Boswandeling langs de dood - Agentschap voor Natuur en Bos
Boswandeling langs de dood - Agentschap voor Natuur en Bos
Boswandeling langs de dood - Agentschap voor Natuur en Bos
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
kadavers: Bronn<strong>en</strong> van biodiversiteit<strong><strong>Bos</strong>wan<strong>de</strong>ling</strong> <strong>langs</strong> <strong>de</strong> <strong>dood</strong>Kadavers hebb<strong>en</strong> hun imago teg<strong>en</strong> – ze stink<strong>en</strong> <strong>en</strong> zou<strong>de</strong>n ziektes versprei<strong>de</strong>n– <strong>en</strong> wor<strong>de</strong>n dan ook vaak geruimd uit onze boss<strong>en</strong>. Maar als je ze laatligg<strong>en</strong>, komt dat <strong>de</strong> biodiversiteit <strong>en</strong>orm t<strong>en</strong> goe<strong>de</strong>, zo blijkt uit e<strong>en</strong> pilotprojectin het Zoniënwoud.Door Danny HAELEWATERSDit is alles wat overblijft vane<strong>en</strong> vos als <strong>de</strong> aaseters hunwerk hebb<strong>en</strong> gedaan.Eos 54 Eos 55
‘Er isbetreft – ver <strong>voor</strong>uit. Twintig jaar gele<strong>de</strong>nwer<strong>de</strong>n omgewaai<strong>de</strong> <strong>en</strong> do<strong>de</strong> bom<strong>en</strong> nog uitonze boss<strong>en</strong> weggehaald. Vandaag is het beheererop gericht het do<strong>de</strong> hout te lat<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>omdat het on<strong>de</strong>r meer specht<strong>en</strong>, pad<strong>de</strong>nstoel<strong>en</strong><strong>en</strong> kevers aantrekt.Ook do<strong>de</strong> dier<strong>en</strong> bie<strong>de</strong>n in natuurgebied lev<strong>en</strong>skans<strong>en</strong>aan e<strong>en</strong> heleboel insect<strong>en</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>reorganism<strong>en</strong>. ‘Kadavers zijn e<strong>en</strong> belangrijkebron <strong>voor</strong> biodiversiteit’, zegt Dirk Raes,boswachter in het Zoniënwoud bij Brussel.E<strong>en</strong> dier bestaat <strong>voor</strong> het grootste <strong>de</strong>el uitsuikers, vett<strong>en</strong> <strong>en</strong> eiwitt<strong>en</strong>. Als het e<strong>en</strong>maalsterft, dan wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze voedingsstoff<strong>en</strong> beschikbaar<strong>voor</strong> an<strong>de</strong>re organism<strong>en</strong>. Het kadaverbiedt daarom e<strong>en</strong> tij<strong>de</strong>lijke verblijfplaats<strong>voor</strong> e<strong>en</strong> groot aantal ongewervel<strong>de</strong>n. Datblijkt ook uit diverse wet<strong>en</strong>schappelijke studies,on<strong>de</strong>r meer uit Noorweg<strong>en</strong>. Maar ookin Ne<strong>de</strong>rland (in <strong>de</strong> Oostvaar<strong>de</strong>rsplass<strong>en</strong>, zieook Eos nr. 6, 2008) <strong>en</strong> in België dus in hetZoniënwoud, laat m<strong>en</strong> sinds <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> <strong>de</strong>do<strong>de</strong> reeën, voss<strong>en</strong> <strong>en</strong> everzwijn<strong>en</strong> rott<strong>en</strong> inhet bos. Tot grote vreug<strong>de</strong> van alle aaseters.Niet dat je nu om <strong>de</strong> haverklap op e<strong>en</strong> rott<strong>en</strong>dbeest stoot als je in het Zoniënwoud gaat485vosree2lev<strong>en</strong> na <strong>de</strong> <strong>dood</strong>’, zongFreek <strong>de</strong> Jonge al in 1997 <strong>en</strong>daarmee was hij zijn tijd – althanswat het natuurbeheer2 1 5ste<strong>en</strong>marterbruineeekhoorn101everzwijnbunzingdamhertIn totaal wer<strong>de</strong>n in het Zoniënwoud 164do<strong>de</strong> dier<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oteerd <strong>voor</strong> <strong>de</strong> perio<strong>de</strong>20 juni 2008 – 20 januari 2012. Het gaat<strong>en</strong>kel om waarneming<strong>en</strong> of opgehaal<strong>de</strong>dier<strong>en</strong> door bek<strong>en</strong><strong>de</strong> person<strong>en</strong>, dus hetgaat zeker om e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rschatting vanhet totale aantal kadavers.Onmid<strong>de</strong>llijk na hetoverlij<strong>de</strong>n kom<strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong>hun eitjes legg<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><strong>dood</strong> hert. (Veluwezoom,2004)Ook havik<strong>en</strong> profiter<strong>en</strong> in hetZoniënwoud van kadavers.Kadaver van e<strong>en</strong> ree,doorzeefd met ma<strong>de</strong>n.Aangere<strong>de</strong>n do<strong>de</strong>dier<strong>en</strong> gevon<strong>de</strong>nop <strong>de</strong> Duboislaan.+ reevosste<strong>en</strong>martereverzwijnwan<strong>de</strong>l<strong>en</strong> – al is er wel e<strong>en</strong> aangepast wan<strong>de</strong>lpad<strong>voor</strong>zi<strong>en</strong> <strong>voor</strong> <strong>de</strong> liefhebbers. Als e<strong>en</strong>dier <strong>dood</strong> wordt aangetroff<strong>en</strong>, vaak als gevolgvan e<strong>en</strong> aanrijding door e<strong>en</strong> auto, wordt DirkRaes stante pe<strong>de</strong> gecontacteerd door collegaboswachters,politie of brandweer. Vervolg<strong>en</strong>swordt het kadaver verplaatst naar e<strong>en</strong> ontoegankelijkeplek in het bos. Raes is <strong>de</strong> <strong>en</strong>ige dieprecies weet waar elk kadaver ligt.Deze procedure wordt toegepast sinds juni2008, to<strong>en</strong> ‘Dood doet lev<strong>en</strong>’, e<strong>en</strong> initiatief vanhet <strong>Ag<strong>en</strong>tschap</strong> <strong>voor</strong> <strong>Natuur</strong> <strong>en</strong> <strong>Bos</strong> (ANB), vanstart ging. Belangrijke partner van het projectis, e<strong>en</strong> beetje verrass<strong>en</strong>d, het Nationaal Instituut<strong>voor</strong> Criminalistiek <strong>en</strong> Criminologie(NICC). Eerste taak van dit instituut is het uitvoer<strong>en</strong>van for<strong>en</strong>sische expertises, ter on<strong>de</strong>rsteuningvan moordon<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong>. Daar<strong>voor</strong>maakt het on<strong>de</strong>r meer gebruik van for<strong>en</strong>sische<strong>en</strong>tomologie – <strong>de</strong> studie van insect<strong>en</strong> die ope<strong>en</strong> lijk wor<strong>de</strong>n aangetroff<strong>en</strong> <strong>en</strong> die bij<strong>voor</strong>beeldiets kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> over het tijdstip vanoverlij<strong>de</strong>n. ‘Vlieg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r optimaleomstandighe<strong>de</strong>n binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> eerste ur<strong>en</strong> na hetoverlij<strong>de</strong>n hun eitjes al op het do<strong>de</strong> lichaamgelegd’, zegt Sofie Vanpoucke van het NICC.‘Deze eitjes ontwikkel<strong>en</strong> zich tot ma<strong>de</strong>n, diezich voe<strong>de</strong>n met het do<strong>de</strong> vlees.’‘Die ma<strong>de</strong>n trekk<strong>en</strong> op hun beurt kevers aan’,vervolgt Dirk Raes. Maar ook grotere dier<strong>en</strong>profiter<strong>en</strong> van het achterlat<strong>en</strong> van kadavers.‘Voss<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> <strong>de</strong> bott<strong>en</strong> om hun kalkbehoeftesaan te vull<strong>en</strong>. Buizerds <strong>en</strong> havik<strong>en</strong> et<strong>en</strong><strong>de</strong> laatste stukk<strong>en</strong> vlees op.’Rott<strong>en</strong> in vijf fasesE<strong>en</strong> kadaver on<strong>de</strong>rgaat snelle <strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong><strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>. Afhankelijk van temperatuur,vochtigheid, lichaamsvolume <strong>en</strong> activiteit van opruimers duurt <strong>de</strong> rotting e<strong>en</strong> aantal wek<strong>en</strong>tot maan<strong>de</strong>n. Het rottingsproces vindt plaats volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> aantal stadia.De verse fase begint wanneer het hart stopt met klopp<strong>en</strong>. Het kadaver ziet er normaaluit. Gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> dit stadium, dat één tot twee dag<strong>en</strong> duurt, kom<strong>en</strong> <strong>voor</strong>al vlieg<strong>en</strong> op hetdo<strong>de</strong> lichaam af. Bacteriën brek<strong>en</strong> eiwitt<strong>en</strong><strong>en</strong> vett<strong>en</strong> af, waarbij organische zur<strong>en</strong> <strong>en</strong>gass<strong>en</strong> wor<strong>de</strong>n geproduceerd.Daardoor gaat het kadaver er opgeblaz<strong>en</strong> uitzi<strong>en</strong>:<strong>de</strong> inflatiefase is ingetre<strong>de</strong>n. De drukvan <strong>de</strong> gass<strong>en</strong> in het kadaver zorgt er<strong>voor</strong> dat<strong>de</strong> huid scheurt <strong>en</strong> dat vloeistoff<strong>en</strong> vrijkom<strong>en</strong>verse <strong>en</strong> inflatiefasevia <strong>de</strong> neus, mond <strong>en</strong> anus. Deze vloeistoff<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> terecht in het omring<strong>en</strong><strong>de</strong> milieu, hetcadaver <strong>de</strong>composition island (CDI). Vlieg<strong>en</strong>eier<strong>en</strong><strong>en</strong> jonge larv<strong>en</strong> (ma<strong>de</strong>n) zijn aanwezig.De eerste echte kadaverkevers – spiegelkevers,aaskevers <strong>en</strong> grote kortschildkevers– bereik<strong>en</strong> het do<strong>de</strong> dier. Ze do<strong>en</strong> zich voloptegoed aan <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>n.De ‘vroege rotting’ begint als het kadaverdoorzeefd is door <strong>de</strong> activiteit van ma<strong>de</strong>n <strong>en</strong> vroege rottingzuurstof het inw<strong>en</strong>dige kan bereik<strong>en</strong>. Bacteriënzorg<strong>en</strong> er<strong>voor</strong> dat het lichaam uit elkaarvalt. Die activiteit doet <strong>de</strong> interne temperatuur<strong>de</strong> hoogte in schiet<strong>en</strong>. Het aantal ma<strong>de</strong>n<strong>en</strong> kadaverkevers kan <strong>en</strong>orm zijn.Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> ‘late rotting’ is al het vlees verdw<strong>en</strong><strong>en</strong><strong>en</strong> heeft <strong>de</strong> huid volledig losgelat<strong>en</strong>.Grote opruimers (in het Zoniënwoud zijn dat late rotting<strong>voor</strong>namelijk voss<strong>en</strong> <strong>en</strong> in min<strong>de</strong>re mateeverzwijn<strong>en</strong>) verschijn<strong>en</strong> in <strong>de</strong> buurt van hetkadaver. Het CDI vertoont e<strong>en</strong> stijging vankoolstof <strong>en</strong> voedingsstoff<strong>en</strong>. De ma<strong>de</strong>n migrer<strong>en</strong>weg van het kadaver om te verpopp<strong>en</strong>.Wanneer <strong>de</strong> laatste ma<strong>de</strong> het kadaver heeftverlat<strong>en</strong>, sprek<strong>en</strong> we van <strong>de</strong> ‘droge fase’. Al droge fasewat overblijft, is har<strong>de</strong>, droge huid, kraakbe<strong>en</strong><strong>en</strong> bott<strong>en</strong>. Sommige gespecialiseer<strong>de</strong> schimmels, zoals <strong>de</strong> hoefschimmel, kunn<strong>en</strong><strong>voor</strong>kom<strong>en</strong> op <strong>de</strong>ze overblijfsel<strong>en</strong>. De achtergeblev<strong>en</strong> bott<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> rijke bron van calcium<strong>en</strong> fosfor <strong>voor</strong> dier<strong>en</strong> als voss<strong>en</strong>.Eén <strong>en</strong>kel kadaver vormt dus e<strong>en</strong> lekkerehap <strong>en</strong> e<strong>en</strong> interessante verblijfplaats <strong>voor</strong>e<strong>en</strong> veelvoud aan natuurlijke opruimers. Wieer zich allemaal tegoed komt do<strong>en</strong>, wordtnauwkeurig opgevolgd via camera’s. ‘Bij elkkadaver wordt e<strong>en</strong> (verborg<strong>en</strong>) camera gehang<strong>en</strong>die elke beweging registreert’, zegt Raes.‘Ma<strong>de</strong>n <strong>en</strong> kevers wor<strong>de</strong>n met bo<strong>de</strong>mvall<strong>en</strong>gevang<strong>en</strong> <strong>en</strong> zoveel mogelijk tot op soortniveaugeï<strong>de</strong>ntificeerd.’ De organism<strong>en</strong> bestu<strong>de</strong>r<strong>en</strong>die betrokk<strong>en</strong> zijn bij <strong>de</strong> afbraak van <strong>de</strong>kadavers is slechts e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> doelstelling<strong>en</strong>van het project ‘Dood doet lev<strong>en</strong>’. ‘Het wildaarnaast <strong>de</strong> biodiversiteit verhog<strong>en</strong> <strong>en</strong> hetpubliek lat<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met do<strong>de</strong> dier<strong>en</strong>in <strong>de</strong> natuur.’ZiektesDat laatste is niet vanzelfsprek<strong>en</strong>d. ‘Er hangtnog steeds e<strong>en</strong> groot taboe rond do<strong>de</strong> dier<strong>en</strong> ine<strong>en</strong> bos’, weet Dirk Raes. Do<strong>de</strong> bom<strong>en</strong> in natuurgebie<strong>de</strong>nzijn één ding, kadavers aanvaar<strong>de</strong>n,gaat nog e<strong>en</strong> stap ver<strong>de</strong>r. Aaseters mog<strong>en</strong>do<strong>de</strong> beest<strong>en</strong> dan netjes verwerk<strong>en</strong>, veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>vin<strong>de</strong>n het afschuwelijk om h<strong>en</strong> bezig tezi<strong>en</strong>. Maar zijn wij zelf ge<strong>en</strong> aaseters wi<strong>en</strong>s aasnetjes is verpakt, met e<strong>en</strong> uiterste houdbaarheidsdatum?Daarnaast is er <strong>de</strong> stank van halfvergane beest<strong>en</strong>,<strong>en</strong> <strong>de</strong> angst dat do<strong>de</strong> dier<strong>en</strong> ziektes kunn<strong>en</strong>versprei<strong>de</strong>n. G<strong>en</strong>oeg argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om on<strong>de</strong>rmeer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> boswan<strong>de</strong>lingte weerhou<strong>de</strong>n …Eos 56 Eos 57
Het ZoniënwoudHet Zoniënwoud is e<strong>en</strong> bos van4.421 hectare, t<strong>en</strong> zuidoost<strong>en</strong> vanBrussel. Het is e<strong>en</strong> van <strong>de</strong> overblijfsel<strong>en</strong>van het oerbos Silva Carbonariaof Kol<strong>en</strong>woud, dat zichooit uitstrekte van Brabant tot Picardiëin Noord-Frankrijk. Aan hetbegin van <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw was hetwoud nog 10.000 hectare groot.Maar grootschalige ontbossing in<strong>de</strong> eerste jar<strong>en</strong> na <strong>de</strong> Belgischeonafhankelijkheid <strong>en</strong> <strong>de</strong> aanlegvan r<strong>en</strong>ban<strong>en</strong>, weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> spoorlijn<strong>en</strong>zorg<strong>de</strong> er<strong>voor</strong> dat het bossteeds kleiner werd <strong>en</strong> versnipperdraakte. Het Zoniënwoud werd oorspronkelijkbewoond door 46 verschill<strong>en</strong><strong>de</strong>zoogdiersoort<strong>en</strong>. Zev<strong>en</strong>daarvan – <strong>de</strong> bruine beer, <strong>de</strong> wolf,<strong>de</strong> hazelmuis, het e<strong>de</strong>lhert, <strong>de</strong> das<strong>en</strong> <strong>de</strong> haas – zijn nu verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>door m<strong>en</strong>selijke activiteit<strong>en</strong>. HetZoniënwoud trekt jaarlijks ruim 1,5miljo<strong>en</strong> bezoekers aan.E<strong>en</strong> <strong>dood</strong>graver doetzich tegoed aan e<strong>en</strong>muis.Oeveraaskever.Theodoor Heijerman, verbon<strong>de</strong>n aan Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>Universiteit, relativeert. ‘Kadaversvorm<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> of slechts geringe gezondheidsrisico’s<strong>voor</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Al zou ik niet aanra<strong>de</strong>n ommet je blote han<strong>de</strong>n in e<strong>en</strong> <strong>dood</strong> dier te gaanwroet<strong>en</strong>.’‘Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gaan er in <strong>de</strong> natuur <strong>voor</strong>tdur<strong>en</strong>ddier<strong>en</strong> <strong>dood</strong> zon<strong>de</strong>r dat die ont<strong>de</strong>kt wor<strong>de</strong>ndoor publiek of beheer<strong>de</strong>rs. Grote grazers,maar ook wil<strong>de</strong> soort<strong>en</strong>, zoals voss<strong>en</strong>, zwijn<strong>en</strong>,hert<strong>en</strong>, konijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> vogels. Als je e<strong>en</strong> natuurgebiedbetreedt, hor<strong>en</strong> daar kadavers bij, netzoals do<strong>de</strong> bom<strong>en</strong> die over het pad kunn<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong><strong>en</strong> mugg<strong>en</strong> die je kunn<strong>en</strong> stek<strong>en</strong>.’Project<strong>en</strong> als ‘Dood doet lev<strong>en</strong>’ in het Zoniënwoudnem<strong>en</strong> <strong>de</strong> baanbrek<strong>en</strong><strong>de</strong> taak op zichm<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bewuster te mak<strong>en</strong> van het nut vankadavers in <strong>de</strong> natuur.Van dat nut zijn <strong>de</strong> meeste wet<strong>en</strong>schappersovertuigd. Ze zorg<strong>en</strong> immers <strong>voor</strong> e<strong>en</strong> completerecosysteem, <strong>en</strong> dat is e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> zaak <strong>voor</strong> <strong>de</strong>natuur als geheel. E<strong>en</strong> stabiel ecosysteem on<strong>de</strong>rhoudtzichzelf, met behulp van reguler<strong>en</strong><strong>de</strong><strong>en</strong> terugkoppel<strong>en</strong><strong>de</strong> mechanism<strong>en</strong>. Kadaversvorm<strong>en</strong> daar e<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van. ■Wilt u dit project graag met eig<strong>en</strong> og<strong>en</strong>zi<strong>en</strong>? Op zondag 20 mei van 14u-16u30organiseert Dirk Raes e<strong>en</strong> gratis infomom<strong>en</strong>tmet aansluit<strong>en</strong><strong>de</strong> wan<strong>de</strong>ling rondhet project ‘Dood doet lev<strong>en</strong>’. Inschrijv<strong>en</strong>is noodzakelijk, <strong>en</strong> kan via redactie@eosmagazine.eu met in <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerplijn‘EOS WANDELING’.Ge<strong>en</strong> kadavers, ge<strong>en</strong> keversSinds het project ‘Dood doet lev<strong>en</strong>’ van start ging in 2008 zijn al ruim 160 kadavers gescre<strong>en</strong>dop biodiversiteit. Terwijl er <strong>voor</strong>di<strong>en</strong> nauwelijks kadaverkevers <strong>voor</strong>kwam<strong>en</strong>, zijndie er nu in grot<strong>en</strong> getale. Daarnaast blijkt dat het lat<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> van do<strong>de</strong> dier<strong>en</strong> zorgt <strong>voor</strong>grotere aantall<strong>en</strong> van an<strong>de</strong>re diersoort<strong>en</strong>, zoals grotere roofdier<strong>en</strong>. On<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> vlieg- <strong>en</strong>keverfamilies zijn typisch <strong>voor</strong> kadavers: zon<strong>de</strong>r do<strong>de</strong> dier<strong>en</strong> zou<strong>de</strong>n ze er niet zijn.Belangrijke vliegfamiliesBromvlieg<strong>en</strong> (Calliphoridae)Dambordvlieg<strong>en</strong> (Sarcophagidae)Echte vlieg<strong>en</strong> (Muscidae)Kaasvlieg<strong>en</strong> (Piophilidae)Drekvlieg<strong>en</strong> (Scathophagidae)W<strong>en</strong>kvlieg<strong>en</strong> (Sepsidae)Mestvlieg<strong>en</strong> (Sphaeroceridae)Wap<strong>en</strong>vlieg<strong>en</strong> (Stratiomyidae)Bochelvlieg<strong>en</strong> (Phoridae)Motmugg<strong>en</strong> (Psychodidae)Belangrijke keverfamiliesAaskevers (Silphidae)Spekkevers (Dermestidae)Kortschildkevers (Staphylinidae)Spiegelkevers (Histeridae)Bonte kevers (Cleridae)Be<strong>en</strong><strong>de</strong>rknagers (Trogidae)Bladsprietkevers (Scarabaeidae)Glanskevers (Nitidulidae)Eos 58