Borstvoeding, het Beste voor uw kind - Jeroen Bosch Ziekenhuis

Verloskunde en gynaecologieBorstvoeding, het bestevoor uw kindGefeliciteerd met de geboorte van uw kind! Wij willen u graag helpen met hetgeven van borstvoeding. De keuze voor borst- of flesvoeding is uiteraard aan uzelf!Om een goede keuze te kunnen maken heeft u informatie nodig. In deze folderleest u informatie over moedermelk en het aanleggen van uw kind. We besprekenook de problemen die u tegen kunt komen. Informatie over flesvoeding ontvangt uvia andere kanalen, zoals fabrikanten van flesvoeding.Wij werken volgens het borstvoedingsprotocolDe wereldgezondheidsorganisatie (WHO) startte in samenwerking met Unicef in1991 een campagne. Met deze campagne willen ze het geven van borstvoeding tebeschermen, bevorderen en te ondersteunen. Het Jeroen Bosch Ziekenhuis, ViventKraamzorg en Jeugdgezondheidszorg, verloskundigen en huisartsen zijn het helemaaleens met deze campagne. Daarom hebben wij afspraken ‘hoe om te gaanmet borstvoeding’ op papier gezet. Dit noemen we het borstvoedingsprotocol.Iedereen die hierboven genoemd is, werkt volgens de afspraken die in dit protocolstaan. Waar u ook komt, wij geven u hetzelfde advies en begeleiding.Wij hebben het borstvoedingscertificaatWij hechten veel waarde aan een goede start voormoeder en kind. We geven goede begeleiding bijhet geven van borstvoeding; onze medewerkerszijn hier speciaal voor opgeleid. We zorgen ervoordat moeder en kind altijd samen blijven. Wewerken intensief samen met borstvoedingscentraen de kraamzorg. Ook na uw verblijf in hetziekenhuis, zorgen we voor goede begeleiding.Daarom zijn wij gecertificeerd door de StichtingZorg voor Borstvoeding. Het certificaat is eenerkenning van de kwalitatief goede begeleiding die wij rondom borstvoedinggeven.Deze informatie voor patienten is met de grootste zorg samengesteld. Het betreftalgemene informatie. Aan deze informatie kunnen geen rechten worden ontleend.© Jeroen Bosch Ziekenhuis 2011 www.jeroenboschziekenhuis.nl (GYN-114, uitgave april 2013)

LactatiekundigenHeeft u vragen over borstvoeding? Dan kunt u deze aan alle verpleegkundigen stellendie voor u zorgen. Heeft u specifieke vragen of heeft u behoefte aan meer begeleidingbij het geven van borstvoeding? Dan helpen onze lactatiekundigen hierbij. De lactatiekundigenwerken op de afdeling Verloskunde en Gynaecologie. Zij zorgen ook voorscholing van de medewerkers op het gebied van borstvoeding.Wat leest u in deze brochure?Deze brochure bestaat uit vier delen.Deel 1. Praktische informatie over het geven van borstvoeding.Deel 2. Informatie over het kolven van borstvoeding.Deel 3. Problemen bij het geven van borstvoeding en oplossingen hiervoor.Deel 4. Geeft u kort informatie over borstvoeding in bijzondere omstandigheden.Niet alle informatie zal voor u van toepassing zijn. In deel 1 vindt u de informatie die ukunt gebruiken als voorbereiding op het geven van borstvoeding. De delen 2 en 3 kuntu tijdens het geven van borstvoeding gebruiken.1. Het geven van borstvoedingMarie-Therèse, 35 jaar, moeder van Lisa (3 maanden):“Nadat we er alles aan gedaan hebben om zwanger te worden, wilden we ook de beste start aan onzedochter meegeven; dat werd dus borstvoeding! Dankzij een goede voorbereiding, begeleiding van deskundigezorgverleners én steun van mijn man, genieten we er allebei nog steeds van!”Waarom is moedermelk goed?Tijdens de zwangerschap maken uw borsten een speciale ontwikkeling door. Ze wordenvoorbereid op het geven van de meest natuurlijke manier van voeden: het gevenvan borstvoeding. Of uw borsten nu klein of groot zijn, de natuur zorgt ervoor dat uuw kind zelf voeding kunt geven. Borstvoeding geven betekent intimiteit en beschermingvoor uw kind.Hoe is de samenstelling van moedermelk?Het is eigenlijk logisch dat moedermelk het beste is voor uw kind. Het wordt tenslottedoor uw eigen lichaam aangemaakt. Het heeft altijd de juiste samenstelling en degoede temperatuur.De eerste melk heet ‘colostrum’. Hierin zitten veel antistoffen. Deze stoffen beschermenuw kind tegen allerlei infecties. Verder bevat colostrum belangrijke stoffen voorde groei. Maar ook voor de ontwikkeling van het immuunsysteem.Het colostrum gaat rond de vier dag over in rijpe melk. We noemen dit overgangsmelk.Hierin zit minder eiwit, maar meervet en melksuiker Deze overgang kangepaard gaan met stuwing. Uw borsten zijn ineens veel zwaarder, soms zelfs erggespannen. Deze stuwing kunt u voorkómen of verminderen door uw kind vaak aante leggen. Na twee weken produceren de borsten ‘rijpe moedermelk’. De hoeveelantistoffen hierin is lager dan in het ‘colostrum’. Maar ook na de eerste weken is debeschermende waarde van moedermelk van groot belang voor de gezondheid van uwkind.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 2 van 16

Wat zijn de voordelen voor uw kind?Kinderen die borstvoeding hebben gehad, hebben minder kans hebben op luchtweginfecties,oorontstekingen en maagdarminfecties. Moedermelk heeft ook eenbeschermende werking bij kinderen die een erfelijke aanleg hebben voor allergischeziekten. Krijgt uw kind toch deze klachten? Dan komen deze vaak later en in milderevorm voor. Moedermelk wordt door de darmen veel beter en sneller verteerd. Het irriteerthet darmslijmvlies minder. Flesvoeding doet dit soms wel bij mogelijk allergischekinderen.Wat zijn de voordelen voor uzelf?Ook voor u is het geven van borstvoeding goed. Uw baarmoeder herstelt sneller. Ukomt makkelijker terug op uw oude gewicht. Op langere termijn heeft borstvoedingnog meer voordelen. Wanneer u een tijdlang borstvoeding hebt gegeven, heeft uminder risico op bepaalde vormen van kanker. Ook zijn uw botten op latere leeftijdsteviger.Hoe bereidt u zich voor op borstvoeding?Als u borstvoeding wil laten slagen, dan is de motivatie van u beiden erg belangrijk.U bent degene die de borstvoeding geeft. Maar de steun van uw partner speelt eenbelangrijke rol.Borstvoeding geven heeft veel te maken met zelfvertrouwen en kennis. Goede raadkomt van alle kanten. Het is soms moeilijk om de weg te vinden in de adviezen dieu krijgt. Ze zijn vaak goed bedoeld, maar kunnen tegengesteld zijn. Met meer kenniswordt dit voor u een stuk eenvoudiger. Het gaat erom dat u zelfvertrouwen tegen eenstootje kan en dat u uw eigen verantwoordelijkheid kunt nemen.Heeft u begeleiding nodig?Met deze folder en de begeleiding van onze medewerkers proberen wij u een steun inde rug te zijn. In ‘s-Hertogenbosch zijn informatieavonden over borstvoeding. Daarnaastkunt u speciale borstvoedingsbijeenkomsten bezoeken. Hierbij komen vrouwen,die kiezen om hun kind borstvoeding te geven, met elkaar in contact. Deze bijeenkomstennoemen we ‘moedergroepen’ of ‘borstvoedingsbegeleidingsgroepen’.Op deze manier krijgt u informatie die voor u belangrijk kan zijn om met plezier ensucces borstvoeding te geven. De bijeenkomsten worden geleid door vrouwen diezelf ervaring hebben met borstvoeding geven. Daarnaast hebben zij een intensievetraining gevolgd.Achter in de folder vindt u een overzicht van de verschillende borstvoedingsbijeenkomstenin de regio.Roos-Marijn, 24 jaar, moeder van David (2 jaar) en 5 maanden zwanger vanhaar tweede kind:“Bij onze eerste ben ik helaas na twee weken modderen gestopt met de borstvoeding, bij nummer 2ga ik het anders doen. Bij de kraamzorg heb ik duidelijk aangegeven dat ik zelf wil gaan voeden en zehebben me alle begeleiding toegezegd. En ik ga eens informeren bij een borstvoedingsorganisatie voormeer informatie of een cursus. Ik ga het in ieder geval weer proberen!”Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 3 van 16

De eerste keer voedenHet grote moment is daar! Uw kind is net geboren en rust uit op uw buik. Ook vooruw kind was de bevalling een hele klus. Toch is dit het beste moment om uw kind voorhet eerst aan te leggen. Het zuigreflex is het eerste uur na de geboorte erg sterk. Ditmoment zorgt ervoor dat uw kind het drinken goed onthoudt. De borstvoeding komtsneller op gang. Heeft u tijdens de bevalling medicijnen gehad tegen de pijn? Dan kanhet iets langer duren voordat uw kind goed wakker is om te drinken.Hoe komt de borstvoeding op gang?Vlak na de geboorte heeft uw kind voldoende vet- en vochtreserves. Uw kind heeftdus geen honger, maar wil wel regelmatig drinken/zuigen. Door uw kind vaak en goedaan de borst te leggen, wordt het zuigreflex en de melkproductie geprikkeld. Bij uzelfis de toeschietreflex belangrijk. Dit zorgt ervoor dat de melk door de melkkanaaltjesnaar de tepels stroomt. Bij elke voeding komt de toeschietreflex op gang. Iedere vrouwervaart de toeschietreflex anders. Voor sommige vrouwen is het een stekende pijnof tinteling en andere vrouwen voelen helemaal niets. Deze ervaringen zijn allemaalnormaal te noemen.Tijdens en tussen twee voedingen door maakt uw lichaam in een laag tempo melk. Ditdruppelt naar de borsten. Deze voorraad kan uw borsten behoorlijk vol doen aanvoelen.Toch is deze melk maar een gedeelte van de melk die uw kind krijgt. Zuigt uw kindeen paar keer aan uw tepels? Dan maakt uw lichaam direct nieuwe melk aan.Hoe verzorgt u uw borsten?• Gebruik geen zeep. ‘s Ochtends douchen is voldoende.• Vóór het geven van borstvoeding wast u extra goed uw handen.• Als u gevoed heeft, laat uw borsten gewoon aan de lucht drogen. Veeg eventueledruppeltjes melk niet weg. Moedermelk zorgt voor een beschermend laagje op uwtepels!• Draag een goed steunende, niet knellende beha. U kunt kompressen gebruiken omeventuele lekkages te voorkomen.• Zorg dat uw tepels tussen de voedingen droog blijven. Verwissel eventuele nattekompressen dus regelmatig. Draag dagelijks een schone beha.Hoe legt u uw kind aan?Dit gaat meestal vanzelf. Breng uw kind naar uw borst toe. Buig niet zelf naar uw kindtoe. Ondersteun uw borst met vier vingers aan de onderkant. Wacht tot het mondjeopengaat met het tongetje naar beneden. Kietel eventueel het onderlipje of drukzachtjes tegen het kinnetje.Laat uw kind uw tepel én een deel van de tepelhof in het mondje nemen. Alleen zokan uw kind goed zuigen en voldoende melk binnen krijgen. Het is belangrijk dat ueen houding zoekt die voor u het prettigst is.In welke houdingen kunt u voeden?LiggendLiggend voeden is prettig voor de nacht- enochtendvoedingen. U en uw kind liggen allebeigoed op de zij. Uw tepel en het mondje van uwkind liggen op dezelfde hoogte. De eerstedagen kunt u het beste zittend voeden. U kuntdan beter zien of uw kind goed drinkt.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 4 van 16

ZittendWanneer u in een zittende houding voedt, gaat u goedrechtop zitten. Zorg dat u uw schouders ontspannen houdt.Het buikje van uw kind ligt tegen uw eigen buik. U kunt dearm waarmee u uw kind vasthoudt ondersteunen met eenkussen. Zo zakt uw arm niet weg. Het neusje zit op dezelfdehoogte als de tepel. Zorg dat de rug en achterhoofd van uwkind in één lijn ligt. Als u het prettig vindt, kunt u eventueeluw knieën optrekken en een voetenbankje gebruiken.Baby onder uw arm (rugbyhouding)U legt een kussen naast u neer, gedeeltelijk op schoot. Uwkind ligt met de beentjes onder uw arm door. De billetjesbevinden zich ter hoogte van uw elleboog. Het hoofdje van uwkind ligt in uw hand. U ondersteunt met uw onderarm de rug.U kunt de beentjes van uw kind omhoog tegen een leuningaanleggen.Deze houding is prettig als u een keizersnede hebt gehad.Maar ook bij veel stuwing of gevoelige tepels. U kunt ookgebruik maken van een voedingskussen.Waar u verder nog op moet letten?De tepel kan de eerste week gevoeliger zijn doordat uw tepel en tepelhof oprekken. Alsu uw kind goed aanlegt, verdwijnt deze gevoeligheid. Blijft dit of gaat het pijn doen?Dan ligt uw kind waarschijnlijk niet goed aan de borst. Voeden hoort niet pijnlijk te zijn.Leg uw kind in dat geval opnieuw aan. Zuigt uw kind oppervlakkig en zonder diepeteugen? Of hoort u smakgeluidjes en zuigen de wangetjes naar binnen? Dan is hetbeter om uw kind van de borst te nemen en opnieuw aan te leggen.Spanning en rustHet is belangrijk dat u in een rustige omgeving de borstvoeding geeft. De toeschietreflexis dan vaak beter. Een glas water of sap drinken voor of tijdens het voeden wil ookwel helpen om het toeschieten van de melk te bevorderen. Tijdens het voeden voeltde moeder zich vaak loom en moe. Dit komt omdat er oxytocine vrijkomt. Deze stofveroorzaakt een soort natuurlijke rust. Laat bezoek even wachten, zodat u rustig kuntvoeden.Hoe voedt u uw kind?Belangrijk is het om vanaf het eerste begin ‘op verzoek’ te voeden. Dit betekent dat uvoedt op het moment dat uw kind een teken geeft om te drinken. Een teken kan zijn:onrustig slapen, lichte slaap, ontwaken, zoekgedrag met mond en/of handen, smakken.U kunt per voeding beide borsten aanbieden. Begin met de borst waarmee ude vorige keer bent geëindigd. Daarna de tweede borst. Het kan zijn dat uw kind alvoldoende heeft na de eerste borst en geen tweede borst wil. Dit is ook goed.Patricia, 38 jaar, moeder van Daan (5), Iris (3) en Ole (2 maanden):“Ik ben een echte controlfreak en bij de oudsten had ik alles keurig geregeld, tot de voedingstijden toe.Ole trok zich echter niets aan van het schema dat ik had gekregen in het ziekenhuis, hij wilde gewooneerder aan de borst of nog lekker doorslapen. Hoe moeilijk ik het ook vond om de tijden los te laten,Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 5 van 16

want hoe wist ik nu dat hij genoeg kreeg? Na een paar dagen was ik eraan gewend om meer op Olete letten dan op de klok. Nu tel ik de plas- en poepluiers en kijk ik of mijn zoontje wel alert reageert.Natuurlijk houden ze op het consultatiebureau zijn gewicht goed in de gaten. Hoe vaak ik voed en hoelang? Dat houd ik dus echt niet meer bij...”Hoe lang voedt u?Uw kind geeft zelf aan hoelang het wil drinken. Dit is tussen de tien en twintig minuten.Uw kind laat vanzelf de tepel los als het genoeg gedronken heeft. Uw kind heeftvoldoende voeding gehad als het:• in slaap valt;• de tepel loslaat;• sabbelt;• onregelmatig slikt.Wilt u zelf met de voeding stoppen? Dan brengt u uw pink in de mondhoek van uwkind. Zo wordt het vacuüm opgeheven en laat uw kind uw tepel los.Hoe vaak voedt u?In de eerste tien dagen voedt u:• overdag, om de twee à drie uur;• ‘s nachts om de vier à vijf uur;Let op: sommige kinderen zijn de eerste dagen nog wat slaperig of sloom. Het kandan zijn dat uw kind niet uit zichzelf goed wakker wordt. Wacht niet te lang, maar voedelke twee à drie uur.Na tien dagenBlijft u op verzoek voeden zonder speciale rust- of drinktijden. In ieder geval minimaalzes keer per 24 uur.Na vier tot acht wekenUw kind heeft nu meestal een eigen ritme gevonden. Heeft uw kind hier moeite mee?Neem dan contact op met het consultatiebureau. Veel kinderen willen ‘s nachts ooknog gevoed worden. Dit is normaal. Doorslapen is prettig, maar een keer voeden isheel goed.‘Regeldagen’Uw kind kan ook ‘regeldagen’ hebben. Hierbij gooit uw kind het totale voedingsschemaom. Dit gebeurt meestal rond:• tien tot veertien dagen;• zes weken;• drie maanden.Dit duurt ongeveer twee tot drie dagen. Uw kind kan onrustig zijn en veel huilen. Hetkan ook zijn dat uw kind plotseling ‘s nachts weer wakker wordt en huilt om voeding.Deze regeldagen worden door uw kind ingesteld. Uw kind heeft dan een groterebehoefte aan moedermelk. Om dit te kunnen krijgen, wordt de aanmaak in de borstengestimuleerd. U kunt het beste gewoon doorgaan met voeden op verzoek. Blijf vooralkalm en neem wat extra rust. Het gaat weer over en voordat u het weet, heeft uwkind alweer een nieuw ritme gevonden.Waarom geen speen of fopspeen?Gebruik in het kraambed liever geen speen of fopspeen. Als je een fopspeentjegebruikt kun je voedingssignalen missen. Het gevolg kan zijn dat uw kind de melkproductieniet goed op gang brengt. Als uw kind goed aan de borst drinkt, kunt u naPatientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 6 van 16

ongeveer drie weken proberen om een flesje met afgekolfde moedermelk te geven.Hiermee voorkomt u dat uw kind de fles gaat weigeren op lange termijn.Wat kunt u het beste gebruiken in plaats van de:• flessenspeen: voeden met behulp van een cupje of vingervoeden.• fopspeen: aanleggen, veel huidcontact en aandacht, of de schone vinger van moederof partner;• tepelhoedje: goed aanleggen op advies van kraamverzorgende of lactatiekundige.Heeft uw kind bijvoeding nodig?Alles wat uw kind krijgt naast de borstvoeding (dus ook water) is bijvoeding. Een kindkrijgt alleen bijvoeding als daar een medische reden voor is. Als uw kind groeit, is hetde eerste zes maanden niet nodig om bijvoeding te geven.Uw kind heeft vitamines nodigVitamine A krijgt uw kind voldoende via de moedermelk. Vitamine D is extra nodig. Ugeeft uw kind vanaf twee weken (5 mcg) 200 I.E. vitamine D per dag. Deze vitamine Ddruppels zijn verkrijgbaar bij drogist en apotheek. Vitamine K krijgt uw kind in de eersteuren na de geboorte van de verpleegkundige. Krijgt uw kind alleen borstvoeding?Dan geeft u vanaf de tweede week twaalf weken lang 150 microgram (5 druppels)vitamine K per dag.Hoe weet u of uw kind voldoende voeding krijgt?U kunt dan op het volgende letten.• Ontspannen en alertIs uw kind tevreden ontspannen en alert na het wakker worden? Een goed gevoedebaby is bij het wakker worden allert Wanneer een baby suf en slaperig is bij wakkermaken kan te weinig voeding krijgen• Plast uw kind voldoende?Uw kind gebruikt vanaf de vierde dag gemiddeld zes tot acht luiers per dag (24uur). Gebruikt u wegwerpluiers? Dan zijn de plasjes niet altijd goed te zien. De luierneemt alle vocht op Schrik hier niet van. Kijk nog eens goed. Of voel het gewichtsverschiltussen een droge en een natte luier.- De eerste twee - drie dagen: één à twee natte luiers.- Vanaf dag drie – vier: zes à acht natte luiers.- Na zes weken: vijf - zes natte luiers• Hoe is de ontlasting van uw kind?Een baby die alleen moedermelk drinkt, heeft zachte ontlasting. Soms zelfs waterigmet vlokjes. De kleur kan variëren van mosterdgeel tot lichtgroen. Dit is normaal endus geen diarree. Na een week of zes wordt dit minder vaak. Soms 1x per week.- De eerste twee - drie dagen: meconium. Dit is groene of bruin - zwarte ontlastingdie zich in de darm van uw ongeboren kind zit. Dit poept uw kind na de geboorteuit.- Tot ongeveer zes weken: twee - vijf poepluiers (dun) per dag.- Vanaf zes weken: minder poepluiers. Ontlasting is geel, soms groen.Hoe is het gewicht van uw kind?Ook het gewicht zegt of uw kind voldoende voeding binnenkrijgt. Tijdens de kraamperiodeweegt de kraamverzorgende of verpleegkundige uw kindje de eerste, vierdeen zevende dag. Na de kraamtijd weegt de JGZ-verpleegkundige uw kind tijdens hetzuigelingenhuisbezoek. Dit is ongeveer na twee weken. Daarna wordt uw kind iederekeer gewogen tijdens het bezoek aan het consultatiebureau.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 7 van 16

Hoe groeit uw kind?Het geboortegewicht van uw kind geeft geen aanwijzingen voor de groei die u kuntverwachten. Hoe zwaar uw kind is bij de geboorte, is afhankelijk van hoe de placentawerkt tijdens uw zwangerschap. Geleidelijk komt uw kind op de eigen ‘groeilijn’ terecht.Aanleg en lichaamsbouw van de ouders zijn belangrijk.Waar kunt u op letten?• Uw kind kan de eerste dagen na de geboorte afvallen. Dit is normaal. Dit kan ongeveertien procent van het geboortegewicht zijn.• Na ongeveer een week moet uw kind weer meer aankomen.• Eenmaal op het geboortegewicht, groeit uw kind ongeveer 90 tot 200 gram perweek.• De standaard groeicurven kunnen onjuiste verwachtingen wekken voor kinderendie borstvoeding krijgen. Deze kinderen groeien de eerste twee tot drie maandenvaak sneller dan de curve aangeeft. Rond de leeftijd van vier maanden wordt ditvaak minder.Welke voeding is goed voor u?Als u borstvoeding geeft, verbruik u extra energie. Daarom is het belangrijk dat ugezond en gevarieerd eet. Ga vooral niet op dieet tijdens de borstvoedingsperiode.U heeft dan te weinig energie. Bovendien kan sterk gewichtsverlies ook zorgen voorschadelijke stoffen in de moedermelk.Neem naast de aanbevolen voedingsmiddelen als aanvulling vitamine D. U neemt 5microgram vitamine D (200 I.E.) per dag. Dit is te koop bij drogist of apotheek.Overigens heeft uw lichaam tijdens de zwangerschap een extra voorraadje vetaangelegd, juist met het oog op de borstvoeding. Eventueel overgewicht raakt u, heelgemakkelijk in de loop van een paar maanden kwijt. Het is verstandig een glas voor oftijdens het voeden of kolven te drinken.Wat moet u vooral niet doen?Alles wat u eet en drinkt komt in mindere mate via de borstvoeding ook bij uw kind.Gebruik daarom geen alcohol, sigaretten, veel koffie of andere genotmiddelen tijdensde borstvoedingsperiode. Ook geen medicijnen, tenzij deze door uw arts zijn voorgeschreven.Het gebruik van de anticonceptiepil kan de hoeveelheid borstvoeding afnemen. Ookverandert de borstvoeding van smaak. Uw kind kan de borst weigeren. We adviserenu om andere anticonceptiemiddelen te gebruiken tijdens de periode dat u borstvoedinggeeft.Het afbouwen van borstvoedingDe eerste zes maanden heeft uw kind voldoende aan alleen borstvoeding. Meestalkrijgt u via het consultatiebureau advies over het geven van bijvoeding. Daarnaastkun u gewoon op verzoek borstvoeding blijven geven. Wil u stoppen dan kunt u uwborstvoeding geleidelijk vervangen door flesvoeding. Unicef en de WHO bevelen aande borstvoeding voort te zetten tot ver in het tweede levensjaar. De keuze is uiteraardaan u zelf hoe lang u borstvoeding blijft geven.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 8 van 16

Hoe bouwt u af?• Van de voedingen overdag laat u het eerst de voeding vervallen waar uw kind hetminst drinkt. Deze vervangt u door andere zuigelingenvoeding.• Stop als één na laatste met de voeding voor de nacht.• Als allerlaatste stopt u met de ochtendvoeding.Wat adviseren we u?• Neem vooral de tijd voor het afbouwen. Stoppen gaat niet van de ene op de anderedag.• Laat niet meer dan één voeding per vijf à zeven dagen vervallen.Moet u door omstandigheden toch ineens stoppen, dan is het advies om de borstvoedingte kolven. Hierover leest u meer in hoofdstuk 2.2 Borstvoeding en kolvenDoor de Arbeidstijdenwet kunt u borstvoeding blijven geven als u weer gaat werken.De inhoud luidt: ‘dat de vrouw de eerste negen maanden na de geboorte het werkmag onderbreken voor het geven van borstvoeding of om af te kolven. De werkgevermoet hiervoor een geschikte ruimte ter beschikking stellen. De vrouw heeft recht ophet geven van borstvoeding of af te kolven, zo vaak en zo lang als nodig is, maar in hettotaal maximaal één kwart van de arbeidstijd’. De werkgever is verplicht deze tijd doorte betalen.Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, La Leche League en VerenigingBorstvoeding Natuurlijk geven folders uit over werk en borstvoeding.Joyce, 29 jaar, moeder van Tom (5 maanden):“De borstvoeding met Tom liep vanaf het begin gesmeerd en ik wil hem graag zo lang als mogelijk iszelf blijven voeden. Al tijdens mijn verlof heb ik met mijn werkgever geregeld dat ik op mijn werkdagenkon kolven. Omdat ik de eerste in het bedrijf ben hebben ze speciaal voor mij een kamer in ordegemaakt, met een makkelijke stoel. De volle flesjes bewaar ik gewoon in de koelkast van de kantine.Aan het einde van een werkdag neem ik de flesjes mee naar huis.”Wanneer kunt u kolven?Gaat u weer aan het werk of gaat u een dagje op stap, dan kunt u de melk afkolven.Andere redenen om af te kolven kunnen zijn:• ernstige stuwing in de borst;• als uw kind nog in de couveuse ligt;• als u een operatie onder narcose moet ondergaan;• als u tijdelijk medicijnen gebruikt die niet met borstvoeding samengaan. U kunt danvooraf afkolven.Hoe kunt u het beste kolven?Om goed te kunnen afkolven is het belangrijk dat de melk spontaan toeschiet. Vaakgebeurt dat vanzelf. Rust, warmte of massage kunnen helpen. Om de borstvoedinggoed op gang te brengen en te houden, kolft u minstens zes maal per dag met eenelektrische borstkolf.KolfapparaatU kunt met de hand kolven, maar u kunt ook een speciaal kolfapparaat, kopen of huren.Als de voeding goed op gang is, blijft u kolven totdat de melk niet meer stroomt.Kolf op tijden dat u normaal voeding zou geven. Daarnaast kun u afkolven op elkmoment dat u wilt of als uw borsten erom vragen. U merkt dat uw borsten prikken.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 9 van 16

Moet u een voorraad maken, dan kunt u afkolven voor een voeding of tussen tweevoedingen. Een veel gebruikt tijdstip van afkolven is na de ochtendvoeding. Er is danmeestal nog voldoende voeding over. Ook afkolven moet u leren.Wees niet teleurgesteld als u de eerste keren maar weinig melk krijgt.Hoelang kunt u de afgekolfde melk bewaren?Zet de melk zo snel mogelijk in een afgesloten fles in de koelkast. Daarop zet u dedatum en tijd.• Buiten de koelkast: zo kort mogelijk, geef de voeding het liefst binnen een uur(maximaal binnen 3-4 uur, bij maximaal 25°C)• In de koelkast: achtenveertig uur bij 4°C. Niet in de deur!• In ziekenhuiskoelkast: achtenveertig uur.Hoe vriest u de melk in?Als u een voorraad wilt aanleggen, kunt u melk invriezen. Bij het invriezen van moedermelkgaat altijd een deel van de levende cellen verloren. Gebruik voor het invriezenkunststoffen of glazen flesjes of bakjes die u kunt afsluiten. Zet de datum erop. U kuntde flesjes of bakjes na gebruik in een heet sopje schoonmaken. U bewaart de melk:• In het vriesvak van koelkast: twee weken.• In het diepvriesvak van de koelkast (- 18°C): drie tot vier maanden. Dit in verbandmet vaak openen en sluiten van de deur.• In een vriesvak of vrieskast is moedermelk zes maanden houdbaar.Hoe ontdooit u de melk?De bevroren melk laat u in de koelkast ontdooien. Hebt u de voeding sneller nodig?Ontdooi de melk onder de stromende waterkraan die u langzaam van koud naarwarm draait. Nooit direct met heet water ontdooien. Hierdoor werken sommige antistoffenniet meer. Ontdooi melk ook niet op kamertemperatuur. De kans op bacteriënis hierbij groter. Gebruik in de koelkast ontdooide melk binnen 24 uur. Deze mag nietopnieuw opgewarmd worden. U mag de melk niet opnieuw invriezen.Het is zinvol de melk te controleren op geur. Melk die bedorven is, ruikt vies. Gooi demelk weg.Hoe warmt u de melk op?Het maakt niet uit of u de moedermelk met een waterbad, flessenwarmer of magnetronopwarmt. Warm de moedermelk niet op tot temperaturen boven de 50°C. Eendruppel melk mag op uw pols niet heet aanvoelen.Instelling magnetron:• Zet magnetron op 600 watt.- 50 cc voeding is 15 seconden verwarmen. 100 cc is 30 seconden, 150 cc is 45seconden enzovoort.Halverwege de tijd schudt u de melk voorzichtig één keer rond in de fles. De warmtein de melk wordt zo goed verdeeld. Doe dit ook aan het eind van de verwarming. Zovoorkomt u onnodig verlies van antistoffen.3. Problemen en oplossingenNatuurlijk kan het voorkomen dat sommige zaken niet precies verlopen zoals we inde voorgaande informatie hebben beschreven. Daarom geven we in dit hoofdstukeen aantal mogelijke problemen weer. We beschrijven de klachten die u en uw kindkunnen krijgen en geven daarbij meteen advies. Voor elke klacht geldt dat als u twijfelsheeft u contact kan opnemen met de kraamverzorgende, het consultatiebureau ofiemand anders die u begeleidt.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 10 van 16

Ingetrokken of platte tepelsSommige vrouwen hebben ingetrokken of platte tepels. Meestal geeft dit geen problemen.In een enkele situatie kan uw kind de tepel niet goed ‘pakken’. Met de volgendetips lukt het meestal goed en kunt u normaal borstvoeding geven.Advies voor de geboorte:• Masseer en stimuleer dagelijks uw tepels.Advies na de geboorte:• Masseer uw tepels met koud water of gebruik eventueel een handkolf om de tepelnaar voren te laten komen.• Druk een beetje melk uit uw tepel.• Zorg ervoor dat uw kind wakker en alert is. Huilen is een te laat signaal.• Draag een half uur voor de voeding een tepelvormer.Gevoelige of pijnlijke tepels en tepelklovenDe eerste dagen kunt u last hebben van gevoelige tepels. Als u uw kind goed hebtaangelegd, ligt de tepel veilig tussen de tong en het zachte gedeelte van het gehemelte.De tepel kan niet beschadigd worden.Oorzaken van pijn en/of kloofjes kunnen zijn:• niet goed aanleggen;• huidirritatie door overgevoeligheid voor crème, zoogkompressen, zeep of wasmiddelen;• spruw. Dit is een schimmelinfectie in de mond van uw kind of op uw tepels.Advies:• Ga niet dapper door met voeden als het pijn doet. Leg uw kind opnieuw aan.• Begin met het voeden aan de minst pijnlijke kant. Om een borstontsteking te voorkomen,mag u dit maximaal 24 uur doen• Ga niet minder voeden, maar leg juist vaker en korter aan. Zo is uw kind minderhongerig en zal rustiger drinken.• Laat uw kind de borst (tepel en tepelhof) goed in de mond nemen.• Voedt uw kind onder de arm in de zogenaamde rugbyhouding. Zo kan de pijnlijkekant van de tepel sneller genezen.• Na de voeding laat u een beetje moedermelk op uw tepels goed indrogen.• Smeer ‘s nachts een dun laagje zalf, of volledig gezuiverde lanoline (wolvet) op uwtepels.• Schakel een lactatiekundige in.Let op: teveel zalf maakt de tepel week en kan juist kloofjes veroorzaken.• Smeer nooit iets op de tepels wat er weer afgeveegd moet worden voordat uw kindgaat drinken.• Gebruik tepelbeschermers of hydrogelverbanden zodat uw tepels als het ware continuvrij liggen en er lucht bij kan. Deze kunt u kopen bij de Thuiszorgwinkel.• Om de pijn te verlichten kunt u eventueel een kwartier voor de voeding een pijnstillernemen. Doe dit wel in overleg met de verloskundige/arts.Angelique, 27 jaar, zwanger van haar eerste kind:“Van vriendinnen hoor ik alleen maar enge verhalen over tepelkloven en borstontstekingen, brr, datlijkt me heel pijnlijk hoor! Nu lees ik hoe ik dit kan voorkomen en ook zelf kan oplossen!”Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 11 van 16

Heeft u last van stuwing?U kunt stuwing in uw borsten krijgen in de eerste dagen na de bevalling. Meestal isdit rond de vierde dag wanneer de overgangsmelk komt. Stuwing is een natuurlijkverschijnsel en verdwijnt weer snel.Advies:• Leg uw kind vanaf het begin vaak aan, zolang als deze het wil.• Leg voor het voeden warme doeken op uw borsten. Eventueel koude doeken tussende voedingen in. Kou is voor de verlichting van het onbehaaglijke gevoel.• Neem een warme douche voor het voeden.Heeft u teveel borstvoeding?Na de stuwing kan er te veel melk uit uw borsten komen. De hoeveelheid voeding pastzich echter vanzelf weer aan. Wat merkt u aan uw kind? Uw kind:• spuugt een gedeelte van de voeding terug;• heeft buikkrampen;• heeft veel natte luiers en dunne lichtgroene ontlasting.Zelf heeft u last van lekkende, gespannen borsten, ook na de voeding.Advies:• Voed op verzoek, maar niet extra tussendoor om te troosten.• Wil uw kind binnen twee uur weer voeding, bied dan de ‘lege’ borst aan.• Geef eventueel een borst per voeding totdat de productie weer normaal is.• Haal uw kind even van de borst na het toeschieten van de melk. Laat die melk wegstromenin een spuuglapje. Als het weer druppelt, kunt u opnieuw aanleggen.• Draag een goede, niet knellende beha.• Gebruik warme doeken voor de voeding. Leg na de voeding koude doeken op uwborsten. Dit heeft wellicht een remmend effect op de melkproductie.• Ga op uw rug liggen en leg uw kind aan met zijn buik op uw buik.• Verschoon de natte zoogkompressen regelmatig.• Gebruik geen borstlekglaasjes. Dit heeft een kolvende werking.• Vraag om advies van een lactatiekundige.Let op: ook hier geldt dat afkolven geen oplossing biedt.Miranda, 33 jaar, moeder van Max (2) en Lieke (2 maanden):“Omdat ik bij de borstvoeding aan mijn zoontje Max veel last heb gehad van het luxe probleem ‘te veelmelk’ heeft Max veel gehuild en was hij eigenlijk nooit tevreden. Hij kon gewoon nooit lekker rustigdrinken want mijn melk spoot eruit! Met Lieke had ik in het begin precies hetzelfde probleem, maar nuwist ik veel beter wat ik eraan kon doen. Samen hebben we inmiddels heel wat uurtjes rustig voor detv of lekker in bed doorgebracht, heerlijk.”Heeft u te weinig borstvoeding?Het kan voorkomen dat u niet genoeg melk maakt. Oorzaken kunnen zijn dat uw kind:• niet vaak en lang genoeg drinkt;• niet goed is aangelegd;• bijvoeding krijgt in de vorm van flesvoeding.Het kan ook zijn dat u gespannen bent waardoor de toeschietreflex niet voldoende is.U merkt dat uw kind:• te weinig natte luiers heeft;• niet tevreden is;• niet aankomt of zelfs afvalt;• zich niet meldt voor een voeding.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 12 van 16

Advies:• Leg uw kind goed en vaker aan, gedurende twee tot drie dagen om de twee uur.Borstvoeding is na ongeveer anderhalf tot twee uur weer voor het grootste gedeeltebeschikbaar.• Geef beide borsten per voeding.Let op: ga pas over op de tweede borst als uw kind dit aangeeft. Uw kind laat de borstlos of gaat sabbelen na eerst goed gedronken te hebben.• Maak uw kind zonodig wakker voor de voeding.• Let op hoeveel u drinkt. U heeft meer vocht nodig.• Neem voldoende rust en zoek tijdens het voeden een plek waar u zich kunt ontspannen.• Geef uw kind geen flesvoeding, tenzij uw arts dit voorschrijft.• Zorg voor veel huidcontact met uw kind. Blijf zoveel mogelijk met uw kind in dezelfderuimte. Dit is om de werking van de speciale hormonen die nodig zijn voor deborstvoeding te versterken.• Geef nachtvoeding.• Huur desnoods tijdelijk een elektrische borstkolf om wel de borstvoeding te verhogenals uw kind niet vaak genoeg wil zuigen.• Schakel een borstvoedingsdeskundige in (lactatiekundige).Wat moet u doen bij een dreigende borstontsteking?Denk u dat u een borstontsteking gaat krijgen? U heeft dan een pijnlijke, harde rodeplek op de borst die niet verdwijnt na de voeding. U kunt ook een lichte temperatuurverhoginghebben.De oorzaken van een dreigende borstontsteking kunnen zijn:• te volle borsten, door het overslaan van een voeding. U krijgt dan een verstoptmelkkanaaltje;• oververmoeidheid.Advies:• STOP NIET met borstvoeding geven.• Verwarm uw borsten voor de voeding met warme doeken of warm water. Ditmaakt de melkkanalen wijder.• Masseer zachtjes mee tijdens het voeden. Doe dit met vlakke hand van boven naarbeneden in de richting van de tepel. Het mag geen pijn doen.• Sla geen voeding over.• Voed eerst uit de pijnlijke borst. Houd de kin van uw kind in de richting van de pijnlijkeplek. De tong brengt de melkstroom goed op gang.• Laat uw borst goed leegdrinken.• Wissel regelmatig van houding.• Vermijd druk op uw borsten. Draag overdag en ‘s nachts geen knellende kleding.• Zorg altijd voor een goede hygiëne. Was goed uw handen.• Leg eventueel een kwarkkompres (of koolblad) zeven tot tien minuten op uw borst.Dit verlicht het ongemak.• Neem heel veel rust, het liefst terug in bed.• Gebruik eventueel een pijnstiller.Wat kunt u doen bij een borstontsteking?Denkt u dat u een borstontsteking heeft, neem dan direct contact op met uw verloskundige,arts en/of een lactatiekundige. De klachten die u kunt hebben zijn:hoofdpijn, rillerig, pijnlijke spieren, pijnlijke borst en vaak flinke koorts.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 13 van 16

Advies:We adviseren u hetzelfde te doen als bij een dreigende borstontsteking.Wat is spruw?Spruw is een schimmelinfectie die. Moeder kan deze krijgen als zij vaker schimmelinfectiesheeft en als ze aan antibioticakuur heeft gehad.U heeft een vlammende pijn door de hele borst. Na de voeding is de pijn het hevigst.De pijn kan in een of in beide borsten optreden. Branderige rode tepels of vaginaleuitscheiding kunnen ook voorkomen. Soms is er beschadiging van de tepel(s). U heeftgeen ontsteking en geen koorts.Ook uw kind kan verschijnselen hebben. Dit kunnen geïrriteerde slijmvliezen in monden keelholte zijn, waarbij u witte stippen ziet. Maar ook verandert gedrag van uw kind,zoals:• onrustig en kort slapen;• de borst weigeren;• herhaaldelijk de borst los laten;• parelmoerachtige lippen;• klakkend geluid maken tijdens het drinken.Advies:Spruw gaat niet vanzelf over. Bij borstvoeding kunnen u en uw kind elkaar steedsopnieuw besmetten. Daarom is een behandeling nodig. Zowel u als uw kind krijgenmedicijnen om de schimmel te bestrijden. Ook is het belangrijk dat u uw weerstandverhoogt. Eet gezonde voeding en werk hygiënisch.Wat kunt u doen als uw kind darmkrampjes heeft?Darmkrampjes kunnen zowel bij borstgevoede kinderen als kunstgevoede kinderenvoorkomen. Er zijn verschillende oorzaken:• uw kind krijgt teveel lucht binnen tijdens het drinken;• het zenuwstelsel van het maagdarmstelsel is nog niet volledig ontwikkeld;• de darmspieren van uw kind trekken krachtig samen;• uw kind wordt prikkelbaar. Uw kind raakt oververmoeid door te weinig rust;• uw kind krijgt teveel voeding;• uw kind is ergens allergisch voor;• uw kind krijgt alleen voormelk. Deze bevat veel lactose en dit geeft gisting. Eetgezond en gevarieerd.Uw kind:• huilt veel en trekt de knietjes tegen de buik;• is niet te troosten;• heeft vaak dunne, schuimige en groene ontlasting.Advies:• Laat de eerste borst helemaal leegdrinken! Laat uw kind drinken zolang het wil. Detweede borst kun u als ‘toetje’ aanbieden.• Bij een sterke toeschietreflex kunt u de melk tijdens het toeschieten laten wegstromen.Uw kind mist dan iets van de voormelk maar kan daarna rustiger verderdrinken.• Houd uw kind vaak tegen u aan zodat er een gevoel van geborgenheid is. Wieg uwkind zachtjes. Draag uw kind in buikligging op uw arm, met het hoofdje in uw hand.• Leg een warme doek op het buikje van uw kind.Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 14 van 16

• Laat uw kind extra boeren. Grote zuigbehoefte kunt u opvangen door uw pink tegeven. Bij hoge uitzondering kunt u een fopspeen geven. Doe dit niet als de borstvoedingnog niet goed op gang is.4. Bijzondere omstandighedenBorstvoeding na een keizersnedeDe melkproductie komt ook na een keizersnede gewoon op gang. Soms duurt dit watlanger door de verdoving, de pijn en uw conditie. Maar ook door eventuele emotioneleproblemen bij een onverwachte keizersnede. Begin zo snel mogelijk met huid op huidcontact. Belangrijk is om uw kind te voeden in een goede houding met voldoendesteun in verband met wondpijn. U ervaart zelf welke houding voor u het beste is.Borstvoeding bij een tweelingHet geven van borstvoeding aan een tweeling is heel goed mogelijk. Vraag en aanbodzorgt voor de nodige melkproductie. Als de voeding goed op gang is, kunt u uw kinderenook tegelijk voeden. Natuurlijk mag u wat extra steun en hulp vragen van mensenin uw omgeving.Een te vroeg geboren baby en borstvoedingOok als uw kind in de couveuse moet blijven, is borstvoeding erg goed. Te vroeg geborenkinderen hebben andere behoeften en de moedermelk past zich hier op aan. Hetbevat bovendien meer calorieën en antistoffen dan ‘rijpe’ moedermelk.Vaak begint u met kolven, bij voorkeur binnen zes uur, omdat uw kind (nog) niet zelfkan drinken. De moedermelk kan op verschillende manieren aan uw kind wordengegeven. Onder andere door sondevoeding, cupfeeding, vingervoeden of via de fles.Meer informatie hierover kunt u vinden op de couveusewebsite. Later kan uw kind biju leren drinken.Simone, 30 jaar, moeder van Thijmen (6 maanden):“Thijmen is zeven weken te vroeg geboren, dat was een moeilijke start. Het viel door de spanning nietmee om borstvoeding te geven en ons mannetje was te klein om meteen goed te drinken. De verplegingheeft me echt heel goed geholpen om in het begin melk te kolven, dat heeft hem én mij zo goedgedaan. Nu is hij al weer vier maanden thuis en hij drinkt als de beste.”Borstvoedingscursussen in de regioIn de regio ‘s-Hertogenbosch en omgeving worden verschillende borstvoedingsbijeenkomstengegeven. Hieronder geven we een overzicht:• BorstvoedingsCentrum ‘s-Hertogenbosch: iedere derde donderdag van de maandvan 20.00 -22.00 uur. Opgeven via website www.bvcdenbosch.nl• IVT kraamzorg: 1x per maand op woensdagavond van 20.00-22.00 uur. Er zijn ookbijeenkomsten in de middag. Opgeven via website: www.ivtkraamzorg.nl• Vivent kraamzorg: 1x per maand op maandagavond van 20.00-22.00 uur. Opgevenvia: www.vivent.nlIn Oss is Vereniging Borstvoeding Natuurlijk actief. Deze stichting geeft ook informatiebijeenkomsten.Meer informatie op www.borstvoedingnatuurlijk.nl of via 0343-576626. Zij organiseren ook avonden voor voedende moeders. In Den Bosch is dezevereniging niet actief.Borstvoedingsvereniging La Leche Leage is niet actief in de regio. Maar heeft wel veelinformatie op de website: www.lalecheleage.nl of via 0111-413189Patientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 15 van 16

Heeft u nog vragen?In deze folder hebben wij u uitgebreide informatie gegeven over het geven van borstvoeding.Iedereen is echter uniek en we kunnen ons dus voorstellen dat u nog vragenheeft. U kunt hiervoor contact opnemen met verschillende instanties. Op onze websitewww.jbz.nl/borstvoeding staat een uitgebreide lijst met patiëntenverenigingen, interessanteboeken en contacten.Jeroen Bosch Ziekenhuis, te ’s-HertogenboschTelefoonnummer: (073) 553 20 00.www.jbz.nl/borstvoedingBorstvoedingsCentrum ’s-HertogenboschHet BVC is dagelijks bereikbaar tussen 09.00 - 21.00 uur op telefoon 06 27073184of e-mail: info@bvcdenbosch.nlwww.bvcdenbosch.nlFotografie Vincent NabbePatientenvoorlichting jeroen bosch ziekenhuis 16 van 16