TONGELAAR LAGE RAAM

1TongelaarLage RaamKNNV afdeling NijmegenGoudenregenstraat 56573 XN BEEK UBBERGENsecretaris@nijmegen.knnv.nlwww5.knnv.nl/nijmegenRoute :AchterdijkKleinGarisveld,PerenlaanKasteelTongelaarBenedenhof,VaardijkKNNV[Geef tekst op]

Deelnemers [26] Marijke Saedt, Rob Remmerde, PeterEgelmeers, Hetty Willems, Marie Louise, Maarten Wolff, Ria vanGaal, Antoinette Thunnisen, Pieta, GertJan Bardoel, MartienWeerts, Marc Hoffs. Foto’s: Jan Nillesen, Marc Hoffs, Maarten enfoto’s van een voorafgaande excursie. Weer: Wisselend; bewolkt;24° C.Excursieleider: Louis Geraets. Verslag: Jan Nillesen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 2

De Tongelaar is een eeuwenoud landgoed op rivierklei. Hetovergrote deel bestaat uit cultuurland, afgewisseld door strepenbos, lanen en houtwallen. Vitale lanen van eik en es, met eentotale lengte van 5 km, versterken het landgoed karakter. Dooreen verschralings beheer vonden we in de bermen soorten alsGeel walstro en Rapunzelklokje. Aan de bosranden vinden werivierbegeleidende soorten als Kruisbladwalstro, Gevlektearonskelk, Knollathyrus en Knopig helmkruid.Geel walstro4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 3

4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 4

Vluchten voor Noormannenen waterOp de plaats van het kasteel lag al in de negende eeuw, op eennatuurlijke verhoging te midden van uitgestrekte moerassen enbossen een vluchtburcht of “motte”. In zijn huidige vorm dateerthet kasteel van de vijftiende eeuw. Op de foto zien we deVoorburcht. De echte burcht is niet meer aanwezig. In de eerstehelft van de negentiende eeuw werd veel bos gerooid om hetsysteem van de “Beerse Overlaat” te laten functioneren.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 5

Beerse overlaatDe rode punt op de kaart geeft de Tongelaar aan. Het omvat hettegenwoordige “Hoog-veld”, een hoger gelegen rug in eenlandschap van ruggen en geulen. Tongelaar is afgeleid van tong enlaar. Tong betekent Donk en Laar betekent open plek in het bos.De donk ligt in het oerstroomdal van Maas en Rijn uit het Saaliën.nu 160.000 jaar geleden. Op het beeld hieronder een detailbeeldvan Maas en Rijn uit die periode.Vlechtende rivier4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 6

Tongelaar 160.000 jaar geleden.SaaliënOerstroomdalDe donk waar Tongelaar op ligt.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 7

De geul 160.000 jaar laterWe onderzoeken een weer herstelde geul langs de Lage Raam.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 8

Deelnemer spot de astrale maagd-Helwig van marwick voor de schietgaten.Helwig werd 1000 jaar geledenvermoord op slot Tongelaar. Haarziel vond nooit rust. Nog steeds iseen esoterische entiteit te bespeurenop kasteel TongelaarLage RaamDe Graafsche Raam wordt bovenstrooms Lage Raam genoemd. Debeek is gelegen in een natuurlijk beekdal, kenmerkend voor Oost-Brabant. Ze mondt uit in de Maas bij Grave. Van Sint Hubert totGrave is de beek een gegraven waterloop.Oorspronkelijk had de GraafscheRaam zijn bron en voeding in dePeelhorst in het gebied aangeduidmet de Bergen, westelijk van hetbeekdal. De beek heeft een natuurlijkkarakter en in de geomorfologischeondergrond kan men duidelijkbeekdalkenmerken onderscheiden.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 9

Het verhang van de beek is van nature klein en de stroomsnelhedengering. In de huidige situatie zijn beide parameters te klein ente laag omdat de beek overgedimensioneerd is.Op zoek naar eenastrale maagd4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 10

Excursie over de Naad van Brabant.De naad van Brabant is eenruimtelijk begrensdeecologische situatie op degrens van zand naar klei. Zekent een lengte van 175 kmvan Maashees in het oosten totOssendrecht in het westen.Relict uit een luisterrijk verleden.De breedte varieert van 1 tot 5 km. De oppervlakte bedraagt 400km² of 8 % van de provincie. De excursie vindt plaats in hetomcirkelde gebied. De rijkdom van de Naad wordt veroorzaaktdoor de “voedende kracht”: Kwel. De fine fleur van deplantengroei houdt zich juist hier op. Hetnatuurontwikkelingsgebied Lage Raam is een wijkplaats voor deoude Brabantse “moerasnatuur”. In de omringende houtwallenoverleeft de “bosnatuur””. Het beekdal Lage Raam is een relict uiteen luisterrijk verleden, wat verdient te worden hersteld.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 11

De Naad kent bodemkundig een bijzondere opbouw. Klei laatwater slecht door en zand juist makkelijk. Tussen deze tweebodemlagen, - het hoogteverschil bedraagt gemiddeld 2 m -vormde zich in de loop van de tijd veen. Bij Mill is hetHollanderbroek een goed voorbeeld. In het verleden verlegde deMaas haar loop geregeld; ze baande zich een weg doorzandkoppen. Waar waterafvoer stagneerde, zoals in kommen engeulen, vormde zich zeggenveen.Regenwater dat op de hoge zandgronden valt, stroomtondergronds naar de lagergelegen Naad. Hier botst het op deharde kleilaag en treedt – waar de tegendruk het laagst is – uit alskwel. Hoe dieper en langer water ondergronds verblijft, hoeschoner en rijker het wordt, onder andere door de oplossing vankalkrijke mineralen. De kwel in de Naad is afkomstig vangebieden op enkele kilometers afstand tot aan de Belgische grens;de leeftijd ervan varieert van enkele jaren tot 30.000 jaar. Totenige tientallen jaren geleden trad in de Naad relatief veel oudeen gerijpte kwel uit.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 12

’s Winters belemmerde een hoge waterstand van de Maas in deBeerse traverse de afvoer van kwel. Ten gevolge vangrondwateronttrekking ten behoeve van industrie en drinkwateris diepe en schone kwel nagenoeg weggevallen.Ondiepe en vervuilde kwel neemt de plaats in. Versneldewaterafvoer veroorzaakt verdroging. Overgangszones van natnaar droog en van voedselrijk naar voedselarm kennen, zekerwaar ze smal zijn, een hoge dichtheid aan soorten. De ligging vande Naad op het grensvlak van twee plantengeografische districten– Kempen district, Fluviatiel district – verhoogt de soortenrijkdomnog eens.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 13

Op overgangen van hoog en droog naar laag en nat waren vanoudsher nederzettingen gevestigd. De droge ruggen enoeverwallen in de Naad kennen een bewoningsgeschiedenis dieteruggaat tot prehistorische jagers- en vissersgemeenschappen,die de moerassen exploiteerden.Rond 1850 was de Naad het meest verstedelijkte gebied van deprovincie, met een bebouwde oppervlakte van enige honderdenhectaren en een derde van de bevolking.TongelaarVan de zes grootste Brabantse steden lagen Breda, Roosendaal enBergen-op-Zoom er gedeeltelijk in. ’s-Hertogenbosch – gelegen opeen eiland omspoeld door Dommel, Aa en Maas- ligt geheel op deNaad.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 14

In 1996 is de bebouwde oppervlakte in de Naad toegenomen tot10.000 ha [een kwart van de totale oppervlakte] en woont er eenkwart van de Noordbrabantse bevolking. De verstedelijking lijktniet te stuiten.Een excursie op de Naad van Brabant is altijd een bijzondereexcursie. Dat komt door de voedende kracht van kwel. Kwel, eenlaatste krampachtige poging van de natuur om met behulp van inhet verleden opgeslagen zuiverheid tegenwoordige vervuilingtegen te gaan.Doorgraafwerkzaamhedenin het kadervan natuurontwikkelingverscheenlangs de LageRaam: EchtDuizendguldenkruid.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 15

De Lage Raam ligt op de oostelijke Naad van Brabant. VanMaashees tot Escharen reikt het grondwater, door eenondoorlatende laag niet dieper dan 25 m. Kwel is afkomstig vande nabijgelegen Oostbrabantse dekzandrug en daardoor kalkarmof “zacht” van karakter. Door de voedende kracht van de Naad:kwel, herbergt de Lage Raam nog enkele gemeenschappen uit deOeverkruidklasse. Met name bij het Langven en Groespeel.Daarnaast is er ook sprake van ondiepe, plaatselijke kwel.De vorming van het cultuurlandschaplangs de Lage Raam.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 16

HetvroegmiddeleeuwseBrabant 800/1000stond in het tekenvan water “overlast”.Op veel plaatsen in Brabant stagneerde de afwatering, alleen dehogere delen kwamen voor permanente bewoning in aanmerking.In de lagere delen bevonden zich natte heiden, broeken en venen.Op de oeverwallen langs de Maas en de Peelrandrug ontstondende dorpen. De gronden in het voormalige oerstroomdal van Maasen Rijn waren de broekgronden. Ze werden benut alswildweidegebied en waren voor gemeenschappelijk gebruik. Van1880 tot 1940 werden deze gronden ontgonnen. In 1910 werd deLage Raam gegraven.Op bijgaande kaart zijn de door het Brabants landschapaangekochte gronden gekleurd weergegeven. Het excursieterreinbevindt zich in de cirkel.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 17

Lage RaamDe Lage Raam is een ecologische laaglandbeek die stroomt vande Peel naar Gemaal van Sasse bij het vestingstadje Grave. Viadit gemaal stroomt het water naar rivier de Maas. Ongeveer zeskilometer voor de monding komt de Lage Raam samen methet Peelkanaal om enkele honderden meters verder ookde Biestgraaf op te nemen. Van hier af tot de monding heet derivier: Graafse Raam. Bij Escharen wordt ook de HogeRaam opgenomen en bij Grave de Hertogswetering, waarna hetwater bekend staat als Nieuwe Raammond.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 18


De Raam stroomt enigszins meanderend doorhalfopen beeklandschap. Bovenstrooms gaat dit riviertjevia houtwallen, landgoederen en bosjes richting de Maas.Hier ligt de Raam in een open gebied, de uiterwaarden vande Maasheggen van Keent.De AchterdijkDeze echte dijk en tevens weg speelde eeuwenlang een belangrijkerol in de Millse geschiedenis. De dijk beschermde vele malen hetdorp tegen overstroming. In 1926 steeg het water tot aan de randvan de dijk en aangevoerde zandzakken moesten ergervoorkomen.Het overtollige water kwam van de Raam, de beek in het Hollanderbroek, en van de Maas via de Beerse overlaat. De naam Achterdijkis gegeven omdat deze dijk achter de Maasdijk ligt, gezien vanaf deMaas. Tussen de Maasdijk en de lage Raam stroomde de GroeneMaas, De Beerse Overlaat.Beerse overlaat4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 20

De Vaardijk is van oudsher de ontsluitingsweg voor het landgoedTongelaar, van de Vissteeg naar de Tongelaarse beek, ook wegLage Raam geheten. Men zei vroeger wel: In de Vaardijk kun jemet de kar varen, zonder water te raken…! De naam komt van hetGermaanse fahren.Oudere Millenaren kennen de weg het beste als de route naar deTongelaar. In de meidagen van 1940 is hier zwaar gevochten,waarbij de boerderijen van het gehucht Bruggen zijn verwoest.De VissteegHet woord vissteeg is een verbastering van veesteeg.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 21

PradolinaDe lage Raam behoort tot een stelsel van watergangen die allenhet Oerstroomdal [Pradolina] van Maas en Rijn volgen uit hetSaalien, 160.0000 jaar geleden.Het water komt van dePeelhorst en wordt via detraverse van de Beerse Maasbenedenstrooms Graveafgevoerd op de Maas.In de cirkel op bijgaandekaart is het excursiegebiedweergegeven.Het gekleurde terrein is bezitvan het Brabants landschap.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 22

PotameteaDe Lage Raam kent aan zijn oevers een rijke begroeiing van deFonteinkruiden klasse. [Potametea].Het zijn allen waterplantengemeenschappen van voedselrijk, zoetwater. De Fonteinkruidklasse is over het algemeen soortenarmDesondanks vonden we twintig soorten. Het waterrijke beekdalvan de Lage Raam vormt een dorado voor waterplanten4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 23

EcologieDe waterplantengemeenschappen van de Fonteinkruidklasse aande Lage Raam trekken de aandacht door hun esthetischekwaliteiten, maar ook door hun functie als voedselbron en woonofschuilplaats voor talloze dieren van zeer uiteenlopendeverwantschap en door hun indicatiewaarde voor dewaterkwaliteit. Verder in het verslag worden een aantalwaargenomen organismen besproken, zoals de Waterlelievlinder,Duikermotje en Kroosvlinder.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 24

Voor het bepalen van de waterkwaliteit keken we naar dechemische eigenschappen van het water zoals het ionengehalte, dehoeveelheid opgeloste gassen en de vervuilingsgraad. Daarnaastkeken we naar fysische factoren als diepte, waterbeweging[stroming, golfslag, kwel], watertemperatuur en helderheid,alsmede de aard van het substraat [de vaste onderwaterbodem ende daarop afgezette laag organisch materiaal] bepalend voor desamenstelling van de watervegetatie. Uiteraard hangen dezefactoren op allerlei manieren met elkaar samen.Tot de belangrijkste ionen die de waterkwaliteit aan de Lage Raambepalen behoort bicarbonaat. Dit heeft een tweeledige functie.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 25

Het is een buffer-ion dat de pH van het water stabiliseert binnenhet neutrale tot basische bereik. Aldus is het medebepalend voorde mobiliteit – dat wil zeggen de opneembaarheid voor planten –van andere ionen zoals fosfaat. Ten tweede dient het voor tal vanwaterplanten als koolstofbron.Waterplanten die geheel of grotendeels ondergedoken groeienhebben [in tegenstelling tot landplanten] geen vrije toegang tothet kooldioxide in de atmosfeer; zij zijn voor hunkoolstofvoorziening aangewezen op het kooldioxide en/ofbicarbonaat in de waterlaag en eventueel in het substraatdaaronder.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 26

Er zijn ook planten, zoals Waterviolier die niet aan zuur water zijngebonden en groeien op plekken met kwel en contactmilieus,waar kooldioxide door het grondwater wordt aangevoerd, hetzijter plaatse uit de ontmoeting van bicarbonaat- en waterstofionenwordt gegenereerd. We constateerden op veel plaatsen kwel. Ookcontactmilieus waren aanwezig. Waterviolier hebben we echterniet gevonden.Water dat rijk aan bicarbonaat is, wordt als “hard”aangeduid. In dit voormalige oerstroomdal van Rijn en Maas ishet oppervlaktewater van nature hard. Vanuit de Peelhorst, datdoor kalkarme zandgrond wordt ingenomen, is hard water vannature uitzonderlijk. Door bemesting en door inlaten vanbovenstrooms Maaswater treedt plaatselijk waterverharding op.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 27

Sulfide een gifstofSulfaat is van essentiële betekenis als niet giftige bron voor hetvoedingselement zwavel. Onder zuurstofarme omstandighedenwordt het gemakkelijk gereduceerd tot sulfide, dat voor de meesteplanten wel als gifstof werkt.Op verschillende plekken langs de Lage Raam treffen westilstaand water aan met veel organisch materiaal op de bodem.Nu het zo warm is wordt alle in de waterlaag opgeloste zuurstofverbruikt, waarna vooral in dit harde water reductie van sulfaattot sulfide plaatsvindt.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 28

Op andere plekken treffen we water aan met voldoendeijzerionen door kwel van ijzerrijk grondwater. Het gevormdesulfide wordt door binding aan ijzer onschadelijk gemaakt en inhet substraat neergeslagen.IJzerrijk grondwater maaktsulfide onschadelijkFosfaat, dat voor alle levende wezens de grondslag van deenergiehuishouding vormt, heeft onder natuurlijkeomstandigheden een geringe mobiliteit en is daardoor voororganismen slechts in beperkte mate beschikbaar. In verbanddaarmee is het vaak de factor die de biomassaproductie van hetecosysteem bepaalt.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 29

Een verhoogde fosfaattoevoer door mest en in het verleden eentijdlang fosfaat uit wasmiddelen via het riool in het oppervlaktewater, leidt spoedig tot ingrijpende verstoring van hetecosysteem. In water leidt deze vorm van eutrofiëring tot massalevermeerdering van eencellige wieren [algenbloei] die het watervan zijn zuurstof en helderheid berooft. Vooral onder gedokenwaterplanten ruimen daarbij spoedig het veld.Waterbeweging is een essentiële factor in verband met hettransport van zuurstof en kooldioxide uit de lucht via het waternaar de ondergedoken waterplanten.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 30

Duurzame aanwezigheid van waterplantengemeenschappen iseveneens van beweging van het water afhankelijk omdat wateralleen open blijft als de vestiging van verlandingsgemeenschappen[Rietklasse, Phragmitetea] wordt tegengegaan door deeroderende werking van golfslag of stroming. Anderzijds steltwaterbeweging eisen aan de mechanische belastbaarheid vanwaterplanten, die al naar hun bouw in zeer uiteenlopende mateaan stroming en golfslag aangepast zijn.De verlanding in de Lage Raam wordt verhinderd door periodiekeschoning. Hierdoor worden soorten begunstigd die snel vanuitachtergebleven delen [wortelstokken, winterknoppen] opnieuwkunnen uitlopen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 31

Dit vermogen wisselt vaak in de loop van het groeiseizoen,waardoor de samenstelling van de begroeiing sterk afhankelijk isvan het tijdstip waarop deze geschoond wordt. De belangrijksteneofyten die in de Fonteinkruiden-klasse hun domein hebbengevonden, Brede en Smalle waterpest, worden door de frequenteschoning sterk bevoordeeld wegens de snelheid waarmee zijvanuit achtergebleven stengelfragmenten de lege ruimte kunnenbevolen. In de stromende Lage Raam, domineert Gele Plomp,daarnaast: Pijlkruid en Glanzend fonteinkruid.KwelEen belangrijke vorm van waterbeweging bij de Lage Raam iskwel.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 32

Uit de ondergrond welt grondwater op afkomstig van de hogergelegen Peelhorst. Deze watertoevoer heeft zowel effect op dewatertemperatuur als op de waterkwaliteit. Grondwater kentminder temperatuurwisselingen dan oppervlakte water. ’s Zomerswerkt het daardoor verkoelend, wat het oplossend vermogen vanwater voor kooldioxide en zuurstof ten goede komt; ’s winterswerkt het temperatuur verhogend en dus vorstwerend. Naargelang de aard van de bodemlagen die het grondwater passeert,kan het op zijn weg ionen en gassen opnemen en dezetransporteren naar de uittredende plaatsen langs de Lage Raam..Aldus voert het ondermeer ijzer-ionen toe. Het water uit de Peel iszacht, zodat het calcium, bicarbonaat en kooldioxide gehalte zeergering is. Het ijzer bindt fosfaat en sulfide.De plaats van uittreding wordt een contactmilieu met een van deomgeving afwijkende watervegetatie.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 33

Kwel van ijzerhoudend grondwater dat zich van het hoger gelegendekzandplateau naar het dal van de Lage Raam verplaatst, leidt totoervorming in het beekdal.In de humusrijke podzolbodems van de plateaus lossen deijzerverbindingen uit de humus en de diepere bodemlagen op inhet infiltrerende regenwater. De humus zorgt voor een zuurmilieu dat dit proces mogelijk maakt. Vervolgens stroomt hetsamen met het grondwater naar de lager gelegen gebieden. Bijuittreding aan het oppervlak oxideren de opgelosteijzerverbindingen door de zuurstof uit de lucht en slaan neer. Datgebeurt in de vorm van lokale oerbanken en bulten. Deze metweinig zand overdekte verhogingen zijn in het landschap van hetbeekdal duidelijk te herkennen. Wanneer de kwel in de lagerevlakke zones terechtkomt, zal bij voldoende horizontalegrondwaterdoorstroming (zandbodems) het ijzer in de bodemoxideren als gelaagde brokken en horizonten. Dat proces voltrektzich op het grensvlak van lucht en water.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 34

In deze zogenoemde 'gleybodems' is de verticalegrondwaterstandfluctuatie relatief gering. Het afzettingsniveauligt vaak niet dieper dan tachtig tot honderdtwintig centimeterbeneden het maaiveld. Ook in meer kleiige bodems kan op dezewijze oervorming optreden. Het voorkomen van ijzerbacteriënbevordert vaak ook de accumulatie van ijzer.IJzererts wordt met verschillende namen aangeduid, zoalszodenijzersteen, moeraserts, moddererts, velderts, weide erts enpoelerts. In het dal van de lage Raam noemt men het Broeksteen.Een olielaag ?4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 35

Het lijkt erop maar is het niet! Bij aanraking zou een olielaag zichsluiten tot één filmlaag. En zoals je op de foto kunt zien, blijft dezelaag gebroken. Van waar die irisering? Een en ander wordt alsvolgt verklaard.Het kwelwater langs de Lage Raam is rijk aan opgelost ijzer.IJzerbacteriën [Gallionella ferruginea] maken er gebruik van. Voorhun metabolisme oxideren deze bacteriën het tweewaardig ijzertot driewaardig ijzer. Dit oxide lost gemakkelijk op in water enslaat neer op de bodem als een bruin poeder.Verkeerdelijk wordt vaak de iriserende film op hetwateroppervlak, toegeschreven aan de aanwezigheid aldaar vanGallionella ferruginea. Deze ijzerbacteriën zouden echterverbranden op het zuurstofrijke wateroppervlak.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 36

Trouwens het tweewaardig ijzer wordt er door de aanwezigelucht [O2], automatisch geoxideerd tot driewaardig ijzer.De iriserende film is een carbonaaten fosfaat.Sneller nog dan oxidatie, is de reactie van het opgelostetweewaardig ijzer met het koolzuur [CO2] uit de lucht. Er wordtdan ijzercarbonaat [Fe CO3] gevormd.Ook reageert het tweewaardig ijzer met fosfaten uit hetkwelwater tot ijzerfosfaat. Beide stoffen zijn nagenoeg doorzichtigmaar niet oplosbaar in water. Ze gedragen zich als een afzetting.Doordat de reaktie vooral aan het oppervlak plaats vindt blijvende reaktieprodukten, gedragen door de oppervlakte spanning, alseen iriserende film op het wateroppervlak.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 37

Waarom irisering?Telkenmale als een straal wit licht [samengesteld uit alle kleuren]door een media gaat met verschillende brekingsindexen zal destraal gedeeltelijk gereflecteerd en gebroken worden.De dispersie of kleurenschifting die ook hierbij optreedt, is bij eenkleine brekingshoek verwaarloosbaar.Tekening 2In tekening 2 heeft de doorzichtige laag een dikte die ongeveergelijk is aan de golflengte van het licht [0,3 – 0,8 Ц]. Er ontstaatniet alleen breking maar tevens interferentie tussen dereflecterende straalgedeelten wat resulteert in kleurenschifting.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 38

InterferentieDe twee grensvlakken, van het carbonaat, reflecteren de wittelichtstralen waardoor de lichtgolven in tegengestelde fase[golfpatroon] kunnen lopen en voor bepaalde kleuren elkaaruitdoven. De dikte van de grenslaag bepaalt de overblijvendekleur. Vermits de grenslaag hier het carbonaat, ruw isinterfereren daar tal van kleuren.KleurenschiftingDit is precies wat er gebeurt in de moleculair dunne filmlaag vanhet ijzercarbonaat aan de oppervlakte van het kwelwater. Doorons ervaren als een iriserend oppervlak. Een fenomeen dat zichoverigens ook voordoet bij glas coatings, CD-ROM, wolken enz.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 39

Het WaterlelieverbondNymphaionIn het eutrofe diepe water groeit het Waterlelieverbond. Defysieke belasting van het [door stroming en golfslag] bewegendwater is groot, zodat de daaraan aangepaste begroeiingen vannature een eenvoudige structuur en samenstelling hebben. Wetreffen het verbond vooral aan in de stromende Lage Raam. Hierdomineren Gele plomp en Glanzend fonteinkruid.Ondergedoken waterplanten zijn het beste aan sterkewaterbewegingen aangepast. Naarmate de beschutting groterwordt, krijgen meer soorten een kans en wordt de vegetatiesoortenrijker en de structuur complexer. Door morfologischeaanpassingen zijn nymphaeïden in staat zuurstof en kooldioxideuit de lucht te halen en naar de wortels te transporteren. Zekunnen zich daardoor in anaërobe, gereduceerde bodemhandhaven.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 40

Omdat de bladeren van de nymphaeïde planten een kortelevensduur hebben, komen veel afbraak produkten in relatiefkorte tijd in het oppervlakte water terecht of in de detritus op debodem. De vegetatie werkt dan als een nutriëntenpomp waardoorhet oppervlaktewater aantoonbaar rijker wordt.In de diepste stukken vinden we Gele plomp en Glanzendfonteinkruid.Associatie van Waterlelie en GeleplompMyriophyllo-NupharetumWe vinden de associatie op de beschutte plaatsen, maar ook langsde oever van de Raam, waar de Gele plomp domineert.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 41

De Gele plomp is als enige grote nymphaeïde waterplant in staatondergedoken bladeren te vormen en is daardoor beter bestandtegen stroming en golfslag. Ze groeit vooral op de plekken metstroming en golfslag.Het drijvend Fonteinkruid voelt zich thuis in de associatie vanWaterlelie en Gele plomp. Dat geldt trouwens voor een breedspectrum van waterbiotopen. Omdat de situatie hier stabiel is enniet al te voedselrijk floreert het hier uitzonderlijk goed. Er is vanalles wat, niets te weinig en vooral ook van niets te veel. Op deovergang van de bladsteel bevindt zich een gewrichtje. Hierdoorkunnen de bladschijven zonder enig patroon in alle denkbareoriëntaties op het water liggen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 42

Het natans vouwtjeTer weerszijde van de aanhechting van het gewrichtje vertoont devoet van de bladschijf een vouwtje: Het natans vouwtje.In de bloeitijd kiest de dichter van waterlelie en plomp voor dewaterlelie met zijn drie maal zo grote bloemen. En die van de Geleplomp stinken nog ook. Maar daar staat tegenover dat de geleplomp zijn charmes vierentwintig uur per etmaal tentoonsteltterwijl de Hollandse lotus nuffig alleen bij mooi weer te pronkenligt.Een kleine collega van lelie en plomp is de Kikkerbeet, die quafamilie echter bij de Waterpest thuis hoort. Zijn hartvormigeblaadjes meten slechts vier centimeter in doorsnede. Ze drijvenrozetsgewijs aan het oppervlak langs de ondiepe plaskanten. Maarniet alleen in grootte staat de Kikkerbeet tussen zijn grotecollega’s en kleine drijvertjes zoals kroos in. Met dezeminiatuurplantjes heeft hij gemeen dat zijn worteltjes de bodemniet halen en bijgevolg vrij in het water bungelen. De bodembereikt Kikkerbeet alleen in de winter, als hij is gezonken om metzijn knoppen betere tijden af te wachtenAssociatie van Klein FonteinkruidPotametum berchtoldiiIn een ondiep, niet zeer voedselrijk, tamelijk fosfaat- ensulfaatarm water groeit een soortenarmewaterplantengemeenschap.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 43

Kenmerkend is Klein fonteinkruid [Potamogeton berchtoldii]. Desoort lijkt sterk op Tenger fonteinkruid en soms ook opHaarfonteinkruid.Het was niet mogelijk de plant ter plekke met zekerheid tedetermineren. Als begeleiders groeide er Smalle waterpest enGewoon sterrenkroos. De bodem bestaat uit zand, is voedsel encarbonaatarm en er is duidelijk kwel. Het verschil incarbonaatgehalte tussen water en bodem betekent dat deassociatie optreedt in een ongebalanceerd milieu. Het is decontactzone met verschillende waterkwaliteit.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 44

Honderden duikermottenDe Duikermot leeft vanFonteinkruid, Hoornbladen Waterpest. Hetongevleugelde wijfjeverlaat het water niet alsvolwassen dier.Om te paren steekt ze slechts haar achterlijf omhoog, net ietsboven het wateroppervlak uit, zodat ze op het wateroppervlakgelande mannetjes kan ontmoeten.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 45

\Associatie van Veelwortelig kroos.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 46

Lemno-Spirodeletum polyrhizaeDe associatie van Veelwortelig kroos vormt een gesloten kroosdekdat plat op het water drijft.Er is een hoge bedekkingsgraad van Veelwortelig kroos.We vinden ook platte kroosschijfjes met één wortel die veelal alseenwortelig kroos worden benoemd, maar die in veel gevallenevengoed tot de platte vorm van Bultkroos kunnen behoren.Onder het drijvende kroosdek is plaatselijk een ondergedokennetwerk van Puntkroos aanwezig. In de voedselrijke,zuurstofarme, stilstaande poelen bedekken de kroossoorten hetgehele oppervlak. Ze drijven los op het wateroppervlak. Dewortels hangen in het water zonder contact met de bodem temaken.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 47

Voor hun voedselopname zijn de planten dan ook geheel op dewaterlaag aangewezen, behalve voor de koolstofvoorziening, diebij drijvende soorten vanuit de lucht kan plaats vinden. Zevermeerderen zich in hoofdzaak door deling. Vorming van zadenvindt slechts bij uitzondering plaats.Nu in het groeiseizoen volgen de delingen elkaar snel op:“ïndividuele” kroosschijfjes hebben een bestaansduur vanongeveer een maand.In de kleine poelen bevindt zich onder water organisch materiaaldat in staat van afbraak verkeert.Het “rottingsslib”op de bodem bestaat uit resten van water- enoeverplanten en –dieren, maar ook afgevallen boombladerendragen vaak bij aan het ontstaan van een geschikt milieu voor deLemnetea.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 48

Bij de afbraak wordt de in het water opgeloste zuurstof verbruikt,en deze wordt in het groeiseizoen niet of nauwelijks vanuit delucht aangevuld. Door een lage turbulentie is er weinig contacttussen water en lucht. Midden in de zomer wordt het ondiepewater snel warm waardoor de oplosbaarheid van zuurstofafneemt. Op plaatsen met een dicht kroosdek belemmeren deplantjes bovendien zelf de gaswisseling.Onder deze omstandigheden hopen zich in het waterreductieproducten op, zoals ammoniak en sulfide. Vaak lopen deconcentraties van deze stoffen in het water op tot waarden dievoor de meeste andere waterplanten dodelijk zijn.Aan het wateroppervlak ontstaat een ideaal milieu voor deontwikkeling van zwavelbacteriën, die het water bedekken meteen slijmlaagje dat gasuitwisseling tussen water en lucht nogverder bemoeilijkt.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 49

ChemosyntheseChemosynthese is het proces waardoor zwavelbacteriën met behulpvan chemische energie, in afwezigheid van zonlicht, koolstofkunnen assimileren (dus zonder de mogelijkheidvan fotosynthese). De chemische energie is afkomstig van de oxidatievan het anorganische H2S.Zwavelbacteriën wordenchemoautotroofgenoemd; ze producerenorganische stoffen(zoals koolhydraat) onderanderenuit koolstofdioxide en water.Door oxidatie van anorganische stoffen verkrijgen ze energie. Dezeenergie wordt vastgelegd in adenosinetrifosfaat (ATP).Zwavelbacteriën oxideren waterstofsulfide tot zwavelAmmonium voor het KroosEen welige ontwikkeling van kroosgemeenschappen vergt wel eenruime beschikbaarheid van fosfaat en stikstof, het laatst bijvoorkeur in de vorm van ammonium-ionen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 50

De paradox van kroosplassen is dat deze extreem voedselrijkewateren een relatief lage biomassaproductie vertonen: het hogegehalte aan voedingsstoffen leidt tot een ophoping vanorganismen op en vlak onder het wateroppervlak, die dewaterruimte daaronder voor de meeste planten onbewoonbaarmaken.Op een enkele plek vinden we in de kroosgemeenschap het zeerschaduwtolerante Grof hoornblad en de Kikkerbeet, die beideevenmin als de kroossoorten in de bodem verankerd zijn.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 51

Op de foto van Anny zijn de Zoetwater algen fraai zichtbaar. Wekonden ze niet met zekerheid op naam brengen. Wellicht kan eenlezer van dit verslag hier mee helpen. De Flab in de poelenzorgden op verschillende plaatsen voor mysterieuzevoorwereldlijke beelden. Anny en Marijke probeerden ze op defoto vast te leggen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 52

De ondiepe stagnante poelen kenden een sterke groei vanSpirogyra. Dat zijn draadvormige zoetwateralgen. Deze algenhebben zich na de winter ontwikkeld uit sporen en groeidenvanuit de modderige bodem omhoog.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 53

Na een periode van snelle vegetatieve groei vormden de dradendrijvende “wattige” flab massa’s, die slijmerig aanvoelen. De geligof bruinachtige kleur ontstaat door de afbraak van chlorofyl in hetzonlicht.Vooral op plaatsen waar er poelen waren met ondiep en stagnantwater was het wateroppervlak bedekt met Spirogyra .Van nature zijn deze ondiepe poelen instabiel met wisselendewaterstanden en de mogelijkheid van uitdroging. DoordatSpirogyra resistente sporen vormt, die bestand zijn tegenschimmelinfecties en uitdroging gedijt het hier goed. De bellen opde drijvende dichte flabmassa zijn zuurstofbellen. De fluctuatiesin temperatuur, zuurstofgehalte en pH in deze draadalgenflab zijnenorm, hetgeen voor dierlijk leven ongunstig is.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 54

De Rietklasse [Phragmitetea]Aan de oevers groeien forse moerasplanten met een hogeproductie.De voornaamste specialisaties zijn aanpassingen van hetwortelstelstel aan zuurstofloze omstandigheden in hetwortelmilieu. De meeste soorten hebben een inwendigluchtgeleidingssysteem, waarbij via buisvormige stengels enholten in de wortelstokken lucht naar de wortels wordt gepompt.Riet associatie[Typho-Phragmitetem]4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 55

Kenmerkend is de dominantie van Riet. Begeleiders: Watermunt,Moeraswalstro.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 56

RG Typha latifolia- [Phragmitetea].RG Grote LisdoddeIn het natuurontwikkelingsgebied Lage Raam komt opverschillende plaatsen een gemeenschap voor gedomineerd doorTypha latifolia. Het water is eutroof en wordt gekenmerkt doorsterk wisselende milieu omstandigheden. We treffen het vooralaan waar slib of organisch afbraakmateriaal is afgezet. De zandigeondergrond is bedekt met een laag week slib; de feitelijkewaterdiepte is niet meer dan 20 cm.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 57

Omdat de gemeenschap niet bestand is tegen golfslag treffen wehem alleen aan in de afgesloten wateren van beperkte omvanglangs de lage Raam.Een ideaal milieu zijn de plekken die nu droogvallen. Deorganische blubber wordt dan geoxideerd.Grote lisdodde is in staat grote hoeveelheden stikstof te fixeren.Door middel van vegetatieve uitbreiding is een jonge plant vanTypha latifolia in een jaar uitgegroeid tot een Lisdodde polycormvan 3 m in doorsnee.Grote lisdodde heeft een jaarlijkse bovengrondse productie van 17ton/ha drooggewicht. De wortels bevinden zich in anaërobeomstandigheden. Ze zijn aangepast door luchttransporterendweefsel (aerenchym) in de stengels. Ze hebben het vermogengiftige reductieproducten ethanol en sulfide en hoge concentratiestweewaardig ijzer in het wortelmilieu onschadelijk te maken.Tevens zijn ze aangepast aan het gebruik van ammonium alsstikstofbron.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 58

Zomp vergeeet-mij-nietje pionierde op de natte zand- enleemgrond.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 59

’s Winters staat het hier onder water. De grond is tamelijkcarbonaat en fosfaat arm, maar stikstof rijk. Myositis laxa wordthier begeleid door Zomprus, Moeraswalstro Egelboterbloem enWaternavel.Associatie van Blauwewaterereprijs en Waterpeper4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 60

Polygono-Veronicetum anagallidis-aquaticaeOp de natte open gronden groeide de pioniergemeenschap vanBlauwe waterereprijs en Waterpeper. Kenmerkend zijn Rodewaterereprijs en Slanke waterkers.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 61

De Rode waterereprijs groeit langs de Lage Raam op de natte,voedselrijke, carbonaatrijke en basische bodems. Hij verdraagtveel ammoniak. De Blauwe ereprijs vinden we vaak langs derivier, zoals een populatie van honderden planten in Batenburglangs de MaasEr groeien ook soorten uit de Tandzaadklasse, in de eerste plaatsWaterpeper en verder onder meer Tandzaadsoorten. Veelvoorkomende begeleiders zijn verder Grote kattenstaart,Beekpunge en Zompvergeet-mij-nietje. De bodem tussen enonder deze planten is plaatselijk bedekt met een mat vandraadvormige wieren [uit het geslacht Vaucheria].4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 62

De associatie van Blauwe waterereprijs en Waterpeper groeit opde plekken waar verse, natte, niet te grofzandige en enigszinshumeuze grond bloot gekomen is.Dit is gebeurd door het droogvallen van oevers en door graafwerkvan het natuurontwikkelingsproject.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 63

De levensduur van de associatie is gering. Ze reageert snel opveranderingen in de dynamiek van de Lage Raam. Er groeien veelkortlevende soorten en het heeft een chaotisch, bont geschakeerduiterlijkOp open plekken langs de waterkant, soms in ondiep water vindenwe Beekpunge. Het maakt er deel uit van een pioniervegetatie.Bekkabunga is een latinisering van de Nederlandse naam van deplant. Bunga slaat op de bolle vruchten. Punge betekentscherpheid, tinteling, aroma , geur.Ook Waterpunge er is te vinden. Waterpunge heeft een geringconcurrentievermogen en staat in de pioniervegetaties. Ze wordtbegeleid door Fraai duizendguldenkruid, Egelboterbloem,Moeraswalstro, Geelgroene zegge en Dwergzegge4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 64


WatertorkruidassociatieRorippo-oenanthetum aquaticae4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 66

In ondiep, voedselrijk water, op plaatsen waar periodiek abruptestijgingen en dalingen van het waterpeil optreden, waarbij hetsubstraat tijdelijk droog komt te liggen vinden we deWatertorkruidassociatie.Het is een pioniergemeenschap.Er groeit: Gele waterkers, Mannagras, Grote waterweegbree,Liesgras, Zomp vergeet-mij-nietje, Grote egelskop, Watermunt enMoeraswalstro.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 67

Avifauna van de Lage RaamBlauwe reigerBoerenzwaluwBoomvalkBuizerdEksterGeelgorsGierzwaluwGrauwe gansGroene spechtGroenlingGrote bonte spechtHoutduifHuismusHuiszwaluwKauwKleine karekietKoolmeesMeerkoetMerelNijlgansPimpelmeesPutterRingmusSprinkhaanzangerTjiftjafVinkVlaamse gaaiWilde eendWitgatjeWitte kwikstaartZanglijsterZomertortelZwarte kraaiZwartkop4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 68

Een Witgatje vloog voor ons op. De vogel pleistert een paar dagenaan de Lage Raam en trekt dan verder naar Noord Afrika. Dedichtst bijzijnde broedgebieden liggen in Denemarken en NoordDuitsland. Het Witgatje kan met meer recht een bosvogelgenoemd worden dan de Bosruiter. Hij broedt uitsluitend inloofbossen [berken en elzenbossen] of in naaldbossen. . Zenestelen tot vijftien meter hoog in een oud nest van eenKramsvogel, Vlaamse gaai of Houtduif.Sprinkhaanzanger4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 69

Al direct bij aankomst in de Tongelaar werden we begroet door desprinkhaanzanger.De dicht op elkaar staande struiken die niet hoger dan twee meterwaren vormt voor de Sprinkhaanzanger een voorkeursbiotoop.Deze Sprinkhaanzanger kwam helemaal uit West-Afrika tenzuiden van de Sahara. Hij had de keuze van Frankrijk totScandinavië en koos voor de Tongelaar. De dicht op elkaarstaande lage struiken vond hij fantastisch. Wij genoten van zijneentonige fascinerende zang.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 70

Zijn zang was een lang aangehouden geratel, dat doet denken aaneen wekker of een... sprinkhaan. Het geluid lijkt harder en zachterte worden, maar dat komt omdat de vogel tijdens het zingen zijnkop heen en weer draait. Ze zijn erg onopvallend gekleurd en behoorlijkschuw, daarom is er niet zoveel bekend over deze vogels.De Ruige tongelaar, favoriet bij deSprinkhaanzangerElk leefgebied is goed voor de sprinkhaanzanger als het maar ruigis.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 71

Tongelaar biedt Boomvalk eenkraaiennestEen supersnel luchtwonder schoot aan ons voorbij. De boomvalk.geeft door zijn plotselinge verschijning van het strakkegierzwaluwachtige silhouet een extra 'thrill' aan deTongelaargangers. We proberen de valk zo lang mogelijk tevolgen. We zien ze vaak in ijle dennenbossen in combinatie metheidevelden, maar ook moerasgebieden zijn geliefd. Ik ken eenaantal nestplaatsen en zo eind april, begin mei is het altijd zeer demoeite waard die te bezoeken. Boomvalken komen graag weerterug naar hetzelfde woongebied, waar ze dan meestal weer eenander kraaiennest bezetten. Zelf een nest bouwen is er niet bij engebieden waar geen kraaien nestelen, moeten het dan ook zonderboomvalken doen. Voor het mannetje is het kunnen aanbiedenvan zo'n nest aan het vrouwtje, dat wat later terugkomt uit Afrika,van doorslaggevend belang. Zonder woning geen vrouw, want eengoed jachtgebied alleen is niet voldoende als je zelf de kunst vanhet bouwen niet meester bent.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 72

De boomvalk jaagt boven de Lage raam op grote insecten zoalslibellen die overgebracht worden van klauwen naar bek en in devlucht worden opgegeten. Ook kleine vogels worden in de vluchtgevangen. Zijn snelheid en vliegkunsten stellen hem in staat omzelfs zwaluwen te grijpen die hier over de weilanden scheren.Huiszwaluw en Boerenzwaluw hebben dan ook een specifiekeboomvalk-alarmroep.Associatie van Egelskop en PijlkruidSagittario-Sparganietum4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 73

Op de luwe plekken langs de laaglandbeek Lage Raam groeit deassociatie Egelskop en Pijlkruid. Het water is er enkele decimetersdiep.Niet alleen in ecologisch opzicht maar ook door de amfibischebouw van Pijlkruid en Grote egelskop staat de associatie op degrens van terrestrische en aquatische plantengemeenschappen.Op sommige plekken vertoont de gemeenschap een overwegendhorizontale op andere plaatsen een uitgesproken verticalestructuur. In het stromende gedeelte van de Lage Raam, in relatiefdiep water drijven de bladeren. Op de ondiepe, stilstaandeplaatsen vertonen ze zich als een vrij hoog opgaandeoeverbegroeiing. Van de begeleiders noteren wij: Grotewaterweegbree, Riet, Mannagras, Moeras-vergeet-mij-nietje enFioringras.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 74

MattenbiesassociatieScirpetum lacustrisAan de plassen groeide de pioniervegetatie Mattenbies. Ze speelteen belangrijke rol bij de verlanding. Begeleidend waren Geleplomp en Grote egelskop. Mattenbies houdt hier stand zolang haarstandplaats de kenmerken van een pioniermilieu behoudt. Omdatze in het stilstaande water met weinig golfslag de voorwaardenhelpt scheppen voor verdere verlanding, zal ze hier zelf nakortere of langere tijd op de achtergrond geraken. Mattenbiesvormt taaie, weinig verhoute stengels, die zeer geschikt zijn voorhet maken van biezen matten.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 75

Regelmatig en soms met aanzienlijke bedekking kwam Mannagrasvoor met als begeleider Rosse vossenstaart. RG Mannagras-[Vlotgrasorde].Rosse vossenstaart. Alopecuris aequalis, door een waslaagjeopvallend, lichtgetinte, eenjarige plant. De korte naalden stekenniet of nauwelijks buiten het aartje uit. De helmknoppen wordenoranje. Pionier van ammoniak houdende bodem aan de oever vande Lage Raam.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 76

Op een kleiig gedeelte op goed vochthoudende grond groeide eenprachtige populatie Grote bevernel. Op de achtergrond Grotekattenstaart en Grote lisdodde.Associatie van Moeraswolfsklauw en Snavelbies.Lycopodia-RhynchosporetumOp een in het kader van natuurontwikkeling afgegraven bodemgroeide Moeraswolfsklauw en Kleine zonnedauw. In hetwinterhalf jaar staat het water omstreeks het maaiveld. Degebruikelijke standplaats voor deze associatie zijn laagten in natteheidevelden. Op verschillende plaatsen groeide Kruipbrem,Struikheide en kiemden er de Koningsvaren. Er is hier sprake vaneen associatiefragment. De Snavelbiezen ontbreken.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 77

De Moeraswolfsklauw pioniert op de voor natuurontwikkelinggeplagde gedeelten. De sporen kiemen snel. Het prothalliumsteekt grotendeels boven de grond uit en bevat bladgroen, zodathet zelf aan de vorming van bouwstoffen kan bij dragen. Binneneen jaar hebben zich hier mannelijke en vrouwelijke organengevormd, waarna bevruchting plaats vindt en de bebladerde plantzichtbaar op de foto zich ontwikkelt. Nadat de sporen zijnverspreid zal de plant grotendeels afsterven. Aan de voet van derechtopgaande stengels vormen zich knoppen, die overwinterenen het volgend jaar tot nieuwe planten uitgroeien. Op deze wijzevormt Moeraswolfsklauw matten.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 78

De Moeraswolfsklauw stelt hogere eisen aan het basengehalte vande grond dan de Kleine zonnedauw, die op zeer basenarme bodemkan gedijen.Daarom vinden we Moeraswolfsklauw uitsluitend op deafgeplagde gedeelten. De kleine zonnedauw wortelt op plaatsenwaar nauwelijks voedingsstoffen zoals [stikstof, fosfor en kalium]aanwezig zijn. Het verzorgt daarom zichzelf met een bijvoedingvan muggen. De rand en de bovenkant van de bladeren zijn bezetmet “tentakels”, rode uitgroeisels die aan de top overdag eendruppel kleverig vocht uitscheiden. Dit lijkt een dauwdruppeltje,maar verdampt niet als het warm wordt. De vochtafscheidingneemt in de warmte juist toe. Het vocht is dus “bestendig dauw”,in Oud-Nederlands sin[t]dauw, wat later met de zon in verbandgebracht en tot zonnedauw verbasterd werd.De druppeltjes aan de tentakels trekken de aandacht van muggenen andere kleine insekten. Als die het vocht aanraken worden zegelijmd.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 79

Bij het spartelen om los te komen raken ze uiteinden van anderetentakels aan en komen nog steviger vast te zitten. Behalve lijmscheiden de tentakels ook een beetje mierenzuur uit, dat sporeneiwit van de prooi oplost. Dit eiwit betekent voor het blad eenprikkel, die ook wordt doorgegeven aan andere dan deaangeraakte tentakels; eerst komen naburige tentakels inbeweging, dan die in het midden van het blad en tenslotte die vande tegenoverliggende bladrand. Zo rolt het blad zich om het insektheen. Inmiddels zijn de tentakels begonnen verteringssap uit tescheiden, dat eiwitten uit het insekt oplost, welke ook weer doorde tentakels worden opgezogen. Na een paar dagen zijn alleenonverteerbare delen van het insekt over, zoals het pantser. Hetblad gaat dan open en het lege huidje wordt door de windweggeblazen. Nog een dag of wat later beginnen de tentakels weerlijmdruppeltjes te vormen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 80

De Zomerfijnstraal treedt hier op als pionier op de zonnige,voedselrijke, vochthoudende leembodem. Haar stamland ligt inNoord-Amerika. Ze is hier terecht gekomen via de grote rivierenvanuit Midden-Europa.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 81

Penningkruid groeit hier op de natte, voedselrijke grond aan dewaterkant. Chamaefyt [Winterknoppen tot 50 cm boven de grond]en Helofyt.Lysimachia nummularia . [Nummulus=kleine munt]. Zaadzettinggebeurt zelden. Vermeerdering gebeurt via stengelfragmenten, dieonder meer door water worden verspreid. De plant is alsbodembedekker gebonden aan plekken waar hoger opschietendeplanten voldoende ruimte laten. Door een groot deel van het jaaractief te zijn en de bodem met een dicht bladmozaïek te bedekkenkan de plant zich handhaven. Langdurige winterse overstromingkan het doorstaan. In het ondiepe water zet het dekoolzuurassimilatie onder water voort en vormt nieuwe,zwevende stengels met duidelijk kruisgewijze bladeren.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 82


Op de zonnige open gedeeltes met kalkarm zand groeitHazenpootje. De dichte beharing van de naaldvormige kelktandendienen bij de vruchtverspreiding als een soort vruchtpluis.Hazenpootje kan steppenrollers vormen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 84

De ondergrond waar we Bleke zegge vinden is compact, basenrijken vochtig. De bovenste bodemlaag is zandig en door uitlogingrelatief zuur en basenarm.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 85

De Dwergzegge staatop basenrijke grond. Zeis een echte pioniervan pas vrijgekomenopen grond. Ze staat inde volle zon in nietgesloten begroeiingen.Ze wordt hier begeleid door Egelboterbloem, Waternavel, Knolrus,Kleine zonnedauw, Echt duizendguldenkruid, Waterpunge enZomprus.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 86


De imposante Hoge cyperzegge pionierde op het natte en voedselenbasenrijke milieu in het natuurontwikkelingsgebied langs deLage Raam. De plant wordt hier begeleid door Gele waterkers,Moeraswalstro, Wolfspoot, Watermunt, Moerasandoorn, Grotekattenstaart, Gele lis en Bitterzoet.Centaurium erythraea groeide met tientallen op de zonnigegrazige, maar niet dicht begroeide plaatsen op de minerale,vochthoudende bodem.Echtduizendguldenkruid is een echte zwerver. We treffen de plantsteeds aan bij graafwerk voor natuurontwikkeling. Dit jaar o.a.Langven en Peelkanaal. De plant wordt begeleid door Brunel enKleine leeuwentand.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 88

Kleine leeuwentand groeit hier in een pioniervegetatie op degrens van nat naar droog. Het is een gidsplant. Ze wijst erop dat eriets bijzonders aan de hand is en ze treedt op als begeleider vanzeldzame planten, zoals in dit geval Echt duizend guldenkruid, enMoeraswolfsklauw. De grenssituatie heeft een fluctuerendkarakter. Kleine leeuwentand is daar aan aangepast middelsheterocarpie.. De verspreidingswijze van de randstandige nootjesis een aanpassing aan de schommelingen in haar milieu. Destengels gaan uiteindelijk op de grond liggen. Aan hun top dragenze omwindsels met nootjes. Hiermee tast de plant als het ware debodem af.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 89

HeterocarpieKleine leeuwentand heeft twee typen nootjes in een hoofdje. Denootjes die aan de rand van het hoofdje staan, zijn vrij dik,gekromd en ongesnaveld, en dragen als pappus een kroontje vanschubben. Dit pappuskroontje lijkt op de tinnen van eenkasteeltoren, waarop de oude naam Thrincia zinspeelt [hetGriekse thrinkos betekent tinne]. De desbetreffende nootjesblijven in de schuitvormige omwindselbladen achter. Bijverwelking van de stengel komen ze samen met deze op de grondvlak naast de ouderplant terecht. Ze kiemen trager dan de nootjesdie in het centrum van het hoofdje tot ontwikkeling komen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 90

Deze zijn recht en kort gesnaveld, en dragen een pappus van tweerijen haren: een buitenste rij bestaand uit een klein aantal aan devoet verbrede haren en een binnenste rij van geveerde haren.Deze nootjes kunnen door de wind worden verspreid.Op de zandige afgegraven gedeelten ligt een heischrale begroeiingmet struikhei en korstmossen. Op de humeuse kalkarme zandgroeit Grijs kronkelsteeltje. De glasharen staan door de warmtestervormig uit.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 91


Op de natte humusarme bodem van het afgegraven terrein hadzich Moerasrolklaver gevestigd. We herkennen het door dekelktanden die voor de bloei stervormig naar buiten zijn gebogen.De stengel van Lotus pedunculatus is hol. Begeleidende planten:Moerasspirea, Kattenstaart, Echte koekoeksbloem enBiezenknoppen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 93


De kattenstaart pionierde op vochtige en doornatte standplaats.Het is een lichtkiemer. De grond was stikstofrijk. Kattenstaartheeft zich kunnen vestigen door het open kiem milieu. De plantvermeerdert zich in hoofdzaak door zaad. Lythrum salicaria heefteen grote troef: zijn vermogen om als landplant in hetgroeiseizoen langdurige of veelvuldige, diepe overstromingen enwisselingen tussen doorluchting en doordrenking van de bodemte doorstaan. De plant wordt vergezeld door Gele lis, Watermunt,Wolfspoot, Moeraswalstro, Moerasspirea, Echte valeriaan, Kalejonker, Moerasrolklaver, Gewone wederik en Waternavel.Moeraswalstro pionierde op plaatsen met een sterk wisselendewaterstand. De plant heeft een gering concurrentievermogen.\4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 95




Het “slaperig”geluid _ een herhaald, bijna “spinnend”roer-r-r”_ vande Tortelduif paste geheel in de lome sfeer van deze warmezomerse namiddag.Dit is de enige duivensoort die hier alleen ’s zomers voorkomt.Zijn verspreidingsgebied valt samen met dat van de Duivenkervel,dat is zijn belangrijkste voedselplant. Zijn dieet bestaat, behalveuit het zaad van deze plant, ook uit dat van andere planten.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 99

De Nitrofiele zomenGalio-urteceteaHet Galio-Urticetea omvat de zomen op de stikstofrijkestandplaatsen langs de paden. Ze is weelderig ontwikkeld enbloemrijk. Algemene soorten als Grote brandnetel, Kleefkruid enHondsdraf nemen een belangrijke plaats in. Ze was hier vanoorsprong rivierbegeleidend, maar heeft zich overal in hetcultuurlandschap gevestigd. De zoomgemeenschap groeit op devoedselrijke, humeuze, vochtige grond. De bodem is neutraal totzwak basisch. Zoomplanten hebben een optimale groeiplaats in degradiënt van loofbos en struweel naar lage, grazige of openbegroeiing. De gordel waarin het voorkomt is naar beide zijde nietscherp begrensd. Kenmerkend voor de zoom is de combinatie vangetemperd licht en beschutting.Vanuit het bos [of struweel] komt afgevallen blad in de zoomterecht, dat hier door de grotere lichttoevoer snellergemineraliseerd wordt dan in het bos.Het Galio-Urticeteae behoort tot de natuurlijke vegetatie op rivierenbeekoeverwallen. Het groeit buiten de invloed van hetgrondwater. De samenstellende soorten zijn dan ook in grotemeerderheid afreatofyten. Hemicryptofyten, geofyten entherofyten nemen de belangrijkste plaats in. Onder de langlevendehemicryptofyten nemen wintergroene soorten met een kruipendehoofdas of met bovengrondse uitlopers [Hondsdraf en Kruipendeboterbloem] een belangrijke plaats in.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 100

LuzerneLuzerne is een van de eersteplanten die als veevoedergewasin cultuur werd genomen. Hetkomt oorspronkelijk uitZuidwest Azië. Het groeit hetbest op kalkhoudende drogegrond4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 101


Op de zandige klei groeide Rapunzelklokje. Er waren veel openplekken en het is er stikstofrijk. De open plekken zijn belangrijk,omdat de plant steeds weer moet kiemen. De wortel vanRapunzelklokje werd vroeger gegeten. Rapunculus betekentraapje.Het Rapunzelklokje was langs de Lage Raam een bekenderauwkostgroente. Wortel en blad zijn te eten als rauwegroente in salades. De smaak van de wortel lijkt op radijs, maardan zoet en opvallend zacht. Het blad is fijn en neutraal vansmaak.In de Middeleeuwen haalden mensen de groente vaak uit het veld.Ook gebruikten artsen de groente voor medicinale toepassingen.Vandaar was het rapunzelklokje geschikt om te verwerken in eenmedicinale bermsalade4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 103

Oranjehavikskruidis het meestverwant aanWeidehavikskruid.Het is eenbergplant uitMidden-Europa.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 104

De rups van deze vlinder heet de zebrarups. Deze naam isafkomstig van de typische strepen op het lijf.De giftige bestanddelen van hetJakobskruiskruid maken de rupsoneetbaar, die daardoor beschermdwordt. De rups raakt het gif dat hijmet zijn maaltijden van hetJakobskruiskruid binnenkrijgt nietkwijt, in tegendeel het wordtgeconcentreerd en doorgegeven aande vlinder die daardoor eveneensoneetbaar wordt. Dit zie je wel vakerbij felgekleurde insecten.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 105

Bloemen worden zelden vanwege de nectar bezochtDe Eikenpage toondezich erg strijdlustigen viel andereinsekten aan die zijnterritoriumbinnendrongen. DeEikenpage voedt zichmet de suikerrijkehoningdauw, diebladluizen op debladeren van es enratelpopulierdeponeren.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 106

Het groot dikkopje leeft drie weken alsvlinder.Het Groot dikkopje zat op zijn favoriete plant in een beschut, vrijvochtig grasland omzoomd door ruigten. In de Tongelaar eten derupsen diverse grassen zoals breedbladige zwenkgrassen enbeemdgrassen, kweek, witbol en pijpenstrootje. De vlindersvoeden zich met nectar van onder andere braam, dophei enakkerdistel.Een mannetje voerde bij onze aankomst een patrouillevlucht uit. ‘sMiddags vertonen ze territoriaal gedrag, vaak vanaf steedsdezelfde uitkijkposten4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 107



De Zwartkopvuurkever leeft in deTongelaar in een bossigeomgeving. Dat is geen toeval wantde larven leven twee tot drie jaarin rottend hout van diverseboomsoorten. In tegenstelling totveel andere in dode en vermolmdebomen levende larven lusten zeechter geen hout, maar juist dehout-etende larven van andereinsecten zoals boktorren enandere dieren als wormen.Het zijn dus echte jagers en hebben stevige kaken en zes kleinepootjes. De volwassen kevers eten voornamelijk stuifmeel enandere plantendelen. De volwassen kever leeft van mei tot beginjuni en de larve overwintert.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 110


Maarten Wolff fotografeerde de horzelvlinder. We dachten eerstdat het een Hoornaar was. Bij nadere beschouwing bleek het deHorzelvlinder te zijn. Een verbluffend staaltje mimicry. Een vormvan bluf. De Horzelvlinder is volkomen ongevaarlijk maar bootstmet zijn zwarte en gele tekening de Hoornaar of Horzel na.De Horzelvlinder is de grootste Europese wespvlinder. We zagenhem op de heetste uur van de dag in de buurt van een bloemrijkeweide. Soms hangen ze, evenals pijlstaartvlinders biddend voor debloemen om nectar te drinken. Tijdens het vliegen maken ze eenzelfde zoemend geluid als horzels De vrouwtjes leggen in deTongelaar de eitjes aan de voet van een populier of wilg. Ze latenze soms tijdens de vlucht vallen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 112

Direct nadat ze zijn uitgekomen graven de rupsen zich in de gronden boren zich in het wortelsysteem van de boom. Zoals allewespvlinderrupsen leven ze hier nu twee jaar lang ondergronds.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 113

GewoneGewone4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 114



AkkerdistelAkkerkoolAkkervergeetmijnietjeBasterdklaverBeklierdebasterdwederikBerenklauwBiezenknoppenBijvoet,BlaartrekkendeboterbloemBlauw glidkruidBrede wespenorchisBrunelDrijvend fonteinkruidDwergzeggeEchtduizendguldenkruidEcht blaasjeskruidEchte kamilleEchte valeriaanEgelboterbloemFluitenkruidGeelgroene zeggeGekniktevossenstaartGekroesde melkdistelGele lisGele plompGele waterkersGestreepte witbolGrote bevernelGrote egelskopGrote kattenstaartGrote lisdoddeGrote vossenstaartGrotewaterweegbreeGrote wederikHanenpootHaagwindeHarig wilgenroosjeHazenpootjeHengelHennengrasHoge cyperzeggeHopklaverKale jonkerKattenstaartKleine leeuwentandKlein springzaadKlein streepzaadKleine klisKlein kroosKluwen hoornbloemKnolrusKoningsvarenKompasslaKropaarKruldistelLangbaardgrasLiesgrasMoerasspireaMoerasstruisgrasMoerasmuurMoeraswalstroMoeraswolfsklauwOranje havikskruidPenningkruidPerzikkruidPitrusPijlkruidRapunzelklokjeReukenloze kamilleRietgrasRimpelroosRingelwikkeRode klaverRode waterereprijsRosse vossenstaartRuw beemdgrasScherm havikskruidScherpe boterbloemSchijfkamilleSint-JanskruidSlanke waterkersSlanke wikkeSmalle waterpestSpeerdistelStruikheiStijf havikskruidStijve klaverzuringTenger fonteinkruid4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 117

Gewone rolklaverGewone waterbiesGewoon sterrenkroosGewoon struisgrasGlanshaverGreppelrusGrof hoornbladGroot blaasjeskruidVlasleeuwenbekVogelpootjeWatermuntWaternavelWaterpeperLiggend vetmuur[overjarig]LuzerneMannagrasMattenbiesMoerasbeemdgras[gotisch tongetje]MoerasrolklaverWaterpungeWitte klaverWolfspootZoete kersTengere rusVeelwortelig kroosVeldbeemdgrasViltigebastaardwederikZomerfijnstraalZompvergeet-mijnietjeZomprusZwart tandzaadBasterd wederiken zijn zeer goed uitgerust om snel nieuweterreinen te koloniseren. Ze bezitten licht zaad met weinig reserve4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 118

voedsel. Voor de kieming zijn ze aangewezen op voedselrijke,vochtige, lichte open plekken. Ze zijn ook zeer wel uitgerust omzich op eenmaal bezette plekken te handhaven. Omstreeks deherfst ontstaan op de knopen van de stengelvoetoverwinteringsorganen: hetzij zittende knoppen, hetzij uitlopersmet aan de top een knop, hetzij rozetten. Deze vormen wortels ende rest van de oude plant sterft af. Het volgende jaar ontwikkelenzich uit de knoppen of rozetten vegetatieve nakomelingen. Deonderste bladeren van zulke planten zijn ietwat vlezig: ze dienenals reserveorgaan voor water en voedsel.In het struweel groeit de Rimpelroos. Rosa rugosa komt van oorspronguit Noordoost-China, waar de soort langs de kusten groeit,veelal in de duinen. Hier groeit de struik op droge voedselrijke basischebodem.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 119

St- JansvlinderOp de droge, arme zandgrond met een bloemrijke vegetatie vanRolklaver en vele andere vlinderbloemigen langs de Lage Raamvlogen de Bloedvlekvlinders. Ze vlogen op het heetst van de dag,langzaam, welgedaan van bloem tot bloem. De opvallende kleurenzijn waarschuwingssignalen, want ze zijn buitengewoon giftig. Zelfzijn ze ongevoelig voor sommige vergiften. Ze verdragen zelfsblauwzuur. We ontdekten ze al snel door hun weinig schuwegedrag en hun bonte kleuren. De rupsen leven van de rolklaver.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 120

Waterlelievlinder4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 121

De nachtactieve mot zit op verschillende plekken aan deonderzijde van bladeren en stengels. Meestal met de kop naarbeneden. De gelige tot groenige rups eet de bladeren vanDrijvend fonteinkruid, Kikkerbeet en Waterlelie. Na het uitkomenmineert de rups eerst in het blad. Daarna bijt ze een ovaal stukblad af en spint ze dit over de onderkant van het blad waarmee zezich voedt. We zagen een transportabel huisje uit twee stukjesblad. In de eerste twee stadia kan het rupsje zuurstof uit het wateropnemen door de huid in het derde stadium is de cuticulawaterafstotend en ademt de rups atmosferische lucht d.m.v.tracheeën uit de luchtbel in haar behuizing. De lucht wordtregelmatig ververst, doordat de rups de voorkant van haarlichaam boven het wateroppervlak uitsteekt.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 122


VlotbewonersZoals de boten op Zuidoostaziatische rivieren hele drijvendesteden kunnen vormen, krioelt het op de archipel van waterleliesen plompen aan de lage Raam van bewoners. Een massalevertegenwoordiger is de waterleliekever, ook wel Waterleliehaangenoemd, die zowel als larve en als volwassen dier van het bladvreet. Maar hij slaat de grond onder zijn voeten wijselijk niet lek.Bij het eten laat hij de onderste bladlaag intact, zodat er geenwater doorkan.De rupsen van de Kroosvlinder leven van kroos. In het beginademt de jonge rups nog door de huid, maar later is het omgevendoor een luchtbel in haar behuizing. De rups bouwt een huisje uitsamengesponnen kroos en leeft vlak onder het wateroppervlak.De Groene cicade leeft van de plantensappen en troffen we aan inde vochtige graslanden4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 124

1282 Graad Floris 5 van Holland krijgt het in leen.Groot hoefbladTongelaar4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 125

Inbijgaandekaart zijnde ouderivierbeddingenuit hetSaaliënduidelijkzichtbaar.De rodepunt geeftwederomTongelaaraan.Om het benedenstroomse gebiedmet Den Boschvooroverstroming tesparen, werdbovenstroomsland opgeofferd.Een verlaagddijkgedeelte bijBeers gaf deMaas daarvoorde ruimte.Op de hogere delen werden de akkers en weiden aangelegd, op denatste stukken kwamen wilgengrienden om te voorzien in debehoefte aan geriefhout.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 126

Op bijgaande hoogtekaart is het Hoogveld duidelijk herkenbaar. Meteen rode lijn is de route van de excursie weergegeven.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 127

We bezoeken het botenhuis, waar het kasteel de boten hadliggen als de Maas om was. “ De Maas is om”, is een streek eigenuitdrukking , waarmee werd aangegeven dat de rivier weer bezithad genomen van de Beerse Overlaat.Reeds in de 9e eeuw lag hier een mottekasteel, dat onder meerdiende om dekking te zoeken tegen de Noormannen. Aangeziendeze locatie behoorde tot het stroomgebied van de Maas, was heter erg moerassig.Later kwam het in bezit van de heren van het Land van Cuijk, enin 1282 gaf Jan 1 van Cuijk het in leen aan Graaf Floris 5 van hollandmet het recht om er soldaten in te kwartieren. Men sprak vanTongelaar als castrum et monucionem.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 128

De liefde voor de Hollanse graaf duurde niet lang en in 1296, hetzelfdejaar waarin later Floris V werd vermoord, verbrak hij hetleencontract. Jan I was persoonlijk betrokken bij het moordcomplot.Na de moord kwam het kasteel overigens weer in het bezit van deHeren van Cuijk. Deze Heren werden geleidelijk aan bondgenotenvan de Hertogen van Br abant.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 129


Geulen en ruggen uit het SaaliënglaciaalIn de Tongelaar komen vijf landschapstypen bijeen. Te weten dePeelrandrug, de rivierdalvlakte ook wel aangeduid als het lagebroekland, het systeem van ruggen en geulen uit het Saaliënglaciaal, de Traverse van de Beerse Overlaat en de rivierduinenvan Escharen. De excursie heeft het gedeelte van de Geulen enruggen uit het Saaliën glaciaal bezocht.Geul uit het SaaliënTongelaar anno 17004 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 131

We trekken door een landschap van lineairelandschapselementen bestaande uit lanen met een bredemantelvegetatie afgewisseld door kleine bosbestanden. Delineaire landschapselementen omzoomden weiden en akkers.Deze lineaire landschapselementen bestonden uit het Vogelkers-Essenbos ( Pruno-Fraxinetum).Pruno-Fraxinetum4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 132

We lopen langs de Lage Raam een ecologische laaglandbeek diestroomt van de Peel [Wanroijse heide] naar hetvestingstadje Grave waar de beek uitmondt in de Maas. 300 meterverder komt de Lage Raam samen met het Peelkanaal om enkelehonderden meters verder ook de Biestgraaf op te nemen. Van hieraf tot de monding heet de rivier: Graafse Raam.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 133

Het Pruno Fraxinetum bezit een milde humes (mull), met eenhoge dichtheid aan regenwormen. Bij droogte trekken die zichterug in de minerale ondergrond, onder vochtige omstandighedeneten ze zich door de aarde en strooisel omhoog naar deoppervlakte. Aldus worden bladresten en ander organischmateriaal intensief gemengd met minerale deeltjes. De humuswordt gevrijwaard van sterke verzuring en blijft voldoendevoorzien van voedingsstoffen en basen om een ondergroei vanondiep wortelende planten te kunnen voeden.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 134

De voornaamste soorten in de boomlaag zijn Zomereik (Quercusrobur), Gewone Es (Fraxinus excelsior) en Zwarte els (Alnusglutinosa). Verder bevatte het Zoete kers (Prunus avium).4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 135

Vaak was Canadese populier (Populusxcanadensis) aangeplant.Een veel voorkomende struik is Hazelaar (Coryllus avellana) enGewone vogelkers (Prunus pades). Wilde Lijsterbes (Sorbusaucuparia), Eenstijlige meidoorn (Crataegus monogyna), Gewonevlier (Sambucus nigra), Rode kornoelje (Cornus sanguinea) enWilde kardinaalsmuts (Euonymus europaeus. Optredend, alslianen: Klimop (Hedera helix), Hop (Humulus lupulus) en ,Heggerank. In de lage struiklaag Zwarte bramen (Rubus idaeus enfructicosus agg.), Egelantier en Rimpelroos.Het Vogelkers-Essenbos vormt de optimale standplaats vanBosandoorn (Stachys sylvatica) en Knopig helmkruid(Scrophularia nodosa). Ruwe smele (Deschampsia cespitosa) iskensoort binnen de bosformatie. Gewone salomonszegel ,Schaduwgras , Gevlekte Aronskelk, Klein Springzaad en Grotemuur vonden we in de kruidlaag.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 136

Daarnaast troffen we alledaagse stikstofminnaars aan zoals Grotebrandnetel (Urtica dioica), Hondsdraf ( Glechoma hederacea),Kleefkruid (Galium aparina), Gewone hennepnetel (Galeopsistetrahit) en Ruw beemdgras (Poa trivialis).Van de algemene bosrandplanten zijn nog te noemen: Speenkruid(Ranunculus ficaria), Drienerfmuur (Moehringia trinerva.De Geelgors vermijdt de directenabijheid van de mens. Hij komt maarzelden in een tuin, ook niet hier op hetplatteland. Toch is hij niet bijzonderschuw. Zijn zang, een kenmerkend“tsi-tsi-tsi-tsi-tsi-tsjeeeeh” “little bitof bread and no cheese” .De meeste geelgorzen blijven in de winter hier, maar in de trektijd zijner aanzienlijk meer, doordat vogels uit noordelijke streken bij hetdoortrekken hier even neerstrijken.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 137

De lage Raam gedomineerd door hetWaterlelieverbond [Nymphaeion]De Lage Raam bevat de plantengemeenschappen van eutroof, diepwater. De fysieke belasting van het bewegend water is bij groteafvoer groot, zodat de daaraan aangepaste begroeiingen vannature een eenvoudige structuur en samenstelling hebben.Ondergedoken waterplanten zijn het beste aan sterkewaterbewegingen aangepast.In de Lage Raam vinden we er Smalbladige waterpest, Gewoonsterrenkroos en de fyllodia van Pijlkruid. Naarmate debeschutting groter wordt, zoals bij de oevers, krijgen meersoorten een kans en wordt de vegetatie soortenrijker en destructuur complexer. Door morfologische aanpassingen zijnnymphaeïden in staat zuurstof en kooldioxide uit de lucht te halenen naar de wortels te transporteren. Ze kunnen zich daardoor inanaërobe, gereduceerde bodems handhaven. Ze werden hiervertegenwoordigd door Gele plomp en Drijvend fonteinkruid.Voor waterlelie is het water te onrustig. Gele plomp is veel beterbestand tegen stroming.Aan de oevers: Liesgras, Gele lisdodde en Riet.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 138

Nitrofytische korstmossen op de Essen.Op de goedbelichte en geëutrofieerde,niet te zure schors van de Essen die delanen omzoomden, groeide Kroezigdooiermos, vergezeld doorKapjesvingermos en Gewone Haarmuts.Het Abelen Iepenbos. [Violo odorataeulmetum]4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 139

Een aantal lijnvormige elementen op de humeus-zandig ennitraatrijke bodem, met 2-7 % organische stof zijn tot het AbelenIepenbos te rekenen. Ze kwamen hier in het verleden voor op deoeverwallen langs de rivier. Het kalkgehalte bedraagt dooruitblijven van overstroming 1%. Door tijdelijke hogewaterstanden in het winter halfjaar blijft de basenbezetting hoogen wordt verzuring tegen gegaan. Het bostype is rijk geschakeerd.De voornaamste bomen zijn Gladde Iep, Gewone esdoorn, Gewonees en Zomereik. Op vochtige plekken Zwarte els op drogereplaatsen: Witte abeel.De welige struiklaag bevat Eenstijlige meidoorn, Gewone vlier,Vogelkers, Wilde kardinaalsmuts, Hazelaar. Klimop en Hop zijnliaan en bodembedekker.Het voorjaarsaspect isuitgesproken met bol- enknolgewassen. Hiervangetuigde nu enkelAronskelk en Kraailook.Van de algemenevoorjaarsplanten warenSpeenkruid en Bosklimopereprijsnogherkenbaar. Lookzonder-look, Hondsdrafen Fluitenkruid vormenhier een schakel naar dedoornstruwelen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 140

De stikstofrijke zomen waren begroeid met Grote berenklauw,Zevenblad en Hondsdraf. De bosplanten Bosandoorn,Schaduwgras, Dagkoekoeksboem, Robertskruid, Klein Springzaaden Drienerfmuur waren volop aanwezig. Van de algemenestikstofminnaars komen Kleefkruid en Grote brandnetel het meestvoor, gevolgd door Ruw beemdgras, Dauwbraam, Gewonepaardenbloem, Kropaar, Gewone hennepnetel en Vogelmuur. Demeest voorkomende mossen zijn Fijn laddermos en Gewoondikkopmos. In zijn meest natuurlijke gedaante kwam dit type boshier in het verleden voor als Hardhoutooibos aan de bovenrandvan de winterse overstromingen. Gevlekte aronskelk is de meestin het oog springende vertegenwoordiger.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 141

Klein Garisveld, een typischehoeve uit het rivierengebied.Het rivieren gebied heeft als typische hoeve , het boerderijtypemet een dwarshuis. Een T-vorm. In de officiële literatuur wordtdeze boerderij aangeduid met de naam: Middellangsdeeltype metdwarsgeplaatst voorhuis.De Biestgraaf ontwatert de Biest enBroekgonden ten zuiden van de Tongelaar4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 142

Reuzenberenklauw.De Reuzenberenklauw maakt bij aanraking gemakkelijk wondjesin de menselijke huid De plant beschikt daarvoor over stijvestengelharen. Hat sap van de plant maakt je dan overgevoelig voorzonnestraling. Daardoor kan de plant met zonnig weer, al naar degevoeligheid van de contactpersoon, jeuk, forse blaren, soms zelfsbloedvergiftiging veroorzaken. De werkzame stof heetforocumarine. De plant is in het verleden als statussymbool uitZuidwest-Azië ingevoerd. Een enkele plant kan vele duizendennakomelingen voortbrengen.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 143

Een ruderale vegetatie aan de Lage Raam.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 144

Langs de Lage Raam zijn veel ruderale stukken. Het woord“ruderaal”is afgeleid van het Latijnse rudera=puinhoop. Hier staanplanten gebonden aan een substraat dat in doorslaggevende mateis veranderd door schoksgewijze aanvoer van eutrofiërend, vastmateriaal van elders. De schoksgewijze aanvoer van “vreemd”materiaal leidt ertoe dat het ecosysteem ter plaatse niet inevenwicht verkeert. Door de bodemverstoring is er een jongeongerijpte bodem waarin meer voedingsstoffen beschikbaar zijndan in een in evenwicht verkerende bodem. Specialisaties voorhet opnemen van schaarse nutriënten, zoals mycorrhiza,ontbreken dan ook bij deze ruderale soorten. Er staan veelGanzenvoeten, Kruisbloemigen en Anjerachtigen, die geenmycorrhiza kennen.De planten die hier staan hebben eigenschappen die ze totsuccesvolle pioniers maken, zoals overvloedige zaadproduktie eneen effectieve zaadverspreiding door de wind of door dieren,maar ook een snelle vegetatieve uitbreiding en verspreiding. Zoberust de aanwezigheid van Kweek, Akkerdistel en Heermoes ophet gemak waarmee hun ondergrondse delen gefragmenteerdworden, levenskrachtig blijven en door grondverzet verspreid worden.Een belangrijk verschil tussen dit ruderale biotoop en de meernatuurlijke biotopen is gelegen in het microklimaat. Op plekkenwaar de begroeiing vernietigd is, treden veel hogere maximumtemperaturen en een sterkere verdamping op dan op plaatsen meteen intact plantendek. De omstandigheden zijn te vergelijken metdie in steppegebieden vandaar de naam cultuursteppe. Ruderaleplantensoorten zijn dan ook veelal afkomstig uit semi-aridegebieden, zoals het Middellandse Zeegebied.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 145

Wormkruidassociatie.[Tanaceto-Artemisietum]Boerenwormkruid bepaalt de aanblik van dit vegetatietype. Vande ruderalen vooral Bijvoet en Akkerdistel. Vlasbekje, Grotebrandnetel, Ridderzuring, en Hondsdraf vormen een schakel naarsterkere humus- en stikstofbehoevende gemeenschappen. Er zijnallerlei grassen, zoals Kweek, Kropaar, Gestreepte witbol,Glanshaver, Engels raaigras en Veldbeemdgras. Van detweezaadlobbige graslandplanten vooral Gewoon duizendblad,Smalle weegbree, Gewone paardenbloem en Gewone berenklauw.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 146

Porseleinvlinder.Bruin zandoogjeKensoort voor vochtig loofbosVoedselplant± Vogelkers4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 147

KoevinkjeAtalantaWaardplant: brandnetelKoevinkjeWaardplant: WitbolVogelkers stippelmot4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 148

Klein koolwitje↑LandkaartjeWaardplant: brandnetels onderbosjesKleine vos↑Eikenprocessierup↑Waardplant: ZomereikDagpauwoog↑4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 149

Icarusblauwtje↑Gehakkelde aurelia.↑Groot koolwitje↑4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 150

ZevenstippeliglieveheersbeestjeGeringelde smalboktor.Larve ontwikkelt zich inloofhoutstobben.Rood soldaatje=Kleine rodeweekschildkeverDe echte weekschildkevers hebben, zoals de naam al zegt, zachteschilden. Ze worden ook wel soldaatjes genoemd, omdat zeverticaal bezien wel lijken op een ouderwets soldatenuniform. Devolwassen kevers eten meestal insecten. Soms gaan ze actief opjacht, maar vaak eten ze aas. De meeste larven eten slakken enwormen die ze in de strooisellaag bejagen. Maar er zijn ookvegetariërs en alleseters. De volwassen kevers vonden we op deGewone berenklauw.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 151

De Kleine Rode Weekschildkever hierboven schijnt weinig anderste doen te hebben dan te paren. Omdat de meeste soorten rood ofzwart zijn vallen ze erg op, zittend op de grote witte schermen vande schermbloemigen waar ze een voorkeur voor hebben. Omdat inde natuur de kleurcombinatie rood/zwart meestal betekent:gevaarlijk of oneetbaar worden ze door vogels en dergelijke metrust gelaten.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 152

De Kleine Rode Weekschildkever is met een lengte van 7 tot 10mm net iets kleiner dan de meeste van zijn familieleden. Je zou desoort rustig kunnen betitelen als een echte cultuurvolger, dieverzot is op bosranden en weilanden met veel wilde bloemen,maar ook op wegbermen, tuinen en slootkanten. Aan het gedragvan de kevers kun je prima een onweersbui voorspellen: als dediertjes massaal verhuizen naar de onderkant van blaadjes, dan iser een onweersbui op komst. Je hoeft je nog niet direct te haasten,want ze verhuizen al uren van te voren!4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 153

Om al die weekschildkevers uit elkaar te houden, moet je goedletten op de kleuren van de verschillende lichaamsdelen. DeKleine Rode Weekschildkever bijvoorbeeld heeft een rood gezichten ook de rest van de kop is rood.Het halsschild is eveneens geheel rood. De dekschilden zijn zwartrood,behalve aan het eind waar ze bijna geheel zwart zijn. Ook depootjes zijn rood, behalve de voetjes: die zijn zwart.4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 154

RatelaarKrasserGrote sabelsprinkhaanGewone wegslakEr zijn een aantal speculatiesover de bestaansreden van decurieuze haartjes. De haartjeszijn een uitgroeisel van hethoornlaagje dat de verse schelpbedekt. Er is onderzoek gedaan,dat aangaf dat de haartjes deslak zouden kunnen helpen omGewone tuinslak4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 155

zich vast te houden op natteglibberige oppervlaktes, tijdenshet fourageren. Een anderemogelijkheid is dat zij eenverdedigingsmiddel zoudenkunnen vormen. Dehoofdvijanden van slakken zijnlijsterachtigen. Deze vogelszouden het gekriebel in hunkeel als onprettig ervaren en naeen paar pogingen geenbehaarde slakken meer eten.Gewone tuinslakMosgal=Slaapappel=BedeguaarVeroorzaker:RozenmosgalwespGal op Akkerdistelvan deDistelgalboorvlieg4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 156

Ananasgal opEikVeroorzaker: AnanasgalwespKnikkergal op eikVeroorzaker: KnikkergalwespGewone boerenwormkruidgalmug↑4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 157

\Tongelaar en LageRaam bezocht4 juli 2013 Tongelaar, Lage raam. KNNV afd Nijmegen 158

TONGELAAR LAGE RAAM

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?