende appel: deaarde trekt aan de appel en de appel aan de aarde. Dekracht waarmee appel en aarde elkaar aantrekken isomgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand.Het wordt echter een stuk ingewikkelder als er drieobjecten met elkaar wisselwerken. De zwaartekrachtis net zo eenvoudig uit te rekenen, maar de gevolgenzijn moeilijk te overzien. Iedere keer dat de krachtentussen de drie objecten zijn uitgerekend en ze zich eenstukje verplaatsen, moeten de krachten opnieuw wordenberekend. De objecten beschrijven banen door tijden ruimte. Technisch is het niet zo ingewikkeld om debanen van objecten nauwkeurig in de tijd te berekenen.Het probleem zit hoofdzakelijk in de hoeveelheidrekenwerk, die toeneemt met het kwadraat van hetaantal objecten.Computers zijn uitermate geschikt om dergelijk rekenwerkmet grote precisie uit te voeren. Daarom is decomputer een geliefd instrument van sterrenkundigenom de beweging van sterren of planeten te berekenen.Dergelijke berekeningen, uitgevoerd in een samenwerkingsverbandtussen Nederlandse, Japanse en Amerikaanseonderzoekers, hebben geleid tot nieuwe inzichtenin de evolutie van planetenstelsels, sterrenhopenen sterrenstelsels. De opmerkelijke resultaten vandergelijke berekeningen werden onder andere gepubliceerdin Science en Nature.Een van de eigenaardigste aspecten van zwaartekrachtis een gevolg van zijn negatieve warmtecapaciteit. Newtonrealiseerde zich dat wel maar omdat hij niet overde nodige rekencapaciteit beschikte, heeft hij de consequentieservan nooit kunnen doorgronden. Ondernormale omstandigheden worden objecten warm doorhet toevoegen van energie. Water wordt warm in eenpannetje op het gas. De warmtecapaciteit van water ispositief. Zwaartekracht werkt precies andersom: doorenergie toe te voegen koelt het systeem af. vanuit eentheoretisch gezichtspunt is het heel moeilijk om degevolgen hiervan te overzien. Zwaartekracht werkt12Eureka! nummer 42 – oktober 2013

namelijk tegenovergesteld aan onze dagelijkse intuïtie.Hierdoor zijn de consequenties van veranderingen ineen systeem van elkaar aantrekkende objecten, zoalseen sterrenhoop, moeilijk te voorspellen.Met simulaties op supercomputers kan de zwaartekrachtop grote schaal worden onderzocht. Hierdooris het mogelijk geworden de thermodynamica vanzwaartekracht te bestuderen.Het groot rekenbreinSteeds meer wetenschappelijk onderzoek wordt uitgevoerdmet behulp van grote computerberekeningen.De behoefte aan rekencapaciteit neemt snel toe. Metname het interdisciplinaire onderzoek van een computationelewetenschapper is gebaat bij een zo grootmogelijke rekencapaciteit.Het rekenvermogen wordt gemeten aan het aantalsommetjes dat een computer per seconde kan uitvoeren.Een moderne computer rekent in stappen.Met iedere stap voert de computer één operatie uit:vermenigvuldigen, delen, optellen of aftrekken.Een computer met een 1GHz interne klok zal éénmiljard berekeningen per seconde kunnen uitvoeren.In de praktijk wordt dit vaak uitgedrukt in hetaantal drijvendekommaoperaties per seconde (inhet Engels: floating-point operations per second),vaak afgekort met flops.Technische beperkingen maken het moeilijk de processorvan een computer sneller te maken dan 1GHz.Benzinepomphouders lossen dit probleem op doorsoms wel tien benzinepompen naast elkaar te zettenwaardoor er gelijktijdig kan worden getankt. Demakers van supercomputers passen dit principe groot-Benzinepompals eengevectoriseerdemultiprocessorschalig toe in hun grootste rekenmonsters, soms metwel vele duizenden processoren.Om nog meer benzine tegelijk te kunnen verkopenhebben pomphouders nog een truc bedacht. Doortwee of drie pompen achter elkaar te zetten kunnenverschillende auto's in dezelfde rij gelijktijdig tanken.Ook deze vectorisatie wordt grootschalig doorsupercomputerbouwers toegepast. De combinatie vanparallellisatie en vectorisatie maken supercomputersvele duizenden malen sneller dan een thuiscomputer.De nationale supercomputer Cartesius beschikt over13984 rekenkernen (in 576 processoren) met een totaalrekenvermogen van 270 teraflops.Al deze processoren verbruiken elektriciteit, voor Cartesiusis dat vergelijkbaar met het verbruik van 2000huishoudens. Met een geluidsproductie van 100dBis het rekentuig vervolgens lawaaiiger dan een HarleyDavidsonmotorfiets. Het prijskaartje van dezemachine is 14,5 miljoen euro.Eureka! nummer 42 – oktober 2013 13

wetenschapHet nieuwe rekenenVoor het berekenen van de banen van sterren enplaneten zijn computers uiterst geschikt. Maardergelijke berekeningen lijken ook veel op denumerieke operaties die gebruikt worden voorde visuele effecten in spelletjes. De grafischeprocessoren die speciaal voor spelletjes wordenontwikkeld zijn zodoende ook heel geschiktvoor het berekenen van de zwaartekracht. Netals supercomputers zijn spelletjeskaarten geoptimaliseerdmet precies dezelfde principes alswaarmee de pomphouder meer benzine kanverkopen: parallellisatie en vectorisatie. Grafischeprocessoren zijn hierdoor uitermategeschikt voor wetenschappelijk rekenwerk.Toen we in 1997 begonnen met het programmerenvan dergelijke spelletjeskaarten was ééntelefoontje naar de fabrikant voldoende omenkele testexemplaren te krijgen. Onderhand ishet rekenen op spelletjeskaarten heel normaal.Ook hoeven ze niet meer in assembler geprogrammeerdte worden maar beschikken overeen eigen programmeertaal.Al snel na de eerste experimenten bleken despelletjeskaarten een enorm rekenpotentieelte hebben dat bijna volledig benut kon wordenbij zwaartekrachtberekeningen. De maximalerekencapaciteit van de grafische processorbedraagt tegenwoordig een paar teraflops bij eenenergieverbruik van 0,4kW. Ze zijn te koop vooreen paar honderd euro in de lokale computerwinkel.Door het toepassen van spelletjeskaarten inpc's zijn we van een elitaire situatie, waarinhet gebruik van supercomputers is toebedeeldaan enkele wetenschappers, naar een situatiegegaan waarin iedereen toegang heeft totsupercomputerrekenkracht. Het gebruik vande grafische processor op de computer kan eenduizendvoudige versnelling van de machine totgevolg hebben. Hierdoor verandert de gewonepersonal computer in een rekenmonster. Eennieuw tijdperk in wetenschappelijk rekenen isbegonnen.Bij de Sterrewacht Leiden hebben we enkelejaren geleden de logische volgende stap gezet,door een twintigtal pc's met spelletjeskaartenuit te rusten en aan elkaar te koppelen tot eencluster. Deze machine hebben we LGM (voorLittle GreenMachine inLeiden'Met LGM kunnen we eenrekenvermogen vanbijna 120 teraflopsbereiken'Little Green Machine) genoemd. Deze naam hebbenwe gekozen vanwege het lage energieverbruik en dekleine afmetingen van de machine, en met een knipoognaar de door Jocelyn Bell-Burnell in 1967 ontdekteradiopulsar. Met LGM kunnen we een rekenvermogenvan bijna 120 teraflops bereiken. LGMheeft circa 150.000 euro gekost en heeft een electriciteitsverbruikvan slechts 13kW. Vergeleken met denationale supercomputer Cartesius is dat een habbekrats.14Eureka! nummer 42 – oktober 2013

Over de auteur:Simon Portegies Zwart is hoogleraar sterrenkunde aan de UniversiteitLeiden. Daar werkt hij aan vraagstukken over zwaartekracht op grote schaal.Denk hierbij aan superzware zwarte gaten en kernen van sterrenstelsels.Om deze processen te simuleren zijn computers met hoge rekenkrachtnodig. Door het winnen van een Vici-beurs werd hij enkele jaren geledenvan universitair docent direct hoogleraar, een zeldzaam grote stap in eenwetenschappelijke carrière. Met deze Vici heeft hij het project dat hierbeschreven wordt op kunnen zetten.✉ spz@strw.leidenuniv.nlDe afgelopen paar jaar hebbenwe geweldig op LGM gerekend,met name aan de zwaartekracht,maar ook aan financiëlebarrieropties, niet-evenwichtspolymeren,tektoniek en graphmatching.De MelkwegMet de software die op de SterrewachtLeiden is ontwikkeldkunnen we efficiënt gebruikmakenvan grote hoeveelhedencomputers die ieder zijn uitgerustmet een of meerdere grafischekaarten. Door het efficiëntgebruik van de grafische kaartkunnen we circa 100 keer snellerrekenen dan op een enkelepc. Door te parallelliseren overeen groot aantal pc's met grafischekaarten winnen we nogmaalseen factor 100. Doordatwe hierdoor 10 4 keer snellerkunnen rekenen dan anderenis het mogelijk veel grotereen andere problemen doorte rekenen dan tot dusverremogelijk was.Een van onze recente berekeningenrichtte zich op hetsimuleren van de Melkweg.Dit is natuurlijk wel eerdergedaan, maar dan met slechtseen paar miljoen deeltjes,waarbij ieder deeltje een helekluwen van sterren moestvoorstellen. Wij kunnen nueen berekening van de Melkweguitvoeren waarbij iederdeeltje in de computer ookwerkelijk een ster is. In deSimulatie van deMelkweg, vanopzij. Links eenoptische impressiedie naar rechtsover gaat in eennumerieke representatie.Dezeberekeningen zijnuitgevoerd doorJeroen Bédorf opde Leidse LGM.figuur rechtsonder is een afdruk van een berekeningente zien. We hebben hier geprobeerd een zobetrouwbaar mogelijk model van de Melkweg temaken. Deze berekeningen worden op dit momentuitgevoerd met 100 miljard sterren.Hoewel onze berekeningen nog niet klaar zijn, verwachtenwe toch binnenkort al nieuwe structuren inde Melkweg te kunnen ontdekken.De logische volgende stapUit onderzoek onder 27 EU-landen blijkt Nederlandkoploper op het gebied van internetaansluitingen;94% van de Nederlandse huishoudens heeft een pc metinternet. Op 1 januari 2012 telde Nederland 7,5 miljoenhuishoudens. Niet ieder van deze 7 miljoen pc'szal beschikken over een krachtig grafische kaart, maarik verwacht dat het collectieve rekenvermogen vanNederlandse huishoudens 10 exaflop zal bedragen.Dat is ongeveer 500 keer meer dan het rekenvermogenvan 's werelds snelste computer (Tianhe-2 in China).Door de relatief lage snelheid van het Nederlandseinternet zal het niet eenvoudig zijn al deze rekenkrachtefficiënt te gebruiken. Er zijn in Nederland echter al 1,5miljoen huishoudens aangesloten op glasvezel. Indieniedereen zijn grafische kaart en glasvezelverbindingbeschikbaar zou stellen voor wetenschappelijk rekenwerkdan hebben we gezamenlijk een exaflopcomputer.Het enige nadeel is nog dat de meeste van deze pc's eencommercieel besturingssysteem draaien waar wetenschappersdoorgaans geen raad mee weten. !Little GreenMachine inLeidenEureka! nummer 42 – oktober 2013 15

fotoreportageDe Oudetekst: Erik Vissefoto's: Peter DenteneerSterrewachtAan de Witte Singel ligt een van de mooistegebouwen van Leiden. Deels verscholen achterde bomen vindt men naast de Hortus Botanicusen vlakbij het academiegebouw, en daarmee inhet hart van de Leidse universiteit, een monumentaalpand met witte gevels en herkenbareobservatiekoepels: de Oude Sterrewacht. Hierhebben de studenten sterrenkunde het gelukhun practica te kunnen volgen.De ‘oude’ sterrewacht is eigenlijk niet de eerste sterrenwachtin Leiden. Die werd namelijk in 1663 gebouwd om het kwadrantvan Snellius te huisvesten en werd verder voor educatievedoeleinden gebruikt. Het gebouw in deze fotoreportagewerd onder leiding van Frederik Kaiser gebouwd in de negentiendeeeuw. Het ligt niet per toeval naast de Hortus Botanicus:deze moest een deel van zijn terrein afstaan voor de bouwvan het nieuwe pand.De Oude SterrewachtOnder dit soort koepels staanvier antieke telescopen die nogsteeds in gebruik zijn. Eéndaarvan is zelfs nog ouderdan het gebouw zelf en komtoorspronkelijk van het dak vanhet academiegebouw.Sinds 1974 wordt het gebouw door Sterrenkunde niet meervoor wetenschappelijke doeleinden gebruikt. De colleges enhet onderzoek vinden tegenwoordig plaats in het Bio SciencePark buiten het centrum van Leiden. Wel huisvestte hetgebouw enkele jaren een deel van de vakgroep Biologie engebruikten amateursterrenkundigen de oude instrumentennog. Het gebouw raakte in deze periode in verval.Enkele jaren geleden echter werd het gebouw compleet gerestaureerd,waarbij speciale aandacht werd gegeven aan de koepelsen de daarin aanwezige waarneemapparatuur. Ook decollegezalen werden in hun historische sfeer teruggebracht.In deze zalen wordt, zoals in wel meer oude gebouwen vande natuurwetenschappen, tegenwoordig college gegeven aanrechtenstudenten.Ook zijn er dagelijks rondleidingen voor algemeen publiek.Het gebouw en de geschiedenis van de Leidse sterrenkundekomen hierbij uitgebreid aan bod. !16Eureka! nummer 42 – oktober 2013

Frederik Kaiser was deLeidse hoogleraar die deOude Sterrewacht liet bouwen.De rondleidingen wordenverzorgd door het naar hemvernoemde dispuutL.A.D. F. Kaiser.Buste van Frederik KaiserHet observatietorentjeIn deze laterbijgebouwde torenstaat de jongstevan de telescopen,uit 1974.Het dak met uitzichtover LeidenNiet alleen de sterrenhemel isgoed te bekijken vanaf hier;ook over de stad is er eenmooi uitzicht.Eureka! nummer 42 – oktober 2013 17

interviewInterview metWalter KostersDoor SimoneCammel 3e jaarsinformatica & KevinWiddershoven2e jaar natuurkundeen 6e jaarsgeschiedenisFoto's door PimOvergaauwIedereen die uw college programmeermethodenheeft gevolgd aan de UniversiteitLeiden, weet dat het getal 42 vaak voorbijkomt. Hoe komt dat zo?Dat valt een beetje tegen hoor, daar hadden julliewaarschijnlijk een spannender verhaal bij verwacht.Het programmeercollege is toch een ‘nerdy’ vak ennerds kennen vaak het boek of de film ‘The Hitchhiker’sGuide to the Galaxy’. Douglas Adams noemtdaarin het getal 42 als ‘Het antwoord op de ultiemevraag over het Leven, het Universum, en Alles’. Bij hetcollege moet altijd een random nummer worden gekozen.In mijn tijd als wiskundestudent kozen we altijdhet getal 37, het eerste irreguliere priemgetal. De informaticuskiest dan voor het getal 42, een mooi getal.Ben je een liefhebber van zijn boeken?Ik moet bekennen dat ik alleen het eerste deel heb gelezen.Ik vond het niet erg goed. Vroeger las ik best veelsciencefiction. Deze boeken zijn een combinatie vanhumor en sciencefiction en voor mij kan dat niet. Hetis blijkbaar te moeilijk en wordt al gauw flauw. Ik beneen beetje blijven steken bij Asimov met ‘I, Robot’. Datlees ik nog steeds.I, Robot is een sciencefictionboek dat in hetstraatje van de kunstmatige intelligentiepast. Wat meer uw vakgebied?Dat zou je kunnen zeggen. Die verhalen zijn natuurlijkredelijk oud, zo’n 50 jaar oud, dus ze zijn wat gedateerd.Toch vind ik die dan degene die het geestig proberente maken. De boeken van Asimov gaan voornamelijkover dilemma’s en paradoxen. Wat als machines ookzouden gaan denken? Die machines moeten dan vaakkeuzes maken tussen twee kwaden, gedwongen doorhun logica en dan is het de vraag hoe ze daar meeomgaan. De film I, Robot vond ik erg leuk. Ik houdalleen niet zo van Will Smith. De film is gebaseerd18Eureka! nummer 42 – oktober 2013

'Ik moetbekennen datik alleen heteerste deel hebgelezen'op een oude vraag van Alan Turing: kan je de robotonderscheiden van de mens? Ook al is die vraag alheel lang geleden gesteld, hij is nog steeds actueel.Je ziet dat dit thema nog steeds vaak terugkomt opallerlei manieren en kunstmatige intelligentie wordter dan steeds bijgeroepen. Het is heel hip. Laatst spraker weer iemand bij ‘De Wereld Draait Door’ over hersensimulatie.Je hebt dan trouwens vaak last van het‘Virulyeffect’. Als iemand in de krant schrijft overwetenschap denk je als lezer vaak dat het een geweldigmoeilijk artikel is, behalve als het over jouw eigen vakgebiedgaat, want dan zie je dat het niet klopt en er veelslap geklets in voorkomt. Viruly was piloot en vondalle artikelen in de krant geweldig, behalve de artikelendie over vliegen gingen. Daar deugde niks van.Ik vind het jammer dat er als er een wetenschapperaan tafel zit bij ‘De Wereld Draait Door’ er vaak ergkinderachtig wordt gedaan. Vaak roept er al iemanddat hij zelf altijd een onvoldoende voor wiskunde hadop de middelbare school en dat hij er dus toch niksvan zal begrijpen. Maar het omgekeerde is nooit zo:als het over een boek gaat, zullen ze nooit zeggen ‘Iklees nooit boeken’ of ‘Ik kan niet lezen’. Je zit daar alswetenschapper in een moeilijke positie. Ik ben blij datik het zelf niet hoef te doen.Denk je dat we ooit zo ver komen dat werobots in de keuken hebben staan om deafwas te doen?Ja, natuurlijk. Ik durf er alleen geen jaartal aan vast teknopen. Je ziet het nu al gebeuren. De spraaktechnologiewordt stukken beter. Neem de nieuwe telefoon vanHTC. Als je daar een filmpje op kijkt, stopt het metafspelen als je niet meer naar het scherm kijkt. Daarvooris eyetracking gebruikt. Ik weet niet of dat hetnou wordt, maar het zit er wel aan te komen. Van sommigedingen moet ik er niet aan denken om er mee telopen, maar ik denk zeker dat er genoeg geks ontwikkeldzal worden.Je ziet het nu al. Als jij je bagage tegenwoordig inchecktop Schiphol, kan dat in sommige gevallen ook al helemaalautomatisch. Dat werkt dan wel eens niet, maarhet bestaat wel. Al die dingen gaan toch een stuk makkelijkerdan vroeger. Het hele betalingsverkeer bijvoorbeeld.Nu klagen mensen dat je een uur lang geengebruik kan maken van internetbankieren, terwijl jevroeger altijd tussen 9 en 5 in de rij moest staan bij eenpostkantoor. Als je pech had dan hadden ze geen geldmeer als je aan de beurt was.Lang geleden, toen ik op vakantie was in Frankrijk,zag ik opeens allerlei mensen geld uit de muur halen.Dat hadden we toen thuis nog niet en ik vond dat zo’ngek verschijnsel. Wij zijn op een bankje gaan zitten enhebben er wel een uur naar gekeken.Je zei al eerder dat je gecharmeerd bentvan de boeken van I, Robot. Daar gaat hetvaak mis met de wereld door alle technologie.Hoe kijk je hier zelf tegenaan?Het gaat eigenlijk belachelijk goed! Kijk naar hetinternet, bijvoorbeeld naar boeken kopen: vroegermoest je naar een boekhandel en moest je een boekbestellen. Als je geluk had dan kreeg je het tweeweken later en dan hoorde je bij het ophalen paswat de kosten waren. Tegenwoordig bestel je het enmet drie klikken op de muis heb je het binnen tweedagen in huis. Eerlijk gezegd heb ik nog nooit eenfout boek in de brievenbus gehad. Bij de robots gaater wel eens wat mis, maar op een tamelijk ingewik-Eureka! nummer 42 – oktober 2013 19

interviewMobiele telefoontjes, daar zijn wijallemaal blij mee, maar terroristen kunnendaar ook goede zaken mee doen…keld niveau. Dat komt vaak doordat er een situatiebedacht wordt om een robot in de moeilijkheden tebrengen. Net zo goed als dat politieagenten nu weleens een fout maken omdat ze in een problematischesituatie terecht komen. Het is heel menselijk en ookheel ‘robotlijk’ dat ze dan in de problemen raken.Er zullen altijd dingen mis gaan, maar er gaan ookbelachelijk veel dingen goed. Die mobiele telefoontjes,daar zijn wij allemaal blij mee, maar terroristen kunnendaar ook goede zaken mee doen.Je doet ook onderzoek in je vakgebied.Waar ben je nu mee bezig?Dat is heel divers. Ik doe onderzoek naar Tetris,maar het is een tijd geleden dat ik er serieus wat aangedaan heb. Dat is tegenwoordig meer een hobby. Eenbachelorstudent zat wat te knoeien met Tetris en vondwat leuks. Daar hebben we toen samen verder aangewerkt. Dat vind ik leuk aan onderzoek, dat het nietmet voorbedachten rade is.Verder doen we veel met nonogrammen, Japansepuzzels. Dat heeft connecties met de kunstmatigeintelligentie en toepassingen in het dagelijks leven.Het wordt gebruikt in de tomografie, bijvoorbeeld ineen ziekenhuis, als er bij het maken van een röntgenfotovan alle kanten straling door het lichaam wordtgestuurd. Dan wordt later geprobeerd een beeld teJapanse puzzels, ook bekend als Nonogrammen, zijn logische puzzels. De opdracht is om een rooster te vullen met zwarteen witte vakjes volgens de beschrijving van de rijen en kolommen. Die beschrijving geeft steeds de aantallen opeenvolgendezwarte vakjes, maar niet de aantallen tussenliggende witte vakjes. Het uiteindelijke plaatje stelt dan meestal een voorwerp,een bekend persoon of een landschap voor.20Eureka! nummer 42 – oktober 2013

Wie is Walter Kosters?Walter Kosters promoveerde in 1985 in de wiskunde aan deUniversiteit Leiden waarna hij geïnteresseerd raakte in de informatica.In dit vakgebied werkt hij de laatste jaren aan onderwerpenals datamining en kunstmatige intelligentie. In het recente verledenheeft hij onderzoek gedaan naar het spelletje Tetris, en dan inhet bijzonder naar de vraag wat voor een vormen men kan maken,en hoe men vlakken kan overdekken of leegspelen. Tegenwoordigonderzoekt hij monogrammen, ookwel Japanse puzzels geheten,en is daarbij geïnteresseerd in hoe moeilijk de puzzels zijn. Eerstejaarsstudenten van ‘onze’ studies komen hem allemaal tegen bij zijncollege ‘programmeermethoden’.✉ kosters@liacs.nlconstrueren uit verschillende data op een vergelijkbaremanier als dat je als puzzelaar een Japanse puzzeloplost.Wat onderzoeken jullie precies aan denonogrammen?Wij onderzoeken de moeilijkheid van puzzels. Allepuzzels die in de puzzelboekjesverschijnen noemen wij ‘makkelijk’.Maar binnen de makkelijkecategorie kan er nog wel variatiezijn. Daar hebben we een getalvoor. Ze kunnen ook echt moeilijkzijn. In de blaadjes komen in principegeen ‘moeilijke’ puzzels voor.Voor ‘moeilijke’ puzzels hebben weook een moeilijkheidsgraad verzonnen.Wij bekijken de vraag: hoemoeilijk kan een makkelijkepuzzel worden?Als je een vierkante puzzel hebt, wat is dan de maximalemoeilijkheidsgraad die de puzzel kan krijgen? Demeeste mensen kijken naar rijen en vervolgens naar dekolommen, dan weer de rijen, et cetera. De moeilijkheidsgraadis het aantal keer dat je wisselt tussen rijenen kolommen.Alle puzzelsin de puzzelboekjesnoemen wij‘makkelijk’Bij heel ingewikkelde puzzels, ‘moeilijke’ puzzels, is hetniet genoeg om alleen rijen en kolommen afwisselend tebekijken. Dan zul je een gok moeten nemen tijdens hetpuzzelen om tot het goede eindresultaat te komen.Stel dat je een foto van iemand neemt en deze zwartwitmaakt. Dan kan je daar een nonogram van maken.Wij zijn erg geïnteresseerd inhoeverre deze puzzel één uniekeoplossing heeft. Stel dat je in eenCT-scan ligt, dan wil je natuurlijkzo min mogelijk straling op eenpatiënt afsturen. Het is zoekennaar de balans van de hoeveelheidinformatie die je nodig hebtom toch een unieke uitkomst tehebben bij het oplossen van de‘puzzel’.Tegenwoordig zijn we vooralbezig met het maken van leukepuzzels. Want wat maakt een puzzel nou leuk? Deoplossing moet bijvoorbeeld goed lijken op een herkenbaargezicht. Leuk is een begrip dat maar lastigte formaliseren is. We willen het maken van puzzelsgraag automatisch doen. Hierbij zijn de moeilijkheidsgraaden de oplosbaarheid al te controleren, nu nog ofhet resultaat ook leuk is. !Eureka! nummer 42 – oktober 2013 21

CultureelDoor: Judith LaanenFoto: NRC – Jelle KalkmanDouglas Adams:De man die 42 betekenis gaf42, dat is het antwoord op de ultieme vraag over het leven, het universum en alles. Althans, volgens de Britse sciencefictionschrijverDouglas Adams. Voor iedereen die zijn bijzonder vermakelijke trilogie van vijf delen The Hitchhiker’sGuide to the Galaxy nog niet heeft gelezen: sorry, dat was een joekel van een spoiler. Voor iedereen die de boeken alwel doorgeploegd heeft: jullie begrijpen dat deze 42e editie van Eureka! niet zonder een artikel over de beste man enzijn levenswerk gepubliceerd kon worden.Wat doe je als je een comedyschrijverbent en zoekt naar het allesverlossendeantwoord op het leven, het universum enalles? Dan verzin je natuurlijk het meestwillekeurige nummer dat je kunt bedenken.Voor Douglas Adams werd dat 42.Dat getal staat centraal in The Hitchhiker’sGuide to the Galaxy, waarvan hij de vijfdelen schreef tussen 1979 en 1992. HoofdpersoonArthur Dent wordt op een dagwakker, ontdekt dat een bulldozer zijn huiswil vernietigen, maar ontdekt ook – toevalligsamen met de rest van onze planeet– dat een stel aliens (Vogons) onze aardbolgaan vernietigen. Dat doen ze om plaats temaken voor een ‘hyperspace bypass’, eenweg waardoor het intergalactische verkeerbeter kan doorstromen. Geen nood, éénvan Dents vrienden blijkt stiekem een aliente zijn en ze liften met de kwade Vogonsmee, en daar beginnen de bizarre avonturen.In The Hitchhiker’s Guide bouwt een buitenaardsras een megacomputer genaamd DeepThought die er ruim zeven biljard jaar overdoet om het antwoord op De Vraag te berekenen.Uiteraard neemt niet iedereen evenveelgenoegen met Het Antwoord. Al was hetmaar omdat er iets heel duurs is gebouwd,dat onnoemelijk veel tijd heeft genomen omtot een onbevredigende conclusie te komen.Wat heb je nou aan een simpel getal als antwoordop zo’n complexe vraag?Laat dat nou precies de bedoeling zijngeweest van Adams, vertelt M. J. Simpson inzijn biografie over Adams uit 2003. Daarinvertelt Adams dat als je een grap probeertte maken over het antwoord op alles en hetblijkt een getal te zijn, dat het dan wel eensterke grap moet zijn. “Als je dan een zwakkegrap ertussenin zet, waarin je al zegt dat heteen getal is, en ook wat voor getal, haal jede grap enigszins onderuit.” Adams ging opzoek naar het meest alledaagse getal dat hijkon vinden en kwam uit op 42. Want “er isiets geruststellends aan een even getal”, en jekunt het “zonder al te grote zorgen voorstellenaan je ouders”. Ook al denken sommigendat er een diepere betekenis achter Adams’keuze zit, is er stiekem helemaal geen allesomvattendeverklaring voor het getal 42.Die ogenschijnlijke willekeur duikt overal inde boeken op. Neem bijvoorbeeld de InfiniteImprobability Drive, een tijdreismachine die“door een gelukkig toeval” is ontdekt op hetruimteschip uit het boek, het Hart van Goud.En wat doet het dan precies? Het is “een wonderlijkenieuwe manier om grote intergalactischeafstanden af te leggen zonder heel langrond te hoeven hangen in hyperspace”, aldusAdams. Ok, duidelijk. Maar hoe werkt hetprecies? Dat weet eigenlijk niemand. En alsje dan onverhoopt op een knopje drukt, is jebestemming totaal willekeurig.Hier lijkt de invloed van Monty Python opAdams van toepassing. Die absurdistische22Eureka! nummer 42 – oktober 2013

vorm van humor gaat uit van het creërenvan een nieuwe set regels, lichtte Adams ooittoe in een interview met de BBC. “Van datidee ben ik uitgegaan: laten we een nieuwewereld met nieuwe regels maken en kijkenwaar dat op lange termijn toe leidt. Iets datbegint als een maf idee moet in de echtewereld uiteindelijk consequenties hebben.”Wat als?Het bedenken van nieuwe werelden metandere regels is cruciaal in het sciencefictiongenre.Vaak gaan de verhalen over situatiesuit het heden die in de toekomst zijngezet om er op die manier op te kunnenreflecteren. De centrale vraagstukken vanhet genre, dat onder de zogenoemde speculatievefictie valt, zijn verwondering, devraag ‘wat als...?’ en technologische ontwikkeling.Wat als we een ruimteschip zoudenbouwen waarmee we de ruimte in zoudenkunnen? Wat als we aliens tegen zoudenkomen, hoe zouden die er dan uitzien?Kunnen we op een andere planeet overlevenen hoe passen we ons dan aan die nieuweomgeving aan?Kappers en accountants?Weg ermee!Douglas Adams heeft een goede SF-parodiegeschreven, daar zijn de meeste SF-criticihet over eens. Dat had hij nooit kunnendoen als hij het genre niet op zijn duimpjekende. Een goede schrijver die iets probeertte parodiëren houdt stiekem enorm van wathij of zij probeert belachelijk te maken. Datgoed doen is namelijk onmogelijk als je de teparodiëren materie niet door en door kent.En Adams kende zijn klassiekers maar al tegoed. Dat laat hij bijvoorbeeld zien in hetverhaal over de planeet Golgafrincham inThe Restaurant At The End of the UniverseOver de auteur:Judith Laanen (1986) studeerde Engelse taal en cultuur aan de UniversiteitLeiden. In 2011 behaalde ze haar masterdiploma Engelseliteratuur in Leiden. Haar masterscriptie schreef ze over DouglasAdams’ The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy. Na haar afstuderenwerkte ze o.a. voor het Leids Universitair Weekblad Mare enVPRO’s muziekplatform 3voor12. Momenteel werkt ze alsfreelance journalist voor o.a. nrc.nl, nrc.next en NRC Handelsblad.Ook interviewt ze bands voor het online creatieveplatform Rockstone Sessions.✉ j.laanen@nrc.nl(1980). De bewoners van de planeet vindenhet op een bepaald moment namelijkeen bijzonder goed idee om een derde vande bevolking uit te roeien vanwege huntotale nutteloosheid. Daar komt nog bij datdat deel onder meer bestaat uit kappers enaccountants – en laten we wel wezen, steltAdams, wat heb je daar nou helemaal aan?Om de groep te foppen wordt ze verteld dater een grote catastrofe de planeet bedreigt.Ze moeten allemaal mee met een speciaaldaarvoor gebouwde ark. Uiteindelijk is ernatuurlijk helemaal geen ramp en wordt deplaneet niet bedreigd, en de weggestuurdegroep komt in een ver verleden aan op aardeen bouwt daar een beschaving op.Hiermee tapt Adams uit het Aldous Huxleyvaatje,die in Brave New World (1932) eenmaatschappij schetst waarin de bevolkingopgedeeld is in vijf verschillende groepen dieelk specifieke taken uitvoeren. Adams speeltmet zijn verwijzing naar Huxleys boek in opde inherente angst voor het ‘wetenschappelijkewat als...?’ Wat zou er gebeuren als wede mensheid dusdanig kunnen controlerenen kunnen bepalen wie er leeft of sterft? Watbetekent het om een maatschappij bepaaldemiddelen te geven zodat iedereen tevredenblijft? Je zou Adams ook als Huxley-lightkunnen zien: hij geeft de lezer de bevreemdendeideeën van sciencefiction maar houdthet luchtig door er humor doorheen te kloppen.Door de vele verwijzingen naar andere SFtekstenen ideeën laat Adams zien dat hijnaast een begenadigd comedyschrijver ookeen begenadigd verhalenverteller van hetgenre an sich was: hij heeft een echt sciencefictionverhaalgeschreven, waarin alleelementen die in het genre horen voorkomen.En het is ook meer dan dat geworden:hij stelt zichzelf echte SF-vragen, en laatde lezer daarover nadenken. Want hoewelhet verhaal waarmee Adams de mensheidzegende misschien compleet nutteloos lijktte zijn, is het dat totaal niet. Dankzij Adamszijn we uitdrukkingen (‘brain the size of aplanet’) en ideeën over mogelijke planetenen haar inwoners (zoals een matrassenplaneetdie bewoond wordt door matrassen)rijker. Daarom sluit ik graag af met woordenvan Adams zelf die zijn boeken zo typeren:‘dit verhaal had een punt, maar dat is deauteur tijdelijk ontschoten’... !Douglas Adams (1952 – 2001) verwierf faam met zijn vreselijk grappige BBC-radioserie van TheHitchhiker’s Guide to the Galaxy, en de daarop gebaseerde vijfdelige sciencefictiontrilogie die tussen 1979en 1992 gepubliceerd werd door Pan Books. Adams begon zijn carrière als schrijver van een afleveringvan het legendarische Monty Python’s Flying Circus, waarna hij een flinke dosis humor en onwaarschijnlijkheidtoevoegde aan drie afleveringen van de nu langstlopende sciencefictionserie Doctor Who.In 1983 bracht hij samen met mede-H2G2-schrijver John Lloyd The Meaning of Liff uit, een woordenboekjemet obscure Engelse plaatsnamen voor dingen, emoties en veelvoorkomende situaties waar jegeen woorden voor weet. Vier maanden na zijn dood in 2001 werd in Londen een kerkelijke herdenkingsdienstgehouden. Dit was de eerste herdenkingsdienst die live op internet door de BBC werduitgezonden. Elk jaar op 25 mei is het trouwens Towel Day – dan neemt elke Adamsfan zijn handdoekoveral mee naartoe.Eureka! nummer 42 – oktober 2013 23

Advertentie24Eureka! nummer 42 – oktober 2013

De Leidsche fleschTijd: 'een volledigsubjectief iets'Lieve Lezer. Een jaar is, volgens de definitie van het alom gerespecteerde Wikipedia, ‘eenrelatieve eenheid van tijd die de periode beschrijft waarin een planeet om zijn ster draait’.Hier op aarde komt dat neer op 365 dagen en dat is gelijk aan 8760 uur of 525600 minuten.Dit klinkt natuurlijk als een hele hoop. Toch kan ik uit eigen ervaring zeggen dat al deze grotegetallen klein blijken als je een jaar bestuur doet. Tijd is dan ook een volledig subjectief iets.Nog geen 525600 minuten geleden ben ik begonnenaan, wat nu blijkt, een van de beste jarenvan mijn leven. Op dinsdag 4 september 2012omstreeks 12.30 uur nam ik het stokje over enben ik aan mijn bestuursjaar begonnen. Vol metgoede moed, enthousiasme maar toch ook nogeen beetje nat achter de oren. Nu ik er op terugkijkkan ik zeggen dat het moeilijk is alle hoogtepuntente onthouden. Toch ga ik mijn best doeneen kleine samenvatting te geven.Als praeses is het lastig om te vertellen wat je allemaaldoet. Iedereen ziet wel dat je vergaderingenvoorzit, overal voorwoorden voor schrijft en afen toe prominent de ‘praeseshouding’ aanneemt.Gelukkig is dit maar een klein deel van mijndag. Zo heb ik dit jaar veel tijd gestoken in hetoprichten van de studiecommissie Informaticaen Economie in Den Haag. De commissie draaitnu al een paar maanden en het is een fantastischgevoel om te merken dat je daar je bijdrage aanhebt kunnen leveren.Ook het studiesuccesplan voor besturen heeftmij menig avond gekost, maar het resultaat mager dan ook zijn. Naast deze specifieke voorbeeldenwas het überhaupt elke dag prachtig om inde Flesschekamer te zitten en je vol met de verenigingbezig te houden. Een van mijn favorietemomenten was toen het nieuwe koffiezetapparaatoperationeel was. Het leek wel pakjesavondvoor de leden toen iedereen één voor één dewondermachine kwam uitproberen.Maar het einde nadert nu. Tegen de tijd dat dezeEureka! uitkomt ben ik o.t. praeses in plaatsvan h.t.. Ik wil iedereen met wie ik samen hebmogen werken dit jaar bedanken. Het heeft mijnbestuursjaar erg leuk, leerzaam, afwisselend envooral gezellig gemaakt. Op naar de wissel, opnaar het zwarte gat maar vooral: weer lekkergaan studeren.Nigel Fenneto.t. praesesEureka! nummer 42 – oktober 2013 25

De Leidsche flesch'De eindeloze brainstormavondenvoorbij'Beste Lezer, Terwijl ik dit schrijf, ben ik nog aan het genieten van het weer in het zonnigeCalifornië. Als ik vanachter mijn laptop uitkijk over de Stille Oceaan, is het wat moeilijk tebevatten dat wanneer deze Eureka! verspreid wordt, wij met z’n allen zijn begonnen aanons bestuursjaar. Een jaar waarin wij verantwoordelijk zijn voor het reilen en zeilen van DeLeidsche Flesch.Wanneer u dit leest, zijn wij niet meer bezigmet inwerken en klaargestoomd worden om hetstokje over te nemen van het 90e bestuur. Hetbeleidsplan is af, de eindeloze brainstormavondenvoorbij en voor het eerst zijn wij eindverantwoordelijkvoor de vereniging en alle activiteitendie worden georganiseerd. Het is een spannendvooruitzicht, maar ik kan voor ons allemaalspreken als ik zeg dat wij er ontzettend veel zinin hebben en niet kunnen wachten tot het zoveris.We zullen meteen hard aan de slag moeten. Deeerste maand zal in het teken van de nieuweeerstejaarsstudenten staan. Natuurlijk willenwe hen op een leuke manier kennis latenmaken met de vereniging. Daarom vindt al inhet tweede weekend van september het Eerstejaarsweekendplaats, ieder jaar weer een van degrootste activiteiten. We zullen traditiegetrouwnaar Eindhoven gaan om met een grote groepbèta’s de Stratumse heide onveilig te maken.Al is ‘onveilig’ dit jaar misschien niet helemaalhet goede woord aangezien het thema van hetweekend ‘Superhelden’ zal zijn. Vlak daarna zullenalle commissies opstarten en zal het studiejaarecht losbarsten. Het weer zal langzaam veranderen,de brandende zon zal verdwijnen en deeerste jassen zullen uit de kast worden gehaald.Tegen de herfst zal iedereen gewend zijn geraaktaan het studeren, alle nieuwe studenten en degang van zaken bij De Leidsche Flesch. Hopelijkheeft dan ook het bestuur de opstartfase goeddoorstaan zodat we allen uit kunnen kijken naarhet symposium in november waar al veelbelovendenamen voor zijn genoemd, naar geboeidluisteren naar lezingen met het geruis van dewind op de achtergrond en de regen die tegen deramen slaat, misschien wel met een warme kopchocolademelk.Zo ver is het echter nog lang niet. Laat ik eerstmaar eens genieten van het prachtige uitzichtdat voor me ligt.Tot over drie maanden!Simone Cammelh.t. praeses26Eureka! nummer 42 – oktober 2013

Interview met de EerstejaarscommissieHet Eerstejaarsweekend is ondertussen al lang en breed voorbij, maar op de eerste dag van hetnieuwe collegejaar zaten wij met de Eerstejaarscommissie om tafel voor een interview, waarin zijvertelden hoe het hun verging vlak voor het Eerstejaarsweekend.Wat doet de Eerstejaarscommissieeigenlijk?Simone (Ouwelul): De Eerstejaarscommissie(EJC) is een commissiedie jaarlijks het Eerstejaarsweekend(EJW) organiseert. De commissiebestaat altijd uit voornamelijk eerstejaars.Het is gewoon een heel ergleuke commissie. En we eten iedereweek taart, dat is ook wel een heelgroot voordeel van de EJC.Heleen (Ab-actis): We wordengeholpen door twee ouwelullen dievorig jaar al in de commissie zaten.Zij hebben wat meer ervaring enzorgen ervoor dat wij niet tegendezelfde problemen oplopen als zijhet jaar daarvoor.Hoe zijn jullie op het thema,‘Bèta Heroes’, gekomen?Roel (Assessor): Ja, waar is hetsuperheldenidee eigenlijk vandaangekomen?Heleen: Heel lang brainstormen.Simone: Het is wel een beetjecheesy, superhelden, maar wedachten: we kunnen daar genoegmee. We denken dat we hier veelmensen mee aanspreken.Heleen: We wilden iets dat voorjongens en meisjes leuk is. Er zijnwel overwegend jongens waarschijnlijk,maar we willen meisjeser ook bij betrekken.Simone: We hebben al een recordaantalaanmeldingen! Er zijn nognooit zoveel eerstejaars meegeweestop EJW.Roel: Ho, maar wacht evenhoor, hoeveel zijn er vorigjaar geweest dan?Simone: In totaal 90 en een heelklein beetje. We zijn er net overheengegaan.Roel: We zijn er nú al overheen?Heleen: Ja! We gaan de ouderejaarsbuiten laten slapen waarschijnlijk.In legertenten.Simone: Het EJW is nog nooit zoknus geweest.Hebben jullie veel gekekennaar vorige jaren of gaanjullie veel nieuwe dingendoen op het EJW?Heleen: Nou, het is voor sommigedingen wel heel handig omwerkende dingen van vorig jaar tegebruiken. Maar we hebben ookeen paar spelletjes zelf ingebrachtom een beetje vernieuwend te zijn.Simone: Oh, ons hoofdspel wordtecht supercool.Heleen: Ja, wij hebben het SUF.Joep (Quaestor): Super UltimateFrisbee.Simone: Dat is ultimate frisbee met,eehm, wat zijn het ook alweer?Heleen: Er staan mensen in hetveld om te hinderen, zij proberende frisbee uit de lucht te meppen.Het zal een heel spektakel wordendenk ik.Eureka! nummer 42 – oktober 2013 27

De Leidsche fleschPedelstafWie wel eens een constitutie- of diesborrel vanDe Leidsche Flesch heeft meegemaakt, heeftdaarbij vast ook de pedelstaf langs zien komen.Deze pedelstaf wordt door de pedel, een uitverkorenlid van De Leidsche Flesch, gebruikt omhard op de grond te stampen, waarna de pedelhet volgende zusterbestuur dat het bestuurvan De Leidsche Flesch mag komen feliciteren,luidkeels aankondigt.Door de jaren heen zijn er verschillende pedelstaffenversleten. Vroeger was de pedelstaf een metalen buis,met daar bovenop het logo van De Leidsche Flesch vanhout. Een mooie staf, maar helaas niet zo duurzaam, endeze staf heeft de vele pogingen van zusterbesturen omhem mee te nemen, ook wel ‘veilig stellen’ genoemd,dan ook niet overleefd. In het archief liggen nog de restantenvan deze staf, een mooi stukje geschiedenis vanDe Leidsche Flesch.Tegenwoordig is de pedelstaf een stuk steviger, engeheel vervaardigt van metaal. Toch trillen ook vandeze staf de schroefjes die het logo van De LeidscheFlesch vasthouden af en toe los van het vele stampen.Gelukkig is dit goed op te lossen, en hopelijk kan dezepedelstaf nog vele jaren mee. En zo niet, dan kan ookdeze pedelstaf een mooie toevoeging aan ons archiefworden!Simone: Je mag of heel weinig bewegenof je hebt alleen een skippybal ofandere gekke dingen. We maken eriets spannends van.Roel: Hoe meer ik er aan denk, hoeleuker het klinkt.Simone: We gaan ook het weerwolvenop een echte superheldenmanierdoen. Zonder burgers, maarmet Clark Kent en eh... Hoe hetenze allemaal?Heleen: Ik ben heel slecht in dienamen.Simone: En zonder weerwolven,maar met…Joep: Wolverine bijvoorbeeld.Roel: Het levend Stratego hebbenwe wel van vorig jaar overgenomen.Maar een heel EJW opnieuw bedenkenis niet haalbaar.Waar zien jullie tegenoptijdens het Eerstejaarsweekend?Roel: Niet slapen. Voor de rest vindik het allemaal leuk.Simone: Ik ga denk ik mijn bordjemuesli ’s ochtends missen.Waar kijken jullie hetmeest naar uit?Simone: GRASsen.Heleen: Ja, ik zat ook aan het GRASsente denken.Roel: Ik hoop dat er niemandgewond raakt.Joep: GRASsen is ‘het Grote RechtenstudentenAchtervolging Spel’.Bij sommige studentenverenigingenheet het ‘het Grote Ren en AchtervolgingSpel’, maar dat is eenfoutieve kopie.Heleen: Ja, ze hebben het gewoonvan ons gejat natuurlijk en dan nogverkeerd ook.Joep: Ja, want het gaat natuurlijk omde vervelende rechtenstudenten, dieechte bèta’s belachelijk maken.Heleen: De commissie en hetbestuur spelen de rechtenstudentenen moeten gevangen genomen wordendoor de eerstejaars.Simone: Dan mogen bèta’s eindelijkwraak nemen op die stomme alfa’s.Heleen: Ik hoop dat ze me wel optillen.En niet zo over de grond trekken.Roel: Of laten vallen op een steen.Heleen: Au…Willen jullie nog iets kwijt?Heleen: We hebben er vooral heelerg veel zin in natuurlijk!28Eureka! nummer 42 – oktober 2013

Koken metRON5 plakjes diepvriesbladerdeeg100 gram gerooktezalmfilet plakjes250g diepvries tuinerwten4 eieren200 ml crème fraîche1 el grove mosterd1 ui½ rode paprikapaar takjes dilleZalmquiche met tuinerwten1. Laat het bladerdeeg en de erwten ontdooien.2. Bak de gesnipperde ui en kleingesneden paprika 3 minuten in een koekenpanmet een beetje olie.3. Vet een lage, grote quichevorm in (een bakpapiertje is ook handig) enbekleed deze met deeg.4. Snijd de zalm in stukjes en verdeel deze over het deeg met de tuinerwten,ui en paprika.5. Klop de eieren los met de crème fraîche, mosterd, , fijngesneden dille,peper en zout en schenk dit over de quiche.6. Bak de quiche 45 minuten in een voorverwarmde oven op 180°C7. Eet de quiche warm als hoofdgerecht met een groene salade of laat hemhelemaal afkoelen en serveer in hapklare brokken bij de borrel. Eet smakelijken proost!Oktoberma, 14 okt.Bètadebatza, 19 okt.Open Dag UniversiteitLeidendo, 24 okt.Excursie naar Dutch Spaceza, 26 okt.Benelux AlgorithmProgramming Contest(BAPC)do, 31 okt.Grote Nieuwe Eureka!-onthullingNovemberwo, 6 nov.Facultair feestdo, 7 nov.Masterdag Beta Mastersvr, 15 nov.Algemene Ledenvergaderingvr, 22 nov.Open Dag op LocatieBeta Bachelorswo, 27 nov.Symposium‘Reis door de tijd’Decemberwo, 11 dec.KerstdinerEureka! nummer 42 – oktober 2013 29

puzzelThermometersDe figuurtjes stellenthermometers voordie vanaf hun bolletjetot op een bepaaldpunt gevuld kunnenzijn. Helemaal leegmag ook. De getallenbuiten het diagramgeven aan hoeveelvakjes in de betreffenderijen en kolommendoor kwik bezetzijn.Oplossing Puzzel #41De winnaar van de puzzel van nummer 41 is:Bart Verbeek. De prijs kan opgehaald wordenop de Flesschekamer, Snellius kamer 301, waarhet bestuur van De Leidsche Flesch elke werkdagaanwezig is.Eureka! nummer 42 – oktober 2013 31

Starting your career as transaction security expert?Visit our in-house day on Friday 8th of November!Are you interested to work in the world oftransaction security technology?UL Transaction Security’s in-house day, held on Friday the 8th of November 2013 12:15pm - 17:30 pm, is your opportunity to meet us and experience how we work as aninternational team of experts with our clients from the mobile, payment, e-ticketingand ID management sectors.The in-house day starts with a lunch. During the afternoon you will have an opportunityto work with a real case and network with our experts among other things. You willlearn how we advise our clients and bring value to them. We end the day with drinks inour own bar.To participate, please send your CV to ul.ts.jobs@ul.com with a reference to the inhouseday before Thursday 7th of November 2013 12:00 pm.Looking forward to meeting you at the in-house day!Melissa van DamRecruiterWant to join?ul.ts.jobs@ul.comwww.ul-ts.com/jobsUL Transaction SecurityDe Heyderweg 22314 XZ LeidenThe Netherlands