Download pdf - Architectuur Lokaal
Download pdf - Architectuur Lokaal
Download pdf - Architectuur Lokaal
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Winter 2006 #56Bouwen op stortafvalWerk aan de wegSlow Architecture
Redactioneel2<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> is het landelijke informatiecentrum voorcultureel opdrachtgeverschap en architectuurbeleid. Vanuit eenonafhankelijke positie leggen wij verbindingen tussen partijen diebij de bouw betrokken zijn. Voor opdrachtgevers als gemeenten,woningcorporaties en projectontwikkelaars verzorgen wij excursies,discussies en andere programma’s op maat. Terugkerende thema’szijn de culturele betekenis van het opdrachtgeverschap en hetbelang van de samenwerking tussen opdrachtgever en ontwerper.Onze coördinerende taak komt naar voren bij het SteunpuntOntwerpwedstrijden en het Overleg Lokale <strong>Architectuur</strong>centra.Automatische pilootfoto: BLINKfotografieWat is mooier dan een gemeente die goedkopekavels uitgeeft zodat iedereen naareigen inzicht en behoefte kan bouwen?Op het eerste gezicht klinkt dit misschienaantrekkelijk, maar een garantie voorruimtelijke kwaliteit is het niet. Zo blijkt inieder geval uit het aanzien van de meestebedrijventerreinen.Er is veel geschreven over de keurige saaiheidvan woonwijken die de Nederlandseprojectontwikkelaars de afgelopen jarenbouwden. Een veel levendiger beeld zouontstaan wanneer bewoners het zelf voorhet zeggen krijgen, en daarom zouden voorparticuliere opdrachtgevers meer en goedkoperekavels beschikbaar moeten zijn. Wieweet zit daar iets in. Kan het dan ook zo zijndat het grote aanbod van goedkopebedrijfskavels de oorzaak is van de slechteruimtelijke kwaliteit van bedrijventerreinen?Het raadsel wordt nog groter nu ook projectontwikkelaarseen rol gaan spelen bij hetopknappen van de bedrijventerreinen, diein particulier opdrachtgeverschap zijngebouwd. Misschien moet er genuanceerderworden nagedacht over de bijdragendie zowel particuliere en als professioneleopdrachtgevers kunnen leveren. Misschienzijn beide partijen nodig om Nederland aantrekkelijkerte maken. In overgeorganiseerdegebieden kunnen we vrijheid gebruiken,en als rommeligheid omslaat in stagnatie iseen professionele aanpak nodig om dezaak vlot te trekken. Dat vraagt om investeringen,maar er is goede kans dat die zichweer terugverdienen. De crux is dat in beidegevallen de nieuwe aanpak een afscheidbetekent van de automatische piloot. Particuliereopdrachtgevers die woonwijkenkarakter geven, projectontwikkelaars diebedrijventerreinen uit het slop halen: alsbeter wordt nagedacht over hoe onzeomgeving er uit moet zien, dan wordt er metmeer zorg ontworpen. Daar kan Nederlandalleen beter van worden.Cilly Jansen, directeur <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong><strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Inhoudsopgave34<strong>Lokaal</strong> MondiaalCuraçaosche les 4Carel Weeber, architectKerststal, 2005John Lewis Marshall, fotograaf5Droom en daadBouwen op stortafvalJorda Zuurendonk, NV Afvalzorg6-7Dossier De GemeenteGoirleRené Nagel, gemeente Goirle14OpinieSlow ArchitectureBauke Tuinstra, GDA Architecten15PleidooiDe Stekker in HaarlemThijs Asselbergs, Arjan Karssen en Marnix Tavenier, ontwerpers16-17AchtergrondArchitectonische armoe is óók culturele armoeHedy d’Ancona, oud-minister van Cultuur8-9Opdrachtgever in NLWandelend architectuurbeleidIndira van ‘t Klooster10BeleidParticuliere opdrachtgeverskrijgen positie in AlmereAnne Weike Noorman, gemeente Almere11PraktijkWerk aan de wegDirk Bergvelt12-13ReportageDemocratie met een luchtjeJaap Huisman, journalist18-19De SelectieRuimte voor KinderenUmberto Barbieri, hoogleraar Architectonische Vormgeving TU Delft20-21ScholenbouwAmsterdam en UtrechtDirk Bergvelt22Re: ActieTwee keer hetzelfde ontwerpAgnes Evers, NMI mediatorAgenda / Publicaties / Technische storing23In situZwanenzangMargot de Jager24<strong>Architectuur</strong>centra NederlandCOLOFONARCHITECTUUR LOKAALverschijnt 4x per jaarTussen de Bogen 181013 JB Amsterdam020 530 40 00info@arch-lokaal.nlwww.arch-lokaal.nlwww.ontwerpwedstrijden.nlREDACTIEHoofdredactie:Cilly JansenEindredactie:Indira van ’t KloosterRedactie & productie:Margot de JagerREDACTIERAADJan AbrahamseHenk van den BroekHans van BrummenAgnes EversSimon FrankeVORMGEVINGJoseph plateau, AmsterdamDRUKDie Keure, BruggeOPLAGE5200ISSN1385-0482ABONNEMENTEen abonnement op dittijdschrift is kosteloosverkrijgbaar op aanvraag.Nog beschikbare nummersuit eerdere jaargangen zijntegen verzendkosten tebestellen bij <strong>Architectuur</strong><strong>Lokaal</strong>.FOTO OMSLAGJohn Lewis MarshallKerststal, Delft, 2005<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
<strong>Lokaal</strong> MondiaalIn 2006: elk kwartaal een brief van Carel Weeber,architect te Curaçao. Dit is zijn laatste bijdrage.In 2007 doet Tracy Metz verslag vanuit Boston.4Curaçaose les 4Uitreiking van deMaaskantprijs doorburgemeester Opsteltenaan Carel WeeberDe toekenning van de Maaskantprijs betekende eenomslag in mijn relatie met deze stad. Van mijn 50-jarigbestaan in Nederland bracht ik er 25 jaar als Rotterdammerdoor. Voldoende aanleiding om vanuit Curaçaonaar Rotterdam terug te kijken. Sinds de bouw in 1980van het beroemd geworden wooncomplex de Peperklipin Feijenoord, is mij in die stad slechts hoon ten deelgevallen. Dit leek even doorbroken te worden door deuitnodiging van Pim Fortuyn aan mij om wethouder vanStadsontwikkeling en Ruimtelijke Ordening te worden.Ik had daar best wethouder willen zijn, maar ging er nietop in, het werd Marco Pastors. Bouwkundig ingenieurPim Vermeulen, die ik als student in Delft had gekendwerd ooit eerder wel PvdA wethouder. Hij wist toen niethoe snel hij mij als dank voor de Peperklip de grond inmoest te boren. Ik kon het in Rotterdam voortaanschudden.Inmiddels stonden in de stad, dankzij een aantalgemeenteambtenaren die bij mij waren afgestudeerd,alle acht van mijn wooncomplexen: in Delfshaven, inFeijenoord, in de Vlinderbuurt, op Katendrecht, aan hetPompenburg, aan het Vaste Land, aan het Slaak en inAlexanderpolder. Bovendien ontwierp ik daar driemetrostations voor Spijkenisse, een eigen woonhuis inHillegersberg en voor de staat de gevangenis De Schietegenover de Van Nelle fabriek. Maar belangrijker voorRotterdam werd mijn voorzitterschap van de Sectie<strong>Architectuur</strong> van de Kunststichting. Deze sectie is devoorloper van wat later ARCAM in Amsterdam enandere architectuurcentra zouden worden. Ik denk datzelfs <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> zijn bestaan aan ons te dankenheeft. Als een geheim genootschap werd er ’s nachtsvergaderd en begonnen en eindigden wij met derondvraag. Rotterdam werd in korte tijd dé Nederlandsearchitectuurstad. AIR (Architecture InternationalRotterdam) kwam van de grond en daarmee de Kopvan Zuid als woongebied, het initiatief voor het DurandInstituut ontstond (later Berlage Instituut), buitenlandsearchitecten werden aan het werk gezet, het Nederlands<strong>Architectuur</strong> instituut (NAi) werd naar Rotterdam gelokten het publiek vertrouwd gemaakt met de cultureledimensies van het bouwen. Kortom, men werdarchitectuurbewust en zelfs woningbouw betekendevanaf toen meer dan alleen het realiseren van lagehuren. De jonge architectengeneratie kreeg, mededoor een voorspoedige economie, in het onvermijdelijkkielzog van OMA de gelegenheid deze bevochtenruimte te benutten. Wie nu door Rotterdam rijdt ziet hieren daar de gevolgen.Als iemand anders voorzitter was geweest, had dezeSectie in 1988 zeker de Maaskantprijs gekregen. Geenjury die toen zijn vingers aan mij wilde branden. Daarmoest eerst 18 jaar overheen. Als het er écht op aankomt,is Nederland te klein.Carel WeeberKerststal, 2005DelftToelichting bij de foto:‘Deze foto bevalt me vanwege het licht, de geometrieen de kleuren. Het effect van natriumdamp in de straatverlichting,waardoor de lucht oranje kleurt. Hetcontrast tussen de oranje hemel en het groene gras.Het hemelse licht dat uit de deuropening straalt, zoetherisch, zo mysterieus, dat je wilt weten wat daarbinnen daadwerkelijk gebeurt. De lichtstralen uit hetkegelvormige volume op het dak, als een echo van hetverblindende licht daaronder, maar nu met een subtieleblauwe glans. De geometrie van al die verschillendedriehoeken, rechthoeken, trapezoïden en parallellogrammen.Het heeft iets wiskundigs, dat het enigszinsverontrustende effect van het mystieke licht zowelondersteunt als afzwakt. Tot slot het pad dat naar hetlicht leidt. Vanaf de onderkant van het beeld vormt hetsamen met de taluds van de toegangspoort een pijl.Net onder de punt van de pijl de weerspiegeling vangoud licht op de kruising met het andere pad. Als Godeen architect had gehad, had de kerststal er ongeveerzo uitgezien.’John Lewis MarshallHaarlemmer Houttuinen 401013 DC Amsterdam020 626 48 62john@johnlewismarshall.comwww.johnlewismarshall.comVoor de cover van <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> stelttelkens een andere architectuurfotograaf zijnmooiste archieffoto ter beschikking.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Droom en daadEen opdrachtgever vertelt over zijn verwachtingen,cruciale momenten en het eindresultaatBouwen op stortafvalNauernaHet nieuwe hoofdkantoorNV Afvalzorg Holding,‘De Vouw’Opdrachtgever:NV Afvalzorg HoldingOntwerp: architectenbureauKerste-Meijer5Jorda ZuurendonkInformatieJorda ZuurendonkNV Afvalzorg HoldingPostbus 21566 ZG Assendelft088 801 08 01info@afvalzorg.nlwww.afvalzorg.nlAfvalzorg exploiteert enbeheert stortlocaties in Nederland.Wanneer stortlocatiesvol zijn zoekt Afvalzorg ooknaar nieuwe, nuttige bestemmingenvoor deze terreinen.Stortlocaties worden ingerichtals bijvoorbeeld natuurpark ofgolfterreinen of gebruikt voorevenementen.foto: John Lewis MarshallEind 2005 heeft NV Afvalzorg Holding haar nieuwehoofdkantoor in gebruik genomen. De Vouw, zoals hetpand wordt genoemd, is gebouwd op stortlocatieNauerna, gelegen aan het Noordzeekanaal, in degemeente Zaanstad. Voor zover bekend is De Vouwhet eerste permanente gebouw dat op een modernestortlocatie, dus voorzien van afdichtingsconstructies,is gerealiseerd.‘Op een moderne stortlocatie kunnen we recreëren,bouwen, werken en in de toekomst zelfs wonen’, zegtBert Krom, directeur van Afvalzorg. ‘Grond in Nederlandwordt steeds schaarser en juist stortlocaties bevindenzich vaak op interessante plaatsen in het landschap.Het begint met van het slechten van een emotioneledrempel: leven op afval. Ons gebouw toont aan datbouwen op stortlocaties mogelijk is, ook woningbouw.’Brainwave op SardiniëHet idee voor het kantoor ontstond tijdens een congresin Sardinië. Een Japanse spreker vertelde over de bouwvan een school op een stortlocatie. ‘Heel erg veilig engecontroleerd gebeurde dat niet, maar het principezette me aan het denken. Het kan, dacht ik, en beter’,aldus Bert Krom. Om de maatschappelijke mogelijkhedenvan bouwen op afval te benadrukken, moest De Vouwniet alleen een opvallend gebouw worden, maar ookeen duurzaam gebouw, passend bij de nutsfunctie dieAfvalzorg heeft. Zo wordt de energie die nodig is voorverwarming en koeling van het kantoor gewonnen uitde stortlocatie. Het bouwen op een stortlocatie steltbovendien bijzondere eisen aan de funderingstechniek,er kan immers vanwege de aanwezige bovenafdichtingniet worden geheid. Hierin ligt mede de keuze voor hettoepassen van een staalconstructie en lichte materialen.De Vouw is voorzien van een hydraulisch nastelbareconstructie, verwerkt in de V-vormige kolommen waarophet gebouw staat. Hiermee kunnen eventuele zettingenin het niet homogene afval worden gecorrigeerd.Uitbundig applaus‘Zoals zo vaak met bijzondere gebouwen, is ook De Vouwniet zonder slag of stoot tot stand gekomen. In 1995vonden de eerste gesprekken met de gemeenteZaanstad plaats over het bouwen van een nieuw kantoorvoor Afvalzorg op haar eigen stortlocatie. De jarenerna stonden in het teken van procedures en bestemmingsplannen.’Het bleek vooral lastig om bestuurdersen ambtenaren te overtuigen. Het plan paste niet in hetvestigingsbeleid voor kantoren van de gemeente en delocatie zelf had vanzelfsprekend geen kantoorbestemming.‘De doorbraak kwam met de presentatie van hetontwerp van architectenbureau Kerste-Meijer in 2003, dieeindigde in een uitbundig applaus van de aanwezigen.Ineens raakte iedereen enthousiast. Iemand van dewelstandscommissie zei: “Dit is zo’n ontwerp dat werkenin de welstandscommissie zo leuk maakt.” In 2004 werdde bouwvergunning verleend.’Je doet het maar één keerMaar tijdens de realisatie liep niet alles op rolletjes.‘Momenteel lijkt het gebruikelijk dat de hoofdaannemerzoveel mogelijk uitbesteedt aan (kleine) onderaannemers.Er is weinig verantwoordelijkheidsgevoel voor dekwaliteit en ook niet voor de benodigde communicatieom zaken goed op elkaar aan te laten sluiten. Ik hebandere ervaring in de civiele bouw, maar met de utiliteitsbouwgaat het kwalitatief bijzonder slecht. Het lijkter op dat mijn mening breed wordt gedragen en datmaakt de situatie er niet beter op. Ondanks onze buitengewoonzorgvuldige voorbereiding, alles was tot in hetkleinste detail uitgewerkt, hebben we ons wel eensafgevraagd of het niet beter zou zijn geweest om derealisatie van het gebouw geheel uit handen te gevenaan een professionele ontwikkelaar. Afvalzorg is voorde bouwwereld een éénmalige opdrachtgever; eeneigen hoofdkantoor zet je maar één keer neer. Wellichthebben aannemers meer belang bij het leveren vankwaliteit bij zo’n grote en structurele opdrachtgever.’Desondanks heeft Krom zijn droom waargemaakt. DeVouw is een duurzaam gebouw met allure, met eenmagnifiek uitzicht op het Noordzeekanaal en gebouwdop een stortlocatie. Het gebouw onderstreept de overtuigingvan Bert Krom dat bouwen en werken op afvalheel goed en vooral veilig mogelijk is. ‘Het is het beginvan het verbeteren van het imago van het storten vanafval’, stelt Bert Krom tevreden. Inmiddels is het gebouwin diverse bladen besproken en heeft het diverse prijzengewonnen. ‘Een betere manier om onze boodschapaan de maatschappij te vertellen is er niet!’<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Dossier De GemeenteIn 2006 aandacht voor vernieuwingvan dorpscentra6Door nietalles tot indetail teregelen,konden werelatief snelen in goedeharmonietot realisatieovergaan.GoirlePPS op hoofdzaken zorgt voorharmonieus bouwprocesRené NagelInformatieRené NagelGemeente GoirlePostbus 175050 AA Goirle013 531 05 26r.nagel@goirle.nlwww.goirle.nlHet totale project kost € 83miljoen. De gemeenteinvesteert ruim € 19 miljoenen verwacht circa € 14 miljoenaan rendement. De daadwerkelijkekosten voor degemeente bedragen iets meerdan € 5 miljoen, inclusief deherinrichting van de openbareruimte en een overdekte parkeergarage.Na 25 jaar is winkelcentrum De Hovel aan vernieuwingtoe. De stad is gegroeid van 14.000 naar22.000 inwoners, de bereikbaarheid van het centrumneemt af, de parkeerproblemen nemen toe.De gemeente gebruikt de vernieuwing van hetwinkelcentrum als aanjager voor vernieuwing vanhet hele dorpscentrum. Een nieuw centrumplanvoorziet in commerciële voorzieningen, woningen,openbare ruimte, verbeterde bereikbaarheid enmeer parkeerplaatsen.De gemeente is begonnen met de keuze voor eenontwikkelaar. Heijmans was al bij eerdere plannenbetrokken, die uiteindelijk niet levensvatbaar bleken.In 2000 ontwikkelden gemeente en de andere partnerseen nieuw plan om een groot deel van de winkels inDe Hovel te slopen en te vervangen door nieuwbouw.Naast de herontwikkeling van het centrumgebied zijn inhet centrum nog vijf woongebouwen in ontwikkeling dieuiteenlopen in omvang. Heijmans maakte een lijstje vanmogelijke architecten voor het nieuwe winkelcentrum,waarna in gezamenlijk overleg een keuze werd gemaaktvoor architectenbureau Van der Goes. De architectuurvan deze gebouwen is, afhankelijk van locatie en schaal,ingepast in het straatbeeld, maar wel opgebouwd uitnieuwe woontypologieën, zoals appartementen enzorgwoningen. Bij de presentatie in 2001 was er aanvankelijkveel weerstand tegen de plannen. De bevolkingvond ze te stedelijk van karakter, de gemeenteraadwas verdeeld over een acceptabele hoogte van degemeentelijke bijdrage. Informatieavonden enregelmatig verschijnende informatiebulletins zorgdenvoor meer begrip en vertrouwen. Een groot succes waseen televisiedebat bij de lokale omroep. Inmiddels is ernauwelijks nog verzet tegen de plannen.Verbeten knokkenAlle genoemde ontwikkelingen zijn gewenst om hetcentrum van Goirle geschikt te maken voor de komende50 jaar. De samenhang in de ontwikkeling is nodig omhet geheel financieel ook haalbaar te maken. Op basisvan studies en financiële analyses kon in juni 2003 eensamenwerkingsovereenkomst tussen de verschillendepartijen worden gesloten. De gemeente is verantwoordelijkvoor de grondexploitatie, Heijmans voor de vastgoedexploitatie.Na ontwikkeling verkoopt Heijmansde winkels aan winkeleigenaar Corio en de woningenaan Woonstichting Leijakkers. Bij het sluiten van dePPS-overeenkomst werden hoofdzaken vastgelegd,op basis van goed uitgewerkte deelplannen. Er werdeen grote maquette gemaakt zodat iedereen (ookomwonenden en andere belanghebbenden) goed konzien wat er allemaal stond te gebeuren. Vastgelegdwerd de omvang van het winkelvloeroppervlak, hetaantal woningen, de financiële kaders (zoals vergoedingenvoor en bijdragen van winkeliers voor derenovatie en uitbreiding van hun panden), de bijdragevan de gemeente voor het verbeteren van de bereikbaarheiden het parkeren. De totstandkoming van zo’novereenkomst gaat niet vanzelf. Maar misschien zijn ditsoort omvangrijke vernieuwingsplannen nooit terealiseren zonder een klein aantal sleutelfiguren diezich hard maken en doorvechten. ProjectwethouderTjeerd de Vries (VVD), de heer Agterdenbossen directeur<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Ontwerp:buro van der goes bi,buro voor architektuur enstedebouw B.V., HilversumOpdrachtgevers:Gemeente Goirle,Vereniging van Eigenarenvan het winkelcentrumDe Hovel, Corio,Woonstichting Leijakkers,Heijmans7van de sector Ruimte en projectleider Hans van deWijgert hebben verbeten geknokt om hun achterbannenover de streep te trekken. Inzet van de discussie bleefde omvang van het project en de verwachte kosten.Vooral politiek-intern was het geen vanzelfsprekendezaak, mooie plaatjes van architecten en vurige betogenvan adviseurs ten spijt.Bijzaken worden hoofdzakenOgenschijnlijk lijkt de gang van zaken in Goirle veel opeen standaardproces, maar door niet alles tot in detailte regelen, kon er relatief snel en in goede harmonie totrealisatie worden overgegaan. Uiteraard heeft dezewerkwijze ook zijn keerzijde omdat achteraf zaken dieeerst als details of bijzaken werden bestempeld, eengrote rol gaan spelen. Dit betreft bijvoorbeeld dekwaliteit van de afwerking van de openbare parkeergarage,het in een heel laat stadium genomen besluittot het invoeren van gedeeltelijk betaald parkeren inde garage, de inrichting van het openbaar gebied ende afhandeling van de procedures van een aantaldeelprojecten.Gemeente houdt gripDe gemeente voert de regie over het totaal. Hiervooris een projectbureau ingericht, dat zorgt voor de afhandelingvan de procedures, de coördinatie en aansturingvan de diverse gemeentelijke diensten. Vanwege deomvang van het totaal aan projecten heeft Heijmanszelf een uitgebreide projectorganisatie die in Goirleaanwezig is. Frequent vindt overleg plaats tussengemeente, Heijmans en de Vereniging van Eigenaren vanDe Hovel. De gemeente stuurt de projectleider aan enhoudt zo de grip op het totale proces. De projectleidersworden betrokken van externe bureaus. Afhankelijk vanhet stadium van het project, is er steeds voor eenprojectleider gekozen, die affiniteit heeft met het ontwikkelingsstadiumvan het project. Eerst was dat eenprojectleider met een stedenbouwkundige achtergronden later werd gekozen voor mensen die kennis haddenvan planeconomie en projectontwikkeling. Inmiddelsverkeert het grootste deel van het project in de realisatiefase.Dit vergt weer een andere deskundigheid. De PPSis inmiddels opgesplitst in een aantal deelprojecten meteigen trekkers die op basis van gemaakte afsprakenover kwaliteit, planning, programma en geld, zelfstandigkunnen opereren. De gemeente zorgt via de projectleiderwel steeds voor goede afstemming.MetamorfoseDe winkels hebben een grote metamorfose ondergaan.Er zijn nieuwe puien aangebracht en de eigenarenhebben het interieur grondig vernieuwd. Op de locatievan het gesloopte deel van het centrum verrijst eennieuw winkelcentrum, met zo’n 100 wooneenheden inappartementengebouwen en boven de winkels. Onderhet geheel is straks een parkeergarage beschikbaar metafgescheiden plaatsen voor de bewoners en ongeveer200 parkeerplaatsen voor de bezoekers van het centrum.Dat deze formule goed heeft gewerkt blijkt uit de voortgangen het feit dat bijna alle plannen sinds de start in2000 ook daadwerkelijk worden gerealiseerd.Een grootsucceswas eentelevisiedebatbij delokaleomroep.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Opdrachtgever in NLEen opdrachtgever in Nederland spreektzich uit over ambitie en kwaliteitSchipholDe internationaleluchthaven SchipholOntwerp:In 1961 werd Schiphol ontworpendoor Duintjer,bureau De Weger,Kho Liang Ie en de NACO(Nederlands ontwerpbureauvoor Luchthavens).In 1990 stelden Benthem& Crouwel een masterplanop. Door de groei vanSchiphol nam de geluidsoverlasttoe. Strikte regelgevingzorgt ervoor datminder mensen ernstigeoverlast ervaren; in dehuidige situatie zijn datongeveer 330.000 mensendie last hebben vangeluidsoverlast.8Wandelend architectuurbeleidStadsarchitect in HaarlemmermeerIndira van ‘t KloosterInformatieFred KaaijGemeente HaarlemmermeerPostbus 2502130 AG Hoofddorp023 567 61 06f.kaaij@haarlemmermeer.nlwww.haarlemmermeer.nlfoto’s: Kees van de VeerOnlangs vierde Fred Kaaij zijn 25-jarig jubileum bijde gemeente Haarlemmermeer, waar hij sinds 1998stadsarchitect is. Opdrachtgever achter de schermen,zo laat zijn functie zich omschrijven. Zijn preciezetaken veranderen per opgave en per tijdperk.Hoe was je dag vandaag?‘Laat ik direct beginnen met een grote frustratie, die leeftsinds vanmorgen. Er komt een nieuwe ontsluitingswegvan Hoofddorp aan de A4, die op z’n zachtst gezegdniet de schoonheidsprijs verdient. Het belang vanschoonheidsbeleving op snelwegen blijft volstrektonderbelicht en het is vaak moeilijk het ontwerp tebeïnvloeden. Bij de plannen voor de A5, die ook doorde gemeente loopt, werden we in een vroeg stadiumbetrokkenen waardoor we invloed hadden op de keuzevan de ontwerpers. Dat zal nu anders gaan. Doodzonde,want de entree tot een dorp of een stad is als eenontvangst. Die zou hartelijk en uitbundig moeten zijn,niet vaag en onduidelijk, zoals nu wanneer je Hoofddorpbinnenrijdt. Stadspoorten, al dan niet symbolisch,zijn belangrijk voor het karakter en imago van eengemeente.’‘Soms weet ik inderdaad nietwat er allemaal speelt.’Waarom is het moeilijk grip te krijgen opinfrastructuur?‘Ach, het door Rijkswaterstaat meestal gehanteerdedesign en construct-principe is de dood in de pot voor veelontwerpen. Aannemers en constructeurs sturen uitsluitendop het verlagen van kosten en dus verdwijnen alle extra’s.Er komt vaak niet eens een architect aan te pas. Voor hetontwerp en de inpassing van de HSL heeft Rijkswaterstaatprachtige ontwerpen laten maken, heel pompeusgepresenteerd, maar toen het project eenmaal wasaanbesteed, bouwden de aannemercombinaties maarwat. Wat ook meespeelt, is dat in Haarlemmermeerzoveel wordt gebouwd, dat het moeilijk is om hetoverzicht te behouden.’Word je niet automatisch geïnformeerd?‘Er is zoveel werk, er zijn zoveel opgaven. Alleen al inHoofddorp is de bouwactiviteit bijna niet bij te houden.We zijn nu bijvoorbeeld bezig met het omzetten vankantoren naar woningbouw. Dat kan sinds de geluidscontourenvan Schiphol gewijzigd zijn en vanwege deleegstand. Dat soort initiatieven, daar kom ik dan bijtoeval achter, en dan ontdek ik dat een gebiedsvisieontbreekt. Dat stel ik vervolgens aan de orde bij dewethouder en zo komen ambtelijke en bestuurlijkekrachten in beweging. Soms weet ik inderdaad niet water allemaal speelt. Toch werk ik zo het liefst, intuïtief,associatief, min of meer onafhankelijk. Liever dat,dan dat ik een hele afdeling onder me heb die alleontwikkelingen voor me bijhoudt. Dit werk vereistwendbaarheid en informaliteit.’Maar overwegend gaat het natuurlijk hartstikkegoed in de Haarlemmermeer.‘We scoren absoluut bovengemiddeld in architectuuren vooral in woonsatisfactie. Haarlemmermeer is,tot ieders verbazing, na Amersfoort de beste woongemeentevan Nederland. Bedrijventerrein Nieuw-VennepZuid is één van de mooiste van Nederland. De A5 iseen goed voorbeeld van infrastructuur en ontwerp.En zojuist hebben we een hele mooie tentoonstellingover recente architectuur in Haarlemmermeergemaakt. Een ad hoc project, in een paar weken tijdgemaakt met een kleine groep, waaronder Podiumvoor <strong>Architectuur</strong>. Architecten gebeld, beeldmateriaalgeregeld, zelf opgebouwd, goeie show, goeie entourageen het kost bijna niks. Soms lukt het om in korte tijd ietsvoor elkaar te krijgen, dat alle betrokkenen hetzelfdewillen, dat er iets moois tot stand komt. Daar word ikheel tevreden van.’<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
9‘Luit’Ontwerp: Santiago CalatravaOpdrachtgever: gemeenteHaarlemmermeerDe brug de ‘Luit’, de meestnoordelijke van de driebruggen, ontsluit de woonwijkToolenburg-Zuid.De ‘Luit’is een samenspelvan twee symmetrischebruggen, verbonden doormiddel van tuien en eenpyloon, die samen eenrotonde vormen die zwevenover de Hoofdvaart.Is er veel veranderd in de periode dat je hier werkt?‘Sinds ik hier werk zijn in Haarlemmermeer zo’n 28.000woningen gebouwd en een grote hoeveelheid kantoren,infrastructuur en bedrijfsterreinen. En Schiphol groeitnatuurlijk altijd maar door. Maar de tijd dat de gemeentezelf als projectontwikkelaar in één keer 6.000 woningenmocht bouwen, zoals in de wijk Toolenburg, is echtvoorbij. Nu zijn projecten veel complexer. De toekomstigenieuwbouwlocaties zijn benoemd in de Nota Ruimte alsgebiedsuitwerking Haarlemmermeer/Bollenstreek.Deze geldt ook voor kernen als Noordwijk, Sassenheim,Warmond en Voorhout, maar het ligt voor de hand datde meeste woningen hier zullen worden gebouwd.Gebiedsontwikkeling dus, op het grondgebied vanverschillende gemeenten, waarin landschap, water,woningbouw en infrastructuur moet wordengecombineerd. Er zitten nu veel meer partijen aan tafel.Overleggen, mensen met elkaar in contact brengen.Echt een andere manier van werken.’‘Dit werk vereistwendbaarheid eninformaliteit.’En wat blijft hetzelfde?‘Ons architectuurbeleid. Sinds het project De reus wordtwakker in 1998 heeft zich in Haarlemmermeer een omslagvoltrokken. Er is de overtuiging gegroeid dat we opmoesten houden met onszelf aanpraten dat we een suffegemeente zouden zijn. We hebben architectuurbeleidontwikkeld met het doel het imago van de gemeente teverbeteren. De Calatrava-bruggen markeren dieomslag goed, maar naast sterren als Mario Botta, ToyoIto, Steven Holl en Erick van Egeraat stimuleren we ookdat jonge ontwerpers opdrachten krijgen. Dat is duwenen trekken achter de schermen, wij geven tenslottemeestal niet zelf de opdracht. Bij kleine opdrachtenvragen we meestal drie bureaus om te komenpresenteren: de architect van de opdrachtgever, eenwat ervarener architect, en een jong bureau. Hetenthousiasme en de overtuiging van jonge ontwerperswinnen het dan vrijwel altijd van de gevestigde orde.’Geld is nooit een probleem?‘Haarlemmermeer is altijd schraalhans geweest. DirkSijmons heeft wel eens gezegd: “Haarlemmermeerheeft een tweede oplevering nodig.” Hij heeft gelijk.Haarlemmermeer is om commerciële en veiligheidsredenendrooggelegd. We hebben hier nooit een rijklandschap gemaakt met prachtige boerderijen en dikkekastanjerijen zoals in de oude droogmakerijen. Dietweede oplevering komt tot stand met groene middelen,maar ook door kwalitatieve en innovatieve nieuwbouwprojecten,of door de schaarse, historische gebouwenzorgvuldig te renoveren. Het oude Raadhuis heeft nueen grandeur gekregen die het nooit gehad heeft.’‘Structureel architectuurbeleidleidt via architectuur tot p.r.beleid.’Heb je nooit de behoefte om iets anders te gaan doen?‘Soms is het goed om buiten de grenzen te kijken. Ikwerk hier nu al zo lang. Ik ben een beetje vergroeid metde gemeente. In Weesp ben ik nu betrokken bij debouwplannen voor 4500 woningen in de Bloemendalerpolder.Dat is ontwikkelingsplanologie. Daar leer ik in hetklein wat in de Haarlemmermeer nog moet gebeurenmet de komende bouwopgaven. Maar voor het werkvan een stadsarchitect is het belangrijk om honkvast tezijn. Ik geloof niet dat je mijn baan voor een jaar of driekunt doen, of op freelance basis. Gisteravond reed iknaar huis in de auto. Zag ik een nieuw reclamebordlangs de A4. 25 meter lang, aangelicht en wel. Hartstikkeillegaal. Daar ga ik dan meteen achteraan. Hoe moetiemand die tijdelijk is aangesteld dat soort dingenweten? Hoe bouwt hij contacten op met bestuurders enambtenaren? Haarlemmermeer is een grote gemeente,maar niet zo groot dat ik de wethouder niet binnen eendag te spreken krijg, als dat nodig is. Dat is belangrijkom politiek goed op de hoogte te blijven. Het inweken,masseren, voorbereiden. Zo’n tentoonstelling krijg jealleen maar voor elkaar langs niet-officiële kanalen.’Welke lessen kunnen we leren van de Haarlemmermeer?‘Veel natuurlijk! Er valt te leren dat structureel architectuurbeleidleidt tot p.r. beleid via architectuur. Er valt teleren dat het de moeite loont om lef te tonen en eens eenonbekende of jonge architect te nemen. En misschien,als ik zo onbescheiden mag zijn, dat het heel belangrijkis om een stadsarchitect in dienst te hebben, omdateen stadsarchitect het continue architectuurgewetenvan de stad is. Een stadsarchitect is wandelend, kijkenden denkend architectuurbeleid, geen nota die na hetschrijven ervan de kast ingaat.’<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
BeleidCollectief particulieropdrachtgeverschap:het A-complex in Almere-Buiten, StripheldenbuurtOntwerp: Bureau SchippersArchitectenOpdrachtgever:ouders van schizofrenejongeren en Ymere10Particuliere opdrachtgeverskrijgen positie in AlmereAnne Weike NoormanInformatieAnne Weike NoormanGemeente AlmerePostbus 2001300 AE ALMERE06 163 951 71awcenoorman@almere.nlwww.almere.nlfoto: Erik HogensAlmere gaat fiks groeien. Bovenop de huidigebouwopgave van 2.500 woningen per jaar komener tussen 2010 en 2030 nog 60.000 woningen,waardoor het inwoneraantal van 180.000 naar350.000 zal groeien. Daarmee wordt Almere naAmsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht, devijfde grootste stad van Nederland. Het bijzondereis dat de bouwopgave grotendeels in particulieropdrachtgeverschap tot stand zal komen.In Almere vormt reguliere projectmatige bouw op termijnniet langer de hoofdstroom van de bouwproductie. Degemeente wil de burgers zelf de ontwikkeling van hunwoningen en daarmee van hun eigen stad laten invullen.De bedoeling is te komen tot een organische vorm vanstedenbouw. Organische stedenbouw is een term die inwisselende context wordt gebruikt, maar Almere doeltop een heldere stedenbouwkundige samenhang enkwaliteit, met voldoende ruimte voor de individuelevrijheid van bewoners.Ongekende omvangAlmere gebruikt particulier opdrachtgeverschap omde stad te laten worden tot iets van de burgers zelf,gevarieerd, met een eigen identiteit, voor elk wat wils.Op zichzelf is dat niet nieuw, maar de omvang waarop nuplannen worden gemaakt, is ongekend. Voor het eerstwordt in (randstedelijk) Nederland op deze schaal,gemeentebreed en dus niet enkel projectgebonden,ruimte gecreëerd voor mensen die zelf hun eigen huiswillen bouwen. Om dat zo eenvoudig en toegankelijkmogelijk te maken voor een brede groep mensen uit desamenleving, werkt de gemeente aan manieren om debarrières voor particulier opdrachtgeverschap, zoals hetgebrek aan betaalbare of geschikte bouwkavels, onvoldoendeof geen begeleiding, ondoorzichtige proceduresen langdurige vergunningstrajecten, weg te nemen.Particulier opdrachtgeverschap op deze schaal betekentvoor alle betrokkenen heldere randvoorwaarden enorganisatorische aanpassingen. Ook voor de gemeentezelf. Het proces moet voor de opdrachtgever zo eenvoudigmogelijk en duidelijk afgebakend zijn. De ervaringleert dat particuliere opdrachtgevers niet wars zijn vanregels en randvoorwaarden, zolang ze van te voren helderzijn omschreven en duidelijk beargumenteerd kunnenworden. De gemeente gaat particulieren ondersteunendoor het inschakelen van professionele begeleidingwaar iedere opdrachtgever, individueel of in collectieftot een maximum aantal uren aanspraak op kan maken.ProeftuinEr zijn op dit moment drie locaties in ontwikkeling. InNoorderplassen is een plan voor projectmatige bouwstopgezet. In plaats daarvan komen hier nu 700 kavelsvoor particulieren. Het Homeruskwartier, onderdeelvan de nieuwe wijk Almere Poort, is aangewezen alsproeftuin voor circa 2.600 woningen, waarvan er 1.500door burgers in individueel of collectief opdrachtgeverschapworden gerealiseerd. In samenwerking met deNeprom, SEV en het ministerie van VROM zullen naastde toekomstige bewoners zelf, ook ontwikkelaars enwoningcorporaties worden uitgedaagd om tot eenstaalkaart te komen van mogelijke vormen van medeopdrachtgeverschap.De ervaringen die hier worden opgedaanen de instrumenten die hier worden ontwikkeld,vormen de bouwstenen voor de brede opgave vanAlmere Hout. In Hout wordt de eerste aanzet gegevenom te komen tot organische stedenbouw.Organische stedenbouwHet formuleren van een preciezere definitie van ‘organischestedenbouw’ is ook onderdeel van het ontwerpendonderzoek, althans het formuleren van de principes ofhandvatten waarop deze vorm van stedenbouw zich zalkunnen ontwikkelen. Drie stedenbouwkundige bureaus,MDRDV, Neutelings Riedijk Architecten en MUST stedebouwin samenwerking met de Amerikaanse architectMichael Sorkin, gaan op zoek naar stedenbouwkundigeprincipes voor een organische, op particulier initiatiefgebaseerde manier van bouwen. De factor tijd is bijdeze vorm van stedenbouw een belangrijk element.Hoewel mensen, als het om hun eigen woning gaat snelzullen willen handelen om de bouw af te ronden, zal nietiedereen in hetzelfde tempo zijn huis hebben gerealiseerd.De stedenbouwkundige structuur moet krachtiggenoeg zijn om richting te geven aan de identiteit van destad en fijnmazig genoeg om als raamwerk te dienenvoor de individuele expressie van de bewoners. Deresultaten van dit onderzoek zullen inzet zijn om ook oplandelijk niveau het debat aan te gaan. Als alles naarwens verloopt zijn in 2030 zo’n 20.000 kavels door debewoners zelf bebouwd.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Praktijk11Werk aan de wegRouteontwerp A27Dirk BergveltInformatieWerklandschappe. Een regionalestrategie voor bedrijventerreinen,Advies 053, VROM Raad,Den Haag 2006. Te downloadenvia www.vromraad.nlBloeiende bermen. Verstedelijkinglangs de snelweg.David Hamers, KerstenNabielek, NAi Uitgevers/RPB,Rotterdam/Den Haag, ISBN905662 4768, € 22,50De brochure Zien en gezienworden langs de PanoramarouteA27. Een nieuwe benaderingvan het snelweglandschap,die <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong>maakte i.o.v. het steunpuntRouteontwerp, is gratis tebestellen bij <strong>Architectuur</strong><strong>Lokaal</strong> en te downloaden viawww.arch-lokaal.nlfoto: MUST stedebouwDe snelweg is in opspraak. Vooral de combinatievan snelwegen met landschap en bedrijventerreinenheeft een slechte pers. De VROM-raad zei eerderdit jaar ‘het roer moet om’ en ook volgens hetRuimtelijk Planbureau gaat het niet goed met dehuidige aanpak van verstedelijking langs de snelweg.Maar er is sprake van een kentering..Tegen de verrommeling op en langs snelwegen maakteRijkswaterstaat eerst een routeontwerp voor de A12 eninmiddels zijn er vergelijkbare projecten voor anderesnelwegen, zoals de A27. Het doel is steeds het neerzettenvan een samenhangend wegbeeld door eenkarakteristieke omgeving. Dat is rijksbeleid, uitgevoerddoor Rijkswaterstaat samen met de ministeries vanVROM en LNV. Het rijk is goed in staat om autowegen teverbeteren, want op rijkswegen zijn de verhoudingenduidelijk. Maar het routeontwerp gaat ook in op deomgeving van de rijkswegen en daar hebben gemeentenen provincies het voor het zeggen. Daar kan het rijk welpleiten voor verbetering, maar dan ligt de uitvoeringingewikkelder. Het is niet ingewikkeld door inhoudelijkeverschillen van mening. Iedereen wil ongeveer hetzelfde,de kwaliteit van het snelweglandschap staat volop inde belangstelling. Het is alleen niet duidelijk hoe rijk,provincies en gemeenten hun samenwerking moetenaanpakken. Op verzoek van Rijkswaterstaat ging<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> in de omgeving van de A27 op zoeknaar aanknopingspunten.Provinciaal en lokaalEen eerste vraag was, met welke ontwerpopgavenprovincies en gemeenten zelf bezig zijn in het gebiedlangs de A27. Omdat de meeste kritiek gaat overbedrijventerreinen en woonwijken, is het in ieder gevalzaak om die in de toekomst beter aan te pakken. Daarnaastgebeurt er veel met natuurontwikkeling, waterbeheeren cultuurhistorie en ook daar liggen dus volopkansen. Bij alle ruimtelijke opgaven is het vooral aangemeenten om tot uitwerking te komen. Zij staan alsopdrachtgever het dichtst bij de kwaliteit van het resultaat.Natuurlijk zijn ook de provincies belangrijk als hetgaat om ruimtelijke kwaliteit, maar de provinciesbeperken zich tot de hoofdlijnen. Dat zie je vooral bij deinvulling van woon- en werklocaties. Bij cultuurhistorie,natuur en water ligt het een beetje anders. Daar zijnprovincies vaak meer betrokken bij de uitvoering. Zomoedigt de provincie Noord-Brabant gemeenten aanom te komen tot een hoogwaardige invulling vanverstedelijking langs de A27. Maar het is aan degemeenten om te bepalen hoe het nieuwe stedelijkelandschap er uit komt te zien. Diezelfde provincie is welactief betrokken bij de uitwerking van plannen voor hetBrabantse deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.Datzelfde patroon herhaalt zich in andere provincies.Nieuwe stadsentreeWat ook precies de taakverdeling is op het lokaleniveau, gemeenten en provincies blijken open te staanvoor de algemene uitgangspunten en doelstellingenvan het routeontwerp. Dat past in een nieuw cultureelklimaat waarin de snelweg wordt benaderd als bronvan kansen, zoals te zien is in structuurvisies en beeldkwaliteitplannenvan gemeenten langs de A27. Wat nuvooral ontbreekt is een aanpak om gemeentelijkevisies te koppelen aan het routeontwerp. Er is weinigrechtstreeks contact tussen de beslissers en de plannenmakersop de verschillende niveaus, terwijl dat tocheen eerste voorwaarde is voor verbeteringen in hetsnelweglandschap. Om hiermee verder te komenorganiseerde <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> een gesprek tussensleutelfiguren. De uitkomsten zijn veelbelovend.Verkeerswethouder Hans van Brummen van de gemeenteOosterhout nam op zich om zendingswerk te doen‘Het is aan de gemeenten om tebepalen hoe het nieuwe stedelijkelandschap er uit komt te zien.’onder collega’s. ‘De aanpak van fileproblemen wordtte vaak los gezien van verbetering van het landschap,terwijl juist in een gecombineerde aanpak kansen liggen.’Verder zijn gerealiseerde voorbeelden nogal schaars.Voorbeelden kunnen helpen om de nieuwe aanpak opgang te brengen, want met concrete ontwerpen is aanbestuurders en bevolking duidelijk te maken wat demeerwaarde is van het routeontwerp. Nieuwegein iseen van de weinige gemeenten die bezig zijn met eenconcreet ontwerp: de stad krijgt een nieuwe entreevanaf de A27. Stadsstedenbouwkundige Ton Maasnodigt Rijkswaterstaat uit om samen te bekijken wat hetrouteontwerp hier kan betekenen. Ook de gemeenteAlmere biedt een opening. Volgens Tom Boot, directeurvan de dienst stedelijke ontwikkeling in Almere wordtmomenteel druk gewerkt aan ontwerpvarianten voorhet nieuwe woongebied Almere Hout. Het lijkt hemwaardevol, als daarbij ook het routeontwerp voor deA27 een rol gaat spelen.Met één mondZo zijn er van Brabant tot Flevoland mogelijkheden.De betrokken gemeenten zijn wel kritisch over deorganisatie van de rijksoverheid. Volgens hen heeftalleen Rijkswaterstaat al vele gezichten en als dan ooknog de ministeries van VROM en LNV gaan meespelen,wordt het helemaal onoverzichtelijk. Gemeenten voelenervoor om samen te werken aan een beter snelweglandschap,maar dan is het wel prettig als het rijk metéén mond gaat spreken. Ineke van der Hee, HoofdingenieurDirecteur van Rijkswaterstaat, gaat daaraanwerken. Het routeontwerp kan nu van visie naaruitvoering. De contacten zijn gelegd.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
BOOST! ReportageOpdrachtgever:gemeente GoudaOntwerp: Soeters VanEldonk Ponec architecten12Democratie met een luchtjeJaap HuismanInformatieDe opgave is een bestuurscentrumvan 120.000 m2,waarin ook een bedrijfsrestaurant,een vergaderzaal en eenpubliekshal zijn voorzien. Voorde competitie schreven zich 36architectenbureaus in. Daarvanbleven er vijf over: behalve detwee eerder genoemde warendat Rudy Uytenhaak, Van denOever Zaaijer en Partners, enDe Jong Gorter Algra. In deselectiecommissie zaten vertegenwoordigersvan de gemeenteGouda, van NS Vastgoeden ex-RijksbouwmeesterKees Rijnboutt, alsook expertsop het gebied van financieringen het programma van eisen.Het Huis van de Stad mag eenkleine € 47 miljoen kosten.www.gouda.nl/huisvandestadrapportage.<strong>pdf</strong>De procedure rond het nieuwe Huis van de Stad,zoals het gemeentehuis van Gouda is genoemd, iseen voor Nederland bijzonder initiatief. Want debevolking mag doorgaans wel mee- en inpraten,uiteindelijk is toch het bestuur het beslissend orgaan.Wat ging er aan vooraf, en hoe gaat het verder?56 procent van de Gouwenaren heeft zich eind septemberuitgesproken voor een nieuw stadskantoor van hetarchitectenbureau Soeters Van Eldonk en Ponec; daarmeede grootste opponent, het ontwerp van Claus enKaan, achter zich latend. 14 dagen lang konden deinwoners van Gouda van 14 jaar en ouder hun meninggeven. Waarom iedereen boven 14 jaar? Omdat dezetieners 18 zullen zijn als het Huis van de Stad zijn deurenopent.Parkeerterrein met anonieme woonblokkenHet bestaande gemeentehuis werd te klein om hetbestuur en de ambtenarij te huisvesten en ook dienstendie tegenwoordig in menig stadskantoor te vinden zijn,zoals UWV en CWI. Voor de nieuwbouw heeft Goudaeen strook grond gereserveerd aan de noordkant vande spoorlijn. Een moedige stap, want dit terrein is nueen overgangsgebied tussen centrum en buitenwijken,een desolaat parkeerterrein met anonieme woonblokken.Als het aan Gouda ligt moet deze sprong over hetspoor niet alleen ambtenarij en bestuur een beterebehuizing opleveren, maar ook andere voorzieningenaantrekken zoals een ROC en kantoren. Strategisch isde Spoorzone zeker, ook al omdat in de toekomst hierde Rijn-Gouwetrein voorbij zal komen.Eivormig theaterKees Kaan en Jos van Eldonk presteerden volgens decommissie het sterkst doordat zij een goede balanswisten te vinden tussen de kosten en het programma vaneisen, maar zij gaven beide een volstrekt verschillendeinvulling aan het project. Van Eldonk ‘verpakt’ het gebouwals het ware in een raster van baksteen diagonalen,dat hij onderbreekt door een enorm glazen atrium.Kaan ontwierp een hellingbaan aan de spoorkant dietegelijk als uitzicht over de oude binnenstad dient. Deraadszaal is bij Van Eldonk een eivormig theater waarvande wanden telkens van kleur kunnen veranderen alnaar gelang de coalitie. Kaan houdt het op een transparantezaal boven de ingang, goed zichtbaar vanafde laan die parallel loopt aan de spoorlijn.De ervaring leert dat burgersgewoonlijk argwanendstaan ten opzichte van hungemeentebestuur.ScholierenOp een laatste bijeenkomst in de Sint Janskerk konden detwee architecten hun voorstellen tegenover de burgerijverdedigen. Opvallend was dat ook bij eerderepresentaties de competitie leefde in Gouda: de burgersdiscussieerden – en niet alleen over de locatie – en<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
BOOST!Opdrachtgever:gemeente GoudaOntwerp: Claus en KaanArchitecten13Jaap HuismanOudezijds Voorburgwal 2171012 EX Amsterdam020 623 37 17jaap.huis@planet.nlwww.jaaphuisman.nlSoeters Van Eldonk PonecarchitectenPostbus 156601001 NB Amsterdam020 624 29 39arch@soetersvaneldonkponec.nlwww.soetersvaneldonkponec.nlClaus en Kaan ArchitectenBoompjes 553011 XB Rotterdam010 206 00 00ckr@ckr.nlwww.clausenkaan.commiddelbare scholieren participeerden met alternatieveontwerpteams. Als de gemeente Gouda ergens ingeslaagd is, dan is het in het vergroten van de betrokkenheidbij de burgerij bij het Huis van de Stad, wantde ervaring leert dat burgers gewoonlijk argwanendstaan ten opzichte van hun gemeentebestuur. ‘Kan hetgeld niet ergens anders aan worden uitgegeven danaan een gemeentehuis’, is een veel gehoorde uitroep,maar niet in Gouda.Niet vlekkeloosHoe democratisch ook, helemaal vlekkeloos was deprocedure in Gouda ook weer niet. Bij de openbarepresentaties werden alleen de twee uitverkoren ontwerpengetoond en gaf de selectiecommissie geeninzage in de overwegingen waarom de andere warenafgevallen. Op de website zijn die na enig doorklikkenwel te vinden, en dan blijkt dat vooral het budgettaireaspect de doorslag heeft gegeven. Op zich is het verstandigdat de burgers uit twee voorstellen kunnen kiezen,maar hen mag niet een deel van de procedureonthouden worden. Trouwens, wat is er op tegen dat deburgers wel een stem uitbrengen, maar dat uiteindelijkde opdrachtgever het uiteindelijke besluit neemt? Diemoet immers in het Huis van de Stad gaan werken.Autonoom objectEr kleeft nog een onbevredigend aspect aan het Goudseproces. De architecten was gevraagd een schetsontwerpen maquette te maken van het Huis van de Stadzonder dat ze zich hoefden te bekommeren over decontext. Er is wel rekening gehouden met de plaats, zobleek uit de inzendingen, bijvoorbeeld door een link teleggen met de historische stad, maar de architectenhebben zich weinig tot niets gelegen laten liggen aande bereikbaarheid en de omgeving. Het stadskantooris opgevat als een autonoom object, dat in de ogenvan de gemeente als aanjager voor ontwikkelingen bijde spoorzone moet fungeren.De architecten hebben zichweinig tot niets gelegen latenliggen aan de bereikbaarheiden de omgeving.Voorlopig ontwerpHet veronachtzamen van de ligging is een gemistekans, omdat het in alle, uiteindelijk geselecteerde, vijfgevallen heeft geleid tot objectmatige gebouwen dieoveral zouden kunnen staan: inwisselbaar en zelfsgespeend van enige identiteit. Natuurlijk zal VanEldonk dit in het volgende deel van de planfase wel uitwerken,met als vermoedelijk gevolg dat zijn ontwerpnog wijzingen zal ondergaan. Daar heeft de burgerijniet op gestemd. Preciezer geformuleerd: zij heeft opeen zeer voorlopig ontwerp gestemd. Als dat in de werkelijkheidanders uitvalt, zal de teleurstelling groot zijn.En dat kan de bedoeling van een op zich sympathiekeprocedure niet zijn.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
OpinieWoningbouw op het terreinvan de voormaligemarinewerf te HellevoetsluisOntwerp: GDAOpdrachtgevers:Ballast Nedam / BouwbedrijfRoosdom Tijhuis‘Wierum en Laaxum’,appartementen aande Singelgrachtte LeeuwardenOntwerp: GDAOpdrachtgever:Corporatieholding Friesland14Slow ArchitectureVernieuwing behoudt het bestaandeBauke TuinstraInformatieBauke TuinstraGDA Bauke Tuinstra Doekevan Wieren Architecten bv‘De Eendracht’Bourboomweg 269112 HL Burdaard0519 241 550info@gda-bv.nlwww.gda-bv.nlslow-architecturewww.slow-architecture.cominfo@slow-architecture.com‘De mens zonder geheugen verliest zijn verleden endaarmee zijn toekomst. Deze mens is het contactmet zijn omgeving kwijt en daarmee het contact metzichzelf.’ Dit is het motto waarmee begin 2006 eeninternetsite over Slow Architecture is gelanceerd.Geïnspireerd door de slow-food beweging wil SlowArchitecture de regionale verschillen en lokalekenmerken van de gebouwde omgeving koesteren.Niet om te conserveren, maar juist om vooruitgangte verankeren in een continu voortgaand proces.Het enkel en alleen overnemenvan een historisch beeldontaardt in kitsch.Luisteren naar de regionale context is niet het blindelingsverheerlijken van de folklore, maar juist het waarderenvan het unieke karakter daarvan, hier èn elders. Maareen regiospecifieke architectuur is slechts een deel vanwat nodig is om een gebouw te laten wortelen in zijnomgeving. De unieke kenmerken van de gebouwdeomgeving zijn het resultaat van vele factoren. De maatschappelijkeomstandigheden, de stand van de bouwtechnieken de economische mogelijkheden zijn daarslechts enkele van. Het bebouwingsbeeld is daar eengevolg van. Als de onderliggende factoren zich wijzigen,zal het beeld ook veranderen. Het enkel en alleenovernemen van een historisch beeld doet geen rechtaan de onderliggende redenen waarom dat beeld isontstaan en kan ontaarden in kitsch.speelt een belangrijke rol, omdat wij wonen in huizen,steden en landschappen. Onzorgvuldig handelen kaneen plek zijn collectieve of persoonlijke betekenis ontnemen.Respectvolle omgang geeft verandering juisteen plaats in het persoonlijke en collectieve geheugen.Juist door aan te sluiten op de omgeving zijn nieuweontwikkelingen mogelijk zonder vervreemding.Contextueel bouwen is een voorwaardeBouwen is werk van vele handen en voor iedereen. Wienu bouwt, bouwt voort op de erfenis van het verleden enlegt het fundament voor toekomstige ontwikkelingen.Dit vraagt om enige bescheidenheid. Want niet debouwer overleeft zijn tijd, maar het gebouw, de stad,het landschap. Een gebouw dient niet alleen zijnopdrachtgever en directe gebruiker, maar maaktsamen met andere gebouwen de openbare ruimte.Daarmee overstijgt bouwen enkel particuliere belangen.Een optelling van autonome gebouwen, zondergemeenschappelijke waarden, levert geen goedeopenbare ruimte op. Parallel hieraan wordt het karaktervan een gebouw bepaald door de synergie tussen zowelopdrachtgever, architect, bouwers, overheid als gebruikers.Enkel een optelling van afzonderlijke belangenlevert geen goed gebouw op. En bovenal: de opleveringis niet de voltooiing van het gebouw, maar juist de start.Dan pas maken de gebruikers het zich eigen en wordthet opgenomen in het collectief geheugen.Een optelling van afzonderlijkebelangen levert geen goedgebouw op.foto’s: Arthur BlonkDiepere betekenislagenBehalve aan de fysieke context zou een gebouw dusverankerd moeten zijn in de niet fysieke maatschappelijkeen culturele context. De openbare ruimte is van iedereenen moet dan ook voor iedereen te begrijpen zijn.Diepere betekenislagen zorgen ervoor dat eengebouw en de daarbij horende stedenbouwkundigesetting ook bij herhaalde beschouwing interessant blijft.Voortbouwen op bestaande structuren en kenmerkenvergroot de leesbaarheid en zorgt voor begrip enbetrokkenheid bij de steeds veranderende plek. Ditalles zorgt voor maatschappelijk draagvlak in een tijdwaarin grote veranderingen in een korte tijd ervoorkunnen zorgen dat we ontheemd raken. De architectuurAlleen red je het nooitNu we gaan van bevolkingsgroei naar vergrijzing en eenkrimpende bevolking, verandert ook de bouwopgave.Uitbreiding en een kwantitatieve groei maken plaatsvoor herstructurering en een kwalitatieve groei. Debouwlocatie is niet meer een onbeschreven blad in depolder, maar een binnenstedelijk gebied of een dorpskern.Een plek met geschiedenis, met betekenis voor debewoners en met een veelheid van belanghebbendenen partijen. Hier is het aansluiten op de gebouwde enmaatschappelijke context geen keuze meer, maar eenvoorwaarde om ontwikkelingen mogelijk te maken.Alleen red je het hier echt nooit.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Pleidooi15De stadsentree Haarlemmist identiteit.Ikea en de KPN-zendmastin de WaardepolderHet ontwerplaboratorium is hetplatform om visie op de toekomstvan de stad actief te voeden enzichtbaar te verbeelden.De Stekker in HaarlemThijs Asselbergs,Arjan Karssenen Marnix TavenierInformatieThijs Asselbergsarchitectuurcentrale ThijsAsselbergsPostbus 30562001 DBN Haarlem023 534 61 09info@architectuurcentrale.nlwww.architectuurcentrale.nlMarnix TavenierMXT LandschapsarchitectuurPostbus 21202002 CC Haarlem023 526 65 66mxtlandschapsarchitectuur@xs4all.nlwww.mxtlandschapsarchitectuur.nlArjan KarssenBureau Arjan Karssen bnoRuimtelijk en Industrieel ontwerpvoor het publieke domeinpostbus 21202002 CC Haarlem023 534 73 98ar.karssen@planet.nlwww.arjankarssen.nlwww.destekkerinhaarlem.nlDe ontwikkeling van Haarlem staat stil. Er moet ietsgebeuren. Drie ontwerpers hebben daarom hetplatform De Stekker in Haarlem opgericht, als initiatiefter bevordering van een ruimtelijke visie. Alle partijenin Haarlem juichen het initiatief toe, al blijvenconcrete toezeggingen van het gemeentebestuurvooralsnog uit.Tot op de trappen zaten de belangstellenden in deToneelschuur in Haarlem bij de presentatie vanDe Stekker in Haarlem in november 2006. De naamverwijst naar de twee entreepoorten van Haarlem,komende vanuit de randstad: de Waarderpolder aande noordkant, de Schipholweg aan de zuidkant.In betweenHaarlem worstelt met een gebrekkige bereikbaarheid.Het autoverkeer moet via twee middelmatige wegenhaar weg naar de overvolle rijksweg A9 zoeken. Destagnerende verkeerstromen hebben een historischeoorsprong: de stad is noord-zuid georiënteerd, maar deverkeerstromen gaan vooral van oost naar west. Destadsontwikkeling langs de toegangswegen is heeldynamisch. Toch worden deze stadsentrees, inclusiefde gehele oostflank van Haarlem, door velen niet alsonderdeel van de stad ervaren. Het is een tussenland,een in between tussen polder en stad. Deze oostkantvan de stad mist een herkenbare identiteit, mede dooreen gebrek aan visie in de ruimtelijke regie, zowel programmatischals kwalitatief.Het huidige planningsinstrumentariumis te star enbiedt te weinig inzicht in wat erin de stad werkelijk gebeurt.Frisse nachtclubHaarlem moet z’n horizon verbreden, impulsen genererendie leiden tot meer samenhang en kwaliteit tussende stadsdelen, de entrees en de randen van de stad.Geen angst hebben voor nieuwe ontwikkelingen, maarintelligente en verleidelijke oplossingen bieden voor talvan doelgroepen, van starterwoning tot hippe, frissenachtclub, van appartementen met diverse soortenservice tot dubbel grondgebruik, van intensief verblijfgebiedtot fraaie nieuwe rustige woonbuurt. Streef naargoede openbare ruimten, goede bereikbaarheid,samenhangende stedenbouw en karaktervolle vernieuwdestadsdelen en entrees.De nieuwe kaart van HaarlemHet huidige planningsinstrumentarium is te star en biedtte weinig inzicht in wat er in de stad werkelijk gebeurt.Om het debat over de toekomst van de stad een impulste geven wil De Stekker in een design learning lab opzetten.Alle plannen die te maken hebben met de structureleverbetering van de binnenstad, de stadsentreesen de oostflank moeten zichtbaar worden op een nieuwekaart van Haarlem. Zo wordt direct zichtbaar wat ergaat gebeuren, waar de gaten zitten en welke kansener zijn om de visie op de stad bij te sturen en te becommentariëren.Dan is het mogelijk om een breed debatover de toekomst van de stad te voeren. Het ontwerplaboratoriumis het platform voor bestuurders, marktpartijen,ontwerpers, maatschappelijke organisaties eninitiatiefrijke burgers om de visie op de toekomst van destad actief te voeden en zichtbaar te verbeelden.Alleen dan kan een debat ontstaan, waarbij verschillendevisies naast elkaar kunnen worden gezet eninzichtelijk gemaakt.Bestuurlijke moedDe gemeente Haarlem heeft een traditie opgebouwdvan nota’s die vervolgens weer in een la verdwijnen, enoverall plannen die visies op toekomstige ontwikkelingengeven zonder onderlinge samenhang. Projectenals De Kern Gezond in Den Haag tonen het tegendeelaan. In 1989 besloot de Haagse gemeenteraad denota De Kern Gezond uit te voeren. In deze nota werdvoorgesteld de openbare ruimte van de Haagsebinnenstad te verbeteren. Voorop stond het vinden vaneen gezond evenwicht tussen verschillende activiteitendie zich binnen de openbare ruimte afspelen. Een dergelijkinitiatief toont aan, dat de horizon van bestuurdersverruimd moet worden van 4 naar 20 jaar. Daar isbestuurlijke moed voor nodig. Ook in Haarlem!Parel van de RandstadDaar wil De Stekker in Haarlem verandering in brengen.Daarvoor gaat zij op zoek naar middelen, partijen enindividuen die het zelfde verlangen hebben en deze totstand willen brengen. Haarlem moet niet saaier eneenzijdiger worden. Haarlem moet ruimtelijk haar randenniet laten verpieteren. Haarlem moet streven naarnieuwe ontwikkelingen die nieuwe en optimistischedynamiek met zich meebrengen voor de toekomst,waardoor deze fraaie en historisch belangrijke stadeen parel wordt van de Randstad.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
AchtergrondAppartementencomplexHet Bolwerk, UtrechtOntwerp: bOb van Reeth,Christine de Ruijter, JanVerrelst/AWG ArchitectenOpdrachtgever:Edwin OostmeijerProjectontwikkeling b.v.16Architectonische armoeis óók culturele armoeHedy d’AnconaOp 28 oktober j.l. reikte Hedyd’Ancona, oud-minister vanCultuur, de Gouden Piramide2006 uit; de enige Rijksprijsdie Nederland kent. Het is eenprijs die een stimulans wilzijn voor de drijvende krachtenáchter al die ontelbarearchitectuurprojecten inNederland en bedoeld is voorde beste opdrachtgever.Edwin Oostmeijer mocht deGouden Piramide 2006 inontvangst nemen.Projecten voor de GoudenPiramide 2007 kunnen wordenvoorgedragen tot en met 9maart, 17.00 uur.Het thema isgebiedsontwikkeling.www.goudenpiramide.nlfoto’s: Vincent Boon<strong>Architectuur</strong>, de vormgeving van onze dagelijkse leefomgeving,heeft me altijd gefascineerd. Dat was zo inmijn studententijd (ik studeerde sociale geografie), datwas zo in mijn tijd als minister (toen het Nederlandsearchitectuurbeleid werd ontwikkeld), en dat is tot aande dag van vandaag het geval. Als juryvoorzitter vande ideeënprijs voor zorgvoorzieningen kan ik me op ditmoment bijvoorbeeld bezighouden met een onderwerpdat in onze vergrijzende samenleving - een rare,wat denigrerende uitdrukking overigens - een steedsgrotere rol gaat spelen. Het wordt hoog tijd dat er eeneinde komt aan de somber stemmende vormgevingvan onze zorgcomplexen. Dat er eindelijk een, ik zouhaast willen zeggen, fatsoenlijke vormgeving komt vanzorgvoorzieningen, die in aantal alleen nog maar zullengroeien. Ik zou echt geen reden weten waarom theaters,kantoren, wooncomplexen, infrastructurele voorzieningen,parken wél met de nodige aandacht ontworpen wordenen zorgvoorzieningen zich tevreden moeten stellen metde architectonische armoe waar ze van getuigen. Wantarchitectonische armoe is óók culturele armoe. Wat mijpersoonlijk plezier doet is het feit dat zich onder degenomineerden een ziekenhuis bevindt. Twee jaargeleden was ik namelijk nauw betrokken bij de internationaleideeënprijsvraag over het thema Futurehospitals: competitive and healing, waarbij eveneensgezocht werd naar een adequate huisvesting van eenmoderne, ondernemingsgerichte ziekenhuisorganisatie.De behoudende, sterk geïnstitutionaliseerde ziekenhuiswereldlijkt eindelijk een beetje in beweging te komen.Het is goed dat te merken.Glorieuze apotheoseVoor ‘het grote publiek’ zijn opdrachtgevers altijd watonzichtbare, mysterieuze personen en instituties.Nederland wordt toch vormgegeven door architecten?Zo wordt vaak gedacht. Dat mag tot op zekere hoogtezo zijn, maar zonder opdracht geen ontwerp.Het bouwproces verlooptzelden rechtlijnig.Zonder verantwoordelijke opdrachtgever, geen geld.Zo simpel is het. Wellicht zijn opdrachtgevers in Nederland- en dan heb ik het over een bont gezelschap vanprojectontwikkelaars, overheden, beleggers, stichtingen,schoolbesturen, culturele instellingen, particulieren,noem ze allemaal maar op - wel beslissender voor hetaanzien van Nederland, dan de uiteindelijke ontwerpers.Want opdrachtgevers nemen het initiatief om te bouwen.Zíj nemen de beslissingen en steken daarbij noodzakelijkerwijsaltijd hun nek uit. Dat kan niet anders. Vandaarook de grote betekenis van deze prijs, die dus niet zonderreden een rijksprijs is. Om de aandacht te vestigen ophun grote, sterk bepalende inbreng bij de vormgeving<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
17Opdrachtgeverschap vereist eenpositieve vorm van eigenwijsheid.van ons land. In besluitvormingsprocessen waar voorde buitenwereld doorgaans weinig zicht op is. Voor henis niet de heroïek van de tekentafel weggelegd, maardie van de vergaderzaal. Een wereld van elementenbegrotingen,vergunningen, planningen, proceduresen bankafschriften. Maar altijd is daar het wenkendperspectief van het uiteindelijke resultaat ‘in steen’. Deoplevering van een bouwwerk is dan ook een bevrijdendmoment na een proces van vaak vele jaren. Insommige gevallen niets minder dan een gerealiseerdvisioen. Hoe vaak maakt men dit mee in zijn leven?Dat men kan lopen door zijn eigen droom? Zo’n uniekeervaring is uiteraard vooral weggelegd voor incidenteleopdrachtgevers. Die niet de druk hebben van hetstelselmatig produceren, en daarbij geconfronteerdworden met de afvlakkende werking van de herhaling.Vindingrijkheid bij het vindenvan steeds nieuwe oplossingenis een vereiste.Het gereedkomen van een gebouw is voor de nauwbetrokkenen dus meestal een glorieuze apotheose.A dream comes true. Als het resultaat althans naar tevredenheidis. Is het eindresultaat een deceptie, dan rester een ellendige kater, die pijnlijk lang kan aanhouden.Al dat werk voor niets. Ik weet gelukkig zeker dat bij degenomineerden voor de Gouden Piramide dit niet hetgeval zal zijn. Daar is de jury in ieder geval van overtuigd.Persoonlijk surplusGoed opdrachtgeverschap, bestaat daarvoor eenrecept? Wat typeert een goed opdrachtgever? In deboeken die zijn verschenen naar aanleiding van derondes van de Gouden Piramide zijn daar behartigenswaardigewoorden over geschreven. De vraag is dus:is er een vaststaand recept voor goed opdrachtgeverschap?Dat is er niet, ben ik bang. Als het er wel zouzijn, zou deze prijs goed beschouwd ook helemaal nietnodig zijn. Dan hoeft men simpelweg de receptuurmaar te volgen. Maar er is natuurlijk wél het een enander over te zeggen. De omschrijving van inspirerendopdrachtgeverschap werd bij de instelling van dezerijksprijs opgehangen aan drie trefwoorden: creativiteit,deskundigheid en bezieling. Laten we dezebegrippen eens langslopen.Een goed opdrachtgever is niet snel voor één gat tevangen. De hindernissen zijn doorgaans talrijk. Vindingrijkheidbij het vinden van steeds nieuwe oplossingen isdus een vereiste. Het bouwproces verloopt zeldenrechtlijnig en eenparig. Je moet het op kunnen brengensteeds maar tegenvallers en teleurstellingen te overwinnen,door met creatieve oplossingen te komen.Deskundigheid is wat men bij aanvang heeft - bijvoorbeeldals professioneel projectontwikkelaar - of tijdenshet proces kan verwerven. Dus ‘werkende weg’, omhet Lubberiaans te zeggen. Het is de verstandelijkecomponent van de drie. In de bouw, met zijn aanzienlijkebudgetten, geen overbodige luxe. Maar ook hoortbij ‘deskundigheid’ het goed op waarde kunnen schattenvan de adviezen van de architect. En ook het verdedigenvan de uitgezette koers, of juist het aanpassen hiervanals gevolg van voortschrijdend inzicht. De bezielendefactor - niet alleen ten opzichte van de architect, maarook al die andere betrokkenen, zoals de aannemer, deinstallateur, de constructeur, de gemeentelijke diensten,omwonenden noem ze allemaal maar op - moet ‘hetvuur laten branden’. Opdrachtgeverschap vereist eenpositieve vorm van eigenwijsheid. Het geloven in eengematerialiseerde droom. Deze essentiële factor vande bezieling valt goed beschouwd als de brandstofvan het hele bouwproces te beschouwen. Zo alles overziendkan men concluderen dat er in feite sprake moetzijn van een ‘persoonlijk surplus’. De opdrachtgever ispas een echt inspirerende opdrachtgever als hij over aldie genoemde eigenschappen beschikt. En dat isnatuurlijk lang niet iedereen gegeven. Eigenlijk is zo’nopdrachtgever niets minder dan een duivelskunstenaar,als men het goed bekijkt.Duivelskunstenaar of witte raafWat hoopgevend is, is dat zo’n excellente opdrachtgeverniet alleen voorkomt in de selecte wereld van ambitieuzemuseumdirecteuren, verlichte industriëlen als debekende directeur van de Van Nellefabriek, Van derLeeuw, of vermogende, cultureel georiënteerde particulieren.Dit kan, zo blijkt gelukkig uit de praktijk, elkevorm van opdrachtgeverschap zijn. Een wethouder ofambtenaar bij een gemeente, een projectleider bij eengrote ontwikkelaar, de voorzitter van een schoolbestuur,de directeur van een corporatie, het maakt niet uit. Inprincipe kunnen in elke constellatie zogenoemde ‘witteraven’ opstaan, die zich positief onderscheiden. Het zijndus bijna altijd personen die het verschil maken. Dat isook wat ik bedoelde met het ‘persoonlijke surplus’.Datbrengt mij op de reden van deze bijeenkomst. Welke‘duivelskunstenaar’ of ‘witte raaf’ zal de winnaar zijnvan de Gouden Piramide 2006? Ik citeer een passageuit het juryrapport over het winnende project, HetBolwerk in Utrecht, waarbij Edwin Oostmeijer alsopdrachtgever optrad: ‘Oorspronkelijk waren niet allejuryleden even overtuigd van de architectonischekwaliteit van het project. Maar het bezoek maakte kortemetten met de aanvankelijke bedenkingen. In denabeschouwing bracht een jurylid zijn enthousiasmeals volgt onder woorden: ‘Het complex is zo subtiel, zomooi gedetailleerd, zo verfijnd.’ Anderen roemden degeweldige situering in de omgeving en de rust die hetgeheel uitstraalt. Geconcludeerd moet worden datzowel de geschiedenis als het eindresultaat van HetBolwerk haarfijn illustreert waar de Gouden Piramide,als opdrachtgeversprijs in de architectuur, voor stáát.Een inspirerende opdrachtgever die in nauwe samenwerkingmet de architect ware architectonische kwaliteitweet te bereiken.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
De SelectieDe SjopWTS Architectenen Karlijn Toebast18Ruimte voor KinderenUmberto BarbieriInformatiewww.architectuurprijs.nlDe SjopOntwerpteam: KarlijnToebast, Don F. Monfils, BasTalens, Jana Geschiere Vlasova,Elly BrandAlexander Gogelweg 12Postbus 20014380 CA Vlissingen0118 460 500wts@wtsarchitecten.nlwww.wtsarchitecten.nlSpeelkamerOntwerpteam:Johan deWachter, Ana Ruiz, JoanaSancho Torres, Marieke vanHensbergenWilliam Boothlaan 3A3012 VG Rotterdam010 280 70 32www.jdwa.nlDe ideeënprijsvraag Ruimte voor Kinderen was eenoproep aan architecten om actuele inzichten overgebruik en exploitatie van accommodaties te vertalenin realiseerbare ontwerpen voor kinderopvang.De ontwerpen moesten niet alleen vernieuwendzijn en recht doen aan de behoeften van kinderen,begeleiders en ouders, maar ook op professionelewijze exploitabel zijn. Dat bleek in de praktijk eenlastige combinatie.Om de ideeën te kunnen vergelijken is aan de architectengevraagd een ontwerp in te zenden voor een accommodatievoor 88 kinderen in de leeftijd van 0-12 jaar,met alle bijbehorende functies. Het ontwerp mocht nietop zichzelf staan, maar moest passen in een grotergeheel met een school en eventueel andere functieszoals voorzieningen voor welzijn, gezondheidszorg ofappartementen. Speciale aandacht is gevraagd vooroplossingen voor de beperkte buitenruimte bij kinderopvangen de mogelijkheid om de ruimten na verloopvan tijd een andere bestemming te kunnen geven. Denegen genomineerde inzendingen geven een breedinzicht in de problematiek en in oplossingen daarvoor,die zich laten samenvatten in zeven thema’s.Een gedeelde tweede prijs werd uitgereikt aan deontwerpers van de inzendingen De Sjop en Speelkamer.Tezamen voldeden deze inzendingen aan alle gesteldeeisen.Horizontale of verticale groepsindelingSommige plannen gaan uit van gescheiden groepen,of in ieder geval een verschil in behandeling van deallerkleinsten (0-4) en de grotere kinderen (4-12).Anderen laten alle leeftijden door elkaar heen lopen.Dat heeft consequenties voor de hiërarchie tussen decentrale ruimte en de secundaire ruimten, alsook voorde relatie tussen de centrale ruimte ten opzichte vande flexibele ruimtes. Veel van de genomineerden kozenvoor een opzet die beide systemen toelaat. Zo heeftAnker groepen met een eigen ruimte en een verticalespeeltoren voor alle kinderen, en is Speelkamer zoopgezet dat beide systemen mogelijk zijn.Flexibiliteit en modulaire systemenDiverse inzenders zoeken de oplossing van flexibel enaanpasbaar gebruik van ruimten in de toepassing vanflexibele systemen. De ideeën lopen uiteen van completedoe-het-zelfpakketten met toiletunits, slaapruimten eneetplekken, via schuifwanden, naar systemen ommuren te maken van kasten of blokken. Bij dit typeinzendingen is vooral de architectonische invulling vande toepassing en de kwaliteit van de voorgesteldematerialen van belang. Kriskras biedt functioneleelementen, waarin alle voor een bepaalde activiteitbenodigde materialen en gereedschappen aanwezigzijn. Kindertuin kiest voor een bijzondere aanpak meteen modulair kassensysteem.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
SpeelkamerJohan de WachterArchitecten19Bestaande bouw en nieuwbouwNeutrale casco’s bieden op zichzelf onvoldoende aanknopingspuntenvoor de opgave. Maar wanneer in hetinterieurontwerp óók het bestaande of het nieuw tebouwen gebouw zelf, de omgeving en de locatie wordenbetrokken is sprake van een integrale benadering.Kriskras gebruikt een bestaand gebouw in havengebiedvan Rotterdam. De Sjop combineert mogelijkheden voorkinderopvang met een bestaand winkelcentrum inMiddelburg. Interessant in dit verband zijn ookinzendingen als Generatiemix en Land van Kiezelstenen.De relatie tussen binnen- en buitenruimteEr waren weinig inzendingen die een toepasbaar ideevoor leverden voor het optimaliseren van de buitenruimte.Mooie ontwerpen waren er wel, maar daar ontbrak in demeeste gevallen een onderbouwing voor de financiëlehaalbaarheid en het beheer. Opvallend bij Kindertuin isde overdekte binnentuin in het kassensysteem, bijMultipleks bieden glazen vouwdeuren de mogelijkheidom een gezamenlijke speel-slaapruimte te veranderenin een grote overdekte binnenruimte. De inzending IVXIIgebruikt het dak voor sportfaciliteiten.Pedagogische visie in relatie tot het ontwerpDe opvattingen van Malaguzzi (Reggio Emilia) zijn opvallendvaak als uitgangspunt genomen. Misschien omdatdeze visie een aantal heldere uitspraken doet over deruimte en ruimtelijkheid. Een bijzondere inzending in ditverband is Generatiemix, waar ‘het ontmoeten’ centraalstaat in de pedagogische visie en in het ontwerp. Hierbijgaat het ook om de ontmoeting tussen jong en oud.Haalbaarheid versus vernieuwingSommige ideeën zijn zo vernieuwend dat zij de toepasbaarheidin de weg staan, andere waren zo praktischdat er geen inspiratie van uitgaat. De vraag rees watzwaarder zou moeten wegen: een gedegen, haalbaarplan of een vernieuwend concept dat zich niet eenvoudiglaat uitvoeren. De jury hield vast aan de uitgangspuntenvan de prijsvraag, waarin om een ontwerp werdgevraagd dat zowel toepasbaar als oorspronkelijk is,in het besef dat dit de uiteindelijke keuze mogelijk zoubemoeilijken. Interessante voorbeelden in dit verbandzijn de speelharmonica van IVXII, en de vernieuwenderouting bij Land van kinderen en kiezelstenen.Locatie en relatie met andere functiesIn de kinderopvang spelen bereikbaarheid en parkeergelegenheideen grote rol. De ideale plek is lang nietaltijd beschikbaar. Vooral de ideeën voor een locatie ineen grote stad of een moeilijke wijk, alsook de inzendingendie een koppeling zoeken van een kinderopvangaccommodatieaan andere functies, zoals woningbouw,een winkelcentrum of andere concentraties van voorzieningenbieden aanknopingspunten voor de praktijk.Juist aan dit soort ideeën hebben opdrachtgevers in dekinderopvang momenteel grote behoefte.<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Scholenbouw20Brede SchoolgebouwenDit jaar begon <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> met excursies naarbrede scholen. We zien de trend, dat scholen wordengecombineerd. Meer scholen komen onder één dak,vaak met daarbij nog andere voorzieningen. Sinds1997 zijn gemeenten zelf verantwoordelijk voor dehuisvesting van het primair en voortgezet onderwijs,ook financieel. Daarnaast vallen instellingen op hetgebied van welzijn en cultuur onder de gemeente. Alsje scholen ruimtelijk koppelt aan dergelijke instellingen,kunnen verschillende functies elkaar aanvullen en versterken.Bovendien kan een combinatie financieel aantrekkelijkzijn: beter één bouwstroom dan allerlei losseprojecten.De verbreding van de opgave bij scholenbouw vergroothet maatschappelijk en cultureel belang van hetresultaat, maar maakt ook het opdrachtgeverschapingewikkelder. Het spreekt niet langer vanzelf, dat deschoolleiding direct betrokken is bij ontwerp en bouwvan een school. <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> wil met de excursiesbijdragen aan de verspreiding van kennis over kansen enrisico’s bij dergelijke projecten. We vragen opdrachtgevers,ontwerpers en gebruikers om een toelichting ophun plannen en ervaringen. Zo kan inzicht ontstaan inhet proces van visie naar de uiteindelijke realiseringvan brede scholen.De eerste excursies gingen naar Amsterdam enUtrecht. De oogst was veelbelovend en divers. We zieneen opdrachtgever en een architect die zich inspannenom kinderen in een achterstandsgebied een bijzondergebouw te geven. Het kost 10% meer dan eenstandaardschool, maar het lukt omdat de gemeente dewaarde ziet en het verrijkt de buurt. (De Kikker)Vernieuwing is net zo nodig in een welvarende wijk vanveertig jaar oud. De tijd van de losse school is ook hiervoorbij. Er komt een multifunctioneel centrum waarkinderen én ouderen terecht kunnen. (Binnenhof) In deVinex-wijk landt het schoolgebouw als een ruimteschipop een bodem vol Romeinse resten naast de schoorsteendie in grootvaders tijd de kassen verwarmde: degeschiedenisles is al geregeld. (Forum ’t Zand)Helaas landt er nooit een kant-en-klare Brede School.De processen in de voorbereiding zijn ingewikkeld enduren lang. Als de ontwerpfase start, zitten anderegebruikers aan tafel dan bij oplevering. Bovendien blijkthet beheer een onderschatte opgave. Nieuwe formulesbrengen nieuwe risico’s. De ene gemeente schuift diedoor naar een projectontwikkelaar. De andere houdtalles in eigen hand. De verkenningen in Amsterdam enUtrecht waren boeiend. Vanwege de grote belangstellingkomt in 2007 een vervolg.BinnenhofOntwerp: erick van egeraat associated architectsOpdrachtgever: Gemeente Amsterdam, Stadsdeel ZuideramstelLocatie: Gelderlandplein-Noord, AmsterdamProgramma: 2 basisscholen, 2 peuterspeelzalen,buitenschoolse opvang, ontmoetingscentra, gymzaal,154 woningen en 272 ondergrondse parkeerplaatsenOmvang multifunctioneel centrum: 7.500 m 2 BVOStart: 1999Oplevering: 2004foto: <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong>De KikkerOntwerp: Atelier Zeinstra van der PolOpdrachtgever: Gemeente Amsterdam, Stadsdeel OsdorpLocatie: Everweertsplantsoen 2, AmsterdamProgramma: 2 basisscholen, kinderdagverblijfen naschoolse opvangOmvang: 7.000 m 2 BVOStart: 2005Oplevering: 2006foto: Jan Derwig<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
21't KoggeschipOntwerp: Groen Schurink Grosfeld ArchitectenOpdrachtgever: Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Geuzenveld/Slotermeer en Stichting Katholiek Basisonderwijs AmsterdamLocatie: Abraham Kuyperplein 2, AmsterdamProgramma: basisschool, naschoolse cursussen en ontspanningsmogelijkheden,buurtcentrum, dubbele sportzaal en vier welzijnslokalenOmvang basisschool: 5.900 m 2 BVOOplevering: 2006foto: Harry NobackDe Bonte BergOntwerp: De Zwarte HondOpdrachtgever: Amnis/Woningbouwvereniging Vleuten De MeernLocatie: St. Pietersberg 12c, UtrechtProgramma: 3 scholen, sporthal, 2 kinderdagverblijven en 28appartementenOmvang: 11.150 m 2 BVOStart: 1998Oplevering: 2003foto: <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong>Forum ’t ZandOntwerp: VenhoevenCS, AmsterdamOpdrachtgever: Gemeente Utrecht, Dienst MaatschappelijkeOntwikkelingLocatie: Pauwoogvlinder 12-14, UtrechtProgramma: een openbare school, een montessorischool,2 kinderdagverblijven en naschoolse opvang, vrijetijdscentrum,sportzaal en hortusOmvang: 7.100 m 2 BVOStart: 2001Oplevering: 2006foto: <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong>Hart van NoordOntwerp: Architectenbureau A.A. Bos en PartnersOpdrachtgever onderwijs- en opvangcluster: Gemeente UtrechtOpdrachtgevers woningen: Boers Veenendaal AannemingsmaatschappijBV en AM Wonen BVLocatie: Trumanlaan, Eisenhouwerlaan en Peltlaan, UtrechtProgramma: kinderopvang, buurtcentrum, 3 basisscholen,sporthal, 78 appartementen en 24 woningenOmvang: 8.100 m 2 BVOStart: 2005Oplevering: 2006foto: <strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong><strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
In situOver lokale architectuurcentraZwanenzang<strong>Architectuur</strong>-Café Helmond23Margot de JagerInformatie<strong>Architectuur</strong>-Café Helmondwww.architectuurcafe.nlHelmond. Doorsneden intijd en ruimte, L. Lieshout enG. van HooffUitgeverij Matrijs, Utrecht2006, ISBN 90-5345-309-1€ 19,95<strong>Architectuur</strong>-Café Helmond houdt na ruim tien jaarop te bestaan. Bestuursleden, Hein van Oorschoten Jan van der Heijden, blikken terug.‘Nee’, antwoordde wethouder Jonkers van RuimtelijkeOrdening in 1994 op de vraag van Hein van Hein vanOorschot of Helmond een architectuurbeleid had. Hijhad wel een tegenvraag: ‘Zou jij draagvlak hiervoorwillen creëren?’ Dat was het startsein voor de oprichtingvan <strong>Architectuur</strong>-Café Helmond. Medeoprichters wareninterieurarchitect, Frank van der Loo, architect en JanBiemans, geïnteresseerde in architectuur. Van Oorschot:‘Wij hebben ons ingezet om architectuur en stedenbouwbij een breed publiek in Helmond en de regio onder deaandacht te brengen. Bij alle belangrijke ontwikkelingenin de gebouwde omgeving hebben we een platformgeboden voor publieke debatten, excursies en lezingen.Hierdoor is meer belangstelling ontstaan bij de bevolkingvoor de gebouwde omgeving.’HoogtepuntJan van der Heijden, medebestuurslid en contactpersoonvoor de andere architectuurcentra van Brabantstad, isteleurgesteld over de opheffing van <strong>Architectuur</strong>-CaféHelmond. Hij zou het liefst een doorstart zien van eengroep nieuwe, enthousiaste mensen, maar vooralsnoghebben zich geen kandidaten gemeld. Voorlopig is hetlaatste initiatief het boek Helmond Doorsneden in tijd enruimte. In deze publicatie is bij vijftien plekken inHelmond onderzocht hoe zij zich in de loop van de tijdhebben ontwikkeld. Met enige nostalgie blikt VanOorschot terug op het mooiste wapenfeit: ‘Aanvankelijk(in 2001) was er bij de bewoners van het centrum vanHelmond weinig tot geen belangstelling voor centrumvernieuwingin Helmond. Bewoners voelden niets voorrenovatie. De wethouder heeft ons toen gevraagd omte proberen dat te veranderen. Wij hebben vervolgensmet een aantal bewoners een bustocht naar Maastrichtgemaakt. De mensen kregen een wegwerpcamera meeDe voorzitter van deboekcommissie, Erik Aartsreikt het eerste exemplaarvan Helmond Doorsneden intijd en ruimte uit aan wethouderRuud van Heugtentijdens de slotmanifestatiefoto: <strong>Architectuur</strong>-CaféHelmondDe stap naar professionaliseringToch wordt <strong>Architectuur</strong>-Café Helmond per 31 december2006 opgeheven. De aanleiding ligt een aantal jarenterug. In 2003 stuurde het Stimuleringsfonds voor<strong>Architectuur</strong> een brief met daarin een afwijzing van desubsidie. Een gedetailleerde beschrijving van de voorgenomenprojecten, zoals het Stimuleringsfonds datgraag wilde, vergde teveel tijd en inzet van de leden.Die tijd werd niet gevonden vanwege andere lopendeactiviteiten en dagelijkse bestuursactiviteiten. ‘Toenhebben we geprobeerd het ambitieniveau op een hogerplan te brengen. Bijvoorbeeld door andere bestuursledente zoeken met de capaciteit om een ander programma tehelpen opzetten’, zegt Van Oorschot. Die bestuursledenwerden wel gevonden, maar zij bleken te weinig tijd tehebben om dat te realiseren. Aan wethouder RuimtelijkeOrdening, Ruud van Heugten, is gevraagd om eenambtenaar vrij te maken die de organisatie zou kunnenprofessionaliseren, maar die aanvraag werd nietgehonoreerd. De stap naar verdere professionaliseringwas eenvoudigweg te groot, concludeert van Oorschot.Wel is het zo, dat de sponsorgelden werden verdubbeld,waardoor de activiteiten, zij het op een lager pitje, tochkonden worden gecontinueerd.en fotografeerden wat ze lelijk vonden, maar ook watze mooi vonden. Van die foto’s is een tentoonstellingsamengesteld, die aanleiding was voor een discussieavondover de gewenste kwaliteit van de centrumvernieuwing.Na deze avond voelden bewoners zichmeer betrokken en inmiddels zijn ze enthousiast over heteerste deel van de gerealiseerde renovatie vanBinnenstad Oost.’<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Coördinatie Overleg Lokale<strong>Architectuur</strong>centra (OLA )<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong>jacqueline.wippo@arch-lokaal.nlAdressen van lokalearchitectuurcentra inbinnen- en buitenland:www.arch-lokaal.nl/arch-centra/index.html<strong>Architectuur</strong>centra Nederland 24ALKMAARAIAWillem Hedastraat 241816 KC AlkmaarT 072 520 27 01architectuur-alkmaar@zonnet.nlALMERECASlaMarkt 1101354 BA AlmereT 036 538 68 42petra@casla.nlwww.casla.nlALPHEN AAN DEN RIJNCASPostbus 4672400 AL Alphen a/d RijnT 06 27 07 56 22Jordan@casalphen.nlwww.casalphen.nlAMERSFOORTDe ZonnehofDe Zonnehof 8AmersfoortT 033 463 30 34j.vanderwerff@dezonnehof.nlwww.dezonnehof.nlAMSTERDAMARCAMAstrid TooropPrins Hendrikkade 6001011 VX AmsterdamT 020 620 48 78astrid@arcam.nlwww.arcam.nlAMSTERDAMDe ZuiderkerkZuiderkerkhof 721011 WB AmsterdamT 020 552 79 87wit@dro.amsterdam.nlwww.zuiderkerk.amsterdam.nlAPELDOORNBouwhuisRoggestraat 447311 CD ApeldoornT 055 576 04 11secretariaat@architectuurcentrumbouwhuis.nlwww.architectuurcentrumbouwhuis.nlARNHEMCASANieuwe Kade 16827 AA ArnhemT 06 4122 6425info@casa-arnhem.nlwww.casa-arnhem.nlBREDAGebouw FBastionstraat 13, 4817 LD BredaT 076 530 06 25info@gebouwf.nlwww.gebouwf.nlDELFTDelft DesignPostbus 2838,2601 CV DelftT 015 214 39 41bureau@hulshof-architecten .nlwww.delftdesign.nlDEN HAAGSTROOM Den haagBeeldende kunst t/m architectuurHogewal 1-92514 HA Den HaagT 070 365 89 85jan.wijle@stroom.nlwww.stroom.nlDEN HELDERStichting TriadePostbus 1281780 AC Den HelderBezoekadres:Middenweg 2, Den HelderT 0223 53 72 00triade.kunsteducatie.denhelder@planet.nlwww.tirade-denhelder.nlDEVENTER<strong>Architectuur</strong>centrum RondeelKunstenlab, Laboratoriumplein 37411 CH DeventerT 0570 61 19 01info@rondeeldeventer.nlwww.rondeeldeventer.nlDIEPENHEIMKunstvereniging DiepenheimGrotestraat 177478 AA DiepenheimT 0547 35 21 43info@kunstverenigingdiepenheim.nlwww.kunstverenigingdiepenheim.nlDORDRECHTStichting De StadNoordendijk 1353311 RN DordrechtT 078 639 98 70info@stichtingdestad.comDRENTHEDrents <strong>Architectuur</strong> CentrumPostbus 200007800 PA EmmenT 0591 69 77 11info@dacdrenthe.nlwww.dacdrenthe.nlEINDHOVENACEDe Witte DameEmmasingel 205611 AZ EindhovenT 040 296 11 36ace@mu.nlwww.architectuurcentrumeindhoven.nlGOUDAGRAPMolenwerf 2a2801 PP GoudaaA@atelierarchitecten.nlGRAVEProjectenwinkel Grave i.o.Hofplein15361 EX GraveT 0486 47 72 77h.ruijs@grave.nlGRONINGENPlatform GRASHofstraat 219712 JA GroningenT 050 312 33 95info@platformgras.nlwww.platformgras.nlHAARLEMABCGroot Heiligland 472011 EP HaarlemT 023 534 05 84info@architectuurhaarlem.nlwww.architectuurhaarlem.nlHAARLEMMERMEERPodium voor <strong>Architectuur</strong>Haarlemmermeerc/o Pier KRaadhuisplein 72132 TZ HoofddorpT 023 5669589E podium@pier-k.nlwww.podiumarchitectuur.nlHEERLENVitruvianumGlaspaleisBongerd 186411 JM HeerlenT 045 5772205vitruvianum@heerlen.nlwww.vitruvianum.nls-HERTOGENBOSCHBAIPostbus 7165201 AS ’s-HertogenboschT 073 642 81 78bai@home.nlwww.bai-s-hertogenbosch.nlHILVERSUMMuseum HilversumKerkbrink 61211 BX HilversumT 035 629 28 20h.saam@hilversum.nlwww.museumhilversum.nlHOORNACHCentrale bibliotheekWisselstraat 81621 CT HoornT 0229 21 94 41info@archicentrumhoorn.nlwww.archicentrumhoorn.nlHOUTENMakeblijdeRandhoeve 23992 XHHoutenT 030 636 52 72park@makeblijde.nlwww.makeblijde.nlKENNEMERLANDGebouw & OmgevingVereniging HaerlemGrote Markt 172011 RCHaarlemT 023 528 44 11Oud :info@haerlem.nlNieuw :paulus.flos@wanadoo.nlwww.haerlem.nlLEEUWARDENARK fryslânPostbus 18900 AA LeeuwardenT 058 299 42 40Oud :info@friesarchitectuurcentrum.nlNieuw :info@arkfryslan.nlwww.friesarchitectuurcentrum.nlLELYSTADStichting ALSPostbus 21088203 AC LelystadT 06 542 118 73info@stichtingals.comwww.stichtingals.comLEUSDENStichting <strong>Architectuur</strong> LeusdenMeidoornhof 143831 XR LeusdenT 033 494 36 89secretariaat@stichtingarchitectuurleusden.nlwww.stichtingarchitectuurleusden.nlMAASTRICHTTOPOSTongersestraat 49A6211 LM MaastrichtT 043 327 02 83info@toposmaastricht.nlwww.toposmaastricht.nlNAGELEMuseum NageleRing 23 8308 AL NageleT 0527 652579marianbruinsma@tiscali.nlwww.nagele.nl/museumNIJMEGENACNKannenmarkt 66511 KC NijmegenT 024 324 43 82info@architectuurcentrumnijmegen.nlwww.architectuurcentrumnijmegen.nlRIJNLANDRAPNieuwstraat 332312 KA LeidenT 071 513 75 25info@rapsite.nlwww.rapsite.nlROTTERDAMArchiCenter/Rotterdam MarketingPostbus 302353001 DE RotterdamBezoekadres:Beurs/WTCBeursplein 37, RotterdamT 010 205 15 00p.dijkstra@rotterdam-marketing.nlwww.vvv.rotterdam.nlROTTERDAMStichting AIRPostbus 218283001 AV RotterdamBezoekadres:Coolsingel 63, RotterdamT 010 280 97 00info@airfoundation.nlwww.airfoundation.nlTILBURGCASTDunantstraat 15017 KC TilburgT 013 544 92 22info@castonline.nlwww.castonline.nlTWENTEACTDeurningerstraat 67514 BH EnschedeT 053 483 79 85info@architectuurcentrumtwente.nlwww.architectuurcentrumtwente.nlUTRECHTAortaAchter de Dom 143512 JP UtrechtT 030 232 16 86aorta@aorta.nuwww.aorta.nuVENLOAPVEOPostbus 1285900 AC VenloT 077 351 70 56info@apveo.nlwww.apveo.nlWAGENINGENAhoiSchip van BlaauwGen. Foulkesweg 726703 BW WageningenT 0317 425 58 80ahoi@gaw.nlWEERTStichting <strong>Architectuur</strong>lijk WeertNoordkade 48a6003 NG WeertT 0495 54 09 37 / 073 523 39 00p.geerts@croonen.nlZAANSTADStichting Babel, podium voorvormgeving en kwaliteitMonumento UrbanoMusical 231507 TS ZAANDAMT 075 6125885babel@carree-architecten.nlwww.carree-architecten.nlZEELANDHet Zeeuwse GezichtBalans 174331 BL MiddelburgT 0118 61 14 43info@cbkzeeland.nlwww.cbkzeeland.nlZUTPHENRAiAZutphenseweg 57-597211 EB EefdeT 0575 54 22 24inori@planet.nlZWOLLEZAPKamperstraat 11-138011 LJ ZwolleT 038 4230684info@stichtingzap.nlwww.stichtingzap.nl<strong>Architectuur</strong> <strong>Lokaal</strong> #56
Change language