Kamper Almanak - Frans Walkate Archief

Kamper Almanak2006CULTUUR HISTORISCH JAARBOEKUITGAVE: FRANS WALKATE ARCHIEFAangeboden door:

Redactie:Herman Harder, Marhilde Wessels-Bierling, Geraart Westerink.Redactieadres:InternetE-mailFrans Walkate Archief SNS BankBurgwal 438261 EP Kampen(038) 3392266www.walkate-archief.nlinfo@walkate-archief.nlRedactieraad:drs. J. van Gelderendrs. Th. M. van MierloJ. Kummer (Stichting IJsselacademie, Kampen)drs. C. de Goeij (redacteur de Stentor/Nieuw Kamper Dagblad)De Kamper Almanak is een cultuur historisch jaarboek uitgegeven door het Frans WalkateArchief SNS BANK. De redactie ontvangt graag bijdragen op het gebied van geschiedenis encultuur van de stad Kampen en de regio. Graag contact vooraf met de redactie.De Kamper Almanak is met de grootste zorg samengesteld. Voor de juistheid van de doorderden verstrekte gegevens neemt de uitgever geen verantwoordelijkheid. Voor eventueleverbeteringen of aanvullingen houdt zij zich aanbevolen.Zonder toestemming van de redactie is nadruk in welke vorm dan ook verboden.Tenzij anders vermeld: foto’s Frans Walkate Archief.Vormgeving:Anne Doede KampenPentekening omslag: H. van der HorstDruk:Zalsman Kampen bvOplage: 40002

InhoudVoorwoord 4Het Frans Walkate Archief/SNS Bank.De jeugd heeft de toekomst. Schoolsparen in Kampen 100 jaar geleden begonnen 5Over de auteurs 9In de etalage:Frans Walkate Archief: De opgemeten stad. Bouwtekeningen in het Frans Walkate Archief 11Gemeentearchief Kampen: Uitgeverij Kok te Kampen 17Stedelijk Museum Kampen: Een tipje van de sluier… 21Henk Dorgelo: Natuur in de IJsseldelta: De zwartkopmeeuw als nieuwe broedvogel 25Dick E.H. de Boer en Edda Frankot: Digestum Digitaal. Kamper verleden op de electronische snelweg 33Kees Schilder: Burgemeesters en kerkheren. Genealogie van een Kamper familie Van den Vene(circa 1400-1640) 51Lies van Vliet: Zeventiende-eeuwse Kamper scherprechters 81Christiaan Ravensbergen: Commotie in Kampen. De rechtzinnigheid en naaktloperij vanGeorgius Goyckerus, predikant te Wilsum (1611-1623) 103Joop Kroon: Een stad met twee schutterijen 139J. Visser: Kunst met een thuisgevoel. Werk van Kamper kunstenaars in Myosotis 155Hans van der Horst: Tekening Berkterrein vanaf de rivierdijk 161Huib Strengers: In Memoriam: Steven (Stef) Klappe 169Huib Strengers: In Memoriam: Gait L. Berk 173Jeroen Kummer: Een schoolfoto herzien 177Kampen Vluchtig 183Overzicht Culturele Instellingen 191Uitgelicht: Historische Vereniging voor de IJsseldelta ‘Jan van Arkel’ 202De IJssslacademie van binnenuit 204Ikonenmuseum Kampen 206Carel de Goeij: Een bi-zon-der jaar 209Roy Bergsma: Vera en Warja: stripverhaal 214Sam Hörchner: Kamper Kroniek 2005 217Jeroen Kummer: Fotokroniek 2005. Foto’s Freddy Schinkel 2753

VoorwoordHet Frans Walkate Archief is naast verstrekker van informatie en beeldmateriaalover de geschiedenis van Kampen ook uitgever van de KamperAlmanak.Met dank aan de SNS Bank en door de bereidwillige medewerking van veleschrijvers heeft het archief ook het afgelopen jaar weer dit bijzondere ‘cultuurhistorisch jaarboek’ kunnen maken. Dit jaar mochten we de kunsthistoricusGeraart Westerink als nieuw redactielid verwelkomen. Trouwelezers herkennen hem inmiddels als schrijver voor de Almanak. Bovendienis hij sinds een jaar als archiefmedewerker werkzaam in het Frans WalkateArchief.De Almanak bevat een breed scala aan historische onderwerpen, verdeeldover de periode van de middeleeuwen tot aan het heden. Vaak kleurrijkgelardeerd met foto’s en tekeningen. De fotokroniek is dit jaar samengestelddoor ons redactielid Jeroen Kummer. Zoals ieder jaar mogen wijdaarvoor dankbaar gebruik maken van het archief van fotopersbureauFreddy Schinkel. Bovendien heeft Freddy op ons verzoek vanuit de luchteen serie prachtige foto’s gemaakt van gebieden rond Kampen welke dekomende jaren aan grote veranderingen blootstaan. De beknopte adressenlijstvan culturele instellingen is uitgebreid. Naast de Kamper Kroniek vanSam Hörchner zijn er de geschiedkundige bijdragen, met tot onze vreugdeweer een waardevolle bronnenpublicatie van Kees Schilder. Nieuw is destrip van Roy Bergsma die op ironische wijze gebeurtenissen uit de Kampergemeenschap van het afgelopen jaar zichtbaar maakt. De uitklapbare fotovan vorig jaar is, dankzij vele reacties, nagenoeg compleet van namen voorzien.Uitklapbaar is dit jaar een panorama van het voormalige Berkterrein,getekend door Hans van der Horst.Ik wens u namens de redactie en de medewerkers van het Frans WalkateArchief veel kijk- en leesplezier toe.Herman HarderDirecteur Frans Walkate Archief/SNS Historisch Archief4

Het Frans Walkate Archief SNS BankDe jeugd heeft de toekomstSchoolsparen in Kampen 100 jaar geleden begonnenIn de negentiende eeuw kwamen er in verschillende landen initiatievenop om kinderen via school te laten sparen. Op regelmatige tijden, meestalwekelijks, werd een bedrag ingelegd, vaak in speciaal daarvoorgemaakte spaarkisten, die op gezette tijden door bankmedewerkers werdengeleegd. Zo bouwden kinderen een financiële reserve op, maarbelangrijker was dat ze vertrouwd raakten met ‘het sparen’, een activiteitwaaraan een opvoedkundige waarde werd gehecht. Voor de banken washet een relatief kostbare methode om geld binnen te halen, maar wel éénmet perspectief.In Nederland waren het de spaarbanken in Amsterdam en Rotterdam diehet schoolsparen het eerst in de praktijk brachten (1874-1875), spoediggevolgd door banken in andere steden.Op de bestuursvergadering van de Kamper Nutsspaarbank (één van derechtsvoorgangers van de SNS Bank) van 26 mei 1906 brak de altijd vooruitstrevendeFrans Walkate een lans voor het invoeren van het schoolsparenin Kampen.Een kladbriefje in het archief bevat zijn motivatie, die duidelijk vanuit hetperspectief van het Nutsdepartement is geschreven: ‘Het volk moet lereninzien, dat het van de spaargelegenheid gebruik makend, handelt in zijneigen belang en het moet leren naar dat inzicht te handelen. Is eenmaaldeze stelling aangewend, dan brengt de consequentie mede, dat menbegint, even als bij het onderwijs, bij de jeugd, m.a.w. de eerste stap in dezerichting moet zijn de oprichting van schoolspaarbanken.’Walkates plan werd door de andere leden unaniem gesteund en hij zette ervaart achter. Eerst liet hij zich uitgebreid informeren door diverse bankenelders in den lande die ervaring hadden met deze wijze van sparen. Hijbezocht onder meer de bank te Arnhem. Al in juni riep hij de Kamperschoolhoofden bijeen om hun animo te peilen. Op twee na besloten dezemee te werken. In eerste instantie werd er met twee systemen gewerkt; één5

De bakfiets waarmee de spaarkisten werden opgehaald voor de toenmalige Nutsspaarbank,tegenwoordig het onderkomen van het Frans Walkate Archief.(Collectie Frans Walkate Archief Kampen)met zegels en één met spaarkisten. Dat met spaarkisten bleek het meestpraktisch. Hierbij kreeg ieder kind een busje. Alle busjes werden in eenspaarkist geplaatst. Het ingelegde geld kwam door een gleuf in het busjeterecht. Elke gleuf had een nummer dat correspondeerde met een door deonderwijzer bijgehouden lijst met ingelegde gelden. Al in een vroeg stadiumkon van de spaarbank te Rotterdam, waar dit systeem al jaren succesvolwerd gepraktiseerd, een groot aantal van deze zogenaamde ‘schoolspaarbakken’worden overgenomen. Voor sommige scholen werden ook kistenop maat vervaardigd.Aanvankelijk meldde een bankbeambte op een bakfiets zich twee keer perkwartaal bij een school om het geld in de busjes te tellen en de bedragen tevergelijken met de schoollijsten. Later werden deze handelingen – om deoverlast voor de scholen zoveel mogelijk te beperken – op de bank verricht.Het sparen werd gestimuleerd door het geven van premies, meestal in devorm van fraai geïllustreerde boekjes.6

Een houten spaarkist zoals die op scholen werd gebruikt.(Collectie Frans Walkate Archief Kampen)Het schoolsparen bleek een succes. Zeer bepalend daarvoor was de medewerkingvan het onderwijzend personeel. Zo schreef C.L. Bruist van deKosteloze School aan de Noordweg: ‘Het blijkt dat de deelname zoo grootis, dat het noodig zal zijn, dat er in iedere klasse zoo’n spaarkist aanwezigis. Het getal spaarders is ook te groot, dat één kist voor twee klassen voldoendezou zijn.’ Na enkele jaren sloten ook scholen uit omliggende plaatsenals IJsselmuiden, Grafhorst, ’s-Heerenbroek, Zalk en Wezep zich aan.15 jaar na dato maakte men een tussenbalans op. Het aantal spaarderssteeg van 1682 in 1906 tot 4086 in 1921. Het ingelegde bedrag vertienvoudigde.Na de oorlog vervingen zegels de spaarmethode met kisten, die tochte omslachtig was gebleken. Langzamerhand raakte het schoolsparen uitde gratie en nam het nieuwe vormen aan, die beter pasten bij de tijd.Momenteel benadert de SNS Bank via de Bill-rekening – your bankingbuddy – potentiële jeugdklanten op geheel eigentijdse wijze. Hoofddoel isjongeren op speelse wijze in aanraking te brengen met bankzaken, in de7

Een gedeelte van de website (www.bill.nl) van de Bill-rekening van de SNS Bank.hoop dat ze vaste klant worden van de bank. Sparen is secundair. Feitelijkis de Bill-rekening een betaalfaciliteit en marketingplatform, een chipknipop internet als het ware, die gekoppeld kan worden aan een privérekeningvan elke willekeurige bank. De communicatie verloopt grotendeels viaMSM Messenger. Om de klanten te binden zijn er verschillende acties enlokkertjes. Zo kan men korting krijgen bij concerten, festivals, uitgaansgelegenheden,de aanschaf van muziek en andere zaken op het gebied vanentertainment, oftewel ‘fun’. Tot nu toe met groot succes. In korte tijd zijner duizenden Bill-gebruikers bijgekomen. Het is echter aardig te bedenkendat deze succesvolle en eigentijdse wijze van bankieren over tientallenjaren waarschijnlijk net zo gedateerd zal aandoen als het sparen met kistennu. Al met al een mooie gelegenheid om terug te kijken op het initiatief datFrans Walkate precies honderd jaar geleden nam. Dat geschiedt met eenfraaie zomertentoonstelling in het oude spaarbankgebouw aan de Burgwal,geheel gericht op het school- en jeugdsparen.8

Over de auteursR. Bergsma (1979), is werkzaam in Kampen als striptekenaar en animator.Daarnaast is hij bestuurslid van de StAKK (Stichting AteliervoorzieningenKunstenaars Kampen).A. Bos (1935), was rector op een school voor havo/vwo. Hij is vrijwillig medewerkervan het Historisch Centrum Overijssel in het GemeentearchiefKampen en voorzitter van de Historische Vereniging voor de IJsseldelta “Janvan Arkel”.D.E.H. de Boer (1947), is hoogleraar middeleeuwse geschiedenis aan de RijksuniversiteitGroningen.H.J.H. Dorgelo (1943), is amateur-ornitholoog en actief in NatuurverenigingIJsseldelta.Mw. E. Frankot (1975), studeerde geschiedenis en mediaevistiek aan deRijksuniversiteit Groningen. In 2004 promoveerde zij in Aberdeen op eenproefschrift over het middeleeuwse zeerecht en de zeerechtspraktijk in deNoord-Europese steden, waarbij de rechtspraktijken in Kampen, Lübeck,Danzig, Reval (Tallinn) en Aberdeen vergeleken werden. Momenteel is zijwerkzaam als postdoc-onderzoeker aan de Rijksuniversiteit Groningen, o.a.op het Digestum Vetus-project.C. de Goeij (1955), is cultuurhistoricus en werkzaam als redacteur/verslaggeverop de regionale redactie van de Stentor/Nieuw Kamper Dagblad.S. Hörchner (1935), was geschiedenisleraar. Hij publiceert regelmatig overde geschiedenis van Kampen en is sedert medio 2000 chroniqueur van deKamper Kroniek.H. van der Horst, is werkzaam in Kampen als tekenaar, schilder en schrijver.P.J. Kummer (1965), is werkzaam als bureauredacteur bij de Stichting IJsselacademiete Kampen. Daarnaast werkt hij als vertaler.9

J. Kroon (1938), loopbaan bij de Koninklijke Landmacht, laatstelijk als kolonelder artillerie. Doet onderzoek naar Kampen als militaire stad.R.B. van Mierlo (1961), historicus, werkzaam bij het Stedelijk MuseumKampen, heeft verschillende publicaties o.a. over de Kamper geschiedenisop zijn naam staan.C. Ravensbergen (1968), studeerde theologie aan de Theologische Universiteitvan de Gereformeerde Kerken in Nederland te Kampen (Oudestraat). Thans ishij werkzaam als docent godsdienst aan de Hogeschool IPABO te Amsterdam/Alkmaar.Daarnaast houdt hij zich bezig met onderzoek naar de religiegeschiedenisvan Gelderland en Overijssel in de 16de en 17de eeuw.K. Schilder (1937), was werkzaam bij de Nederlandse Spoorwegen. Hij publiceerto.a. bronnenuitgaven op het gebied van de genealogie en de geschiedenisvan Kampen, waarvan vele malen in de Kamper Almanak.H.F. Schinkel (1965), is werkzaam als fotojournalist o.a. voor de Stentor.R.G.J. Spanings (1962), is werkzaam als archiefmedewerker bij hetGemeentearchief Kampen.H. Strengers (1952), is sinds 1970 journalist. Startte in 1990 een communicatie-adviesbureau,waarin het schrijven nog steeds een belangrijke plaatsinneemt.J. Visser (1939), oud inspecteur VO, sinds 1986 voorzitter Verenigde Gasthuizen,nu voorzitter Steunstichting Verenigde Gasthuizen.Mw. E.G. van Vliet, was werkzaam als fysiotherapeute. Publiceert regelmatigover de geschiedenis van Kampen in de 17de eeuw.G.A. Westerink (1962), is kunsthistoricus, gespecialiseerd in Nederlandsekunst en architectuur tussen 1880 en 1940. Parttime-archiefmedewerker bijhet Frans Walkate Archief te Kampen.Mw. P.J. van Zeeland (1953), studeerde muziek en Nederlands en is werkzaamals medewerker secretariaat en communicatie bij de StichtingIJsselacademie te Kampen.10

in de etalage

K. van der Kamp Wzn., opmeting van een voormalig Wichhuis, het laatst bewoond door de weduweLemker, Boven Nieuwstraat Kampen, blauwdruk, juni 1908.12

De opgemeten stadBouwtekeningen in het Frans Walkate ArchiefTot de rijke, grillige en verrassende verzameling van het Frans WalkateArchief behoort een groot aantal bouwtekeningen. Tot voor kort warenze nauwelijks beschreven en slecht toegankelijk. Het afgelopen jaar zijnverschillende stappen gezet om daarin verandering te brengen.Sinds de invoering van de woningwet van 1901 is het verplicht om ter goedkeuringvan bouwactiviteiten een duidelijke omschrijving in woord enbeeld te presenteren bij een daarvoor aangewezen overheidsinstantie.Vanaf dat tijdstip zijn er in principe van alle bouwactiviteiten visuele documentenbeschikbaar, die (onder meer) worden bewaard in gemeentearchieven,die daardoor op dit gebied een organische groei doormaken en eenredelijk compleet beeld geven van de periode vanaf 1901. Het betreft hierover het algemeen kopieën. Veel van deze documenten zijn inmiddels overgezetop microfiche of een andere drager en via zelfbediening toegankelijk.Vóór 1901 werden – zeker bij kleinere projecten – lang niet altijd tekeningengemaakt. Bovendien werd er in de regel slordiger mee omgesprongen. Zezijn daardoor veel schaarser.De collectie bouwtekeningen van het Frans Walkate Archief is niet(rechtstreeks) ontstaan als gevolg van regelgeving door de overheid, maargrotendeels door particuliere schenkingen, waarbij toeval een belangrijkerol speelde. Daardoor is het geheel tamelijk heterogeen en was het tot voorkort weinig geordend.De eerste stap bij het beter toegankelijk maken van de collectie was inzichtverkrijgen in de omvang en samenstelling ervan. Dat geschiedde door hetbeschrijven van de aanwezige stukken aan de hand van een aantal criteria(datum, maker/ontwerper/architect, onderwerp, materiaal, techniek, formaaten staat van conservering).De stukken bleken op verschillende manieren en diverse plekken te zijnopgeslagen en bewaard. Een deel van de collectie is in het verledengerestaureerd en geplaatst in passe-partouts. Het grootste deel lag onbewerktin ladekasten. De oorspronkelijke ordening was in de loop der tijd13

A.E. Roest van Limburg (directeur gemeentewerken), bouwtekening van een portierswoning met kleedlokalen,Burgemeester Van Engelenweg, hoek Dorpsstraat te IJsselmuiden, 1924, inmiddels gesloopt.grotendeels verloren gegaan. In sommige deelcollecties zijn nog enkele‘losse’ tekeningen gevonden. De collectie bleek uit meer dan 500 documenten,zowel kopieën als originelen, te bestaan. De kopieën betreffenvoornamelijk licht- en blauwdrukken, maar ook litho’s en handmatigeduplicaten. De originelen zijn onder meer uitgevoerd in (kleur)potlood,inkt en stift en hebben verschillende dragers: uiteenlopend van karton totcalqueerpapier (calques). De verzameling omvat een tijdspanne van begin19de eeuw tot heden, met een nadruk op de eerste helft van de 20ste eeuw.14

Annotaties op verschillende stukken geven inzicht in de verzamelgeschiedenis.Een deel van de collectie is afkomstig van de Stichting Oud Campen,die veel heeft aangekocht van C.H. van Fenema. Er zijn enkele dozen‘calques’ van het voormalige Bouwadvies- en Tekenburo Hollander geschonkendoor bouwkundig tekenaar en oud-Walkate medewerker HenkHollander. Fraaie tekeningen uit de jaren dertig van het huidige onderkomenvan het archief en van de door het Nut geïnitieerde Spaarbankstraatbleven bewaard. Een kleine groep tekeningen van architect G.B. Broekemawerd na zijn dood in 1946 geschonken door zijn dochter, mevrouw VanHalm. Het leeuwendeel echter bracht A.J. Reijers bijeen, bouwkundigopzichter in gemeentedienst, verdienstelijk tekenaar en docent, maarbovenal gedreven historicus en ‘heemschutter’. Veel van die stukken zijneigenhandig. Op andere staat Reijers’ gestempelde beeldmerk: een passerin een cirkel (hij was vrijmetselaar) of een toelichtende beschrijving in zijnkenmerkende handschrift. Reijers’ scherpe oog voor en inzicht in historischwaardevolle zaken heeft diverse documenten van een wisse onderganggered en talloze gegevens aan de (dreigende) vergetelheid ontrukt.De grillige wijze van verwerving heeft een boeiende verzameling opgeleverd.De collectie bevat bouwtekeningen van diverse aard: gevelimpressies(opstanden), doorsneden, plattegronden en detailuitwerkingen. De meestedienden als handleiding tijdens de constructie of als toelichting op hetbestek en zijn dus vooral werktekeningen. Andere hadden een representatiefdoel: het tonen aan derden hoe iets wordt of kan worden, bijvoorbeeldom ze te overtuigen een opdracht te verstrekken. Deze tekeningen zijn vanzelfsprekendhet meest ‘gelikt’ en vaak ook het fraaist. Andere tekeningenregistreren wat verloren zal gaan bij sloop en verbouwingen of wat tevoorschijnkwam bij opgravingen: deze zijn soms uiterst schetsmatig.De collectie bevat ontwerpen van de belangrijkste bouwmeesters die in de19de en 20ste eeuw in Kampen actief zijn geweest. Van vrijwel alle stadsarchitectenen (latere) directeuren van de dienst gemeentewerken is werk aanwezig,in chronologische volgorde: A.M. Sorg, N. Plomp, P. Bondam, W. Koch,K. de Vidal de St. Germain en A.E. Roest van Limburg. Van de belangrijksteparticuliere plaatselijke architecten zijn (onder anderen) vertegenwoordigd:H. de Graaf, G.B. Broekema en K. van der Kamp. Ook wordt er werk bewaardvan landelijk bekende architecten als W. Kromhout, Tj. Kuipers en E. Breman.Het is aardig een aantal markante stukken uit te lichten. Er zijn detailtekeningenvan verdwenen gebouwen als het Heilige Geest- en Bovengasthuis.Er is een opvallende reeks ontwerpen voor het Burgerweeshuis uit15

1892, die mogelijk is achtergebleven na de prijsvraag die aan de bouw voorafging.Het is een serie tekeningen die een goed idee geeft van het karaktervan de Nederlandse bouwkunst aan het eind van de 19de eeuw; de meestezullen in de loop van dit jaar worden gepubliceerd in een boek over debouwgeschiedenis van het huidige Quintuscomplex. Van Tjeerd Kuipers iseen mooie aquarel van de Van Gelder Stichting aanwezig; van G.B. Broekemade originele pentekening van zijn Jugendstil-herenhuizen aan de IJsselkadeen zijn ontwerp uit de jaren dertig voor het oude gebouw van het FransWalkate Archief aan Geerstraat 42, waarvan tot nu toe de architect onbekendwas. Van Bondam zijn onder meer meubelontwerpen verzameld, vanSorg ornamentschetsen. Tot de meest interessante registraties van Reijersbehoren de opmeting van de fundamenten van het Agnietenklooster, zoalsze te voorschijn kwamen bij de bouwactiviteiten voor een nieuwe schoolanno 1902, het muurwerk dat werd aangetroffen bij opgravingen achterhet stadhuis en een gedetailleerde opmeting van de in 1939 gesloopte havezateWittensteyn te Kamperveen en het gesloopte huis Lemker: één van devoormalige Wichhuizen of stadskastelen van Kampen. Ze sluiten vaaknaadloos aan op schriftelijke notities in Reijers’ persoonlijke archief (ookbewaard in het Frans Walkate Archief) of bij foto’s uit de collectie.Op de registratiewerkzaamheden volgde het digitaliseringsproces naar tifenjpeg-bestanden. De kwaliteit van digitale bestanden is over het algemeenhoger dan die van microfiches. Het afgelopen jaar is het grootste deelvan de ‘losse’ (= niet in passe-partout) tekeningen bewerkt. De rest volgtlater. Bij terugkomst zijn de gedigitaliseerde tekeningen genummerd engeplaatst in zuurvrije, transparante, kunststof hoezen. Een aantal documentendat in slechte staat verkeerde is toevertrouwd aan een restaurator.Het is de bedoeling dat de digitaliserings-, conserverings- en restauratiewerkzaamhedenvan de bouwtekeningen in 2006 worden voortgezet enindien mogelijk afgerond. Dan is dit aspect van de collectie per computerinzichtelijk en opvraagbaar. Zo kan eenieder inzicht verkrijgen in allerleizaken die elders niet meer aanwezig zijn, waaronder veel originelen endocumenten die nooit via regelgeving bij een archief terecht zouden zijngekomen. Kortom: de verzameling bouwtekeningen van het Frans WalkateArchief vormt een nuttige en boeiende aanvulling op bestaande collecties.Geraart Westerink16

in deetalage

Uitgeverij Kok te KampenDe archieven van Uitgeverij Kok berusten in het GemeentearchiefKampen. Het archief is door middel van een plaatsingslijst ontsloten ente raadplegen.Voor de oprichting van Uitgeverij Kok moeten we teruggaan naar het jaar1894. Jan Hendrikus Kok (1871-1940), die zijn loopbaan begon bij Sijthoff inLeiden, vervolgens werkte bij G.Ph. Zalsman en daarna bij de fa. Hilarius teAlmelo, kwam in 1893 terug naar Kampen, waar hij het beheer kreeg overde boekhandel van de fa. Zalsman. In november 1894 besloot hij voor eigenrekening boekhandelaar en uitgever te worden (op Oudestraat 13, later opnummer 30). De 23-jarige Kok startte met het uitgeven van een brochureover de Theologische School en een door zijn broer geschreven stichtelijkwerk. In 1899 nam hij een kleine drukkerij over. In 1901 gaf hij voor heteerst een boek uit van de gereformeerde voorman dr. Abraham Kuyper(1837-1920). In 1907 sloeg hij een grote slag door de aankoop op een veilingvan nagenoeg het complete Kuyperfonds van J.A. Wormser, en tevens van deuitgaven van de Vereeniging voor Christelijke Lectuur (de VCL-serie).In de beginperiode was het uitgeven van theologische boeken en tijdschriftende hoofdactiviteit van het bedrijf. De drukkerij en binderij warennevenactiviteiten. Een bijzondere relatie had de uitgever met de TheologischeSchool, eveneens gehuisvest aan de Oudestraat te Kampen.Kok was welbewust een christelijke, nader: een gereformeerde uitgever,maar dat in de breedste zin van het woord, dat wil zeggen dat hij nietalleen de kerkelijk-gereformeerde markt bediende, maar ook de hervormdgereformeerde.De belangrijkste vooroorlogse uitgaven waren de KorteVerklaring bij de Heilige Schrift, de prekenserie Menigerlei Genade, terwijl ookde voortzetting van de VCL-serie het bedrijf geen windeieren legde. De zesdeligeChristelijke Encyclopaedie in de jaren twintig vormt een hoogtepunt uitdeze periode, evenals historische uitgaven bij de herdenkingen van deAfscheiding van 1834 en de Doleantie van 1886 in gereformeerde kring. In1916 werd het bekende pand aan de Oudestraat 5 betrokken; hierheen werdook in de late jaren twintig de zetterij, drukkerij en expeditie verplaatst (defirma strekte zich uit langs twee stegen tot aan de Voorstraat).Na het overlijden in 1940 van J.H. Kok, die ook in de bredere Kamper samen-18

leving een vooraanstaande plaats bekleedde, nam zoon J.A.G. (Jac.) Kok(1907-1972) de leiding over van het bedrijf, samen met J. Steunenberg (1898-1986), die als dertienjarige in het bedrijf was begonnen. Steunenberg namals redacteur en later als mededirecteur tal van nieuwe initiatieven voor deverbreding van het oorspronkelijke fonds. Kok jr., die belangrijke posten inde landelijke uitgeverswereld bekleedde, had de leiding van het theologischegedeelte van het Kokfonds. In 1973 volgde mr. W.E. Steunenberg (1928)de twee directeuren op. Op zijn naam stond reeds de tweede uitgave van deChristelijke Encyclopedie.De periode Wim Steunenberg kenmerkte zich door een verdere verbredingvan het bedrijf door de stichting van dochtermaatschappijen en zogenaamdefondslijnen en door de overname van bestaande bedrijven. Om hetseculiere deel van de markt te kunnen bedienen werden de dochtermaatschappijenOmniboek (1968) en Intermedium (1980) overgenomen. Fondslijnenwerden opgezet om een bepaalde sector van de markt te kunnenbestrijken. Uitgeverij J.N. Voorhoeve werd in de periode 1973-1977 geleidelijkingelijfd. Begin jaren tachtig volgen de uitgeverijen De Groot GoudriaanDe Oudestraat, met linksachter, op de plek waar nu het C&A-complex staat, de voormalige Kok-panden(Collectie Frans Walkate Archief Kampen)19

(1982) voor de bevindelijk-gereformeerde marktsector, en La Rivière (1983)met onder meer homeopathie in het fonds. In 1979 werd er vanuit debinnenstad verhuisd naar de Gildestraat, de drukkerij en zetterij werdenafgestoten.In de jaren negentig werden de uitgeverijen Gooi & Sticht (1990) en VanRossum (1990) overgenomen, evenals De Kern en Bigot (gezondheid, voedingen sport). In 1992 volgde uitgeverij Helmond. Kok kwam zelf met de fondslijnenKok Agora (filosofie, kunst en wetenschap), Kok Lyra (reizen engezondheid), Kok Pharos (wetenschap en theologie), Kok Educatief en KokTijdschriften.In 1994 vierde het bedrijf zijn 100-jarig bestaan. Vier jaar later werdUitgeverij Kok Kampen overgenomen door het uitgeversconcern Bosch &Keuning te Baarn. Inmiddels is de firma niet meer gehuisvest op hetindustrieterrein van Kampen, maar in moderne, praktische kantoorbouwaan de IJsseldijk; daartoe werden dan ook de expeditie en opslagafdelingafgestoten en is alleen het uitgeefgedeelte overgebleven, zoals in de beginjaren.Aan de IJsseldijk zetelen Ten Have, Kok, Voorhoeve, De Groot Goudriaan,Callenbach, Agora, Gooi & Sticht, VCL/Westfriesland en Zomer & Keuning;de overkoepelende naam is Uitgeefmaatschappij Kok ten Have.Uitgeverij J.H. Kok heeft in haar lange bestaan een archief van ruim 100meter opgebouwd, waaronder archiefmateriaal van overgenomen bedrijven.Een belangrijk onderdeel van de ‘Collectie Kok’ vormt de verzamelingoriginele illustraties van kinderboeken en de zogenaamde recensiemappenvan uitgeverij Callenbach uit Nijkerk. Deze zijn door middel van databasestoegankelijk gemaakt. Inmiddels is ook begonnen met het beschrijven vanalle publicaties die door Kok in de loop der jaren zijn uitgegeven. Het gaathier om enkele honderden meters boeken, brochures en tijdschriften, diena ontdubbeling geplaatst zullen worden in het (nieuwe) Gemeentearchiefen een welkome aanvulling op de collectie vormen.Robert Spanings20

in de etalage

Een tipje van de sluier…Eindelijk gaat het dan gebeuren. Het Stedelijk Museum Kampen verhuisteind 2006, uiterlijk begin 2007 naar Oudestraat 133: het oude stadhuisvan Kampen. Momenteel wordt hard gewerkt aan een nieuw museumconcept.Wat wil het museum op de nieuwe locatie laten zien en vooralook: hoe wil het museum dat laten zien. Dat zijn twee belangrijke vragendie op korte termijn om een antwoord vragen.Vanuit het publiek – zowel van Kampenaren als van mensen buitenKampen – wordt regelmatig de vraag gesteld: wanneer kunnen we deOranjeportretten weer zien? Kunnen wij ze straks wel weer zien? En, nietonbelangrijk, waar zijn de Oranjeportretten nu?Om met het antwoord op de laatste vraag te beginnen: gedurende de leegstanden aansluitende verbouwing van het oude stadhuis zijn deOranjeportretten veilig opgeslagen in een klimatologisch geconditioneerderuimte. Tenminste, voor zover ze niet uitgeleend zijn aan andere musea,om daar goede sier te maken op exposities. Zo bevonden de portretten vankoning Willem I en Willem II zich de afgelopen winter in Den Bosch om inhet Noordbrabants Museum de expositie De Broedertwist – over de afscheidingvan België van Nederland – extra allure te geven. Momenteel bevindenbeide schilderijen zich in Leuven, waar de expositie uit Den Bosch eenBelgisch vervolg krijgt.Vanaf mei 2006 wordt voor de rest van het jaar echter geen Oranjeportretmeer uitgeleend. Ze zijn dringend aan een conserverende behandeling toeen dat is precies wat deze zomer gaat gebeuren. Alle 15 Oranjeportrettenzijn voor het eerst sinds 30 jaar grondig onderzocht. Van elk schilderij iseen conditierapport opgemaakt. Op basis daarvan worden de schilderijenweer presentabel gemaakt. Hiermee is eigenlijk de tweede vraag beantwoord:dat doen we natuurlijk vooral om ze weer te laten zien aan hetpubliek en niet om ze ver weg in een depot te stoppen.Het zij nog maar eens gezegd: Kampen heeft van oudsher een stevige bandmet het Oranjehuis. Formeel komt dit tot uiting in de aanwezigheid vaneen portret van elke Oranje die ooit geregeerd heeft. Alle schilderijen zijngemaakt in opdracht van het stadsbestuur. Door hun compleetheid en hetfeit dat de vorsten ten voeten uit zijn afgebeeld vormen ze een unieke reeks.22

Prins Maurits (1567-1625)Michiel Janszoon Mierevelt,olieverf op doek, 1625.Prins Willem IV (1711-1751)Johann Valentin Tischbein,olieverf op doek, 1760.Koning Willem III (1817-1890)Jacobus Cornelis Gaal, olieverf op doek, 1861.Koningin Wilhelmina (1880-1962)Bob Bruyn, olieverf op doek, 1950.23

Hiermee onderscheidt Kampen zich van elke stad en elk museum inNederland.De portretten symboliseren niet alleen de band tussen Kampen en Oranje,maar zijn ook op historisch en kunsthistorisch gebied van belang. Hoewelniet elk portret in de kwaliteit buitencategorie valt, zijn er schilderijen bijvan internationale betekenis (atelier van Mierevelt, De Baen en Honthorst).Dat heeft ertoe geleid dat menig schilderij al minstens zoveel van de wereldgezien heeft als de geportretteerde zelf: de Oranjes zijn met grote regelmaateen geliefd bruikleenobject op nationale- en internationale tentoonstellingen(hoogtepunt is toch wel Maurits in Japan; een volledig Japansecatalogus herinnert nog aan deze Oranjereis).De band Kampen-Oranje beperkt zich echter niet tot het formele.Koninginnedag – en dan vooral de daaraan voorafgaande lampionoptocht– is hier het equivalent van het carnaval. De aanwezigheid van maar liefstdrie Oranjeverenigingen in één gemeente zegt ook wel het een en ander.Deze elementen samen leiden tot het volgende uitgewerkte idee: alleOranjes worden in één zaal geëxposeerd, indien mogelijk de oude Raadzaal.We willen echter geen statische portrettengalerij. Daarom is jaarlijkséén van de Oranjes in de Oranjezaal onderwerp van een tentoonstelling. Deaanleiding voor een Oranjetentoonstelling kan zowel lokaal, nationaal alsinternationaal zijn. Eén van de Oranjes wordt het middelpunt van eenexpositie onder het toeziend oog van de overige Oranjeportretten.U moet denken aan exposities als: vorstelijke bezoeken tijdens overstromingen(Beatrix, Wilhelmina), stadhouderlijke ontvangsten en banketten(Willem van Oranje, Maurits, stadhouder Willem V), de oprichting van eenkadettencorps (stadhouder Willem V; zie in deze almanak ook Joop Kroon,Een stad met twee schutterijen), de Belgische veldtocht (koning Willem I), PrinsMaurits en de kolonie Brazilië, stadhouder-koning Willem III en de relatieNederland/Engeland. Uiteraard wordt in deze Oranjezaal niet voorbijgegaan aan het volksfeest Koninginnedag en haar rol in de Kamper samenleving.René van Mierlo24

NATUUR IN DE IJSSELDELTA

De Zwartkopmeeuwals nieuwe broedvogeldoor Henk DorgeloInleidingSinds een paar jaar komt de zwartkopmeeuw niet alleen in het ZeeuwseDeltagebied als broedvogel voor, maar ook in de IJsseldelta. Overigens hadik deze meeuwensoort nog nooit in broedkleed gezien, dus was ik blij verrasttoen ik vorig jaar een uitnodiging kreeg om mee te gaan bij een broedvogelinventarisatievan IJsseloog, het slibdepot in het Ketelmeer. En daar,in een gebied waar kokmeeuwen broedden, vertoonde zich ook een zwartkopmeeuwin prachtkleed. Sinds een aantal jaren broeden deze mooiemeeuwen hier. Laten we eens kijken wat voor soort vogel het is en waar hijvandaan komt. En belangrijk is natuurlijk de vraag of hij zich hier kanhandhaven.NaamLarus melanocephalus luidt de Latijnse naam van de zwartkopmeeuw. Debetekenis van deze wetenschappelijke naam is duidelijk: meeuw met eenzwarte kop. Henk Blok en Herman ter Stege vermelden in hun boek DeNederlandse vogelnamen en hun betekenis dat geen volksnamen van deze soortbekend zijn. De reden daarvoor moet waarschijnlijk gezocht worden in hetfeit dat deze vogel nog niet zo lang voorkomt in ons land.KenmerkenDe zwartkopmeeuw is even groot alseen kokmeeuw en lijkt er ook op,maar wijkt op een aantal punten af.Hij is forser en heeft in het broedkleedeen geheel zwarte, wat hoekigerkop, waarbij het zwart tot in denek reikt. Bij de kokmeeuw loopt dedonkerbruine kap niet tot in de nekdoor. Beide soorten hebben een26

witte oogring. De snavels hebben dezelfde kleur, maar die van de zwartkopmeeuwis forser, heeft in het broedkleed een zwarte band en soms ookwat geel op de punt. De poten van beide soorten zijn rood. De zwartkopmeeuwheeft geen zwarte vleugelpuntenen is daardoor in de vluchtgoed van de kokmeeuw te onderscheiden,maar de kokmeeuw heefteen witte vleugelboeg, die hem weervan veel andere meeuwensoortenonderscheidt. In het winterkleedwordt het wat moeilijker om ze uitelkaar te houden, maar waar de kokmeeuween ‘koptelefoontje’ heeft, isbij de zwartkopmeeuw ook een oogstreep zichtbaar. De zwartkopmeeuw isveel zwijgzamer dan de luidruchtige kokmeeuw; in de broedtijd roept hijeen zwaar klinkend, nasaal ‘kie-auw’.Biotoop en voedselDe zwartkopmeeuw kun je vinden langs de kust, op binnenlandse wateren,haventerreinen, moerassen en grasland. Broeden doet hij vooral op eilandjesvoor de kust en in binnenwateren, en ook op opgespoten land. In onsland broedt de soort vaak in kolonies met kokmeeuwen en soms in eenkolonie stormmeeuwen. Foerageren doet hij hoofdzakelijk in open landbouwgebieden,waar hij vooral regenwormen en emelten vangt. Verder eethij ook andere insecten, visjes, slakken en schelpdieren, en in de broedkoloniespakt hij wel eens een meeuwenjong.VoorkomenZwartkopmeeuwen komen vooral voor in de mediterrane gebieden, zoalsde Zwarte Zee en de Middellandse Zee. Maar sinds een sterke toename in dejaren vijftig heeft er een areaaluitbreiding plaatsgehad naar het westen enhet oosten. In veel landen in Midden- en West-Europa komt hij nu voor. Devogel is aan sterke cyclische schommelingen onderhevig (voorbeeld: 1940-50:40.000, 1983: 335.000, 1993: 20.000 broedparen), zo sterk zelfs dat K.H. Voous,meende dat hij bezig was te verdwijnen. Gelukkig is de soort daarna weerflink in aantal toegenomen en gezien zijn expansiedrift lijkt het er niet opdat deze soort op korte of langere termijn uitsterft. Volgens het Handbook ofthe Birds of the World schommelt hun aantal nu tussen de 300.000 en 370.00027

oedparen. Die expansiedrift blijkt ook uit het feit datindividuen in opeenvolgende jaren soms op ver vanelkaar gelegen plaatsen broeden. Ze hebben zich bijvoorbeeldverplaatst van de Zwarte Zee naar de MiddellandseZee en van de Middellandse Zee naar de Noordzee; zezijn dus niet erg trouw aan hun broedplaatsen.Overwinteren doet deze vogel langs de kusten vanEuropa en Afrika.Voorkomen in NederlandZoals ik in de inleiding al schreef, komt de zwartkopmeeuw in ons landvooral voor in het Zeeuwse Deltagebied. In 1933-1935 heeft de soort voorhet eerst op Schouwen gebroed, maar alleen het broedgeval uit 1935 (meteen kokmeeuw!) is voldoende gedocumenteerd. Daarna bleef hij een tijdeen incidentele broedvogel. In de jaren 1973-1977 was de zwartkopmeeuwmet maximaal 7-8 paren aanwezig. Vanaf die tijd nam het aantal metsprongen toe: 1983: 27, 1989: 64, 1990: 92 broedparen. In de jaren van delaatste Nederlandse broedvogelatlas, 1998-2000, broedden er minimaal 416,475 respectievelijk 850 paren, waarvan het grootste deel in de ZeeuwseDelta. In 2001 werden daar 1160 paren vastgesteld. In 2002 volgde een inzinkingtot een kwart van de voorgaande aantallen (224), maar dat kwam dooreen verplaatsing vanuit de Delta naar kort daarvoor beschikbaar gekomen,pas opgespoten haventerreinen bij Antwerpen, waar zo’n 1100 paren totbroeden kwamen. In 2003 kwam een deel van die broedpopulatie weerterug in Nederland, zodat er in dat jaar 863 paren geteld konden worden.Buiten de Zeeuwse Delta zijn de meeste, kleine kolonies in 2003 gevondenin het IJsselmeergebied, vooral langs het Ketelmeer en het Gooimeer.Het is verheugend dat de zwartkopmeeuw in 2004 niet meer op de nieuweRode Lijst van de Nederlandse broedvogels geplaatst werd, omdat de soort nietmeer als gevoelig en zeldzaam te boek staat.Winterwaarnemingen zijn in Nederland erg schaars en zijn in hoofdzaakbeperkt tot de Noordzeekust, alwaar ik mijn eerste zwartkopmeeuw zag indecember aan het strand bij de pier van IJmuiden.IJsseldeltaIn onze omgeving werd de zwartkopmeeuw in het verleden maar zeldengezien. Gerrit J. Gerritsen en Jan Lok beschrijven de soort in hun boekover de vogels in de IJsseldelta als dwaalgast, die in 1947 een keer ten28

noorden van Elburg was gezien en in 1981 in de Scherenwelle bij Wilsum.Vanaf de tweede helft van de negentiger jaren werd de soort vaker aangetroffenin de IJsseldelta. In 1996 werd een exemplaar gezien tussen eengroep meeuwen bij een vissersboot in het Ketelmeer. In juni 2000 werd eenvers dood exemplaar gevonden aan de Flevoweg. En in december van datjaar ringde Jan Nap er één in het stadsplantsoen in Kampen; deze vogelwerd in 2002 gezien in Antwerpen (België) en in Wilhelmshafen (Duitsland),waaruit weer blijkt dat het reislustige vogels zijn.Maar in 2001 was het dan zover: Jan Nap vond op IJsseloog in juni een nestmet twee jongen en een nog niet uitgekomen ei. Het eerste broedgeval inde IJsseldelta was daarmee een feit. Vanaf die tijd werden regelmatig zwartkopmeeuwengezien, bijvoorbeeld op het Ketelmeer en het Vossemeer,langs de Flevoweg, bij het Kamper overslagbedrijf, in de Ketelpolder en deStikkenpolder en ook weer in hetStadspark. Ook het aantal broedparenbreidde zich in de jaren daarnauit. In 2002, 2003 en 2004 kwamenrespectievelijk acht, tien en achtparen tot broeden op IJsseloog. Op 25juni 2002 konden maar liefst 29 jongengeringd worden, waarvan er één46 dagen later bij Pas de Calais inFrankrijk werd gezien.Door afgraving van zand, dat helaasnodig was voor de ophoging van deOostvaardersdijk in Flevoland, hebbende zwartkopmeeuwen zich verplaatstvan IJsseloog, waar in 2005vermoedelijk nog maar één paar totbroeden is gekomen, naar nieuwopgespoten terrein: een natuurontwikkelingsgebiedin het Ketelmeer(Oost). Daar hebben volgens eenopgave van Frank de Roder in 2005tien paren gebroed, terwijl daar in 2003 en 2004 ook al zwartkopmeeuwentot broeden waren gekomen, namelijk twee respectievelijk vijf.Dit nieuwe natuurontwikkelingsgebied aan de monding van de IJssel isalleen per boot goed bereikbaar, zodat het waarnemen van broedparen vanaf29

de dijken langs de randmeren moeilijk is, maar dat lijkt voor handhavingvan de soort als broedvogel in onze omgeving niet ongunstig. Overigensmoet de vogel in de broedtijd, als je er op gespitst bent, zeker vliegend waarte nemen zijn, zodat we hopelijk nog vele jaren van deze nieuwe soort inde IJsseldelta kunnen genieten. Ook in het voorjaar van 2006 is de zwartkopmeeuwalweer boven de randmeren waargenomen.LiteratuurBlok, H., en H. ter Stege, De Nederlandse vogelnamen en hun betekenis (Leidschendam 1995)Bijlsma R.G e.a., Algemene en schaarse vogels van Nederland (Haarlem/Utrecht 2001)EBCC, The EBCC Atlas of Europian Breeding Birds (London 1997)Gerritsen, G.J., en J. Lok, Vogels in de IJsseldelta (Kampen 1986)Hoyo, J. del, e.a. Handbook of the Birds of the World, deel 3.Jonsson, L., Vogels van Europa (8ste druk, 2003)Rode Lijst van de Nederlandse broedvogels (2005)Sluiters, J.E., Prisma Vogelboek (Utrecht 1975)SOVON, Broedvogels in Nederland 2003 (2005)SOVON Vogelonderzoek Nederland, Atlas van de Nederlandse Broedvogels 1998-2000 (2002)Voous, K.H., Atlas van de Europese Vogels (Amsterdam 1960)30

HISTORISCHE BIJDRAGEN

Digestum digitaalKamper verleden op de electronische snelwegdoor Dick E.H. de Boer en Edda FrankotIn een samenwerkingsproject van de Rijksuniversiteit Groningen, hetKamper Gemeentearchief en de Stichting IJsselacademie wordt een spectaculairedigitale uitgave voorbereid van één van de meest fascinerendebronnen uit de laatmiddeleeuwse geschiedenis van Nederland: hetDigestum Vetus van Kampen. Daardoor komt het middeleeuwse stedelijkleven veel dichterbij voor een breed publiek, van scholieren tot vakspecialisten.Allen zullen informatie kunnen vinden op het niveau dat ze zoeken.Gedurende de laatste jaren neemt de toepassing van de ICT bij de geschiedbeoefeningeen razendsnelle vlucht. Heel lang bleef het gebruik van de computerbeperkt tot twee domeinen: aan de ene kant dat van de tekstverwerkingen aan de andere kant de (vooral statistische) databases, in het bijzondervoor sociaal-economisch historisch onderzoek. Maar nu computerssteeds sneller worden en de geheugencapaciteit exponentieel toeneemt (enverhoudingsgewijs goedkoper wordt), groeien de mogelijkheden om informatiein beeld, in tekst en zelfs in geluid, ter beschikking te stellen aan wiemaar wil. Digitale informatie begint een onmisbaar hulpmiddel te wordenvoor cultuureducatie op alle niveaus. Digitale beschikbaarstelling van ‘fulltext-files’maakt het mogelijk om razendsnel te zoeken in tekstbestandendie voorheen door hun omvang alleen maar toegankelijk waren voor monnikof leesfanaat. Door het ‘linken’ van bestanden (‘koppelen’ lijkt ineenseen heel ouderwets woord te zijn geworden, tenzij we een vrouwelijke webmastervoortaan als koppelaarster aanduiden) kunnen in fracties van secondenverbanden worden gelegd, die vroeger een op laden vol systeemkaartjesgebaseerd proefschrift vereisten. Digitaal, als taal van de toekomst, heeftminstens het histo-digi als een waardevol dialect van het verleden gekregen.Nieuwe initiatievenSinds enige tijd spannen twee instellingen in het bijzonder zich in om degeschiedwetenschappen verder te helpen op de digitale snelweg. Allereerst33

hebben de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW)en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) dehanden ineen geslagen voor een gezamenlijke DANS. Dat is geen historischesamba of horlepiep, maar staat voor Data Archiving and Networked Services.Het is de bedoeling DANS te laten uitgroeien tot dé nationale organisatievoor opslag en blijvende toegankelijkheid van onderzoeksgegevens inde alfa- en gamma-wetenschappen. Allerlei statistische data (zoals hetberoemde Steinmetz-archief) zijn daarbij het vertrekpunt geweest, maar insnel toenemende mate komen daar bestanden van uiteenlopende aard bij. 1Naast DANS is het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis in Den Haag deandere grote ‘speler’ op dit veld aan het worden. Dit ING is als NWO-instituutsinds jaar en dag de belangrijkste uitgever van reeksen bronnenpublicatiesbetreffende de geschiedenis van ons land. Bijna een eeuw lang werden diepublicaties vooral gedrukt als statige, kloeke, groene boekbanden in de reeksenvan de Rijks Geschiedkundige Publicaties (RGP), die gezamenlijk meer dan400 delen tellen. Maar al bij het eeuwfeest in 2002 begonnen de digitalepublicaties in belang en aantal toe te nemen. Inmiddels zijn er al meer dan40 projecten op die manier beschikbaar. Het motto van het ING is ‘het INGmaakt het verleden toegankelijk’. En niemand kan er meer omheen: dietoegankelijkheid is enorm gebaat bij de toepassing van de digitalisering.Net zoals de gelijknamige bank, doet het ING meer dan het kapitaal uit hetverleden in een kluis stoppen: het betaalt het uit met rente en interest. Derente van deskundige inleidingen en commentaren en de interest van verhelderendevoetnoten en nuttige indices. 2 Sommige van de door het INGverzorgde ‘ontsluitingen’ hebben ook de vorm van een database. Het recenteverleden wordt bijvoorbeeld schitterend bediend in het sinds 2003 raadpleegbareRepertorium Kleine Politieke Partijen, 1918-1967. Dankzij het werk vanvooral Koen Vossen biedt dit een inventarisatie van kerngegevens en algemenedocumentatie over 186 groeperingen, die voor het merendeel nognauwelijks onderzocht waren, hoewel ze sinds de opheffing van het districtenstelselen de invoering van de evenredige vertegenwoordiging in 1917een onlosmakelijk bestanddeel van ons politieke bestel vormden. Van deCommunistische Partij Nederland tot clubjes met politieke ambitie, zoalsde ‘Sportpartij’ of de ‘Zuiderzeepartij’. Aan de gegevens van een aantalpartijen zijn gescande teksten toegevoegd, onder meer van partijprogramma’sen statuten. 3Eén van de meest recente en tot de verbeelding sprekende web-publicatiesis het op 12 april 2005 in gebruik gestelde bestand met de Correspondentie34

van Willem van Oranje. Dit biedt een overzicht van de bewaard gebleven correspondentiegericht aan of afkomstig van Willem van Oranje (1533-1584),en bevat brieven die uit bijna 200 archieven en bibliotheken in heel Europabijeen zijn gebracht. Een beeldbank met digitale afbeeldingen van de bijna13.000 documenten is gekoppeld aan een database, waarin ook teksten vancommissies, rekesten, instructies en redevoeringen zijn opgenomen. 4 Ophet gebied van de middeleeuwse geschiedenis is de webeditie van deRijmkroniek die de Hollandse klerk Melis Stoke kort na 1300 schreef, eenschitterend voorbeeld van een tekstuitgave, waarbij het gedrukte boek de‘traditionele’ editie biedt, en de website de teksten en facsimile’s van deverschillende handschriften, met een rijkdom aan beeldmateriaal en vergelijkingsmogelijkhedendie geen boek ooit zou kunnen bieden. 5 Dit projectbevestigt hoezeer juist voor de combinatie van beeldinformatie entekst, en dat liefst op verschillende niveaus, die voor verschillende doelgroepenonderscheiden kunnen worden, digitale ontsluiting een schitterendnieuw medium is.Kampen-Groningen-Hanze, een drie-eenheid met potentieOm allerlei vormen van toepassingen van digitale hulpmiddelen te bevorderen,heeft NWO het enkele jaren geleden mogelijk gemaakt om binnenhaar Programma Investeringen Middelgroot Geesteswetenschappen aanvragenin te dienen voor digitaliseringsprojecten, waarbij het niet alleenging om technische apparatuur en verkenning van de mogelijkheden daarvan,maar ook om inhoudelijk onderzoek dat de digitalisering van gegevensop het gebied van onder meer de historische wetenschappen mogelijk zoumaken. Voor geselecteerde projecten zou een financiering van ca. 60 % vande kosten mogelijk zijn.Al jarenlang liep de eerste auteur van dit artikel rond met de gedachte dathet Digestum Vetus een formidabel editieobject zou zijn, dat door demoderne technieken als een schatkist van stedelijke geschiedenis voor eengroot publiek geopend zou kunnen worden. Zo’n onderneming zou meermoeten bieden dan een samenvatting van de tot dusverre bestaande kennismet nieuwe middelen, door werkelijk een stap verder te zetten, zowel watbetreft de geboden inhoud, als wat betreft de technische presentatie.Daarvoor was het allereerst nodig dat er een inhoudelijke inbedding vanzo’n ontsluitingsproject in een groter verband mogelijk zou zijn. De initiatievensinds 1998 om te komen tot oprichting van een Hanze StudieCentrum Groningen, in het kader waarvan door NWO in 2001 aan dr. Hanno35

Een pagina uit het Digestum Vetus. De tekeningen slaan respectievelijk op besluiten of vonnisseninzake het sluiten van poorten, de waard van herberg de Pelicaan, het rijden met paard en wagensdoor straten, het afhakken van de hand van iemand die een stadsdienaar had verwond, het weermogen tappen van bier door de waard van de Pelicaan en broeder Jacob, die kwaad sprak over zijnmedebroeders in het Minderbroederklooster.(Collectie Gemeentearchief Kampen)36

Brand een (helaas tijdelijke) postdocpositie aan de RijksuniversiteitGroningen werd verleend, boden zo’n kader. In de afgelopen jaren is eenhele reeks nieuwe initiatieven genomen die de Hanzegeschiedenis in hetalgemeen en de geschiedenis van de noordoostelijke gewesten vanNederland in het bijzonder een nieuw elan moeten geven. Dit heeft medegeleid tot een inniger relatie tussen de historici in Groningen en de stedenKampen en Zwolle. In Kampen bleken het Gemeentearchief en deIJsselacademie enthousiaste en vindingrijke partners, die los vanGroningen zelf ook al bezig waren met de voorbereiding van een Digestumuitgave.Door hun inspanningen was het mogelijk om de ‘matchingsgelden’van ca. 40 % bijeen te brengen, die voor NWO in zakelijke zin voorwaardewaren. Toen bovendien de adviseurs en beoordelaars van NWO dekwaliteit en het belang van het projectvoorstel heel positief beoordeelden,kon het groene licht worden gegeven voor een unieke onderneming, diehopelijk als ‘pilotproject’ kan fungeren voor een in de nabije toekomst teverwezenlijken veel ruimere digitale ontsluiting van de bronnen voor deOverijsselse stadsgeschiedenis. Nu de handen ineengeslagen zijn, is in dedrie-eenheid Kampen-Groningen-Hanze een hecht samenwerkingsverbandmet een potentie voor de toekomst ontstaan. Voor het project ‘Digestum-Digitaal’ betekent het in elk geval dat door de combinatie van een groepenthousiaste Kamper vrijwilligers, de inzet van Gemeentearchief (metarchivaris drs. Dicky Haze en systeembeheerder Alexander Wouters) enIJsselacademie (met wetenschappelijk projectleider drs. Jos Mooijweer enbureauredacteur Jeroen Kummer), de medewerking van dr. Hanno Branden dr. Edda Frankot van het Hanze Studie Centrum Groningen, en de begeleidingdoor een groep wetenschappers onder leiding van de algeheleprojectleider prof. dr. Dick E.H. de Boer, optimale kwaliteit geboden kanworden. Aparte vermelding verdient daarbij dat dankzij de medewerkingvan dr. Elwin Koster, verbonden aan de RuG als universitair docent architectuur-en stedenbouwgeschiedenis èn als docent informatiekunde, eendatabase gebouwd wordt die de basis zal vormen voor een innoverendewebsite, waarop de resultaten van het project getoond kunnen worden.Bill Gates, klerken en stedelijke identiteitDe weg voor de nieuwe mogelijkheden voor de presentatie van historischbronnenmateriaal is nadrukkelijk gewezen door Bill Gates. Deze computergoeroeheeft ongeveer tien jaar geleden al een schitterend staaltje gegevenvan de manier waarop beeld, transcriptie en vertaling van middeleeuwse37

handschriften te presenteren zijn, aan de hand van de zogenaamdeLeicestercodex. In 1994 kocht de Microsoft-miljardair op een veiling bijChristies in Londen voor 30.8 miljoen dollar een manuscript van Leonardoda Vinci van 36 folia, met schetsen en commentaren in het beruchte spiegelschriftvan dit laatmiddeleeuwse genie. Zo stelde zijn kapitaal deze technocraatin staat om zich haast te vereenzelvigen met het grootste technischegenie uit de Europese geschiedenis. Het manuscript dankt zijn naamaan het feit dat het van 1717 tot 1980 eigendom was van de Dukes ofLeicester. De beweging van water, licht, geologische problemen en astronomievormen de hoofdthema’s. Na een tour langs allerlei Amerikaansemusea bevindt het handschrift zich nu in een kluis in huize Gates, maar deeigenaar heeft het gebruikt om in 1996 op een schitterende Cd-rom de rijkdomvan het manuscript en de mogelijkheden van de techniek te etaleren. 6Het is een digitaal eerbetoon aan Leonardo da Vinci, met als technischhoogstandje de mogelijkheid om een venstertje over de tekst van het origineelte laten bewegen, waarin – al naar de keuze van de gebruiker – hetspiegelbeeldschrift van Leonardo wordt ‘ontspiegeld’, het Italiaans van demeester wordt gepresenteerd in transcriptie of in een Engelse vertaling.Het is een prikkelende gedachte te beseffen dat op het moment datLeonardo da Vinci in 1452 werd geboren, een Kamper klerk al een jaar ofvier bezig was om zijn bijdrage te leveren aan de verbeelding van demiddeleeuwse wereld. Het gaat te ver om hem als Kamper Leonardo aan teduiden, maar de honderden pentekeningen van zijn hand maken hetDigestum Vetus tot minstens zo’n boeiende combinatie van beeld en tekstals de Leicester-Codex. Ze leiden ons niet binnen in de wereld van natuuren wetenschap, maar in de intimiteit van de stedelijke samenleving.Waarschijnlijk heeft geen klerk in de middeleeuwen – net zo min als demoderne mens – de neiging kunnen onderdrukken om van tijd tot tijddoor een speelse versiering de resultaten van zijn moeizame geschrijf op teleuken, al was het maar om tijdens een saaie vergadering de geest teverstrooien. Vaak waren die versieringen uiteraard een doel op zichzelf. Hetmeest bekend zijn de met bladgoud versierde miniaturen en het meteindeloos geduld en verfijning aangebrachte ‘penwerk’, de aardbeien,acanthusbladen en aapjes, kamelen en kunstenmakers, de rozen en deguirlandes die de marges van de chiquere handschriften vullen. Die warenechter vooral het werk van specialisten, ‘verluchters’, meesters op de vierkantemillimeter, die de fijnst gesneden pen en penseeltjes met één marterhaarhanteerden. Bij hun werk is er vaak een dialoog tussen tekst en38

Een pagina uit het Digestum Vetus. De tekeningen slaan respectievelijk op besluiten of vonnisseninzake het naakt op de kaak zetten van mensen die overspel pleegden, het betalen van wagenhuurvoor hen die land bezitten in Mastenbroek en voor vergaderingen naar Mastenbroek moeten reizen,het ontruimen van muurtorens omdat er geschut in geplaatst dient te worden, en de terechtstellingop Seveningen van twee moordenaars.(Collectie Gemeentearchief Kampen)39

eeld, en voegen de verluchtingen iets toe aan de boodschap van de tekst.Of het nu de nar in de marge is, die de geoefende lezer eraan herinnert datslechts een dwaas niet in God gelooft, de wapenschilden die de identiteitvan de opdrachtgever onthullen, of de engeltjes met bazuinen als stille herinneringenaan het laatste oordeel dat een ieder wacht. 7 Maar hun aantalwordt vele malen overtroffen door de talloze handjes in de kantlijn, die ietsbijzonders letterlijk aanwijzen, overtroffen ook door de eindeloze scholenvisjes waartoe de hoofdletters ‘I’ in registers en rekeningboeken zijn uitgewerkt.Te denken valt ook aan de monnikenkoppen met haak- en knopneuzen,die ons aankijken uit de beschaduwde hoek van de schreef van een ‘T’of ‘D’ en de bolle rug van een ‘G’, of aan de slangen en draakjes die met debuik van een ‘S’ van (Summa of Som) meekronkelen. 8 Naar dergelijke tekeningetjes,die vaak in het schemergebied tussen probatio pennae (letterlijkprobeerseltjes om te kijken of de pen het wel goed doet) en echte illustratiesgeplaatst kunnen worden, is nog nooit systematisch onderzoek gedaan.Dat is ook nauwelijks mogelijk zolang er geen inventarisatie van bestaat.Zo’n inventarisatie is ook moeilijk te maken, omdat gevallen waarin zomarkant en functioneel echte illustraties zijn opgenomen in ambtelijkestukken als in Kampen, hoogst zeldzaam zijn.Vaak is het verband tussen beeld en tekst moeilijk te leggen. Maar in hetDigestum Vetus is de relatie evident: de pentekeningen beelden een elementuit dat in de tekst wordt genoemd. Zij vatten als het ware de tekstuele boodschapvisueel samen. Het zou dan niet ver genoeg gaan om te denken datwe hier alleen maar te maken hebben met associatief gestuurde fantasievan de klerk. De afbeeldingen werken als een soort pictogrammen, diehelpen om in het register razendsnel de juiste onderwerpen op te sporen.Gelijktijdig zijn ze een uitbeelding van de stedelijke identiteit, zoals deklerk die – bewust of onbewust – wilde uitdragen. Ze zijn zowel typischKampers en algemeen stedelijk. Door de verbondenheid tussen tekst, raadsbesluitof memorabel feit en beeld, bieden tekeningen en aantekeningen delezer een introductie in het reilen en zeilen van de IJsselstad in het middenvan de 15de eeuw, en ze zijn exemplarisch voor wie wil weten hoe destedelijke samenleving van de Nederlanden functioneerde.Opmerkelijk genoeg is, als gevolg van de gebrekkige ontsluiting tot dusverrejuist die informatie die aan innerlijke samenhang en aan context zijn meerwaardeontleent, nauwelijks onderzocht. Fragmenten uit de tekst zijnuiteraard in historische publicaties verwerkt, en individuele plaatjes hebbenhun weg gevonden naar talloze boeken en artikelen. Toch is het40

Eén van de beroemdste afbeeldingen uit hetDigestum Vetus: een koggeschip, dat ruim een halvepagina in beslag neemt, bij een korte bepalingbetreffende een verbod uit 1455 om ballast uit hetschip in de haven of in de Burgel te gooien.(Foto: Theo van Mierlo)gebruik ervan beperkt gebleven toteen kleine groep van in haast eindelozeherhaling afgebeelde plaatjes.Daartoe hoort bijvoorbeeld hetberoemde portret van de Franciscaanseprediker Jan Brugman – getekendin de marge naast een verslagvan zijn urenlange preek op hetKamper raadhuis in 1455. Diens biografie,de in 2005 verschenen nieuweGeschiedenis van Nijmegen,evenmin als de analyse van de stadboekenvan Bolsward, waaraan welde inspiratie van Brugman is toegedacht,zou niet zonder die afbeeldingkunnen. Om een ander voorbeeldte noemen: er zijn nauwelijksboeken te vinden waarin sprake isvan laatmiddeleeuwse koggen, enwaarin niet de (daardoor) beroemdeafbeelding uit het Digestum Vetus isopgenomen bij de bepaling dat niemand‘inder haeven of inden borgel’ballast in of uit het schip zoumogen laden. 9Dergelijke beeldcitaten onderstrepen hoe uniek Kampen in elk geval in deNederlanden is wat betreft de rijkdom van de afbeeldingen in een ambtelijkregister. Er zijn echter interessante voorbeelden van een gelijksoortigebeeldtraditie in stedelijke registers elders. De archivaris van Tallinn (hetvoormalige Reval in Estland) werkt bijvoorbeeld aan onderzoek naar demeer dan 400 pentekeningen in de marges van de stedelijke registers diedaar in de periode van 1432-1533 werden bijgehouden. Méér dan in Kampenblijven die tekeningen beperkt tot pictogrammen en Notabene-tekens.Maar ook voor Tallinn is de vraag gerechtvaardigd of de bewaard geblevenpentekeningen ons iets kunnen vertellen over het zelfbeeld van de klerk ende stad die hij diende, of ze, anders gezegd, bruikbaar zijn als bron voor het‘imago civitatis’. 1041

Het Digestum Vetus in de stedelijke administratieHet Digestum Vetus is een stadboek. Middeleeuwse stadboeken zijn overgeleverduit een groot aantal Noord-Europese steden – bijvoorbeeld Lübeck,Danzig (Gdansk), Tallinn en Aberdeen 11 – en worden soms ook wel ‘librimemorialis’ genoemd. Hierin werd in beginsel alles opgetekend wat destadsraad van belang vond om zich te ‘herinneren’: keuren, besluiten vande raad, belangrijke gebeurtenissen in de stad of het omliggende gebied,financiële notities (bijvoorbeeld lijsten van lijfrentes), lijsten van benoemdestadsbeambten etc. Aan het eind van de 15de eeuw werd het ook steedsgebruikelijker om alle oordelen van rechtszaken op te schrijven, terwijl hetvoor die tijd alleen op verzoek van de partijen gebeurde. Deze ontwikkelingis verschillend per stad en zal opnieuw ook van de stadssecretaris afgehangenhebben.De verschriftelijking van het bestuur en de rechtspraak begon in Kampenin de vroege 14de eeuw. De stad volgde hierin de ontwikkelingen in desteden van Noord- en Midden-Duitsland zoals Lübeck, Hamburg en Keulen,waar de eerste optekeningen al in de loop van de 12de eeuw plaatsvonden.Vóór die tijd werden de meeste zaken mondeling afgehandeld en werdenvoornamelijk privileges op schrift gesteld. Eén van de belangrijkste redenendat de verschriftelijking juist in deze tijd opkwam, was het feit dat desteden en de handel bleven groeien en er steeds meer en gecompliceerdererelaties ontstonden tussen burgers onderling, en tussen de burgers en destadsraad. Er werden steeds vaker transacties gedaan waarbij de schepenenals getuigen moesten optreden (verkoop, pacht etc.) en steeds meer regelsopgesteld om de uitbreidende stedelijke gemeenschap in het gareel tehouden. Hierdoor werd het onmogelijk voor de raad om alles nog te onthouden.Bovendien wilde de raad er zeker van zijn dat alle burgers financieelhun steentje bijdroegen aan de stad. In Kampen werd daarom aan hetbegin van de 14de eeuw een aantal zaken op schrift gesteld. 12Het oudst bewaarde register in het archief van Kampen is het Burgerboek,waarin vanaf 1302 alle nieuwe burgers werden genoteerd. 13 Op basis vandeze lijsten kon de raad vervolgens vaststellen hoe de dijklasten verdeeldmoesten worden. 14 Ook de keuren en rechtsbepalingen werden waarschijnlijkal aan het begin van de 14de eeuw opgeschreven, hoewel alleen tweelatere verzamelingen bewaard zijn gebleven: het Boeck van Rechte uit delate 14de en het Gulden Boeck uit de eerst helft van de 15de eeuw. Deoudste rechtsbepalingen in beide boeken zijn namelijk van 1313, en het isdaarom waarschijnlijk dat een eerste optekening van het Kamper stads-42

Afbeeldingen uit het Digestum Vetus: afgebeeldzijn geestelijke Henric Wagener (boven) die enigestrafbare woorden had gesproken tegen MeesterEngbert Wilting (onder). Daaronder een wagenhorende bij een verbod om ’s avonds o.a. metwagens te slepen.(Foto: Theo van Mierlo)recht al rond die tijd heeft plaatsgevonden.Een derde register dat in diezelfdetijd ontstond maar ook verloren isgegaan, is een schepenboek: hetLiber Vetus. We weten van hetbestaan van dit boek uit zijn opvolger:de Oudste Foliant (in deMiddeleeuwen bekend als ‘onseboeck’ of ‘dat boeck mitter sloetele’)waarin een aantal fragmentenuit het Liber Vetus werden overgenomen.In dit schepenboek werdenonder andere akten van voluntairejurisdictie (zaken die nu door eennotaris behandeld zouden worden),gevallen van verbanning en onbetaaldeboetes aangetekend. Of ernet als in de Oudste Foliant ook alnotities werden gemaakt over allerhandezaken die de schepenen vanbelang achten (‘liber memorialis’)is niet duidelijk. Het boek was inelk geval in 1312 al in gebruik,maar werd in 1316 vervangen doorde meer systematisch georganiseerdeOudste Foliant. Hierin werdendezelfde soort notities gemaakt als in het Liber Vetus, maar deze werdenonder verschillende rubrieken geschaard. Vooral het onderdeel met devoluntaire jurisdictie werd met zorg bijgehouden.In 1345 stopt de optekening van de akten van voluntaire jurisdictie plotseling,op een aantal uitzonderingen na. Vanaf deze tijd werden er vrijwelalleen nog schepenbrieven (oorkondes) uitgegeven, een praktijk die voor1345 ook al bestond maar nu de overhand kreeg. Deze plotselinge ommezwaaihad zeer waarschijnlijk te maken met de indiensttreding van eennieuwe stadssecretaris. Het is al vaker vastgesteld dat de stadsschrijvers eengrote invloed konden hebben op de kanselarijgewoonten. 15Wellicht is het ook om deze reden dat het Digestum Vetus ontstaan is in43

1448, vlak na de indiensttreding van Peter Henricksz. als stadssecretaris in1444, en na zijn dood in 1478 ophoudt. 16 Peter Henricksz. heeft zijn stempelzo duidelijk op dit handschrift gedrukt, dat het niet ondenkbaar is dat hijhet op eigen initiatief begonnen is. Hoe de relatie is met het latereDigestum Novum, waarvan de inhoud gedeeltelijk met het Digestum Vetusovereen lijkt te komen en waarin ook een klein aantal illustraties te vindenis, moet nog onderzocht worden. (Het onderzoek dat de relaties in kaartbrengt tussen de verschillende bronnen wordt momenteel verricht door deKamper gemeentearchivaris drs. Dicky Haze.) Feit is dat er uit de periodedirect voor 1448 en na 1478 geen vergelijkbaar stadboek is overgeleverd.Wel werden vanaf 1475 verslagen van rechtszaken genoteerd in het LiberCausarum en werden getuigenissen vanaf 1483 opgetekend in het LiberTestium. 17In Kampen zal het ontstaan van het Liber Causarum mogelijk samenhangenmet het besluit om alle rechtszaken te administreren (zij het summier),maar ook in het Digestum Vetus werd al een groot aantal aantekeningenover oordelen en vonnissen van de verschillende rechtbanken gemaakt. Zovinden we bijvoorbeeld notities over geweld, overspel, geestelijken enkloosters die zich niet aan de regels hielden, maar ook over schulden, erfenissenen eigendomskwesties. Erg informatief zijn ook de bekentenissenvan dieven (soms ook moordenaars), waarin vaak zeer gedetailleerd verslagwordt gedaan van elke munt, elk kledingstuk en andere meer of minderwaardevolle zaken die werden gestolen in een gebied dat zich uitstrektevan Vlaanderen en verschillende delen van de Nederlanden tot het westenvan Duitsland.Het Digestum Vetus als editieobjectDe tekst van het Digestum Vetus is eerder op twee manieren toegankelijkgemaakt. In 1878 selecteerde J. Nanninga Uitterdijk, destijds archivaris vanKampen, uit het handschrift de aantekeningen die in de ruimste betekenisvan het woord betrekking hebben op het stadsrecht van Kampen. Het gaathierbij vooral om keuren die door de stadsraad werden uitgevaardigd endie de meest uiteenlopende zaken behandelen: van bouwvoorschriften enregels over de verdediging van de stad, tot verboden op het dobbelen enandere gokspelletjes, en op het plegen van overspel. Daarnaast nam hij eenaantal notities op die hij van historisch belang achtte, zoals over de doodvan bisschop Roelof van Diepholt in 1455, de intocht van de nieuwe bisschopDavid van Bourgondië in 1456, het al genoemde bezoek van pater Brugman44

Portret van bisschop David van Bourgondie, bij debeschrijving van zijn inhuldiging in Kampen op14 oktober 1456. Erboven een geweer, bij eenverbod om in openbare gebouwen met vuurwapenste schieten.(Foto: Theo van Mierlo)in 1455 en een lijst van namen vanschepenen die de stad verlaten haddenvanwege de pest in 1459. Intotaal gaf Nanninga Uitterdijk echterminder dan een kwart van degehele tekst uit. 18 Om deze redenbesloot K. Schilder in 1983 tot eennieuwe, gestencilde uitgave van hethandschrift, waarin hij de tekstevenmin integraal weergaf, maarsamenvattingen (regesten) maaktevan elke aantekening. De tekst werdin beperkte oplage uitgegeven alsdeel 3 van de Kamper Genealogischeen Historische Bronnen. 19De editie die in oktober 2006 viahet internet beschikbaar zalkomen, zal na deze gedeeltelijkeuitgaven nu eindelijk de geheletekst van het Digestum Vetusomvatten. Hij biedt daarnaast hetvoordeel dat ook de vele afbeeldingendie het handschrift rijk is inhun originele vorm te zien zullenzijn. 20 Bovendien is er geen beperkingaan de oplage van de tekst enzal het handschrift dus voor een groot publiek beschikbaar zijn.In de nieuwe editie wordt de tekst, in tegenstelling tot de editie van 1878,volgens kritische editieregels bewerkt. Dit houdt ondermeer in dat hoofdlettersen kleine letters en bepaalde letters en cijfers worden genormaliseerd(waar de v of w worden gebruikt als klinkers, worden deze bijvoorbeeldals u of uu weergegeven), dat afkortingen worden opgelost en dat detekst naar hedendaags gebruik wordt voorzien van interpunctie. Hierdoorwordt de Middelnederlandse 21 tekst voor moderne lezers veel beter leesbaar.Verder zullen middeleeuwse wijzigingen in het origineel, in de vormvan doorhalingen en toevoegingen, in de gewijzigde, dus destijds als definitiefbedoelde vorm worden weergegeven en zullen evidente vergissingenworden verbeterd, waarbij de aard van de wijziging steeds in de voetnoten45

aangegeven zal worden. Daarnaast blijft de brontekst door middel van foto’svan het handschrift steeds – als in een facsimile-uitgave – beschikbaar, zodatde gebruiker het origineel altijd zelf kan raadplegen.Om de tekst ook toegankelijk te maken voor diegenen die het Middelnederlandsniet machtig zijn, of een aantal zeer specifieke woorden eenvoudigwegniet (her)kennen, zal er naast de transcriptie van de tekst ookeen hertaling in modern Nederlands beschikbaar worden gemaakt. Door eenvertaling in het Engels zal het bovendien voor onderzoekers of geïnteresseerdenin het buitenland mogelijk worden kennis te nemen van de tekstinhoudvan deze rijke bron en haar te vergelijken met zogenoemde ‘stadboeken’uit andere landen. Daarnaast wordt er onderzoek gedaan naar eengroot aantal onderwerpen dat in de tekst voorkomt, om meer inzicht tekunnen geven in de middeleeuwse samenleving in het algemeen en desamenleving in Kampen in de 15de eeuw in het bijzonder. Door middel vanpop-up screens zullen gebruikers van de website meer informatie krijgenover genoemde personen, plaatsen, gebruiken, voorwerpen en historischegebeurtenissen.Het Digestum Vetus als materiële bronBij het onderzoek naar het Digestum Vetus wordt ook aandacht besteed aande materiële kant van het handschrift. De tekst is geschreven op een aantalkaternen van papier waar in later tijd een aantal losse velletjes aan zijn toegevoegd.De bladen zijn aan het begin van de 16de eeuw gefolieerd, waarschijnlijkdoor dr. Reinier Bogerman die op dat moment stadssecretariswas. Vier van de losse vellen zijn ook genummerd, maar de overige niet.Deze velletjes zijn soms gedateerd en chronologisch op de juiste plek tussende andere bladen gestoken, maar enkele zijn ook ongedateerd of zijn bijde laatste restauratie op de verkeerde plek teruggeplaatst. Voor het scannenvan het handschrift is de band nu uit elkaar gehaald. Daarvan is gebruikgemaakt om codicologisch onderzoek te doen, dat het mogelijk maakt ombij een eventuele herbinding de in het verleden gemaakte fouten te verbeteren.Tegelijkertijd wordt er onderzoek gedaan naar de watermerken diein het papier voorkomen (waarvan ook foto’s op de website te zien zullenzijn) om vast te kunnen stellen waar het papier vandaan komt en wanneerhet geproduceerd is.Het handschrift van het Digestum Vetus telt 132 folia, maar is helaasincompleet: de eerste 12 vellen ontbreken. De foliëring loopt dan ook vanXIII tot CXXXII. Er zijn ruim 35 losse vellen toegevoegd, waarvan een aantal46

Afbeelding van een steur en een net, bij een in het Digestum Vetus opgenomen overeenkomst, in juni1459 gesloten tussen Kampen en Vollenhove over het zetten van steurnetten.(Foto: Theo van Mierlo)aan beide zijden beschreven is. Aan de hand van een inhoudsopgave op fol.101v-106v is na te gaan welke onderwerpen er op de eerst 12 folia werdenbehandeld. De oudste gedateerde aantekeningen in het handschrift zijnvan augustus 1448 (fol. 83), de jongste van januari 1478 (vel na fol. 100). Opfol. 33 is een toevoeging uit 1509 te vinden in de hand van Dr. Bogerman.Het handschrift is voor een groot deel geschreven in de hand van één stadssecretaris,die ook de pentekeningen maakte. Deze hand is ook terug te vindenin een aantal andere registers en komt voor het eerst voor in augustus1444 22 en voor het laatst in maart 1476. 23 Aan de hand van deze data heeftK. Schilder geconcludeerd dat het handschrift afkomstig is van stadssecretarisPeter Henricksz, die in 1478 overleed. 24 Naast zijn hand is er in hetDigestum Vetus nog een aantal andere te vinden, maar Henricksz. heeftverreweg het grootste deel van het handschrift gevuld.De pentekeningen die Peter Henricksz. bij de teksten maakte, zullen voorde website ook apart kunsthistorisch onderzocht worden. Slechts zeldenzijn er in dit soort registers illustraties te vinden. Het aantal illustraties inhet Digestum Vetus en de variëteit ervan maakt het handschrift uniek. De47

Teerketel, brandhaak en -emmer, afgebeeld in hetDigestum Vetus bij een bepaling uit 1457 datniemand in zijn huis of in schepen pek of teer heetmag maken en dat burgers ter voorkoming vanbrand water voor het huis hebben staan en brandemmersen haken bij de hand hebben.(Foto: Theo van Mierlo)ruim 260 tekeningen (bij circa 750aantekeningen) staan altijd in verbandmet de tekst, en bij sommigenotities staan meerdere illustraties.Vaak gaat het om munten,gereedschap, wapens of anderegebruiksvoorwerpen. Soms zijn erook mensen of situaties getekend,zoals de nieuwe bisschop en paterBrugman, of een vrijend paartje eneen man die een jonge vrouw hetbordeel inlokt. Daarnaast zijn erafbeeldingen te zien van schepen enwagens en van verschillende soortendieren. Een aantal keren vormtde tekening een rebus van de hoofdpersoonin een bepaald stuk tekst(bijvoorbeeld een voorn voor denaam Voorne). Bij de vonnissen vanmisdadigers staan vaak strafwerktuigenafgebeeld.Naast een kunsthistorische analyseen classificatie van de pentekeningenals zodanig, zal de database ookafbeeldingen opnemen van (kunst)-voorwerpen en andere afbeeldingendie in directe relatie staan met depentekening. Schilderijen, miniaturen, archeologische vondsten, museaalbewaarde misgewaden, eventueel zelfs foto’s van een huidige situatie, voegenletterlijk en figuurlijk extra dimensies toe aan de tekeningen van PeterHenricksz., zodat iedereen, van scholieren tot geleerden, het Kamper verledenals het ware kan aanraken.De horizon van de kennisAl met al vormt het Digestum Vetus een typisch middeleeuws stadboek datdoor de raad gebruikt kon worden als geheugensteuntje bij het uitvoerenvan hun gevarieerde taken als bestuur, rechtbank en financiële administrateursvan Kampen, en door ons als een rijke bron over de geschiedenis48

van één van de belangrijkste steden van de Nederlanden in de 15de eeuw.Het Digestum-digitaal-project maakt het mogelijk om de horizon van onzekennis te verleggen en verder en indringender te kijken dan tot dusverremogelijk was. Het project zal verbanden leggen binnen het Kamper bronnenmateriaalèn de blik naar buiten richten. Het zal laten zien hoe hetDigestum Vetus kan worden gebruik als de lens van een microscoop die totin detail de stedelijke leefwereld, het geloof en de mentaliteit van Kampenin ons blikveld plaatst, maar ook als de lens van een verrekijker, dieKampen verbindt met de stedelijke leefwereld van laatmiddeleeuws Europaen die de oevers van de IJssel verbindt met de kusten van de Oostzee. Hetdynamische bestand dat nu ‘gebouwd’ wordt, maakt het mogelijk nieuwekennis en inzichten voortdurend op te nemen. En het biedt de basis voornieuwe projecten.Dat is voor de Kamper geschiedenis een inspirerend perspectief.Noten1 Voor meer informatie zie de website: www.dans.knaw.nl.2 Voor meer informatie zie de website: www.inghist.nl.3 De website www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/KPP geeft alle gegevens, terwijl deauteur van de website afzonderlijk promoveerde op de analyse: K.P.S.S. Vossen, Vrij vissenin het Vondelpark. Kleine politieke partijen in Nederland, 1918-1940 (Amsterdam 2003)4 Voor een toelichting hierop zie het boekje: De correspondentie van Willem van Oranje.Presentatie van de data- en beeldbank in het Stedelijk Museum Het Prinsenhof te Delft. 12 april2005 (Den Haag 2005).5 J.W.J. Burger (ed.), Rijmkroniek van Holland (366-1305). Door een anonieme auteur en MelisStoke. Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie 251(Den Haag 2004) enwww.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/Rijmkroniek.6 CD-Rom Leonardo da Vinci. Corbis Reveals the Mysterious Writings of the Original RenaissanceMan Corbis/Philips (800 260-0444) .7 Dat is ook de boodschap van de narren die als ogenschijnlijk bizarre ‘Spielerei’ als versieringvan de sokkels van heiligenbeelden, of de sluitstenen van gewelven, de toeschouwerherinneren aan de tekst van Psalm 14:1 en Psalm 53:2, die stellen dat slechts dedwaas in zijn hart zegt: "Er is geen God".8 Zie de voorbeelden van verluchtingen in de rekeningen van de graven van Holland in:Dick E.H. de Boer, ‘Illumination of accounts. Decorative tradition in the accounts ofHolland, ca. 1360-1420’, in: K. van der Horst en J.C. Klamt (red.), Masters and miniatures.Proceedings of the congress on Medieval Manuscript Illumination in the Northern Netherlands49

(Utrecht, 10-13 december 1989) (Doornspijk 1991) 303-315.9 Bijvoorbeeld in: J. ten Hove, Geschiedenis van Zwolle (Kampen/Zwolle 2005) 146, met overnamevan de op zichzelf tamelijk twijfelachtige bewering dat de man in de sloep naastde kogge de romp van het schip aan het teren is, zoals ook in: J. Kummer e.a.,Geschiedenis van Kampen. Deel 2 “Zij zijn Kampers …” (Kampen 2001) 17.10 Een kleine catalogus verscheen als: J. Kreem, ‘Der Stadtbeamte zeichnet’: Federzeichnungen inRevaler Kämmereibüchern (1432-1533); eine Ausstellung des Tallinna Linnarhiiv/Stadtarchiv Revalim Herder-Institut Marburg (übersetzung Dorothee Goeze) ([Marburg] 2004).11 Er zijn serieuze plannen om ook de middeleeuwse stadboeken van Aberdeen (7 delentot 1501, 4000 pagina’s in totaal) digitaal uit te geven.12 Johanna A. Kossman-Putto, Kamper schepenacten 1316-1354 (Zwolle 1955) 13-14.13 GAK, Oud Archief, no. 331. Burgerboek, 1302-1393. Recent werd een analyse daarvanopgenomen in het proefschrift van F.C. Berkenvelder, Stedelijk burgerrecht en burgerschap:een verkennende inventarisatie in Deventer, Kampen en Zwolle (1302-1811) (Zwolle 2005).14 Dit wordt in de aanhef van het Burgerboek uitdrukkelijk vermeld.15 Kossmann-Putto, Kamper schepenacten, 20.16 De datering 1448-1478 wijkt af van wat de inventaris vermeldt, 1454-1473.17 GAK, Rechterlijk Archief, no. 2. Liber Causarum, 1475-1604; no. 6. Liber Testium, 1483-1493.18 Overijsselsche Stad-, dijk- en markeregten, I. Stadregten, 2. Decretum dominorum alias DigestumVetus, uitgegeven door de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt enGeschiedenis (Zwolle 1878).19 K. Schilder, Digestum Vetus 1448-1478. KGHB, 3 (Kampen 1983).20 In de uitgave uit 1878 is slechts een aantal afbeeldingen afgedrukt en in de publicatievan Schilder zijn alleen bescheiden fotokopieën van de tekeningen te zien.21 Er komt in het Digestum een klein aantal aantekeningen in het Latijn voor.22 GAK, Rechterlijk Archief, no. 53. Register van oplatingen, 1438-1473, fol. 31v.23 GAK, Oud Archief, no. 10. Liber Diversorum B, 1456-1498, fol. 71v.24 K. Schilder, Digestum Vetus, 5-7.50

Burgemeesters en kerkherenGenealogie van een Kamper familie Van den Vene (circa 1400-1640)door Kees SchilderAl in de 14de eeuw woonden er in Kampen mensen met de familienaamVan den Vene. Deze naam, die naar alle waarschijnlijkheid door de oorspronkelijkenaamdragers werd aangenomen toen zij zich vanuit het nabijgelegenontgonnen veengebied, dat later Kamperveen werd genoemd, in destad Kampen vestigden, wordt anno 2006, maar dan gespeld als Van Veen,Van de(n) Veen en Van ‘t Veen nog in onze stad aangetroffen. Omdat er inNederland een groot aantal veengebieden is geweest vanwaar mensen zichin steden vestigden, worden familienamen waarin het woord ‘veen’ voorkomtalgemeen aangetroffen.In Kamper bronnen uit de eerste helft van de 14de eeuw wordt de naam tientallenkeren vermeld. In het oudste burgerboek staan nieuwe burgers metdeze naam, zoals Ludeken Dingburchssoen van den Vene (1307), TydemanJacobssoen van den Vene (1307), Gert Ludolfs van den Vene (1307), DirkLudolfs van den Vene (1309) en anderen, waarvan de voornamen tot ver in de16de eeuw in de families gehandhaafd bleven. 1 In het laatste kwart vandeze eeuw komen de namen van Gerbert, Claas, Heine, Jacob, Geerlof,Johan, Hendrik en Peter van den Vene voor op lijsten van gezworenen,hoofdmannen en gemeensmannen. Bovengenoemde Geerlof was lid van deRaad van Kampen in de periode 1374-1394. 2De stamvader van het hierna behandelde geslacht Van den Vene zal ongetwijfeldverwant zijn geweest aan een of meer van bovengenoemden, maaromdat Kamper bronnen uit de eerste helft van de 15de eeuw schaars zijn,is daarvan geen bewijs te leveren.We beginnen de genealogie daarom met Johan Ludekensz van de Vene, diein 1460 is overleden. Hij was een tijdgenoot van Johan Tidemansz van denVene, die evenals hij lid was van de Raad van Kampen. Twee mensen in eenzelfdefunctie met dezelfde voornamen en familienamen zijn zonder eentoegevoegd patroniem (Ludekensz, Tidemansz) niet in de bronnen vanelkaar te onderscheiden. Gelukkig zegelden de Van den Vene’s in de 15deen 16de eeuw de stukken waarin zij als schepenen genoemd worden, met51

zegels waarop hun verschillende familiewapens staan, zodat ook aan dehand daarvan kan worden vastgesteld uit welk geslacht zij stamden.Niet alleen het onderscheid tussen de verschillende families Van den Veneis soms moeilijk te bepalen, maar doordat in deze families vaak dezelfdevoornamen aan de kinderen werd gegeven, is ook de band tussen de generatiesniet altijd duidelijk. Het bezit van leengoed kan dan uitkomst brengen.Johan Ludekensz van den Vene en zijn nakomelingen hadden dergelijkgoed in de vorm van land en tienden in bezit.Tienden bestonden uit de opbrengst van de gewassen die geoogst werden opland dat de landsheer – voor Overijssel was dat de bisschop van Utrecht – terontginning had beschikbaar gesteld. Oorspronkelijk moest het tiende deelvan de oogst aan de bisschop worden afgedragen, maar later beleende hij(schonk onder voorwaarden) met het tiendrecht dikwijls onderdanen, dievan de bewerker van de grond in plaats van een tiende deel in natura ookwel genoegen namen met een evenredige waarde in geld. In de regel gingeen leengoed na de dood van de leenman over op zijn oudste erfgenaam.Deze kon het niet zonder meer in bezit nemen, maar hij of zij moest erdoor de leenheer (in dit geval de bisschop van Utrecht) opnieuw meeworden beleend. Voor de hernieuwde belening moest de leenman aan deleenheer geld geven of een schenking doen. Beleningen en herbeleningenwerden in Overijssel vanaf het eind van de 14de eeuw bijgehouden in leenregistersdoor de met leenzaken belaste bisschoppelijke ambtenaren. Doorhet erfelijk karakter van leengoederen kunnen aan de hand van dieregisters vaak meerdere generaties van beleende geslachten met zekerheidaan elkaar gekoppeld worden.De genealogieI Johan Ludekensz van den Vene. Hij komt voor als gemeensman in hetBroederespel 1436-1447 en in het Horstespel 1448-1452. In of voor 1457 werdhij in de Raad gekozen, waarin hij tot zijn dood zitting hield. 3 Johan bezatonroerend goed in en buiten de stad. In 1443 kocht hij twee derde delen vaneen maat land bij de touwbaan. Van de kerkmeesters van het Sint-Geertruidengasthuiskocht hij op 15 januari 1460 nog een stuk land bij de touwbaan,dat grensde aan het land dat hij al bezat. In 1444 kocht hij drie akkersland in Dronthen en in een stuk uit 1446 wordt hij genoemd als eigenaarvan een huis in de Nieuwstraat. Een huis in de Oudestraat had hij voor de52

helft gekocht in 1447. Een belangrijk bezit vormden zijn tienden opKamperveen. Hij werd op 24 oktober 1434 als erfgenaam van zijn grootmoederBette van den Vene [geboren Spaen?] beleend met het vierde deelvan de zogenaamde Noordertienden van Kamperveen en met het vierdedeel van de tienden van 13 akkers land gelegen nabij de kerk van Kamperveen.Het Heilige-Geestgasthuis in Kampen had van de Noordertienden dehelft als leengoed in bezit. 4Met dit leengoed was omstreeks 1380 Herman Spaen beleend en op 26 april1394 herbeleend. Herman Spaen’s zuster Bette werd met haar zoon Johanals hulder met dit goed beleend op 10 december 1400. Bette leefde nog op6 augustus 1433, want op die datum vroeg zij uitstel van belening aan.Duidelijkheid verschaffen ons deze beleningen niet, want haar zoon Johanin 1400 als hulder en haar kleinzoon Johan in 1434 als nieuwe leenman zoubetekenen dat de laatste geen zoon van een Ludeken kon zijn. Nu gebeurdehet wel dat een kind die naar zijn moeders vader werd genoemd dienspatroniem erbij kreeg. De vader van zijn moeder kan Johan Ludekenszhebben geheten. Het blijft echter een veronderstelling.Johans vrouw heette Stijne. Haar familienaam heb ik niet aangetroffen. Ineen aantekening van de bekende genealogen Van Rhemen 5 wordt een keervermeld dat zij uit het geslacht Witte stamde, terwijl zij haar in een anderhandschrift noemen als een lid van de familie Van den Sonnenberg. Hetlaatste lijkt het meest waarschijnlijk, want een van de vier kwartierwapensvan zoon Ludeken is het wapen van die familie.Johan Ludekensz van den Vene is overleden tussen 15 januari en 30 mei1460. Zijn vrouw heeft hem bijna een kwart eeuw overleefd. Zij maakte op9 januari 1483 een testament waarin zij voor niet nader omschreven liefdadigedoelen het voor die tijd formidabele bedrag van 400 heren pondenreserveerde. Tot uitvoerders van haar laatste wil koos zij haar kinderenmr. Ludeken, die toen al domdeken in Utrecht was, mr. Tideman, Johan,Hendrik en Stijne. Zij moesten haar nalatenschap gelijk delen, doch detienden op Kamperveen moesten komen aan diegene van haar kinderen diedaar volgens het leenrecht mee moest worden beleend.Twee van haar kinderen voerden de titel ‘meester’; zij hadden rechtengestudeerd aan een universiteit in een verre stad. In de Noordelijke Nederlandenwas geen mogelijkheid om een hogere studie te volgen dan eenvooropleiding aan een Latijnse school. Drie van haar zonen werden achtereenvolgensin de Raad gekozen, zij waren dus burgemeesters van Kampen.Ook drie van haar kleinzonen werden in de Raad gekozen. Enkele anderen53

van haar nakomelingen hebben hoge kerkelijke posities verworven. Na dedatum waarop Stijne haar testament maakte, wordt haar naam nog eenkeer in de bronnen aangetroffen, namelijk in het testament van haar zoonTideman, gemaakt op 21 augustus 1483.De kinderen van het echtpaar Van den Vene-Witte waren, in de volgordezoals in Stijne’s testament genoemd:1 Mr. Ludeken van den Vene, geboren in 1439. Van zijn jeugd en waar hijzijn vooropleiding heeft genoten, is niets bekend. Voor zijn universitairestudie trok hij naar Parijs, waar hij aan de universiteit in 1457 de graad vanbaccalaureus behaalde en in 1458 die van licentiaat in de rechten. Op 6 mei1459, dus op 20-jarige leeftijd, werd hij gekozen tot procurator van de natioanglicana. 6 Hoewel hij in latere bronnen wel wordt aangetroffen met detitel van doctor in de beide rechten, werd hij toch in de regel aangeduidmet de titel magister (meester, mr.). In een ongedateerd stuk uit de 15deeeuw, dat hij zelf schreef en eigenhandig ondertekende, noemt hij zich ookmagister. 7 De eerste keer dat zijn naam in Kamper bronnen wordt aangetroffenis in een stuk van 13 februari 1471, wanneer hij optreedt als getuigebij de stichting van een vicarie op het altaar van St. Olaf in de Sint-Nicolaaskerk.Hoewel hij in hetzelfde jaar werd aangesteld tot domdeken te Utrecht,wordt hij in het stuk niet aangeduid met een titel. 8Hij was een scherpzinnig rechtsgeleerde, die door bisschop David vanBourgondië (1455-1496 ) als zijn belangrijkste raadsman werd beschouwd.Door toedoen van de bisschop werd Ludeken op 11 juli 1471 door de kanunnikenvan het Domkapittel aangenomen als hun deken. Jan Proeys, zijnvoorganger, was uit zijn functie ontzet.Advies over het huwelijk van melaatsen in het handschrift van de jurist mr. Ludeken van der Vene,15de eeuw (detail).Oud Archief Kampen, inv. nr. 10, fol XXXIIII (Gemeentearchief Kampen)54

In de bisschopsstad Utrecht waren vijf kapittels, namelijk die van de Dom,welke het belangrijkst was, Sint-Salvator, meestal Oudmunster genoemd,Sint-Marie, Sint-Jan en Sint-Pieter. Oorspronkelijk werden de kapittels methun kerken, scholen en wat er nog meer toe behoorde bestuurd door deproosten, maar omdat deze in hun kwaliteit van aartsdiaken betrokkenraakten bij het bestuur van het bisdom en vaak langdurig afwezig waren,werd het dagelijks bestuur van de kapittels op de schouders van de dekensgelegd.Elk kapittel had zijn eigen inkomsten, die hoofdzakelijk bestonden uit deopbrengst van landerijen en ander goed, die vanaf de stichting van dekapittels daaraan waren geschonken.De proost verdeelde oorspronkelijk deze inkomsten onder de kanunniken,maar later nam de deken de verdeling over. De proost hield een eigen inkomenuit aan hem toegewezen goederen, de zogenaamde proosdijgoederen.Ook de dekens, scholasters (toezichthouders op de kapittelscholen) en thesauriers(beheerders van de kerkschatten) hadden inkomsten uit eigen goederen.De rest, een aanzienlijk kapitaal, werd als zogenaamde prebendenonder de kanunniken verdeeld, doch niet onder alle kanunniken, maaralleen aan een voor elk kapittel vastgesteld aantal. Het op vastgestelde tijdengemeenschappelijk zingen van gebeden in de kapittelkerk was in feite hetenige wat de kanunniken voor hun inkomsten behoefden te doen. Zijgedroegen zich verder als leken en leidden over het algemeen een goedleven. Zij woonden in eigen huizen in de immuniteit, zoals het afgepaaldeterrein van het kapittel werd genoemd, hadden dienstknechten en dienstmeidenen verzamelden boeken en kunstvoorwerpen. Zij behoefden nietriddermatig (van adel) te zijn, maar wel van vrije en wettige geboorte, dusniet horig, keurmedig of wastinsig 9 en vrij van lichamelijke gebreken, hoeweldat laatste kon worden gecompenseerd door een academische titel.Kennis van het Latijn was noodzakelijk.Als een door het kapittel aangenomen kanunnik er de leeftijd voor had,moest hij zich laten wijden tot subdiaken, diaken of priester. Trouwenmocht hij daarom uiteraard niet, maar velen hadden concubines, bij welkezij kinderen verwekten. Daarover werd niet geheimzinnig gedaan: veelkanunniken bedeelden in hun testament hun natuurlijke kinderen metaanzienlijke bedragen of met goederen. Het was niet toegestaan om in eenkapittel meerdere prebenden in bezit te hebben, maar een kanunnik konwel tegelijkertijd in meerdere kapittels tot een prebende gerechtigd zijn.Ludeken van den Vene was behalve deken van het Domkapittel ook nog een55

Namen van de domdekens met het jaar van hun aanstelling en hun familiewapens. Het vierde wapenvan boven in de linker rij is dat van Ludeken van den Vene, die in 1471 deken werd. Het vierde wapenvan onderen is dat van de ook uit Kampen afkomstige Johan van der Vecht, die deken werd in 1560.(Uit het handschrift: Monumenta van Arnout van Buchel. Utrechtse Archieven).tot een prebende gerechtigde kanunnik van het kapittel van Oudmunster,waartoe hij in 1491, ook weer onder druk van de bisschop, was toegelaten.Ook bij andere kapittels schijnt hij tot prebenden gerechtigd te zijn geweest.Verder zal hij als raadsman van de bisschop, die voor de kerkvorst veel oppad moest om vergaderingen in Sticht en Oversticht bij te wonen, ookinkomsten hebben ontvangen. Hij was daardoor een rijk man geworden.Zijn aanstelling tot domdeken was gegaan ten koste van zijn voorgangerJohan Proeys. Deze heer was het met zijn afzetting niet eens en behield zijnaanspraak op zijn vroegere positie. Hij heeft Ludeken daarmee achtervolgdtot 1475, in welk jaar hij door Ludeken werd afgekocht met een jaargeldvan 300 goudguldens. In de daarvan op 29 juli 1475 opgemaakte akte staatdat de stad Kampen voor deze jaarlijkse uitkering garant zou staan. 10De politieke invloed van de domdeken, die tijdens vergaderingen van deStaten van Utrecht optrad als voorzitter, was groot. De bisschop benoemdehem in 1474 tot president van het met machtiging van de keizer opgerich-56

te gerechtshof, dat De Schijve werd genoemd, naar de vorm van de tafelwaaraan het zitting hield. Omdat de Staten van Utrecht dit hof in strijdmet het Utrechtse landrecht bevonden, werd het in 1477 weer opgeheven.In 1484 ging Ludeken met de heer van IJsselstein en de deken van Sint-Jannamens keizer Maximiliaan en bisschop David op reis om bepaalde zakente regelen. Als gezant van de bisschop ging hij in 1490 op een missie naarde hertog van Saksen.Tientallen keren wordt zijn naam genoemd in de notulen van vergaderingendie de bisschop met zijn Overijsselse edelen, steden en andere landsliedenhield, zoals de klaringen op de Spoolderberg en de bijeenkomsten inVollenhove. Soms werd hij er op uit gestuurd om als moetsoensman(bemiddelaar) geschillen te helpen oplossen.Als domdeken leidde hij in 1496 de verkiezing van Frederik van Baden totbisschop van Utrecht. In 1499 werd hij door deze bisschop, toen die enigetijd afwezig was, aangesteld als een van de vier stadhouders van het bisdom.In de strijd tussen Philips de Schone en hertog Karel van Gelre heeft Ludekeneen bemiddelende rol gespeeld. Bij het sluiten van een verdrag tussen beidevorsten werden Johan van Montfoort en Ludeken van den Vene als conservatores(bewaarders) daarvan aangewezen. In april 1506 wilden zij nietoptreden als conservatores maar als bemiddelaars. Zij ontwierpen een verdragdat de goedkeuring van Philips kon wegdragen, zoals uit een brief vandiens raadsman van 22 april 1506 blijkt. Hertog Karel ging met het voorgesteldeechter niet akkoord en hervatte zijn strijd met de Habsburgers.Voor zijn vaderstad Kampen ging Ludeken in 1478, samen met stadssecretarisJacobus Byndop, naar Frankrijk om bij de koning, het parlement teParijs of bij een rechtbank te bewerkstelligen dat twee schepen van Kamperburgers, die naar Dieppe waren opgebracht, zouden worden teruggegevenaan de eigenaren en dat de bemanning zou worden vrijgelaten. KoningLodewijk gaf het Kamper gezelschap een vrijgeleide om met acht personenen acht paarden door zijn land te reizen en hij gebood zijn ambtenaren omhen te helpen bij het volbrengen van hun missie. 11In Kampen bezat Ludeken een huis in de Oudestraat aan de westzijde,staande naast het huis de Eenhoorn. In 1510 worden zijn erfgenamengenoemd als eigenaren van dit huis. 12 In het jaar voor zijn dood kocht hijnog een jaarlijkse rente van drie oude schilden, waarbij voor de betalingeen huis in de Nieuwstraat tot onderpand stond. 13 Een deel van zijn bezitheeft hij nagelaten aan instellingen in Kampen. De inkomsten van 15 goudguldensper jaar uit een obligatie ten laste van de stad Kampen, die hij57

kocht in 1498, moesten worden verdeeld tussen de Uiterwijksvergadering,de Sint-Nicolaaskerk en het Sint-Geertruidengasthuis. 14Moeilijkheden had Ludeken af en toe ook. Hij werd beschuldigd van corruptieen nepotisme. Het eerste ontkende hij met kracht, maar aangaande hetlaatste is bekend dat hij zijn neef Jan van Uterwijck een plaats als kanunnikin het Domkapittel bezorgde. Vreemd is dat echter ook weer niet, wantUtrechtse prelaten mochten bij vastgelegde toerbeurten benoemingen doen.In 1496, na de dood van zijn meester en beschermheer bisschop David,kreeg hij het aan de stok met de Utrechtse burgemeester Evert Zoudenbalch,wiens familie het recht was ontnomen om een heerlijkheid van hetDomkapittel in pacht te houden. Evert zei dat hij Ludeken wel eens eenkopje kleiner zou maken. Bij partijtwisten in de stad werd het voor een aantalgeestelijken, waarbij ook Ludeken, zo onveilig dat zij de stad Utrechtmoesten verlaten. Ludeken is zelfs door het kapittel afgezet, maar hij werdlater weer in zijn waardigheid hersteld. Het schijnt dat men Ludeken er vanheeft verdacht dat hij een Occamist 15 was, maar dat was niet te bewijzen.Hij was meer politicus en diplomaat dan geestelijke. Tot welke staat hij zichheeft laten wijden, is niet bekend. Hij was door zijn hoge positie in staat omWessel Gansfort, mocht die worden beschuldigd van ketterij, van advies tedienen. Deze Gansfort, een befaamd theoloog en medicus, schrijver vantheologische en filosofische boeken, had Ludeken ontmoet in zijn Parijsejaren. 16Domdeken Ludeken van den Vene stierf op 16 december 1508 in Utrecht.Hij werd op 25 januari 1509 opgevolgd door Jacob van Appeltern. Uit eenoude aantekening blijkt dat het deksel van de sarcofaag waarin Ludekenwerd begraven zo groot was dat een stuk uit een muur moest worden weggebrokenom die te kunnen vervoeren.In zijn boedel bevond zich veel zilverwerk, zoals bierpullen, een blaker, eenwijwatervat, zilveren roemers, zoutvaten, waterpotten en twee zilverenschalen die elk ruim 27 ons wogen. Op een veiling die van zijn bezittingenwerd gehouden bracht dit zilverwerk 1588 goudguldens op. Aan contantgeld had hij 1534 goudguldens in huis. Hij had twee paarden die respectievelijk264 en 59 goudguldens waard waren, zijn huis was 800 goudguldenswaard en zijn huis binnen de immuniteit van het kapittel bracht 817gouden schilden op. 17 In zijn slaapkamer had Ludolf een van de meestmonumentale boeken die ooit waren gemaakt, namelijk het Speculum vanVincent van Beauvais. 18De oudheidminnaar en genealoog Aernout van Buchel beschrijft in zijn58

Door Arnout van Buchel gemaakte afbeelding van een raam in de kapel waarin domdeken Ludekenvan den Vene werd begraven. De vier wapens zijn van links naar rechts: Van den Vene, onbekend, Vanden Sonnenberg, Voorne.(Uit het handschrift: Monumenta van Arnout van Buchel. Utrechtse Archieven).Monumenta de gebrandschilderde ramen met familiewapens en anderevoorstellingen in de kapel waarin Ludeken werd begraven. Ook heeft hijaangetekend wanneer hij tot deken werd aangenomen. Verder noemt hijhet dodenboek van het vrouwenklooster te De Bilt, waarin staat dat menieder jaar op de sterfdag van deken Ludeken van de Vene, doctor in de beiderechten, voor diens zieleheil een gedachtenisdienst moest houden. 19 Uit hetbovenstaande blijkt dat Ludeken, die nu in zijn vaderstad Kampen geheel isvergeten, in zijn tijd een bekend en invloedrijk man geweest is.2 Mr. Tideman van den Vene, volgt IIa.3 Johan van den Vene, volgt IIb.4 Hendrik van den Vene, volgt IIc.5 Christina of Stijne van den Vene. Zij trouwde met Herman van Uterwijck,zoon van Herman van Uterwijck en Beerte van Rees. Als weduwe komt zijvoor in 1489 en 1492. 2059

Herman van Uterwijck maakte op 10 juli 1483 een testament waarin hij nazijn dood zijn vrouw Stijne van den Vene, zolang zij niet hertrouwt, al zijnbezittingen in de jurisdictie van Kampen in vruchtgebruik geeft. Hij geefthaar verder nog een tiende deel van zijn bezit buiten Kampen. Aan zijnnatuurlijke zoon Herman geeft hij 100 goudguldens en aan zijn natuurlijkedochter Beerte 75 heren ponden. Als zij sterven zonder kinderen na te latendan moet dat wat zij van hem gekregen hebben terugkeren naar zijn erfgenamen,behalve wanneer zij geestelijke worden, want dan mag het geldin een orde of klooster blijven. Tot executeurs van zijn testament kiest hijHerman van Uterwijck Roderikszoon, Roderik Putte, mr. Tideman van denVene en Johan van den Vene, die hij tevens benoemt tot mombers over zijnwettige en zijn natuurlijke kinderen. 21 Een van zijn wettige kinderen wasmr. Johan van Uterwijck, vice-domdeken te Utrecht, die op 18 oktober 1540een huis in Kampen verkocht aan Hendrik van Erp en joffer Hendrika [vanden Vene]. Als zijn momber trad toen zijn neef burgemeester Timan vanden Vene op. Het verkochte huis behoorde mede toe aan mr. Johans zusterjoffer Beerte van Uterwijck. 22 De erfgenamen van wijlen mr. Johan vanUterwijck verkochten op 15 september 1545 aan het Soete Naeme Jesushuisin Kampen een jaarlijkse rente, gaande uit onroerend goed van burgemeesterTiman van den Vene en Hendrik van Erp. 23IIa Mr. Tideman van den Vene. Hij wordt in zijn moeders testament alstweede genoemd, maar hij zou wel eens de oudste zoon geweest kunnenzijn, want hij werd op 30 mei 1460, na de dood van zijn vader, beleend meteen gedeelte van de Noorder- en andere tienden op Kamperveen.Op 16 november 1462 werd hij door de proosdij van Sint-Lebuinus teDeventer beleend met de helft van het goed Besemenge in de buurtschapZuthem in het schoutambt Zwollerkerspel. Hij toonde aan de proosdij verschillendeakten waaruit zijn rechten op het goed bleken. 24 De andere helftvan dit goed, dat ook wel Basemenge of Boesemenge werd genoemd, wasleengoed van de Kamper familie Van Wilsem. 25 Uit deze familie stamdeTidemans vrouw Femme van Wilsem, van wie het aan Tideman opgedragendeel van het leengoed ongetwijfeld afkomstig was.Omstreeks 1465 werd hij in de Raad van Kampen gekozen, waarin hij totzijn dood zitting hield. In de bronnen is hij alleen van Tideman of Tijmanvan de Vene uit het geslacht van Johan van den Vene Timanszoon te onderscheidenals hij met verwanten voorkomt of als de titel ‘mr.’ aan zijn naamvooraf gaat. Zo wordt hij met zijn titel genoemd in een akte van 30 april60

1467 waarin hij optreedt als momber (voogd) van Claas van Wilsem. DezeClaas verkoopt aan mr. Tideman, die hij zijn zwager noemt, op 22 november1471 de helft van een maat land nabij de Koeburcht, waarvan Tidemande andere helft al in bezit had, en een vierde deel van een maat land gelegentussen de Koeburcht en de Zwartendijk. Van dit laatstgenoemd stukland had Tideman al een vierde deel in bezit. In hetzelfde jaar verkochtClaas van Wilsem hem nog een klein aandeel van het huis De Rode Leeuwin de Oudestraat. Het betrof de helft van een vierde part van 1/16de deelvan dit huis. Tideman bezat al een deel van het huis dit even groot was alshet deel dat hij van zijn zwager kocht, zodat nu hij eigenaar was van 1/64stedeel.Van Arent van Arler kocht hij op 5 mei 1473 een huis in de Nieuwstraat opde hoek van de Morrensteeg, dat belend werd door het huis van zijn moeder,die in de akte Stijne van den Vene wordt genoemd. Van de stad Kampenhad hij in 1468 een huis in de Hofstraat en een huis in Brunnepe gekocht.Mannen met de naam Tideman (Tijman, Timan) van den Vene komen in deperiode van 1456 tot 1483 dikwijls in de bronnen voor, maar zekerheid overwelke Tideman bedoeld wordt, is er niet 26 .Mr. Tideman is overleden in 1483. Op 21 augustus van dat jaar maakte hijeen testament, waarin hij zijn natuurlijke dochter Grete bedenkt met 150goudguldens en zijn wettige kinderen, waarvan er slechts één met namewordt vermeld, benoemt tot zijn erfgenamen. Hij geeft aan de Sint-Nicolaaskerk,het Heilige-Geestgasthuis, het Sint-Geertruidengasthuis en de minderbroederslegaten. De minderbroeders moeten hun legaat besteden aan deherbouw van hun kerk. Aan de Heilig-Sacramentsmemorie schenkt hij 40heren ponden, die moeten worden belegd tegen 2 heren ponden per jaar.Voor deze 2 heren ponden moet de priester van die memorie ieder jaar opzijn sterfdag een mis opdragen en voor zijn zieleheil bidden en moetenkaarsen en brood voor de armen worden gekocht.Zijn vrouw Femme mag na zijn dood met hun dochter Catharina in het huisblijven wonen zolang zij niet hertrouwt. Tot executeurs van zijn testamentbenoemt hij zijn broeders mr. Ludeken de domdeken, Johan en Hendrik,zijn vrouw Femme en zijn moeder Stijne. 27Echtgenote Femme was waarschijnlijk in 1483 nog niet erg oud, want inzijn testament heeft mr. Tideman het over de mogelijkheid dat er nog kinderenkunnen worden geboren, die ook zijn erfgenamen zullen zijn. Zijnwettige kinderen waren, zoals blijkt uit andere bronnen, de volgenden:61

1 Catharina van den Vene. Zij werd op 23 juli 1484, na de dood van haarvader, beleend met diens tienden op Kamperveen. Haar oom Johan van denVene deed voor haar de leenhulde. Na het overlijden van deze oom werdeen andere oom, namelijk Hendrik van den Vene in diens plaats tot huldergekozen. Deze deed de leenhulde voor zijn nicht op 27 juni 1494. Aan oomHendrik verkocht Catharina haar leengoed, zodat deze er op 16 mei 1498mee kon worden beleend. 282 Timanna van den Vene. Zij werd op 17 september 1484, onder hulderschapvan Johan van den Vene, beleend met wijlen haar vaders leengoedBesemenge in Zuthem. Na Johans dood deed diens broer Hendrik van deVene op 27 juni 1494 de leenhulde. In 1497 werd Hendrik zelf beleend metdit goed, dat hij van zijn nicht Timanna had gekocht. 29Van zowel Catharina als Timanna van de Vene is na 1498 geen spoor meerin de bronnen te ontdekken. Beiden kozen hun oom Johan om voor hen alshulder op te treden toen zijn met goederen werden beleend en beiden verkochtendeze goederen aan hun oom Hendrik. Opmerkelijk is dat oomJohan op dezelfde dag voor zijn nichten, die met geheel verschillende goederenbeleend waren, de hulde deed.IIb Johan van den Vene. Hij bekleedde diverse stedelijke ambten. Zo was hijin 1467 kerkmeester van het Sint-Geertruidengasthuis, in 1472 memoriemeestervan de Heilig-Kruismemorie, 1479-1480 kerkmeester van de Sint-Nicolaaskerk en 1488-1489 waardijn. In 1469 en in de periode 1475-1483 washij lid van de Gezworen Gemeente en hij werd als opvolger van zijn in 1483overleden broeder Tideman in 1484 in de Raad van Kampen gekozen, waarinhij tot zijn dood zitting hield.Hij is twee keer gehuwd. Zijn eerste vrouw was Femme van der Linde, dieop 4 september 1479 een testament maakt waarin zij het huis waarin zijwonen en al het daarin aanwezige huisraad aan haar man nalaat. Ook geeftzij hem, te bekostigen uit haar nalatenschap, een jaargeld van 50 herenponden, nog een jaarlijkse rente van 5 heren ponden en al het contantegeld. Na zijn dood moet al het van haar geërfde geld en goed besteedworden aan liefdadigheid. Tot zaligheid van haar ziel geeft zij het tiendedeel van dat wat zij aan bezittingen heeft in de jurisdictie van Kampen aaneen aantal met namen genoemde geestelijke instellingen en aan het stichtenvan een vergadering [de latere Vene-Lindevergadering] welke moet komen ineen huis, gelegen achter haar op de Burgwal staand huis, dat moet worden62

gereed gemaakt om te kunnen worden bewoond door vier arme mensen.Voor het onderhoud van deze armen reserveert zij 10 heren ponden per jaar.Aan haar broer mr. Johan van der Linde vermaakt zij een jaargeld van 30heren ponden en een huis op de Burgwal dat wordt bewoond door Lijsbethvan Benthem. Ook haar broeders erfdeel moet, als hij geen wettige kinderenzal nalaten, na zijn dood worden besteed aan liefdadigheid.Femme moet erg rijk zijn geweest. Als we de aan de met namen genoemdeinstellingen (kerken, kloosters, gasthuizen) gegeven legaten optellen, komenwe aan een bedrag van 270 heren ponden. De hoofdsommen van de aanhaar man en haar broer gegeven jaargelden kunnen we stellen op meer dan3500 heren ponden, terwijl haar bezit aan huizen minsten een waarde hadvan 1000 heren ponden. Ook bezat zij landerijen en ontving zij jaarlijksinkomsten uit onroerend goed.Tot executeurs van haar testament koos Femme haar zwager mr. Tidemanvan den Vene, haar man Johan van den Vene, Johan Coepsz en Bathe vander Hoeve. 30Gevelsteen van de voormalige Vene-Lindevergadering, gesticht door Femme van der Linde, vrouw vanJohan van den Venen. (Collectie Stedelijk Museum Kampen)Femme van der Linde was niet alleen de stichteres van een vergadering,maar ook van twee fundaties. Een fundatie was een door een priester te verrichtendienst op een door de stichter aangewezen altaar, op vastgesteldedagen. Voor het verrichten van deze dienst, het opdragen van een mis,kreeg de priester geld uit het fundatiefonds. De eerste was een fundatie op63

het Sint-Agathenaltaar in de Sint-Nicolaaskerk, waarvan de familie Van denVene het recht had om de priester te benoemen, het collatierecht. Detweede fundatie was gevestigd op het altaar van de Eerste Misse in de Sint-Nicolaaskerk en gewijd aan Sint-Jan-Evangelist en Sint-Laurentius. 31Na Femme’s dood is Johan van den Vene hertrouwd met Beerte vanUterwijck, die een zuster was van Wolter van Uterwijck (lid van de Raad vanKampen 1505-1519), welke in 1507 voor haar optrad als momber. Beerte enWolter van Uterwijck waren kinderen van mr. Hendrik van Uterwijck, dievan 1451 tot zijn dood in 1482 lid was van de Raad van Kampen, en vanGeertruid, die een dochter was van Wolter Stelling.Johan van den Vene werd in de jaren 1484-1493 enkele keren opgeroepenom in zijn kwaliteit van leenman op te treden als getuige bij beleningen. 32In 1477 kocht hij een jaarlijkse rente van 5 heren pond, gaande uit een huisin de Hofstraat en in 1478 kocht hij een huis in de Nieuwstraat in deHagen. 33 Verder wordt hij nog genoemd als koper van een huis in Brunnepeen belender van een huis op de Burgwal. 34 Samen met anderen was hijexecuteur van het testament van wijlen de priester mr. Marten Willems. 35Johan van den Vene is overleden in 1493.Beerte van Uterwijck, Johans tweede vrouw, heeft hem minstens 25 jaaroverleefd. Op 7 augustus 1507 verkocht zij een huis en een hof Boven dePoort [de omgeving van de Graafschap], waarbij ook haar zoon Johan enhaar broer Wolter betrokken waren. Joffer Beerte wordt genoemd in transportaktenvan 1507 en 1512. 36 Ten overstaan van de richter van Hollanderbroek[Oldebroek], schonk joffer Beerte op 21 april 1518 aan de armenmeestersvan Kampen een jaarlijkse rente van 13 mudden rogge. Deze rentehad haar vader in 1457 gekocht van Hendrik de Vos van Steenwijk. 37De kinderen van Johan van den Vene en Beerte van Uterwijck waren:1 Johan Johansz van den Vene, ook ter onderscheiding van zijn neef JohanHendriksz van de Vene dikwijls Johan van den Vene de jonge genoemd. Hijis geboren omstreeks 1482.In 1507 trad hij op als momber van zijn moeder, zodat hij toen meerderjarigmoet zijn geweest. In 1514 werd hij gekozen in de Gezworen Gemeenteen in 1516 in de Raad. Ook hij werd tijdens de omwenteling van 1519, evenalszijn bovengenoemde neef, uit de Raad gezet.Deze omwenteling was het gevolg van misstanden die in de loop van de tijdwaren ontstaan als gevolg van nepotisme en corruptie waar leden van deRaad zich aan hadden schuldig gemaakt. Het ging over verkeerd gebruik64

van de inkomsten uit de bieraccijns, het aanstellen van verwanten in stedelijkebetrekkingen, het niet afrekenen van wijngelden en over dijkzaken.Het raadslid Johan van den Vene de jonge werd er van verdacht dat hij hetmaken van een stuk van de IJsseldijk buiten de Venepoort, waarvan hij deonderhoudsplicht had, de stad in de schoenen had geschoven. In het voorjaarvan 1518 werd er een commissie benoemd om de dijkzaken te onderzoeken,maar omdat sommige leden partijdig zouden zijn (bedoeld werdenGeert van Ingen en Geert Borchartsz), werd er op 24 juli 1518 een nieuwecommissie benoemt. Deze wees de te maken dijkvakken en de onderhoudsplichtigenaan volgens de bestaande dijkboeken. Maar deze kwamenniet overeen met de opmetingen die pas gedaan waren. Er werden daarnaenkele keren nieuwe opmetingen gedaan, maar men kon gerekend metSallandse roeden van 18 voeten niet tot het juiste aantal roeden komen.Daarom werd besloten om de lengte van de voet zo groot of zo klein temaken dat men op het juiste aantal roeden zou uitkomen. Ook dat brachtgeen uitkomst. Er werd een jaar lang vergaderd en gemeten. Op de vastgestelderaadsvergadering van 13 augustus 1519 kwam Johan van den Vene dejonge niet opdagen. Leden van de Gezworen Gemeente wilden daarom datde Raad hem niet eerder weer in zijn vergadering zou toelaten dan nadathij daartoe uitdrukkelijk werd verzocht. Johan werd er van verdacht dat hijoude documenten van Roderik van Uterwijck en diens dijkregister hadlaten verdwijnen. Er werd na enig geharrewar tussen Raad en GezworenGemeente besloten om Johan van den Vene aan te zeggen dat hij op straffevan een boete van 100 gouden schilden op de eerstkomende dinsdag in devergadering moest verschijnen met medeneming van zijn documentenwaaruit zijn betrekking tot de dijk moest blijken. Op die dag kwam Johanin de vergadering waar hij zijn documenten toonde aan de leden van deGezworen Gemeente en tevens excuses maakte voor het feit dat hij op devorige vergadering niet was verschenen. Op 20 augustus 1519 werd eropnieuw gemeten. Na de meting verklaarden de aanwezige dijkplichtigendat zij akkoord gingen, maar voor het stuk dijk van 23 1 /2 roeden dat oorspronkelijkuit de familie van Uterwijck kwam en dat nu door Johan vanden Vene moest worden gemaakt was niemand komen opdagen.Op 3 september 1519 wordt joffer Beerte van Uterwijck, Johan van denVene’s moeder, onder ede gevraagd naar wat zij weet over het dijkvak datwijlen Herman van Uterwijck eerst en daarna wijlen haar man Johan vanden Vene moesten onderhouden. Zij verklaart dat toen zij en haar man hetbij de dijk behorende land in eigendom kregen, zij de dijk onderhielden65

naar aanwijzingen van andere dijkplichtigen, maar hoever hun dijkvakzich uitstrekte kan zij niet zeggen. Documenten over het land en de dijkheeft zij aan haar zoon Johan Johansz van den Vene gegeven. Zij weet dater een akte ten name van Gosen Hirt bij was en een akte ten name vanHarke Jansz [Naar hem is het Harkenhoofd genoemd]. Verder waren er nogdrie of vier brieven over tinsen die uit dat land gevestigd waren. HermanRode getuigt op dezelfde dag onder ede dat hij al 24 jaar een dijkvak onderhoudt.Hij had dikwijls met wijlen Herman van Uterwijck over dijkzakengesproken en hij weet dat diens vak begon bij de grote steen en eindigde bijde steeg voorbij het laatste hoofd.Na nog een aantal vergaderingen en het opstellen van diverse verklaringenwerd uiteindelijk besloten om de ‘zeven’ op de dijk te laten komen. Datbetekende dat zeven onderhoudsplichtigen waarvan de dijkvakken nabijhet omstreden vak lagen, moesten vaststellen van wie het was en zijmoesten als er geen onderhoudsplichtige te vinden was, het bij de dijkbehorende land aan iemand toewijzen. Uit een aantekening van 4 januari1520 blijkt dat het land en dijk toen op naam van de stad Kampen warengezet. 38Johan Johansz de jonge had van zijn vader een oude rente geërfd gaande uiteen huis in de Hofstraat. Zijn vader had die rente in 1477 van iemand overgenomen.In 1514 verkocht Johan deze rente aan Weime van der Straten.Om aan geld te komen zette hij in 1519 zijn vierde part van het huis DeSilveren Helm in de Oudestraat tot onderpand aan Jutte Hendriks, toendeze hem geld leende. 39 Alleen of met zijn zuster Anna van den Vene wordthij nog genoemd in een aantal overdrachten, soms als verkoper, maar ookwel als belender van onroerend goed. 40Nadat hij uit de Raad van Kampen werd verwijderd, werd hij door hetUtrechtse domkapittel tot kanunik gekozen. In Kamper bronnen uit 1538en 1539 wordt hij domheer genoemd en wordt hij met een momber geassisteerdbij rechtshandelingen. Heer Johan van den Vene, zijn zuster Annavan den Vene gehuwd met Gijsbert van Dort, verder Wolter van Uterwijcken Timan van den Vene (neef van Johan en Anna), verschenen op 15 september1545 voor de Kamper schepenbank om als erfgenamen van wijlenmr. Johan van Uterwijck onroerend goed te verkopen. 41Johan had waarschijnlijk een natuurlijke dochter, want in een transportaktevan 1 februari 1547 wordt de dochter van heer Johan van den Venegenoemd als belendster van een stuk land buiten de Broederpoort, de touwbaangenoemd. 42 Johan is gestorven op 24 juli 1553. 4366

2 Anna van den Vene. Als joffer Anna van den Vene, dus waarschijnlijk nogongehuwd, verkocht zij samen met haar broer Johan op 18 mei 1514 eenhuis. 44 In akten uit 1543, 1545 en 1546 wordt zij genoemd als vrouw vanGijsbert van Dorth. 45 Deze was een zoon van Derk van Dorth (overleden in1501), die eigenaar was van de havezate Blankena. Vanaf 1531 werd Gijsbertals riddermatige wegens Blankena verschreven voor de Overijsselse landdag;voor het laatst compareerde hij daar in 1546. 46 Anna van den Vene isoverleden in 1588 en begraven in Deventer. 47Schepenzegel van Johan van den Vene, 1491 Schepenzegel van Tideman van den Vene, 1471IIc Hendrik van den Vene. Zijn naam komt voor het eerst voor in een stukvan 11 november 1469 waarin hij met zijn broer Tideman wordt genoemdals momber van Stijne, de weduwe van Hendrik Foppen. 48 Voor Femme vanHoltsende deed hij in 1484 leenhulde toen zij na de dood van haar vaderErnst van Holtsende werd beleend met land in Mastenbroek. 49Hij was van 1487 tot aanvang 1495 lid van de Gezworen Gemeente, waarnahij in de Raad werd gekozen. Van dat hoogste bestuursorgaan van de stadKampen bleef hij lid tot 1504, het jaar van zijn dood. Tevoren had hij ookfuncties bekleed. Zo was hij vanaf 1476 met onderbrekingen kerkmeestervan de Sint-Nicolaaskerk en vanaf 1480, ook weer met onderbrekingenwaardijn van de munt. 50Na de dood van zijn broer Johan (overleden in 1493) werd hij in diens plaatshulder voor zijn nichten Catharina en Timanna, dochters van zijn ook overledenbroer mr. Tideman, toen deze beide vrouwen werden herbeleend methun leengoederen. Van nicht Timanna kocht hij in 1497 haar leengoed inZuthem en van nicht Catharina kocht hij in 1498 haar tienden op Kamper-67

veen, waarmee hij op 16 mei van dat jaar beleend werd. Hij bezat naast ditleengoed ook land in Dronthen, huizen in Kampen in de Oudestraat, in deHofstraat en op de Burgwal. 51 Verder was hij eigenaar van het grootste deelvan het erf Keulvoet in de Onderdijkse polder. 52Met anderen wordt Hendrik van den Vene in een document uit 1494genoemd als executeur van het testament van Lijsbet, de weduwe van JohanLijnslager, en in een stuk uit 1504 tot executeur van het testament van AveSijbrants. 53De naam van zijn vrouw was Margaretha, die meestal Griete werd genoemd.Waarschijnlijk stamde zij uit het geslacht Witte. 54 Zij komt na de dood vanhaar man, die in 1504 is overleden, nog tot het jaar 1522 een aantal keren inde bronnen voor. 55Hendrik van den Vene en Griete hadden de volgende kinderen:1 Claas van den Vene. Hij was in de jaren 1522-1524 kerkmeester van deSint-Nicolaaskerk. In 1525 trad hij als novice in het Minderbroedersklooster(Franciscanerklooster) in Kampen in. In hetzelfde jaar deed hij professie. Bijzijn intrede werd een akte van scheiding en verdeling opgemaakt tussenhem en zijn broers en zuster, waarin zij het van hun ouders en van hunoom de domdeken verkregen goed verdelen. Aan Claas werden toegewezende helft van het erf de Halve Oert in Zallikermarke, waarvan zijn neef Johanvan den Vene de andere helft toebehoorde, een erf op Kamperveen, het vierdedeel van het huis Den Silveren Helm in Kampen, een jaarlijkse rente van4 heren ponden uit Dirck Monnickens huis in Brunnepe, een jaarlijkserente van 13 oude vlaamse groten uit wijlen Lamme van Lovens hof inBrunnepe, de verbeterschap van een jaarlijkse rente van 12 heren pondenuit Albert Scroers huis, een jaarlijkse rente van een half vat boter ten lastevan het klooster Clarencamp, de helft van een jaarlijkse rente van een vatboter uit goederen aan de Kuinredijk, waarvan zijn broeder Johan de anderehelft in bezit had, een jaarlijkse rente van 3 koppen boter uit goed te Barspijk,een jaarlijkse rente van een oud gouden schild uit Tybbenerf bij Westenholte,de helft van een obligatie ten laste van de stad Kampen en de helft van eenvierde deel van een obligatie van 15 goudguldens en 2 hoornsguldens.Broeder Claas was hiermee volledig afgescheiden van zijn broeders enzuster, doch onder de voorwaarde dat deze zijn natuurlijke zoon Jacob eenlijfrente van 10 goudguldens per jaar zouden geven en bij zijn dood aan deexecuteurs van zijn testament een som van 50 goudguldens. De overeenkomstzou niet gelden als Claas geen professie deed. 5668

Claas heeft dus wel professie gedaan maar is kort daarop, namelijk vóór 29oktober 1525 overleden. De executeurs van zijn testament, te weten depriester Hendrik Buest en zijn broer en zuster Tijmen en Margaretha vanden Vene, dragen op die datum enige in de scheidingakte genoemde goederenover aan de procurators van de armen, te weten het halve erf in Zalk, het erfop Kamperveen en enkele boter- en andere renten. De procurators betaaldenvoor deze goederen een som van 200 goudguldens, terwijl joffer Margarethauit het erf op Kamperveen jaarlijks 10 goudguldens zou ontvangen. 57Bij zijn leven had broeder Claas aan de armen van Kampen al een rente vaneen halve ton boter geschonken. 58 Het vierde deel van het huis Den SilverenHelm had Claas belast met een jaarlijkse rente die in 1534 van eigenaarwisselde. 59 Van Jacob, de natuurlijke zoon van Claas van den Vene, is verderniets bekend.2 Johan Hendriksz van den Vene, volgt IIIa.3 Timan Hendriksz van den Vene, volgt IIIb.4 Margaretha Hendriks van den Vene. Zij is waarschijnlijk ongehuwdgebleven of pas op oudere leeftijd getrouwd. Op 20 december 1519 kocht zijmet haar broer Timan en met Dirk toe Boecop als mombers drie/vierde deelvan een jaarlijkse rente van 22 heren ponden, gaande uit een huis in deOudestraat aan de oostzijde, gelegen tussen de huizen van Marten Voorneen Gerrit van Kuijck. Jacob van Holtsende kocht op dezelfde dag een vierdedeel van deze rente. De kremer Peter Jansz en zijn vrouw Zwane waren dekopers. Joffer Margaretha van den Vene en Jacob van Holtsende haddengenoemd huis aan het kremersechtpaar verkocht. Dat kon de koopsom nietin eens voldoen en betaalde daarom tot het tijdstip dat het bedrag voldaanzou zijn ieder jaar een rente van 22 heren ponden. In feite was deze overeenkomsteen hypotheek.Op een openbare veiling kochten Johan en Timan van den Vene op 7 juli1525 voor hun zuster joffer Greete een huis in de Geerstraat, welk huis zijop 15 november 1525 overdroeg aan de armen van Kampen. Zij werd bijdeze overdracht geassisteerd door haar broer Timan en haar zwagerHendrik Hoff. 60 Met haar broers Johan en Timan als mombers verkocht zijop 8 november 1535 een huis in de Oudestraat aan de oostzijde. 61Hoe Hendrik Hoff als zwager van joffer Margaretha in de genealogie moetworden ingepast, is vooralsnog een raadsel.69

IIIa Johan Hendriksz van den Vene. Hij werd op 17 april 1505, na de doodvan zijn vader, beleend met diens leengoed in Zuthem en op 13 november1505 met diens tienden op Kamperveen. Op 1 augustus 1514 kreeg hij vande leenheer toestemming om zijn vrouw Lubbe het vruchtgebruik van 50heren ponden te schenken met het goed te Zuthem als onderpand.Op dezelfde dag deed Alijt, de weduwe van Gerrit ten Bussche de jonge, diewaarschijnlijk zijn schoonmoeder was, een leengoed in Mastenbroek aanhem over. Dit goed bestond uit de helft van 12 morgen land in hetOldeneler slag. 62 In 1518 heeft Johan zijn tienden op Kamperveen verkochtaan het Heilige-Geestgasthuis, waarvoor de kerkmeesters tot betaling vande koopsom op 28 april 1519 een lening aangingen. 63Johan werd in 1505 gekozen in de Gezworen Gemeente en in 1507 in de Raad.Daarin hield hij zitting tot 1519, het jaar waarin in Kampen een kleinerevolutie uitbrak, die voor een aantal raadsleden, waarbij ook Johan tot afzettingheeft geleid. 64Op 20 augustus 1510 was Johan momber van Adriana, de weduwe van ErnstWitte, en op 9 september van zijn moeder Griete; beide keren bij het opmakenvan een transportakte. In 1515 verkocht hij aan Weijme, de weduwevan Jacob van der Straten, de schenkster van het prachtige koorhek in deSint-Nicolaaskerk, een jaarlijkse rente van 5 goudguldens met als onderpandeen huis in de Nieuwstraat, waarnaast aan de noordzijde Johan zelfwoonde. Het verkopen van een rente was in feite het aangaan van eenlening. Bij een voor die tijd gebruikelijke rente van 5 procent, betekende ditdat Johan 100 goudguldens van Weijme leende.Johan komt nog in de bronnen voor op 8 november 1535, wanneer hij enzijn broer Timan optreden als momber voor hun zuster joffer Margarethavan den Vene, die op die datum een huis verkoopt. 65 Van zijn vader had hijeen deel van het erf Keulvoet geërfd, dat later in bezit komt van zijn dochter.Voor 19 augustus 1538 is hij overleden. Op die datum verkocht Catharina,wijlen Johan van den Vene’s dochter, met haar oom Timan als momber eenhuis. In de rekeningen van de Sint-Nicolaaskerk van 1537 staat dat eenJohan van den Vene in dat jaar is gestorven.Zijn vrouw was Lubbe ten Bussche. Zij was een zuster van joffer Gese tenBussche, de mater van het Buschklooster in Zwolle. 66De kinderen van Johan en Lubbe waren:1 Hendrika van den Vene. Zij trouwde omstreeks 1539 met Hendrik vanErp, die in dat jaar ook werd gekozen in de Schepenmemorie. Hij werd in70

1551 gekozen in de Gezworen Gemeente, maar werd daarin niet opgenomentoen men er achter kwam dat hij geen burger van Kampen was. Ingedrukte bronnen wordt hij heer van Veghel genoemd. Hij was een zoonvan Walraven van Erp tot Erp en Veghel en Maria van Bronckhorst. 67Hendrik en Hendrika kochten op 18 oktober 1540 van hun verwanten Johanvan Uterwijck en diens zuster Beerte een huis met hof in de Hofstraat op dehoek van de Morrensteeg dat aan de achterzijde grensde aan het huis datoorspronkelijk in bezit was van Johan van den Vene, maar dat in 1540 aanHendrika toebehoorde. Hun huis strekte zich nu uit langs de Morrensteegvan de Nieuwstraat tot de Hofstraat. 68 In 1541 verkochten zij een huis Bovende Poort [nu de Graafschap]. 69Hendrik van Erp is waarschijnlijk in 1559 overleden.Ook na de datum van haar mans overlijden wordt joffer Hendrika’s naamin een groot aantal bronnen aangetroffen. In 1566 bracht zij, met haar neefLudolf van den Vene als momber, haar besloten testament bij de schout vanIJsselmuiden. 70Met als onderpand haar huis in de Nieuwstraat dat doorliep tot de Hofstraat,op de hoek van de Morrensteeg, leende Hendrika in 1567 een somgeld waarvoor zij jaarlijks een rente moest geven van 12 goudguldens. 71Hendrika had van haar ouders land aan de Zwartendijk en de helft van heterf Keulvoet geërfd. 72Zij was in 1581 collatrix van de vicarie op het Sint-Agathenaltaar in de Sint-Nicolaaskerk, gesticht door Femme van der Linde, en zij was tevens voorstandstervan de Venevergadering achter de Sint-Nicolaaskerk, waarin vierarme vrouwen woonden. In 1598 waren haar schoonzoon Jorgen vanBucholtz en haar dochter Wilhelma van Erp de voorstanders. 73Met het leengoed in Zuthem waarmee zij na de dood van haar vader in1544 werd beleend, werd zij als weduwe van Hendrik van Erp in 1571 herbeleend.Na haar dood kwam dit leen in bezit van haar dochter Maria vanErp, in 1590 genoemd als weduwe van Hendrik van der Hoeve, die in hetaartsbisdom Keulen woonde. 74 Hendrika is na 13 april 1585 overleden. 752 Catharina van den Vene. Met haar oom Timan als momber verkocht zijop 19 augustus 1538 een jaarlijkse rente van 2 1 /2 heren ponden, gaande uiteen huis op de Oort. 76 Zij was getrouwd met Rutger van Haersolte, die vanzijn schoonzuster Hendrika van den Vene in 1575 een volmacht kreeg omop te treden inzake de nalatenschap van haar tante Gese van den Bussche,materse van het Buschklooster in Zwolle. 7771

IIIb Timan Hendriksz van den Vene. In 1516 werd hij aangenomen als lidvan het gezelschap dat in de 14de eeuw was opgericht onder de naam‘geleerde gesellen van den chore’, maar dat later bekend stond als de schepenmemorie.Dit is de eerste keer dat zijn naam in Kamper bronnen voorkomt.Hij werd in 1517 gekozen in de Gezworen Gemeente waarin hijslechts tot 1518 zitting hield. In het roerige jaar 1519 bekleedde hij geenstedelijke ambten. Ook het kerkmeesterschap van de Sint-Nicolaaskerk, dathij in 1518 aanvaarde, was hij in 1519 kwijt. In 1520 trad hij echter weer infunctie als kerkmeester, welk ambt hij maar twee jaar kon vervullen, wanthij werd in 1522 in de Raad van Kampen gekozen. Tot zijn dood in 1554bleef hij onafgebroken raadslid. Timans naam komt dikwijls in transportaktenvoor: als koper van een jaarrente uit goed te Brunnepe op 25augustus 1519, als verkoper van land bij de Broederweg op 31 augustus1519, als momber van zijn zuster Margaretha op 20 december 1519, alsmomber van joffer Beerte van Uterwijck op 15 februari 1520, opnieuw alsmomber van zijn zuster joffer Margaretha op 25 november 1525, als belendervan een huis in de Oudestraat nabij de O.L.Vr. kerk op 20 december 1535en als momber van zijn neef mr. Johan van Uterwijck, vice-domdeken teUtrecht, op 18 oktober 1540.Schepenzegel van Johan Hendrikszvan den Venen, 1519Schepenzegel van Timan van den Vene, 1526Op 21 maart 1541 dragen Timan en zijn vrouw joffer Mechtelt hun vierdedeel van het huis in de Oudestraat, genaamd Den Silveren Helm, over aanmr. Ernst Roelofsz Maler en diens vrouw Anna. Dit vierde deel was al achtjaar tevoren verkocht maar nog nooit gerechtelijk overgedragen. Anna had72

met wijlen haar eerste man Hendrik Blauwe in 1534 ook al aandelen van ditpand, afkomstig van wijlen broeder Claas van den Vene, in bezit gekregen.Als momber over de kinderen van wijlen Jan ten Water trad Timan op in1538, als momber van de priester Geert Kuinreturf in 1539, als momber vande priester Clemens van Hasselt ook in 1539, als momber van joffer AlijtHoff in 1543, als momber van joffer Kathrina van Wilsem ook in 1543, enals momber van zijn nicht Anna van den Vene eveneens in 1543.Van zijn neef Johan van den Vene Johansz, dom-kanunnik te Utrecht, kochtTiman in 1547 twee huizen nabij het Sint-Nicolaaskerkhof. 78 Voor zijn neefJohan van Uterwijck, vice-deken van het Domkapittel, trad hij in 1540 opals momber. 79Van de door Femme van der Linde gestichte Vene-Lindevergadering wordenJohan en zijn vrouw Mechtelt in 1545 genoemd als voorstanders. Op 18 juli1553 komt hij voor als momber van de priester Hendrik van Heerde, die danprocurator is van de Uterwijcksvergadering en op 2 november 1553 tenslottewordt hij nog genoemd als belender van een maat land tussen deBroederweg en Kalverhekkenweg gelegen.Burgemeester Timan van den Vene is gestorven op 6 juli 1554. Op 20augustus 1554 dragen zijn erfgenamen met de executeurs van zijn testament,te weten heer Gerard van den Vene, dom-kanunnik te Utrecht, jofferLijsbeth van den Vene (met haar man Bartolt Sloet), Ludolph van den Vene,joffer Lubbe van den Vene, Claas Witte en de priester Hendrik van Heerde,aan de wezen van Kampen een jaarlijkse rente van 13 oude vlaamse grotenover. De rente, die ging uit Lamme van Loenens hof in Brunnepe, wordt ookgenoemd in de akte van scheiding van 1525 tussen de minderbroeder Claasvan den Vene en zijn broers en zuster.Timan was gehuwd met Mechtelt Schimmelpenninck, dochter van GerritSchimmelpenninck en Elisabeth van Barmentlo. Het Nederland’s Adelsboeknoemt een ander als vrouw van Timan. 80Het echtpaar had de volgende kinderen:1 Gerard van den Vene. Hij wordt als eerste genoemd in de akte van 6 juli1554, waarin Timan van den Vene`s erfgenamen aan de wezen een schenkingdoen. Hij was toen kanunnik van het Domkapittel in Utrecht. Hij werdniet genoemd als een de erfgenamen van Hendrik van den Vene, die in 1558een geschil hadden met de stad Kampen. Een Gerardus de Veno Campensisis in 1586, dus na de reformatie, in armoede overleden. Gerrit van den Venedie in 1563 proost te Arnhem was, kan dezelfde zijn geweest. 8173

2 Elisabeth van den Vene. Zij was, zoals uit de eerder genoemd akte van1554 blijkt, gehuwd met Bartolt Sloet, zoon van Johan Sloet en Mechteltvan Apeldoorn. 82 Bartolt Sloet wordt genoemd als familielid wanneer in1558 een geschil tussen de stad Kampen en de erfgenamen van Hendrik vanden Vene wordt beslecht. Er was tussen partijen onenigheid ontstaan overland nabij het erf Keulvoet. Als erfgenamen worden genoemd joffer Henricavan den Vene, weduwe van Hendrik van Erp, Ludolf van den Vene en jofferLubbeken van den Vene. De twee laatsten waren broer en zuster van Elisabeth.Elisabeth, die in de akte niet genoemd wordt, was reeds overleden. Op 22 juli1559 werden haar broer Ludolf van den Vene en de Kamper schout ClaasWitte benoemd tot mombers van haar zoon Tijman Sloet. Broer Gerard, dedom-kanunnik was mogelijk, omdat hij geestelijke was, al eerder met zijnbroer en zusters van de nalatenschap van hun vader Timan afgescheiden. 83Bartolt Sloet is in 1558 hertrouwd met Armgard van Doetinchem, dochtervan Willem van Doetinchem en Catharina Ulger. 843 Ludolf van den Vene, volgt IVa.4 Lubbe van den Vene. Zij trouwde in 1559 (huwelijksvoorwaarden 12 maart)met Jacob van Goltstein, burgemeester van Zutphen, wildforster van Wilp enTwello, begraven in Zutphen 30 april 1569, weduwnaar van Hendrika vanRijt. Uit het huwelijk sproten de zonen Johan van Goltstein, geboren in 1560,en Jacob van Goltstein. Deze zonen hebben hun vierde part van het erfKeulvoet in 1585 belast met 25 goudguldens per jaar.IVa Ludolf van den Vene. Hij wordt in de eerder genoemde akte van 20augustus 1554 met zijn broer Gerard en zijn zusters Elisabeth en Lubbegenoemd als erfgenaam en executeur van het testament van zijn vader. In1559 werd hij gekozen in de Gezworen Gemeente en in 1565 tot kerkmeestervan de Broederkerk. Met anderen trad hij in 1561 op als voorstandervan de Uterwijcksvergadering. In of na 1566 is hij waarschijnlijk metzijn vrouw naar Steenwijk vertrokken. Na dat jaar bekleedde hij in Kampengeen openbare functies meer.Hij trouwde met Anna van Isselmuden, weduwe van Herman van Langen,die als riddermatige in de periode 1541-1558 (het jaar van zijn dood) compareerdein de Statenvergaderingen van Overijssel. Anna had van haarvader Ernst van Isselmuden de heerlijkheid De Eese in het schoutambtSteenwijkerwold geërfd. Door zijn huwelijk met haar werd Ludolf heer van de74

Eese, waarmee hij in 1569 werd beleend. 85 In 1588 wordt hij genoemd alsschout van Steenwijk. Anna van Isselmuden had kinderen uit haar beidehuwelijken. Uit haar huwelijk met Ludolf van den Vene sproten de volgenden:1 Ernst van den Vene, volgt V.2 Timan van den Vene. Van Rhemen noemt hem in zijn genealogischehandschriften als een van de vier kinderen van Ludolf van den Vene. Hijnoemt hem en zijn zusters Hermanna en Mechtelt, zonder van deze drieverder iets te vermelden.3 Mechtelt van den Vene. Overleden op 29 december 1633 en begraven inSteenwijk. Zij trouwde met Otto van Hövell. 864 Hermanna van den Vene. Overleden op 20 oktober 1639 en begraven inSteenwijk. Zij trouwde met Gilles van Valckenstein.V Ernst van den Vene. Hij was heer van de Eese, maar kon omdat hij nietriddermatig was, van dit huis niet worden verschreven naar de Overijsselselanddag. In 1602 trouwde hij met Anna Gansneb genaamd Tengnagel, dochtervan Arent Gansneb genaamd Tengnagel en Hendrica van Warmelo.Het echtpaar had een dochter:1 Margaretha van den Vene, die trouwde met Reinier van Heerdt. Dit echtpaarverkocht de Eese in 1620. 8775

Schema familie Van den Vene76

Noten1 Johanna A. Kossmann-Putto, Kamper schepenacten 1316-1354 (Zwolle 1955).2 K. Schilder, Van Raad tot Municipaliteit (Kampen 1985). In deel 2 staat een alfabetische lijstmet de namen en functiejaren van allen die vóór 1808 in Kampen een bestuursfunctiehebben bekleed.3 Leden van de Raad, die bestond uit 12 schepenen en 12 raden, werden burgemeestergenoemd. De stad werd dus bestuurd door 24 burgemeesters.4 E.D. Eijken, Repertorium op de Overstichtse en Overijsselse leenprotocollen 1379-1805 (Zwolle1995), nr. 577. [Hierna te noemen Lenen van Overijssel].5 In de 17de en 18de eeuw hebben drie generaties van het adellijke geslacht Van Rhemenuit toen aanwezige familiearchieven, grafzerken, wapenafbeeldingen en monumenteneen aantal stambomen over Overijsselse geslachten opgesteld. De door hen bijeengebrachtegegevens zijn per familie gerangschikt te raadplegen in het Rijksarchief inArnhem. [Hierna te noemen Van Rhemen]6 Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek, deel 2, (Leiden 1912) 1482.7 J. Don, De archieven der gemeente Kampen, deel I, Het oud-archief (Kampen 1963), inv. nr. 10,fol. XXXIIII (oud) of fol. 147 (nieuw). Ludeken schreef hierin een korte verhandeling overhuwelijken tussen melaatsen. [Hierna te noemen Don I]8 J. Don, De archieven der gemeente Kampen, deel II, Archief van kerken en kloosters, inv. nr. 47(reg. nr. 500; Ch. en Besch. nr. 726). [Hierna te noemen Don II]9 Drie verschillende vormen van horigheid.10 Don I, Inv. nr. 2266, reg. nr. 312; Ch. en Besch. reg. nr. 765.11 Don I, Inv. nr. 2077, reg. nr. 317; Ch. en Besch. nr. 791.12 Rechterlijk Archief Kampen, inv. nr. 55, fol. 108v. [Hierna te noemen RAK]13 RAK, inv. nr. 55, fol. 22.14 Don II, K.K, inv. nr. 13.15 Aanhanger van de denkbeelden van de Engelse minderbroeder William Ockham, diewilde dat de macht van kerk, dus van de paus, en die van de staat, de koningen en dekeizer, gescheiden zouden blijven. Zijn denkbeelden waren de kerk onwelgevallig. Zie:Dr. Otto J. de Jong, Geschiedenis der kerk (Nijkerk, 1992). Blz. 125.16 Wessel Gansfort, ca. 1419-1489. Zie Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek, deel 5,(Leiden 1921) 195.17 Bijna alles over het Utrechtse leven van Ludeken van den Vene is gevonden in: Bram vanden Hoven van Genderen, De heren van de kerk. De kanunniken van Oudmunster te Utrecht inde late Middeleeuwen (Zutphen 1997).18 Vincent van Beauvais (ca. 1190-1264) beschreef de toenmalige wereld in zijn SpeculumMaius of Spiegel der wereld.19 Aernout van Buchel, Monumenta. Handschrift met beschrijving van genealogische en77

heraldische bijzonderheden in kerken, kloosters en huizen, voornamelijk in de provincieUtrecht, met tekst in het Latijn. Het boek is door een groep historici bewerkt en isintegraal en met vertaling op internet te vinden: www.hetutrechtsarchief.nl/buchel.asp20 Mr. J .I. van Doorninck, Tijdrekenkundig register op het oud provinciaal archief van Overijssel,Deel D (Zwolle 1875) 497 en 568. [Hierna te noemen: Tijdrekenk. Reg.]21 RAK., inv. nr. 54, fol. 84v.22 RAK., inv. nr. 57, fol. 169.23 RAK., inv. nr. 58, fol. 84.24 Albertus Jans Mensema, Repertorium op de Leenregisters van de leen- en hofhorige goederen vande proosdij van St. Lebuinus te Deventer, 1408-1809 (Zwolle 1981), nrs. 453, 454. [Hierna tenoemen: Lenen van St. Lebuinus]25 Achtereenvolgens werden Claes van Wilsem (in 1418), zijn zoon Ludeken van Wilsem (in1432), diens zoon Roelof van Wilsem (in 1452), diens broeder Arent (in 1453) en dienszuster Belie (in 1480) met deze helft beleend.26 RAK, inv. nr. 53, fol. 67v, 87, 93v, 113v, 127v, 131, 132, 138v, 143v, 149v, 151v, 155v, 161,162.27 RAK, inv. nr. 54, fol. 96.28 Lenen van Overijssel, Nr. 577.29 Lenen van St. Lebuinus, 454.30 RAK, inv. nr. 54, fol. 3.31 Handschriften V.O.R.G., inv. nr. 68, 11.08.1517. Johan van den Vene gaf aan de Raad debescheiden betreffende de stichting. Don II, K.K, inv. nr. 374 (Rentebrief afkomstig vanFemme van der Linde, geschonken aan het Karthuizerklooster) en inv. nr. 83 (reg. nr.966).32 Tijdrekenk. Reg., deel D, 412, 476, 480, 584.33 Don II, reg. nr. 544 en nr. 561.34 RAK, inv. nr. 53, fol. 140 en fol. 160v.35 Don, II, reg. nrs. 702, 734, 735.36 RAK, inv. nr. 55, fol. 37v, 93 en 138v.37 Don deel II, reg. nrs. 370 en 1059.38 Don I, inv. nr. 21.39 RAK, inv. nr. 56, fol. 32 en fol. 141.40 RAK, inv. nr. 56, fol. 25, fol. 29, fol. 108; inv. nr. 57, fol. 94v, fol. 110v.41 RAK., inv. nr. 58, fol. 84v, fol. 85.42 RAK, inv. nr. 58, fol. 148v.43 Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek, deel 2, 1482, 1483.44 RAK, inv. nr. 56, fol. 25.45 RAK, inv. nr. 58, fol. 12v, 85 en 105.78

46 Jhr. A. J. Gevers en A. J. Mensema, De havezaten in Salland en hun bewoners, (Alphen aanden Rijn 1983) 747 A. J. Mensema, De Ridderschap van Salland (In bewerking), Nr. 141. [Hierna te noemenRidderschap]48 RAK., inv. nr. 53, fol. 143v.49 Lenen van Overijssel, nr. 1526.50 Van Raad tot Municipaliteit.51 RAK, inv. nr. 53, fol. 143v, 161v, inv. nr. 55, fol. 2v, 48, 106, 107, 108 en inv. nr. 54, fol.131v en 206.52 Een publicatie door K. Schilder over de geschiedenis van deze boerderij zal (waarschijnlijk)in 2006 verschijnen.53 Don II, reg. nrs. 768 en 889.54 Griete schonk, mede namens haar kinderen, op 4 februari 1510 aan de armen vanKampen een jaarlijkse rente die afkomstig was van Geert die Witte en zijn vrouwFemme.Van Gijsbert Dericsz en zijn vrouw Ide Witte kochten Hendrik van den Vene en zijnvrouw Griete in 1486 een jaarlijkse rente die oorspronkelijk afkomstig was van Ghertdie Witte. Zie: Don II, reg. nrs. 543, 968 en reg. nrs. 89 en 666. Van Rhemen zag de kwartierenVehn-Witten-Schimmelpenninck-Barmentlo. Zie verder: Ridderschap, nr. 355.55 RAK, inv. nr. 55, fol. 106, inv. nr. 56, fol. 54, inv. nr. 56, fol. 206.56 Don II, reg. nr. 1152.57 Don II, reg. nr. 1159a.58 Don II, reg. nr. 112.59 RAK, inv. nr. 57, fol. 35.60 Don II, reg. nrs. 1155 en 1161.61 RAK, inv. nr. 56, fol. 158 en inv. nr. 57, fol. 61.62 Lenen van St. Lebuinus, nrs. 391 en 454.63 Don II, reg. nr. 1075.64 Van Raad tot Municipaliteit.65 RAK., inv. nr. 55, fol. 99, 108; inv. nr. 56, fol. 40v; inv. nr. 57, fol. 61.66 Handschriften V.O.R.G., inv. nr. 68, 05.05.1575.67 Heraldiek Bibliotheek, jrg. 1880, blz. 14, 15.68 RAK, inv. nr. 57, fol. 169.69 RAK, inv. nr. 57, fol. 198v.70 R.A. IJsselmuiden, inv. nr. 3241 [fol. 155v], 13.08.1566.71 RAK, inv. nr. 59, fol. 236v.72 De andere helft, die van haar oom Timan was geweest, werd door haar en haar schoonzoonlater in gedeelten aangekocht.79

73 RAK, inv. nr. 62, fol. 19v.74 Lenen van St. Lebuinus, nr. 454.75 RAK, inv. nr. 61, fol. 206v, 13.04.1585, Joffer Hendrika van den Vene, de weduwe vanHendrik van Erp, kocht op die datum een jaarlijkse rente, waarbij een vierde deel vanhet erf Keulvoet tot onderpand werd gezet.76 RAK., inv. nr. 57, fol. 116v.77 Handschriften V.O.R.G., inv. nr. 68, 05.05.1575.78 RAK, inv. nr. 58, fol. 136.79 RAK., inv. nr. 57, fol. 169.80 Van Rhemen noemt haar een dochter van Gerrit Schimmelpenninck en Elisabeth vanBarmentlo. Dit lijkt te kloppen, want Timan en Mechtelt noemden een van hun zonenGerard en een van hun dochters Elisabeth. In de genealogie Van Goltstein in hetNederland’s Adelsboek 1942 (blz. 164) wordt Alverta (!?) Lubbe van der Veen, die in 1559trouwt met Jacob van Goltstein, een dochter van Tyman van der Veen en Catharina vanAller genoemd. In twee jaargangen van de Nederlandsche Leeuw, 1911 en 1912, staat degenealogie van een familie Van Aller. Er wordt een Timan van den Veen genoemd, diewas gehuwd met een dochter van Engelbert van Aller. Haar voornaam zou Catharinazijn geweest, maar dat is niet zeker. De schrijver van het artikel vermeldt dat een dochtervan het echtpaar Van der Veen-van Aller trouwde in 1559. Hoe het ook zij: Timanvan den Vene Hendriksz wordt in Kamper bronnen slechts met een Mechtelt als echtgenotegenoemd.81 Handschriften V.O.R.G., inv. nr. 68. Verwezen wordt hierin naar Dumbar, Anal. II, pag. 299.82 Zie: Jhr. A. J. Gevers, A. J. Mensema en Js. Mooijweer, De havezaten in het land van Vollenhoveen hun bewoners (Alphen aan den Rijn 2004) 195, 200. [Hierna te noemen: HavezatenVollenhove]83 Don I, reg. nr. 493.84 Ridderschap, nr. 288.85 Havezaten Vollenhove, blz. 79, 83.86 Zie: Mr. P.C. Bloys van Treslong Prins, Genealogische en Heraldische gedenkwaardigheden in enuit de kerken der provincie Overijssel (Utrecht 1925) 224, 225. In de Grote of Sint-Clemenskerkin Steenwijk (nr. 132) ligt in het middenkoor een grafsteen met de volgende tekst:‘Hier leet begraven joffer Machtelt van de Vene geweest huisvrou van Jor. Otto vanHövell is in de Here gerust den 29 december anno 1633, noch joffer Harmanna van deVene huijsvrou van Jr. Gillis van Valckesteyn. Obijt den 20 october anno 1639’.Twee uitgekapte ruitvormige wapens, waarvan de eerste zal zijn geweest: gedeeld VanHövell-Van den Vene en de tweede, nog enigszins te onderscheiden: Valckesteyn (vair) enVan den Vene (een dwarsbalk vergezeld van drie ruiten, 2, 1.87 Van Rhemen noemt slecht de familienaam.80

Zeventiende-eeuwseKamper scherprechtersdoor Lies van VlietToegegeven, het is een luguber onderwerp, maar scherprechters, vaakkleurige figuren, waren in de zeventiende-eeuwse samenleving niet wegte denken verschijningen. Iedere stad van enige betekenis had voor hetten uitvoer brengen van lichte en zware lijfstraffen een speciale beambtein vaste dienst, de beul, scherprechter of ‘diefhencker’. Uiteraard had ookKampen, waar het Schepengerecht, de Hoge Bank, regelmatig doodvonnissenwees, emplooi voor een stadsbeul. Verscheidene stukken in hetgemeentearchief bevatten dan ook aantekeningen die handelen over deverrichtingen van de scherprechters die de stad van dienst waren. In hetnavolgende wordt op basis van dit materiaal een beeld geschetst van deverschillende scherprechters die Kampen in de zeventiende eeuw heeftgekend en van hun verrichtingen. 1Meester ClaesDe eerste die Kampen in de zeventiende eeuw als scherprechter diende, wasde al in 1585 aangenomen meester Claes. ‘Die nye angenoemene boel’logeerde enkele dagen bij Adriaen de ballenmaker. Later woonde hij vermoedelijkin de ‘Boedelstoorne’, op de Burgwal. 2 Al gauw werd Claes in hetnieuw gestoken. Hij kreeg een nieuwe mantel van rood laken met een blauwevoering. Het kledingstuk, afgewerkt met koorden en knopen, de livrei vande stad, kostte met het scheren van het laken en het maken ruim 24 herenpond(hp.). 3Een jaar voor de eeuwwisseling moest Claes het doodvonnis voltrekken aanArent Stegger uit Lemmingo en Janneken Hoelmans uit Antwerpen. Hetpaar had in Kampen vals geld uitgegeven. Opmerkelijk bij deze zware sanctieis de zorg waarmee men het achtergebleven kind van de terechtgesteldenomringde. Het werd gedurende 16 weken door de gevangenwachterverzorgd en zelfs van nieuwe ‘clederkens’ voorzien. Later betaalde de stadeen bontwerker voor een reis naar Noord-Duitsland om het weesje naarfamilie in Lemmingo te brengen. 481

De scherprechter, die dat jaar naast zijn weekloon van 50 stuiver voor eenexecutie 3 hp. ontving, kreeg hetzelfde bedrag voor het wegbrengen enophangen van een wolf. 5In 1602 liet de magistraat ‘des scherprichters logement’ van nieuwe vloertegelsvoorzien. Bovendien kreeg hij weer een nieuwe mantel; deze keergemaakt van rood baai en paars laken, versierd met koorden en fluweel. 6Voor zover is na te gaan, vergde het beroep in de eerste jaren van de eeuwgeen grote inspanningen. Omdat Claes voor 24 hp. van de stad een stukland in de Maten huurde, lijkt het mogelijk dat hij daar vee weidde als bijverdienste.7Na een 20-jarige dienstperiode verdween meester Claes van het toneel. Uiteen honorarium betaald aan chirurgijn Henrick van Westerhenen blijktdat de scherprechter in 1605 gewond geraakt was. Vervolgens maakt eengift aan zijn weduwe ‘in anschouw van haer armoedt ende om Goedeswille’ duidelijk dat het letsel hem fataal is geworden.Vermoedelijk is de scherprechter uit Leeuwarden, die nog in hetzelfde jaarzijn diensten in Kampen presenteerde, niet aangenomen. 8Een jaar later betaalde men aan ene meester Johan 45 weken loon uit. 9 Bijzijn benoeming schonk het stadsbestuur hem 10 hp. en niet lang daarnakreeg hij op zijn bruiloft 2 vaten bier. 10 In 1607, na nog eens 33 wekengewerkt te hebben, verdween Johan met onbekende bestemming. 11Claes ClaessenIntussen woonden de weduwe en minstens één zoon van scherprechterClaes nog steeds in Kampen. Hoewel over zijn aanstelling niets te vinden is,lijkt het aannemelijk dat deze zoon, na het vertrek van Johan, geleidelijkmet het ambacht van zijn vader – die het hem misschien al enigszins hadbijgebracht – vertrouwd is geraakt. Terwijl in 1609 ‘den jongen scherprichter’in de gevangenis een dief geselde, liet men voor executies de beul uitZwolle komen. 12 Deze logeerde dan bij ‘de olde boelinne’, Claes’ weduwe. In1610 werd ‘jonge Claes’ voor het eerst met name genoemd. Hij verbranddetoen op de kaak een partij van visstropers in beslag genomen ‘poocknetten’.13 Drie jaar later bewijzen zijn inkomsten – zoals ‘van den misdadigerThomas Michielsz te richten als gerae(dt)braeckt ende het hoefft aff teslaen betalt 6 hp.’ – dat Claes jr. een volleerd scherprechter geworden was.Zijn weekloon werd met 10 stuiver verhoogd en hij kon er een leerjongenop na houden. Er kwam dat jaar een staalkaart van beulswerk voorbij. Destadssecretaris noteerde de kosten ervan heel zakelijk: ‘Mr. Claes scherp-82

ichter van Isack Bollegen ende sijn vrouwe (…) ses malen toe examineren –ydermael 16 stuiver, 7 hp. 12 st.; Van Isack Bollegen an der galge toe hangen3 hp.; Van de vrouwe te stuypen (geselen) 3 hp.; Van haer een ohre aff te snijden3 hp.’.Nadat dit laatste vonnis voltrokken was, kreeg de vrouw – zij had bij de galgop Seveningen eerst de terechtstelling van haar man moeten bijwonen – opbevel van de magistraat 8 hp. en 8 st. aan ‘teergelt’ mee en voor 3 st. brood.Vervolgens bracht Claes haar en haar drie kinderen, zoals dat bij verbannencriminelen gebruikelijk was, de stad uit. 14Het gezin van Claes ClaessenAanvankelijk was de magistraat kennelijk nogal ingenomen met de jongescherprechter. Toen hij een gezin gesticht had, werd zijn vrouw bij elkebevalling vereerd met een gift van stadswege. Om het groeiende gezin,waartoe eerst ook Claes’ moeder behoorde, een beter onderdak te bezorgen,kochten de cameraars, die belast waren met de stedelijke financiën, in 1620het huis van een zekere Herman Pouwelsz. 15 Dit huis lag waarschijnlijkdicht bij de Wiltvank, de muurtoren gelegen tussen de Hagen- en deKalverhekkenpoort, die als stadsgevangenis dienst deed. 16Het lijkt alsof de waardering voor de stadsbeul geleidelijk taande. Bij degeboorte van een kind in 1624 kreeg Claes pas ‘op sijn anholden’ 8 Carolusguldenen 8 st. voor de kraamvrouw. 17 In de zomer van 1632 werd de beulzelfs om een niet te achterhalen reden ontslagen. Blijkbaar heeft hij ditbesluit met succes aangevochten: ‘…mr. Clas scherprichter sijn sententievan perdon voorgelesen ende weder tot een scherprichter deser stadt angenoemen’.18De scherprechtersvrouw – haar naam wordt nergens genoemd – en later deopgroeiende kinderen werden regelmatig bij het beulswerk ingeschakeld.Zo was zij zelfs tijdens haar zwangerschap haar man behulpzaam bij hetwerk dat een heksenproces tegen een zekere Geese Clas in 1624 meebracht.Gedurende de hechtenis van de vermeende heks waste zij haar kleren enmaakte de gevangenis schoon. Bij het onderzoek, zoals men dat in die tijdinstelde, speelde Claes’ vrouw zelfs een hoofdrol. Men beloonde haar met 7Car. gl. en 8 st. omdat zij Geese in de Wiltvank gewogen had (van een heksdacht men dat zij gewichtloos was) en haar ‘op het water gesmeten heft’ (dewaterproef: als ze bleef drijven zou ze een heks zijn). 19 Ook hielp zij haarman een vrouw die onthoofd moest worden op de kaak te brengen. 20 Laterwerd Claes bij het ophangen van een zekere Jan Jansz bijgestaan door een83

De Wiltvank, de muurtoren gelegen tussen de Hagenpoort (onder) en de Kalverhekkenpoort (boven);detail plattegrond Joan Blaeu, ca. 1665(Collectie Frans Walkate Archief).84

dochter. 21 Misschien met de bedoeling dat de jongen te zijner tijd zijn vaderkon opvolgen, betaalde de stad in 1633 de scherprechter 6 Car. gl. ‘totleeringe van sijn soen’. 22Schenkingen aan meester Claes ten behoeve van zijn zieke vrouw 23 tonenaan dat het gezin veel met ziekte te kampen had. Ook betaalde de stad eendoodkist voor één van de dochters. 24 In 1638 moest de beul zich zelfs meteen verzoek om bijstand tot het stadsbestuur wenden, omdat God hem enzijn gezin met ‘een groote sieckte heeft besocht’. Men verdubbelde hieropzijn salaris gedurende een maand. 25Nadat in 1640 de scherprechtersvrouw overleden was – de magistraatbetaalde ook haar begrafenis – ging het met Claes en zijn kinderen snelbergafwaarts. 26Zoon Peter was al eerder in de gevangenis beland en gegeseld. Met anderejongens had hij, hiertoe aangezet door de heelster Greete Kinckelboers,vaten, eenden, kippen en ganzen gestolen. 27 In 1637 was hij zelfs verbannen,een vonnis dat hem in het bijzijn van zijn vader was voorgelezen.Zonder verlof terug in Kampen, leefde hij van oplichterij. Onder anderewegens zwendel met een vervalste brief, kwam Peter dan ook op de kaakterecht, waar hij met de bewuste brief op zijn borst te kijk moest staan enmet stokken zwaar gegeseld werd. 28 Vader Claes mocht kiezen of hij dit zelfwilde doen of die taak aan een ander zou overlaten. 29 Vervolgens werdHester, de 27-jarige inwonende dochter, met haar twee kinderen verbannen.Ondanks herhaalde waarschuwingen, had zij lange tijd in ‘ontuchtende horerij’ geleefd. Op de dag voordat de kermis van 1642 begon, bleekHester samen met een vriendin, Magdalena Hans uit Silezië, toch in hethuis van haar vader haar oude levenswijze voort te zetten. Beiden werdendoor de justitie aangehouden. Dit voorval veroorzaakte in de scherprechterswoninggrote beroering. Vader Claes trachtte de arrestatie ‘tot sijner oneereende ander luyden groote ergernisse’ met zijn beulszwaard te verhinderen.Terwijl hij, gezien zijn functie, de schout had moeten helpen, dreigde descherprechter de man zo te zullen verwonden dat hij niet lopend het huiszou kunnen verlaten. Ook zoon Stoffer, mogelijk de beul in opleiding, verdedigdezijn zuster en vernielde daarbij het wambuis van de schout. Alsgevolg van het tumult ontsloeg de stad haar scherprechter. Hij werd, evenalszijn kinderen, verbannen. Hester werd bovendien op de kaak gegeselddoor meester Carst, de scherprechter van Zwolle. 30De verbanning van Claes moet al vrij snel zijn herroepen. In december vanhetzelfde jaar diende hij namelijk uit armoede bij de magistraat een ver-85

zoek in om een jaarlijkse ondersteuning. Uit medelijden, maar ook op voorspraakvan enkele ‘eerlijcke luyden’, besloten Schepenen en Raad hun voormaligescherprechter met een daalder (30 st.) per week te begunstigen. Alsvoorwaarde stelde men echter dat hij onderdak zou zoeken bij fatsoenlijkemensen. Bovendien moest hij zich van ieder contact met zijn kinderen onthouden.31 Claes heeft deze bepalingen blijkbaar nageleefd. Toen hij in 1645een open beenbreuk opliep, betaalde de stad zijn onderdak en verpleging,evenals de hulp van de chirurgijn. 32 De fractuur, waarbij ‘de pijpe (bot) door’t vleisch was steeckende’, heeft de man kennelijk het leven gekost. Deboekhouding van het volgende jaar vermeldt de begrafeniskosten. Hieruitblijkt dat Claes, ondanks zijn misstap, met enig ceremonieel – de baar wasmet een ‘pelle’, een baarkleed, gedekt – ter aarde besteld is. 33Meester Harmen van der HoffstadtNa het smadelijk ontslag van Claes Claessen, nam de stad Harmen ofHermen van der Hoffstadt als scherprechter aan. Hij ging 4 Car. gl. per weekverdienen en kreeg voor de strafuitvoeringen dezelfde bedragen als zijnvoorganger. 34 Na twee jaar werden de tarieven verhoogd en werd nog eensbenadrukt dat de beul, behalve op een stadswoning, ieder jaar recht had opeen halve last turf en kleedgeld. Vanwege de Schepenmaaltijd kreeg hij verderjaarlijks een pond groot, een schapenbout en een vierendeel bier. 35Omdat de magistraat in 1585 de scherprechter verbood een terechtgesteldevrouw van haar kleren te ontdoen en hem in plaats daarvan 4 daaldersbetaalde, lijkt het aannemelijk dat de uitvoerders van de doodvonnissenook recht konden doen gelden op de kleding van hun slachtoffers. 36Aan het begin van 1646 diende meester Harmen om onbekende redenenzijn ontslag in. In zijn plaats trad nu een zekere Henrick Christiaens aan.Deze werd al na enkele maanden wegens ‘sijne quade comportementen’ontslagen, waarop Harmen opnieuw in zijn oude ambt benoemd werd. Nubepaalde men ook dat de scherprechter zich in het vervolg alleen met toestemmingvan het stadsbestuur buiten de stad mocht begeven. 37Tijdens zijn ambtsperiode moest Harmen soms opmerkelijke handelingenverrichten. Zo kreeg hij de aanzegging van de stokmeesters ‘dat hij hem(zich) soude gereet maecken om justitie te doen ende hem mit een prymende roede versien’. Wat was het geval? In het ‘duystere gatt’, één van degevangenissen, hield de justitie een 57-jarige vrouw vast. Zij, JannichienClinckhamers, zou een ‘wickster’, een waarzegster, zijn. Om geld te verdienenhad zij zich onder meer ingelaten met genezingen, door zogenaamd86

geesten te bezweren. Men vond dit een ‘sonde voor Godt ende den menschen’,waarop eigenlijk de doodstraf moest volgen. In plaats daarvan kreegzij echter andere straffen. Hermen kreeg ruim 16 Car. gl. voor het op dekaak geselen van de vrouw, voor haar met een priem de tong te doorborenen haar vervolgens de stad uit te leiden. De stadssecretaris gaf Jennichienbij haar uitwijzing 3 Car. gl. mee. 38Harmens optreden was niet alleen maar destructief. Als gevolg van hunhandwerk beschikten scherprechters over enige praktische kennis van demenselijke anatomie. Na een pijnlijk verhoor diende de gehavende verdachtevaak door de beul weer enigszins in conditie gebracht te worden omvervolgens opnieuw effectief ondervraagd te kunnen worden. Ervaringmaakte het scherprechters dan ook mogelijk om botbreuken, ontwrichtingenen ander letsel met meer of minder succes te behandelen. MeesterHarmen had kennelijk op dit gebied enige naam gemaakt. Vandaar dat demagistraat hem niet alleen betaalde voor behandelingen van patiënten 39 ,maar hem ook wegens zijn ‘const van leedesetten ende meisteren (genezen)’toestond zijn woning bij de Wiltvank te verhuren en zelf een huis achter hetkerkje van het Heilige Geestgasthuis te betrekken. 40 De scherprechter bezateen paard, wellicht om zijn patiënten te bezoeken, dat hij op de Greentemocht laten grazen. 41Het is zelfs mogelijk dat zijn vaardigheid Hermen meer dan plaatselijkevermaardheid gebracht heeft. Het praktiseren door ledenzetters en andereonbevoegden veroorzaakte bij gestudeerde medici grote ergernis. In de‘Voorreden’ van het deel over ‘Heelconste’ in zijn boek Schat der gesondtheydt(Amsterdam 1652) haalt de zeventiende-eeuwse geneesheer Johan vanBeverwijck, stadsmedicus en schepen van Dordrecht, een lang gedicht aanvan Petrus Baardt, een dokter uit Leeuwarden. Hierin werden onbevoegdebeoefenaars van de heelkunst gehekeld. Een deel van dit dichtstuk zou optijdgenoot Harmen van der Hoffstadt kunnen slaan:‘Wech meester Lenaert, meester Geert,wech Kamper beudel met u sweert,die ’t volckjen eerst de leden reckten alles uyt malkander treckt,die rabraeckt, brant, die snijt en vilt.En dan den armen gauwdief weersteeckt ficx en vaerdigh in sijn kleeren jaeght hem stracks ter poorten uyten meent dat dit wat groots beduyt,87

ja, dat u hierom al de lienbehooren vrientschap aen te bien?Hierom soudt ghy chirurgen sijn?’Tobias Jansen SprongMeester Hermen overleed in het voorjaar van 1652. Zijn opvolger was TobiasJansen Sprong, een zoon van wijlen de scherprechter van Utrecht. 42 Tobias’werk week nauwelijks af van dat van zijn voorgangers. Wel valt op dat hijnogal eens – misschien om de zondaars de schande te besparen – ‘in ’t heymelijck’moest geselen en niet in het openbaar op de kaak. 43Brandmerken van delinquenten was een regelmatig gebezigde straf. NadatTobias in 1656 een zekere Anna Catharina van Beesten had gegeseld en bijhaar het brandmerk van Kampen had aangebracht, betoonde men tochenige deernis; om haar pijn te verzachten kocht de stad bij haar uitwijzingvoor 8 st. ‘een pottien salve voor haer om toe smeeren’. 44Jacobus en Johannes Andriesen KellenaerMet de vermelding dat meester Jacobus Andriesen Kellenaer wegens hetvertrek van Tobias in juli 1666 als scherprechter was aangenomen, brekende notities over de zeventiende-eeuwse beulen in de Registers van aanstellingen instructies van stedelijke ambtenaren af. 45Enkele door Jacobus bij Schepenen en Raad ingediende rekesten biedenenig zicht op zijn korte ambtsperiode. Algauw klaagde hij over zijn vochtigewoning en kreeg daarop permissie om een huis aan de Kalverhekkenwegte huren. 46Jacobus bleef ruim twee jaar in Kampen. Eind 1668 bleek zijn broerJohannes, die kennelijk ook in Kampen woonde, als scherprechter inZierikzee te zijn ‘beroepen’. Wegens familie- en andere omstandigheden konde broer deze benoeming echter niet aanvaarden. De Kamper magistraatstond nu een ‘eschange’ van plaats toe. Jacobus mocht naar Zierikzee vertrekkenen broer Johannes kon diens plaats in Kampen innemen. 47 In 1670werd Johannes weer genoemd: ‘mr. Jan Kelner’ verbrandde toen een aantalnetten van Urker vissers die vermoedelijk in Kamper water gevist hadden. 48Het was niet te achterhalen hoe lang Johannes in Kampen werkte, noch wiezijn opvolger werd.Aangezien in 1673 tijdens de Franse bezetting de scherprechter van deZwitsers, die hier vermoedelijk bij het garnizoen hoorde, door de stadbetaald werd, was Johannes waarschijnlijk al vertrokken. 49 Wie in 167688

onder het toeziend oog van de schepenen Blanckvoort en Van Ingen een‘pasquil’, een schotschrift (over het stadsbestuur?) geschreven door eenzekere Jan Rothe, moest verbranden is dan ook niet vast te stellen. 50Carst ChristiaensenTerwijl de stedelijke boekhouding elk jaar een rubriek scherprechtersverdienstenbevat, wordt de omschrijving van hun activiteiten gedurende de laatstedecennia van de eeuw steeds beknopter en komen hun namen bijna nietmeer voor. De oorzaak zou kunnen zijn dat de scherprechters in deze tijdgespecificeerde rekeningen bij het stadsbestuur indienden. Twee hiervan, dieeen zekere meester Christiaen in 1684 en 1685 presenteerde, zijn bewaardgebleven. 51 In 1682 betaalde de stad mr. Christiaen 2 Car. gl. extra voor hetgenezen van het been van Jan Servaes, een werknemer die zich in stadsdienstverwond had. 52 Waarschijnlijk betreft het hier Carst Christiaensen die in 1687de stad mocht verlaten om in Utrecht zijn beroep van scherprechter voort tezetten. 53 Over de laatste scherprechter(s) van de eeuw laten de archiefstukkenons in het ongewisse.Werkterreinen en gereedschapDe Wiltvank, de al vaker genoemde muurtoren tussen de Hagen- en deKalverhekkenpoort, was het voornaamste werkterrein van de scherprechters.Hier ondervroegen de stokmeesters 54 , twee als zodanig gekozen raadsleden,de verdachten in het bijzijn van een secretaris en enkele stadsdienaren. Voorhet ruwe werk, het pijnigen van aangeklaagden om hen te laten bekennen ofmededaders aan te wijzen, was de beul met zijn hulpmiddelen verantwoordelijk.Waarschijnlijk bevond zich hier ook een martelkamer, waar de grotewerktuigen zoals de plei of palei – een folterwerktuig waarmee de verdachtedoor middel van katrollen werd uitgerekt – stonden opgesteld en waar dekleinere bewaard werden. De scherprechter kon soms zo beangstigend werkendat een verhoor al resultaat opleverde als hij alleen nog maar met ‘sijnpijnigensgereetschap omtrent den delinquant’ geweest was. 55In de Hagenpoort aan het noordeinde van de Oudestraat verhoorde menmeestal zonder fysiek geweld toe te passen. Zo niet in 1616; toen verhoordende stokmeesters hier Trijntje Henricks en Goessen Otten ‘mit settingevan duymisers’ (duimschroeven). 56Ook in de Louwenpoort aan de IJssel tegenover de Schapensteeg, werd somsverhoord. In 1687 onderwierp secretaris Nuis hier een zekere Prosper, dieoverigens al tot de galg veroordeeld was, aan een ondervraging. 5789

Een rekening van scherprechterCarst Christiaensenuit 1684, betreffende doorhem gedane werkzaamheden(Collectie GemeentearchiefKampen; Oud Archiefinv.nr. 683 map 1684)Transcriptie:Dit is de rekening van meester Christiaen van Campen, heeft recht gedaen op den 20december anno 1684.Een persoon gegeselt, daeraen verdient - 6-0-0De persoon met de brieve op sij boorst gestelt ende om de kack geleyt, komt mij - 3-0-0Noch een persoon op de kack geset met de brieve op de boorst geset met de garde om de hals - 3-0-0Twee persoonen voor het ijser gebracht, van elck een gulde 8 stuijver is samen - 2-16-0De twee persoonen over de brugge geleijt, komt mij same - 2-16-0Noch een persoon getiecenteer (?), komt mij - 1-8-0Twee persoonen elck haer brieve genomen ende stucke geschuert ende in haer aensichtgesmete, komt mij van elck een gulde 8 stuijver is same - 2-16-0Voor de garde ende tou - 0-14-0De somma 22-10-090

GevangenissenGedurende de zeventiende eeuw beschikte de stedelijke justitie over eenonbekend aantal gevangenissen. Hun locatie is niet altijd aan te wijzen. Diein de Wiltvank was waarschijnlijk de belangrijkste. Hier sloot men verdachtenop tijdens het onderzoek naar hun zaak en wachtten veroordeeldenhun terechtstelling af.Ook in de Hagenpoort was celruimte. In 1629 zaten er vier molenaars vast.De stokmeesters bezochten dat jaar verder de ‘nije gevanckenisse’, waarinene Willem Jansz uit Munsterziel was opgesloten. 58 Deze nieuwe gevangenisbevond zich vermoedelijk in de Broektoren. Al in 1626 hadden cameraars enrentmeesters alle torens bezocht om een ‘bequaeme gevanckenisse’ te zoekendie even bruikbaar was als die in de Bregittentoren. 59 Een jaar later lietde magistraat de Broektoren als gevangenis inrichten. 60 Beide torens bevondenzich in de stadsmuur tussen de Cellebroederspoort en de Venepoort. 61In de bronnen worden de gevangenissen vaak ‘gaten’ genoemd. Zo sprakmen van de ‘gaeten’ onder het raadhuis. 62 In 1646 was, zoals we al zagen, dewaarzegster opgesloten in het duistere gat. Een zekere Jan de Mooy zat opwater en brood in het lichte gat. Dat jaar betaalde de stad ene Evert voorhet schoonmaken van maar liefst zes gevangenissen. 63 Om voor de van hekserijverdachte Geese Clas een geschikte cel te zoeken, bezichtigden de stokmeestersin 1624 twee torens aan de IJssel, Keizer en Keizerin genoemd. 64Uiteindelijk werd zij echter tegen kostgeld bij een particulier ondergebracht.Hoeveel gevangenissen er ook geweest mogen zijn, zeker is dat het plaatsenwaren waar angst, pijn, vuil en stank heersten. De naam ‘pisgat’, waarin in1650 een vrouw was opgesloten, spreekt voor zichzelf. 65 Ook sommigegevangenisonkosten uit het laatst van de zestiende eeuw zijn veelzeggend:vanwege ‘den swaren stanck’ in de ‘stock’ lieten de stokmeesters voor 8 stuiver‘kruyt, kaneel ende gengbar (gember)’ halen. 66 In 1661 verschafteapotheker Peter Vene voor een flink bedrag, bijna 4 Car. gl., ‘cruyt’ dat destokmeesters wellicht ook tijdens de verhoren in de gevangenissen alsstankverdrijver gebruikten. 67De al meermalen genoemde stokmeesters waren verantwoordelijk voor degang van zaken in de gevangenissen. Op gezette tijden inspecteerden zijalle inrichtingen waar personen in verzekerde bewaring gehouden werdenen het werk van de gevangenwachters. 68 Tevens woonden zij (soms?) executiesbij. 6991

De kaakDe meeste handelingen die de beul in de open lucht verrichtte, vondenplaats op de al vaak genoemde kaak die sinds 1597 aan de achterkant vanhet raadhuis lag. In dat jaar had Henrick, een metselaar/steenhouwer, voor100 herenpond aangenomen de kaak van de Koornmarkt naar ‘achter an’tstadthuys’ te verplaatsen. 70 Als we ervan uitgaan dat de schilder AbrahamBeerstraten, die omstreeks 1665 verscheiden Kamper stadsgezichten vastlegde,de omgeving van het raadhuis waarheidsgetrouw heeft weergegeven,bestond de kaak uit een stenen verhoging, waarop een zuil was geplaatstDe kaak aan de noordzijde van het Raadhuis. Detail van een aquarel van Abraham Beerstraten, ca. 1665(Collectie Gemeentearchief Kampen; foto: Th. van Mierlo).met daar bovenop een soort kooi. Het platform was omsloten door een riantestenen balustrade waarin twee toegangspoortjes waren aangebracht. Alsversiering liet de stad er in 1621 ook nog een stenen leeuw plaatsen. 71 Metde noordelijke gevel van het raadhuis als achtergrond vormde de kaak eenideaal toneel. Zo konden de toeschouwers alle evenementen van dichtbijvolgen. Naast het geselen, dat vermoedelijk aan de paal gebeurde, was hetbrandmerken spectaculair. Voor het heet maken van de brandijzers bracht92

een helpster in 1661 een koperen potje met vuur op de kaak. 72Opmerkelijk was de gewoonte om misdadigers op de kaak (in de kooi?) tekijk te zetten met een voorwerp als symbool van hun vergrijp op hetlichaam. Oplichters die bijvoorbeeld valse bedelbrieven getoond hadden,kwamen op de kaak met de brieven op hun borst gespeld. Zo leidde descherprechter in 1663 ‘twee wijven, met valsche brieven ten toone hebbendegestaen op ’t schavot’ de stad uit. 73 Enkele jaren later betaalde de beuleen paar kousen dat een kousendief op de kaak om zijn hals gehangenkreeg. 74 Een paardendief zat te kijk, uitgedost met een speciaal voor diegelegenheid gekochte paardenhuid. 75 De straf die Gerrit Berents, een molenaardie overspel gepleegd had, moest ondergaan lijkt wel heel bizar:behangen met enkele spinrokkens (stokken waarop een hoeveelheid nog tespinnen wol of vlas gestoken was) als zinnebeeld van het vrouwelijke,moest hij niet alleen te kijk staan, maar werd bovendien nog door descherprechter verscheiden keren de stad rondgeleid. 76Op de kaak werden ook doodvonnissen voltrokken. Annegien Herms, die in1682 haar zuster en zwager met rattenkruit gedood had, werd aan de paalmet een koord gewurgd. Vervolgens sleepte men het lichaam op een horde(een rooster van gevlochten takken) naar één van de gerechtsplaatsen buitende stad, waar de scherprechter het ‘anderen ten exempel en afschrick’ opeen rad legde. 77Executies ‘mit den sweerde’, onthoofdingen, die op de kaak plaatsvondenzijn al genoemd. Opmerkelijk, maar in de geest van de tijd, is dat de rechtbankde doodstraf door onthoofding minder zwaarwegend achtte dan diedoor de strop. Op 19 maart 1646 werden de levens van Coert Rouckes en zijnvrouw Leentje door meester Hermen met het zwaard beëindigd. Het paar– hij was koster van de Broeder- en de Buitenkerk – werd zwaar aangerekenddat het jarenlang de Broederkerk en de Armenkamer bestolen had.De rechtbank oordeelde dat zij eigenlijk verdienden om aan een ‘micke’,een halve galg, te worden opgehangen. Uit achting voor de nabestaandenluidde het vonnis echter: onthoofding. Als gunst werd nog toegestaan datde lichamen op het kerkhof begraven konden worden. 78Ook Annigien Peters uit Kerkrade stierf in 1631 op de kaak. Zij had haarman, ‘constapel Peter’, de militair met wie zij het huis in de KoeburgerSchans bewoonde, met een messteek om het leven gebracht. Behalve debeloning voor de beul, betaalde de stad bij deze executie onder meer tweewagenvrachten zand, dat van tevoren op de kaak gebracht werd en hetstoeltje waarop de vrouw moest gaan zitten. 79 De rechtbank stond toe het93

lichaam naderhand te ‘doen vaten’ (laten kisten) en het te begraven. 80 In1622 ging een terechtstelling op het laatste nippertje niet door. Ene JohanDircksz die onthoofd zou worden, werd door de burgerij ‘verbeden’: hij ontsprongde dans op voorspraak van zijn stadgenoten. De beul werd schadeloosgesteld, hij ontving toch de gebruikelijke beloning van 6 Car. gl. 81De Kamper beulszwaardenGoed onderhoud heeft ervoor gezorgd dat van de oude stadszwaarden totin onze tijd een vijftal bewaard is gebleven. Jammer genoeg is in 1996 éénervan door diefstal verloren gegaan. Slechts door de muur gescheiden vande plaats waar ze eeuwenlang door de scherprechters gehanteerd werden,hingen ze tot de ontruiming van het Oude Raadhuis ten behoeve van deherinrichting tot Stedelijk Museum in een kast aan de noordmuur van deSchepenzaal. Van de vijf zwaarden zouden er drie uit de zestiende eeuwstammen, één zou ouder zijn en de jongste, met een lengte van 123 cm. eneen gewicht van bijna 3 kilo, zou zijn vervaardigd in het begin van dezeventiende eeuw. 82Uitgaven voor aankoop en onderhoud van de zwaarden bieden enig zichtop hun aantal en lotgevallen gedurende de zeventiende eeuw. Zo geeft eenbetaling uit 1608 aan dat de stad in dat jaar zes ‘gerichtszweerden’ bezat. 83In 1614, ongeveer in de tijd dat de jonge scherprechter Claes Claessen zijnambt begon, liet het stadsbestuur aan hem 6 Car. gl. betalen om ‘een nieuwrichtsweert te coepen’. Het werd geleverd en vermoedelijk ook gemaaktdoor zwaardveger (wapensmid) Egbert. Het kostte samen met het gevest 20Car. gl. In hetzelfde jaar maakte Egbert voor de stad vijf oude zwaardenschoon. 84 Enkele jaren later diende zwaardveger Berent Berentsen een rekeningin voor het schoonmaken van zes beulszwaarden. 85 In 1631 moest hetzwaard van de beul tweemaal geslepen worden en bovendien werd hetvoorzien van een nieuwe schede. 86Nadat Claes Claessen in 1620 een doodvonnis had voltrokken, liet hij zichextra betalen omdat hij ‘mit sijn eygen swert gericht heft’. 87 Tien jaar laterliet Claes zijn zwaard in Zwolle schoonmaken, 88 terwijl de zes stadszwaardendoor zwaardveger Berent elk voor 1 goudgulden (28 st.) onderhanden genomenwerden. 89 In 1633 werkten de stadsbussenmaker Hans Wytz en zwaardvegerBerent kennelijk samen. Zij presenteerden een gezamenlijke rekeningvoor het schoonmaken van de stadswapens en, nu onweerlegbaar,voor het schoonmaken van het zwaard van de scherprechter èn ‘der stadtzrichtsweerden’. 90 Het is dan ook aannemelijk dat het jongste nog aanwezige94

H. Avercamp (1585-1634), Zomerlandschap bij Kampen. Hoewel het schilderij geen getrouwe weergave isvan de werkelijke situatie rond Kampen ten tijde van Avercamp, heeft de stad voor dit werk wel modelgestaan. Geheel rechts zijn links van de hooiwagen de Bovenkerk en rechts daarvan de Buitenkerk herkenbaar.Links zou de galg op Seveningen, gelegen tegenover de stad aan de andere zijde van de IJssel,kunnen zijn.(Collectie Institut Néerlandais, Parijs, Fondation Custodia, collectie Frits Lugt).Kamper beulszwaard het persoonlijke eigendom is geweest van ClaesClaessen. Wellicht is, nadat Claes uit zijn ambt gezet was, diens zwaard aande stad vervallen. In 1643 maakte zwaardveger Berent nadien nota bene ‘terehren van de schepene maltijt’ het stadswapentuig schoon en zevengerechtszwaarden. 91 Berent bleef tot in de tweede helft van de eeuw destadszwaarden onderhouden. In 1697 was dat de taak van een zekeremeester Bruin. 92 Aantallen werden echter niet meer genoemd.GalgenIn het buitengebied had Kampen twee plaatsen waar doodvonnissen doormiddel van de strop voltrokken werden. De galgen waren strategisch langsverkeersroutes opgesteld om reizigers die eventueel met slechte bedoelingennaar de stad kwamen, te tonen dat men hier streng optrad tegencriminelen. Eén van de galgenplaatsen lag, goed zichtbaar vanaf schepen diede IJssel bevoeren, op Seveningen. Op een schilderij van Hendrick AvercampZomerlandschap bij Kampen is deze galg te zien als een eenvoudige constructievan twee verticale palen met een dwarsbalk. Het schilderij toont een fleurig95

tafereel met vissers in een bootje en op de oever en de stad op de achtergrond.De vissers en een groepje personen op een landtong genieten duidelijkvan het mooie weer. De twee aan de galg bungelende lichamen waarmeede idylle verstoord wordt, lijken hun niet te deren. Was men eraangewend? Het opruimen van de stoffelijke resten aan de galg of op het radwerd voornamelijk aan de natuur, zoals het weer, de vogels en andere dierenovergelaten. Hoewel Avercamp de galg op Seveningen meermalenafbeeldde, is er in de archiefstukken niet veel over te vinden. In 1613 brachtde scherprechter een veroordeelde voor diens executie ‘an ’t gerichte overd’ Issele’. 93Over het ‘gerichte’ buiten de Venepoort is meer bekend. Het is afgebeeld opeen zeventiende-eeuwse gravure van W. Hollar (1609-1677). Het lijkt een royaalbouwwerkje dat voor de kaak in het centrum niet onderdeed. Het doetdenken aan de nog bestaande terechtstellingsplaats op de Galgenberg bijVisby op het Zweedse eiland Gotland in de Oostzee. De stenen galg buitende Venepoort was juist daar geplaatst om reizigers die de stad vanuit hetzuiden naderden, ontzag in te boezemen voor de rechtspleging in Kampen.Betalingen aan ambachtslieden maken duidelijk dat er slechts af en toereparaties werden uitgevoerd. Zo trakteerde men in 1606 een ploeg metselaarsdie de stenen onderbouw herstelde, op een flinke hoeveelheid ‘Croens’bier. 94De restanten van de Middeleeuwse galg van Visby op het eiland Gotland(Foto: Theo van Mierlo).96

Gezicht op de stad Kampen, vanaf de IJsseldijk buiten de Venepoort, met links op de voorgrond degalg; een ets van Wenzel Hollar (1609-1677)(Collectie Frans Walkate Archief).Veertig jaar later vond er veel, kennelijk achterstallig, onderhoud plaats.Tijdens de vergadering van Schepenen, Raden en Gezworen Gemeente van21 februari 1645 besprak men, zoals gebruikelijk op die datum, onder meerde noodzakelijke reparaties die voor dat jaar in de stad aangepakt moestenworden. Eén van de besluiten was dat de ‘stenen straet’ buiten de Venepoortgemaakt zou worden evenals ‘het gerichte ende de caeck aldaer’. 95Het bleef niet, zoals vaak gebeurde, bij het voornemen. De hele omgevingvan de Venepoort werd op de schop genomen. Ook de verdedigingswerken,waarvan Gisbert Sasse enkele kaartjes tekende. 96 Behalve het metsel- ensteenhouwerswerk aan de galg, liet de magistraat als bekroning door koperslagerPeter Henricksz. vaantjes maken, die door schilder Igerman Prismanverguld werden. Voor de beschermende verflaag die op de natuurstenenonderbouw werd aangebracht, leverde de schilder ook het benodigde loodwit.97 De vrolijk versierde gerechtsplaats moet er een aantal jaren schitterendbijgelegen hebben. Pas in 1697 nam het stadsbestuur zich opnieuwvoor: ‘Dat de kaek en generalik de plaetse van justitie nae behoren sal wordengerepareert’. 98BesluitOndanks de min of meer zakelijke feiten en feitjes die de archiefstukkenover de zeventiende-eeuwse scherprechters en hun handel en wandel aanhet licht brachten, blijven we toch met een aantal vragen zitten. Zo wetenwe niet hoe zijn stadgenoten tegenover de beul stonden. Werd hij geaccepteerdals een eerzame medeburger die een naargeestig, maar noodzakelijkberoep uitoefende, of schuwde men hem als een gevaarlijk en griezeligindividu? We kunnen wel aannemen dat de scherprechter zijn omgeving97

ontzag heeft ingeboezemd. Hij werd dan ook in tijden dat bijvoorbeeld depest in de stad heerste, betrokken bij hygiënische maatregelen. Zo moest hijer in het pestjaar 1626 in de slachttijd vier weken lang op toezien dat ergeen ‘onreynicheit’ in de Burgel gegooid werd. 99 Tien jaar later kostte de‘Gave Godes’, de pest, weer vele Kampenaren het leven. Terwijl de stad eenomroeper in dienst had, werd nu de beul ingeschakeld: hij ondernam tweetochten door de stad om bekend te maken dat alle honden (wegens besmettingsgevaar)vastgelegd moesten worden. Vervolgens trok hij rond om hondendie toch nog los liepen te doden. 100Ook rijst de vraag of het beulsambt, dat nogal eens van vader op zoon overging,personen aantrok die het beroep kozen vanwege de mogelijkheid die hetbood zich ongestraft aan anderen te kunnen vergrijpen. Of werd deze geïnstitutionaliseerdewreedheid ook door de scherprechters zelf beschouwd enuitgevoerd als een normaal handwerk?Ten slotte kunnen we er nu, vier eeuwen later, niet omheen te constaterendat de rauwe, onverhulde wreedheid van de openbare geselingen en terechtstellingen,waarop de zeventiende-eeuwse justitie de stedelingen regelmatigliet onthalen, dan wel geschiedenis zijn geworden, maar dat de algemenegewelddadigheid in de huidige maatschappij zeker niet is afgenomen.Gebruikte afkortingen:O.A. = Oud Archief der gemeente KampenR.A. = Rechterlijk Archief van KampenE.U. = Extraordinaris ende allerley uytgave enz.Rp. = Reisepensien enz.O.G. = Oncosten van gevangens enz.S.V. = Scherprichters verdienst enz.St.P. = Stockmeesters pensien enz.Noten1 Eerdere, maar minder uitgebreide publicaties over Kamper scherprechters zijn:J. Nanninga Uitterdijk, ‘Scherprechters in Kampen’, in: Bijdragen tot de geschiedenis vanOverijssel, dl XII (1901), 353 e.v.; C.N. Fehrmann, ‘De rol van de scherprechters in het verleden’,in: Kamper Almanak 1978/79, 197-204.2 O.A. 458, fol. 113, Boedel = beul. De Boedelstoorne was een muurtoren in de oude stadsmuurlangs de Burgel ter hoogte van de Korte Hofstraat. (Th.M. van Mierlo, De verdedigingswerkenvan Kampen, (Utrecht 1986) – Doctoraal scriptie, Dl. I, 125).98

3 O.A. 458, fol. 1134 O.A. 472, O.G.5 O.A. 472, S.V.6 O.A. 474, S.V.7 O.A. 486, Mathen8 O.A. 477, E.U.9 O.A. 478, S.V.10 O.A. 478, E.U.11 O.A. 479, S.V.12 O.A. 481, O.G.13 O.A. 482, S.V; een pooknet is een visnet met drie wanden, waarin de vis verward raakt.14 O.A. 485, S.V. en O.G.15 O.A. 492, Rp.16 Th.M. van Mierlo, ‘Historie rond een kaart uit 1543’, in: Kamper Almanak 1992, 189-190.17 O.A. 496, E.U.18 O.A. 504, St. P.19 O.A. 496, S.V.20 O.A. 503, S.V.21 O.A. 508, S.V.22 O.A. 505, S.V.23 O.A. 499, E.U.24 O.A. 504, S.V.25 O.A. 192, fol. 129v26 O.A. 512, S.V.27 R.A. 232, 19 dec. 163628 R.A. 233, 10 maart 164129 O.A. 513, St.P.30 R.A. 3, 24 mei 1642, O.A. 514, S.V.31 O.A. 193, fol. 68v32 O.A. 517, Verpleging van siecken33 O.A. 518, E.U.34 O.A. 306, fol. XXIX, Van den scherprichter 18 juli 164235 Idem, 1 aug. 164436 O.A. 458, fol. 14237 O.A. 306, fol. XXIX, 1 aug. 164638 O.A. 518, S.V. R.A. 233, fol. 49, 5039 O.A. 522, S.V.40 O.A. 27, fol. 7599

41 O.A. 194, fol. 134v42 O.A. 306, fol. XXIX, 25 mei 165243 O.A. 532, S.V.44 O.A. 527, S.V.45 O.A. 306, XXIX46 O.A. 197, fol. 114v47 O.A. 197, fol. 148v48 O.A. 540, S.V.49 O.A. 543, fol. 2850 O.A. 545, S.V. en St. P.51 O.A. 68352 O.A. 551, fol. 2253 O.A. 199, fol. 118v54 ‘Stock’ is een oud woord voor gevangenis.55 O.A. 532, S.V.56 O.A. 488, O.G.57 O.A. 555, St. P.58 O.A. 501, St. P.59 O.A. 498, Rp.60 O.A. 499, Rp.61 Beide torens zijn herkenbaar op de plattegrond van Joan Blaeu: de Bregittentoren isschuin achter het vroegere Bregittenklooster te zien, de Broektoren bij het bolwerk inde bocht naar de Venepoort.62 O.A. 501, S.V. en St. P.63 O.A. 518, S.V.64 O.A. 496, Rp; beide torens bevonden zich ten noorden van de Louwenpoort, ter hoogtevan de huidige Achterom/Keizerstraat.65 O.A. 522, Dieners bootschappen66 O.A. 459, fol. 137v67 O.A. 531, O.G.68 O.A. 536, fol. 6469 O.A. 508, St. P.70 O.A. 470, Metzelers71 O.A. 493, E.U.72 O.A. 531, O.G.73 O.A. 533, St. P.74 O.A. 538, S.V.75 O.A. 507, S.V.100

76 O.A. 522, S.V.77 R.A. 233, 6 dec. 168278 R.A. 233, fol. 42v, fol. 48v79 O.A. 503, S.V.80 R.A. 232, 29 aug. 163181 O.A. 494, S. V. en O.G.82 G. Tammens, ‘De vijf beulszwaarden van Kampen’, in: Kamper Almanak 1978/79, 205-209;eerder verschenen in: De Panne 2 (1977) nr. 2.83 O.A. 480, E.U.84 O.A. 486, E.U.85 O.A. 491, E.U.86 O.A. 503, S.V.87 O.A. 492, O.G.88 O.A. 502, S.V.89 O.A. 502, E.U.90 O.A. 505, Bussemakers verdienst91 O.A. 515, Uitgave van den Schepenmaltijt92 O.A. 565, fol. 1593 O.A. 485, S.V.94 O.A. 478, E.U.95 O.A. 27, fol. 8996 O.A. 517, E.U.97 O.A. 517, O.G.; Extraordinaris metzelersbeloeninge ande muyre buyten de Veenepoorte;Incoop ende betaelinge van Benthemer ende roeden steen, sampt oncosten van dien.98 O.A. 33, fol. 12599 O.A. 498, S.V.100 O.A. 508, E.U.101

102

Commotie in KampenDe rechtzinnigheid en naaktloperij van Georgius Goyckerus,predikant te Wilsum (1611-1623)door Christiaan RavensbergenToen Georgius Goyckerus in 1602 in Franeker ging studeren zag zijn toekomster veelbelovend uit. Hij was de zoon van een Kamper dominee, zijnstudie werd betaald door de stad Kampen en hem was een goede betrekkingin kerk of onderwijs in het vooruitzicht gesteld. Georgius had al welhet nodige meegemaakt. In 1595 was zijn vader gestorven en sindsdienmoest zijn moeder met vijf jonge kinderen van 200 gulden per jaar zienrond te komen. Zijn moeder, Marrigje van Heurne (Van Hoorn), kreeg dezealimentatie op grond van een afspraak die haar zieke man, JodocusGoyckerus, vlak voor zijn dood met het stadsbestuur had gemaakt. JodocusGoyckerus had ooit een beroep uit Leiden afgeslagen en uit dankbaarheiddaarvoor – en voor alle diensten die hij Kampen had bewezen – was de stadaan de IJssel bereid om na zijn dood weduwe en kinderen te verzorgen. Nazijn overlijden ontving Marrigje van Heurne het zogenaamde annus gratiae(het genadejaar, een jaar traktement) en kon zij jaarlijks rekenen op de helftvan het traktement van haar man uit de opbrengst van de geestelijkegoederen. De zonen van Jodocus Goyckerus mochten te zijner tijd gaanstuderen op kosten van de stad, als zij daarvoor geschikt waren. 1De familie Goyckerus bestond uit zes personen: de moeder, vier jongens eneen meisje. Over twee kinderen, Wolter en Elsken, is weinig bekend. 2 Van deandere kinderen, Georgius, Daniël en Meinardus, zullen wij hierondermeer horen, met name omdat de stad Kampen met één van hen, Georgius,het nodige te stellen heeft gekregen. De magistraat had gehoopt datGeorgius in de voetstappen van zijn geliefde en gewaardeerde vader zou treden.Hij was als het ware voorbestemd om predikant van Kampen te worden,maar zover is het nooit gekomen. 3 Het optreden van Georgius Goyckerusheeft in Kampen nogal wat commotie veroorzaakt. In de eerste plaats doorzijn schismatiek optreden in de strijd tussen de remonstranten en decontraremonstranten. En daarnaast veroorzaakte hij de nodige publiekeopschudding door ontucht te plegen en naakt door de stad te lopen. Dit103

laatste leidde uiteindelijk tot zijn verbanning. Deze twee gebeurtenissenstaan in dit artikel centraal.Alumnus van KampenGeorgius Goyckerus was nog jong toen zijn vader stierf. 4 Over zijn eerstelevensjaren is zo goed als niets bekend, maar we weten wel dat hij deLatijnse school in Kampen bezocht heeft. Daar heeft hij Grieks en Latijngeleerd en werd hij voorbereid op een studie aan de universiteit. De stadKampen financierde zijn opleiding, ook met het idee dat de stad later inkerk of onderwijs van zijn diensten gebruik zou kunnen maken. 5 Op deLatijnse school, ook wel St. Nicolaas- of Bovenschool geheten, was met nameEngelbertus Episcopius voor Georgius belangrijk. Deze Egbert Bisschop wasgeen rector of conrector aan de Latijnse school, maar slechts praeceptor(schoolmeester). 6 Toch noemt Georgius juist hem als zijn leermeester en niet‘rector’ Johannes Crellius of conrector Henricus Strombergius. 7In 1602 ging Georgius theologie studeren, eerst in Franeker en daarna inBurgsteinfurt. 8 Veel grote steden in de Republiek hadden in deze tijd enkelestudenten die op algemene kosten mochten gaan studeren. Vaak waren ditbegaafde kinderen uit het weeshuis, zoals de hieronder genoemdeJohannes Petri en Johannes Engberti Hardenbergius uit Kampen. Van dezealumni werd wel verwacht dat de stad na hun studie van ‘hun dienst derkercken, ofte der scholen,’ gebruik zou kunnen maken. 9 De stad betaaldeallerlei kosten van deze studenten uit de inkomsten van de geestelijkegoederen, de bezittingen die voor de Reformatie aan de kerk toebehoordenen daarna beheerd werden door de overheid. In 1604 studeerde Georgiusnog in Franeker en betaalde de stad Kampen bijvoorbeeld een kleermakervoor het maken en verstellen van kleren. Georgius ontving in dat jaar ookgeld voor hemden, kragen en broeken. 10 In het najaar van 1604 reisde hijnaar Burgsteinfurt. 11 Hier schreef hij zich in 1605 onder Conradus Vorstiusin aan het Gymnasium Illustre Arnoldinum. 12 Vanuit Burgsteinfurt stuurdeGoyckerus een brief naar de Kamper stadsbestuurders waarin hij hen hartelijkdankt voor alles wat zij voor zijn vader, moeder en hemzelf gedaanhebben. En hij roemt de grote vrijgevigheid van de stad als het ging om zijndierbare moeder en zijn lieve broers en zuster. 13Studenten aan het StatencollegeIn 1606 ging Georgius in Leiden studeren en kwam daar in het Statencollegeterecht. Aan het Statencollege of Collegium Theologicum verbleven104

Hollandse studenten met een beurs, maar blijkbaar was hier ook ruimtevoor mensen van buiten dit gewest. Toen Goyckerus in Leiden aankwamstond het Statencollege onder leiding van Johannes Kuchlinius. 14 Vanaf1606 was Petrus Bertius regent van het Collegium Theologicum en als zodanigontving deze regelmatig geld uit Kampen. 15In 1605 had de Leidse hoogleraar Lucas Trelcatius 16 aan Kampen gevraagdof het niet mogelijk was enkele studenten naar het Statencollege te sturen.De magistraat van Kampen reageerde hier positief op en dacht aan JohannesEngberti Hardenbergius 17 en Johannes Petri 18 , twee wezen uit Kampen dieop dat moment in Franeker studeerden. Hen werden de ‘leges’ (regels) vanhet Statencollege voorgelezen en na hun belofte om zich daaraan te houdenvertrokken zij naar Leiden. 19 Johannes Engberti Hardenbergius verliet hetStatencollege al na een jaar en werd conrector van de Latijnse school inKampen. Georgius Goyckerus mocht toen de plaats van Engberti Hardenbergiusinnemen. 20 Hij studeerde nu samen met Johannes Petri. 21 De stadKampen betaalde ondertussen allerlei kosten: onder andere de reiskostennaar Leiden, nieuwe schoenen en ‘twee ellen bruggesbombazijn om daervantwee mumben in sijn olde wambuys te laten maecken.’ Ook betaaldede stad vaak de kosten van boeken die Georgius in Leiden kocht. 22 Ook alstudeerde Georgius Goyckerus in Leiden en woonde hij in het Statencollege,de Kamper student heeft zich niet aan de universiteit ingeschreven.Een belangrijk onderdeel van het universitaire onderwijs vormde het disputeren.Het was de taak van de regent om de disputen aan het Statencollegete leiden. Deze formuleerde qualitate qua de stellingen waarover destudenten de discussie moesten aangaan. Petrus Bertius was het dus dieenkele theses over de persoon van Christus aan Georgius Goyckerus heefttoebedeeld. Goyckerus had de vrijheid om zijn stellingen op te dragen aanwie hij maar wilde en deed dit aan de leden van de magistraat van Kampen(zijn mecenassen) en aan de vier predikanten van die stad, Caspar Holstech,Thomas Goswinius, Johannes van der Heyden en Daniël Souterius. 23 Tenslottedroeg hij de eerste vruchten van zijn studie met dankbaarheid op aande al eerder genoemde Engelbertus Episcopius. 24 Voor het drukken van detheses en als dank voor de eer die de stad daarmee bewezen werd, ontvingGoyckerus 27 gulden en 11 stuivers. 25In 1608 vroeg Petrus Bertius aan de Kamper magistraat wat de bedoelingenvan de stad met Georgius waren. 26 Voor Kampen was dit wel duidelijk. Zijwilde dat Georgius in het voetspoor van zijn vader zou treden. Na de afrondingvan zijn studie wilde men hem ‘tot den dienst des godtlicken Woordes’105

Titelblad van het boekje uit 1608 “… de persona Christi…” van Goyckerus dat hij opdroeg aan zijn leermeesterEngelbertus Episcopius van de Latijnse School te Kampen.(Collectie Bibliotheek Universiteit van Amsterdam).in Kampen gebruiken. 27 Om te weten te komen hoe ver Georgius met zijnstudie gevorderd was, informeerde Kampen zo nu en dan in Leiden. Georgiusliet dan wel eens na om daar snel op te reageren. 28 In 1609 preekteGoyckerus twee keer in Kampen en dit gaf aanleiding tot tevredenheid. Nahet houden van deze preken keerde de jonge alumnus na een lange vakantietoch terug naar Leiden, met de excuses van het Kamper stadsbestuuraan Bertius vanwege het lange wegblijven van de student. Deze schriftelijkeexcuses gingen vergezeld van een ‘gedroechden Isselhaem’. 29 Lang zouGeorgius echter niet meer in Leiden blijven. In 1609/10 haalde de stadsbodede ‘kiste, clederen ende anders’ van Goyckerus uit Leiden op en keerde dealumnus terug naar Kampen. 30 Waar hij precies ging wonen is onbekend. 31Acht jaar later, op 22 december 1619, woonde hij net als zijn moeder, enzijn eerder genoemde broer Wolter en zuster Elsken op de Burgwal. 32De stad Kampen had de studie van Georgius Goyckerus gefinancierd enmocht nu een beroep op hem doen. In 1610 werd echter niet Goyckerus alspredikant van Kampen aangesteld, maar Everhardus Voskuyl, predikant uitVreeland. 33 Georgius moest genoegen nemen met het nabijgelegen Wilsum.In 1611 voer hij samen met Thomas Goswinius en een ouderling van106

Kampen per schip naar Wilsum om daar in het ambt bevestigd te worden. 34Na hun studie vonden de drie genoemde alumni van de stad alledrie eenbetrekking in of in de buurt van Kampen. Johannes Engberti Hardenbergiuswerd conrector van de Latijnse school in Kampen, Johannes Petriwerd predikant van IJsselmuiden, en Georgius Goyckerus mocht als predikantde gemeente van Wilsum gaan dienen.Remonstranten en contraremonstrantenTijdens het Twaalfjarig Bestand raakte ook Overijssel betrokken bij dekerkelijke en politieke twisten van deze tijd. Deze strijd was begonnen aande Leidse universiteit als een verschil van mening tussen twee hooglerarenover de predestinatie en groeide in de loop van de jaren uit tot een kerkelijkeen politieke strijd waardoor de jonge Republiek op de rand van eenburgeroorlog werd gebracht. De aanhangers van Arminius noemden zichin deze strijd remonstranten en stonden een vrijere manier van omgaanmet de belijdenisgeschriften voor. De andere partij, de ‘orthodoxe’ contraremonstranten,wilde niets weten van een dergelijke manier van omgangmet de belijdenisgeschriften. Daarnaast vonden zij dat de overheid slechtsbeperkte zeggenschap in kerkelijke zaken had. De remonstranten haddendaarentegen weer minder moeite met de kerkelijke bemoeienis van dezijde van de overheid.De stad en de gereformeerde kerk van Kampen ontwikkelden zich in dezetijd tot het centrum van remonstrantisme in Overijssel. Al in 1607 vroeg desynode aan de Overijsselse classes om te onderzoeken of er predikanten warendie ‘eenich verschil offte misverstant in den Catechismo ende NederlanscheConfessie der Gereformeerde religie’ hadden. 35 Op dit moment leken degeschillen nog een Hollandse zaak. 36 Twee jaar later kwam hetzelfde punt nogeen keer op de agenda van de synode. De synode constateerde dat de zuiverheidvan de leer in Overijssel niet was aangetast. Niemand van de aanwezigenhad namelijk bezwaren tegen de Heidelberger catechismus of de Nederlandsegeloofsbelijdenis. 37 Op deze synode werd echter wel een gravamen van declassis Kampen ingebracht waaruit blijkt dat toch remonstrantse ideeënbinnen Overijssel leefden (een gravamen was, in het toenmalige spraakgebruik,een punt dat een kerkelijke vergadering inbracht bij een meerderevergadering). De Kamper classis vroeg namelijk of het ‘middelmatige’ of‘wesentlicke’ was om doopvragen te stellen. In de classis Kampen bestondblijkbaar de wens om deze vragen aan de opvoeders achterwege te laten.Het antwoord van de synode was nee. 38107

In Leiden had Georgius Goyckerus kennisgenomen van de strijd tussen deremonstranten en de contraremonstranten. Als student had hij aan Kampengeschreven dat hij in alle rust aan het Statencollege kon studeren, ook alwas de regent van dit Statencollege, Petrus Bertius, nauw betrokken bij dekerkelijke twisten. 39 Bertius was één van de leidende figuren binnen deremonstrantse factie. Toch heeft Georgius Goyckerus zich niet in die richtingontwikkeld. Goyckerus had op de synode van 1612 geen bezwarentegen de Heidelberger Catechismus of de Nederlandse Geloofsbelijdenis enliet zich na die tijd steeds meer kennen als contraremontrantsgezind. Binnende stad Kampen werd die gezindheid niet door iedereen gewaardeerd.Onrust in KampenOp 17 februari 1615 sprak de magistraat van Kampen over ‘eenige differenten,ende geschillen’ die ontstaan waren tussen de predikanten aangaandede predestinatie. Al eerder waren deze meningsverschillen op het raadhuisbesproken en toen was het tot een verzoening tussen de verschillende partijengekomen. De magistraat beschouwde de kwestie als bijgelegd, maardat bleek nu toch niet het geval te zijn aangezien de ‘differenten’ binnende gereformeerde kerk, tussen predikanten en lidmaten, alleen maar warentoegenomen. Ook binnen de kerkenraad werd heftig over deze kwestiesgedisputeerd en dit alles veroorzaakte volgens de magistraat niets andersdan onrust (‘irrepabile inconvenienten’) op kerkelijk en politiek terrein.Daarom zag de overheid zich genoodzaakt om maatregelen te nemen.Volgens eigen zeggen had zij hiertoe van God het recht gekregen en volgdezij hiermee het voorbeeld van andere steden die ook met de Reformatiewaren meegegaan.De predikanten werd verboden om zich nog langer in het openbaar vanafde preekstoel uit te spreken over de ‘eeuwiger praedestinatie, ende verkiesingeGoedes, mit den ancleven van dien’ of hierover onder het gewonevolk te spreken. Dit leidde aldus de magistraat alleen maar tot onbegrip(‘ongerijmde misduydingen’) en extremiteiten. En het bezorgde de gereformeerdekerk een slechte naam bij alle mensen die niets van de gereformeerdereligie wilden weten (‘onse wederparthije’). De predikantenmoesten van de magistraat gematigd, stichtelijk, eenvoudig en naar GodsWoord preken. Hierdoor zou alle ‘tweedracht, partijschap, affsonderingeende scheuringe’ in kerk en politiek vermeden worden.Ondertussen was het de predikanten wel toegestaan om onderling over decontroversiële punten te spreken. Mocht er dan verschil van mening108

estaan, dan dienden de predikanten die verschillen voor zich te houdenen elkaar daarin te tolereren. Mocht een predikant zich niet aan dit besluithouden, dan zou hij worden afgezet. Hiernaast werd van alle ouderlingen,diakenen en lidmaten van de gereformeerde kerk verwacht dat zij zich zoudenonthouden van de ‘hooge dispuyten die haere verstande verre passerenende te boven gaen.’ Met al deze maatregelen poogde de magistraat de commotieen tweespalt (‘seditie ende oneenicheyt’) in de stad te beteugelen. 40Commotie in KampenDeze bovenstaande resolutie werd op 17 februari 1615 aan de Kamper predikantenen enkele lidmaten voorgelezen. Hiermee liep het Kamper stadsbestuurvooruit op de latere resoluties van de Staten van Overijssel en anderestadsbesturen. De magistraat achtte zich als ‘souveraine heeren van desenrepublijcke, ende oversulcx oock nae den Woorde Goedes voesterheerenvan de christelicke kercke,’ gerechtigd om zulke besluiten te nemen. Alsregering van de stad Kampen had de magistraat enkel zeggenschap over deKamper predikanten en niet over de Wilsumer predikant Georgius Goyckerus(‘ghien ordinaris dienaer van de kercke alhier wesende’). Deze woondeechter wel in Kampen en was ook lid van de gereformeerde kerk aldaar. Hijblijkt nu een belangrijke factor te zijn geweest bij de onrust in de stad endaarom hield de magistraat zich met name met hem bezig. Uit de stukkenblijkt dat Goyckerus in conflict was geraakt met de predikanten vanKampen. Hij had iets op schrift gesteld en dat laten ondertekenen. Wat ditprecies is geweest, is onbekend. Wel weten we dat de predikanten hiermeepubliekelijk in diskrediet waren gebracht.De magistraat liet Goyckerus nu weten dat als hij iets had aan te merken opde ‘handel, wandel offte leere’ van een predikant, dat hij dit niet in deopenbaarheid moest brengen, maar dat hij naar die predikant toe moestgaan en met hem moest spreken, met een ‘nedrich, leersaem, ende vreedsamichgemoet, als het den dienaren godtlicken Woordes betaemet.’ Wathij nu gedaan had – iets op schrift stellen en dit door mensen laten ondertekenen– leidde volgens de magistraat alleen maar tot ‘schisme endescheuringen’. De magistraat waarschuwde Goyckerus nadrukkelijk omgeen aanleiding tot twist en onenigheid in de christelijke gemeente vanKampen te geven. Met de Kamper predikanten diende bij broederlijk envriendelijk om te gaan. De magistraat besloot de aanklacht tegenGoyckerus met de opmerking dat het hem als burger van Kampen wel zoupassen om wat meer respect en eerbied voor zijn overheid te hebben. Met109

enige dreiging en teleurstelling verwees het stadsbestuur daarbij naar alleweldaden die Georgius en zijn familie dankzij de stad Kampen genotenhadden en nog steeds genoten. 41Georgius Goyckerus had dus iets aan te merken op een Kamper predikant.Waarschijnlijk betrof het hier Everhardus Voskuyl. Deze was in het jaar datGoyckerus predikant van Wilsum werd, beroepen door Kampen en behoordenu samen met Thomas Goswinius tot de remonstrantsgezinde factie in destad. Als contraremonstrantsgezinde predikant hield Goyckerus zich actiefbezig met de kerkelijke situatie in Kampen. Met het schrijven en laten ondertekenenvan het genoemde geschrift heeft hij de remonstrantsgezindepredikanten in diskrediet gebracht en poogde hij de positie van de contraremonstrantenin de stad te versterken. Hier stond hij niet alleen in. Ook deKamper predikant Daniël Souterius en enkele vooraanstaande leden van degereformeerde kerk stonden voor de contraremonstrantse zaak. 42 De remonstrantsepredikant en geschiedschrijver Johannes Uytenbogaert noemt in ditverband bijvoorbeeld de namen van Lubbert van Hardenberg, MartenAlbertsz. en Geurt Pietersz. Met de resolutie van 17 februari 1615 heeft deKamper magistraat geprobeerd het openbare spreken over de controversiëlepunten te verbieden en de rust te herstellen. Dit streven is jammerlijkmislukt. Van beide zijden werd het verbod niet gerespecteerd.Tumult in de BovenkerkOp 14 juni 1615 sloeg de vlam weer in de pan. Op die dag preekte de contraremonstrantseDaniël Souterius in de Bovenkerk over het opnieuw geborenworden uit Johannes 3. De contraremonstrantse predikant en geschiedschrijverWilhelmus Baudartius 43 was bij deze dienst aanwezig en in zijnMemoryen beschrijft hij als ooggetuige de loop van de gebeurtenissen. Na dedienst verzamelden zich volgens hem zo’n 15 of 16 remonstranten bij depreekstoel en zij scholden Daniël Souterius uit voor ketter en valse leraar.Souterius wilde zich verdedigen, maar men bleef hem dingen toeroepen enmen dreigde hem te slaan. De contraremonstrantse edelman Arend Sloetsloeg iemand op het hoofd en wilde zijn degen trekken. Op aandringen vanzijn moeder en Baudartius heeft Sloet dit niet gedaan. Uiteindelijk werdiedereen scheldend en roepend de kerk uitgewerkt. Volgens Baudartius hader gemakkelijk bloed kunnen vloeien. Omdat de remonstrantse ‘oproermakers’na de preek in de kerk gekomen waren, was hier volgens Baudartiussprake van voorbedachte rade.Na deze gebeurtenissen zijn enkele contraremonstranten naar het raadhuis110

Detail van kaart van P. Wtenwaal uit 1598, omgeving van de Boven- of St. Nicolaaskerk.Linksonder van de kerk was de wedeme, de pastorie, waar Goyckerus met zijn ouders in zijnjeugd woonde; linksboven de kerk, dwarsgebouwd, de Latijnse School (later was hier de Muntgevestigd). (Collectie Frans Walkate Archief).111

gegaan om daar over het gebeuren te spreken. De magistraat, die voornamelijkuit remonstrantsgezinde raadsleden bestond, beloofde maatregelente nemen aangezien zij toch niet blij was met de onrust die in de stad wasontstaan. Daarom werden de voornaamste remonstrantse aanstichters vande oploop opgepakt en in de Hagenpoort opgesloten. Toen het stadsbestuurde volgende morgen over deze zaak vergaderde verscheen EverhardusVoskuyl met zo’n 150 burgers voor het raadhuis. Samen met twee anderenverkreeg hij audiëntie bij de magistraat. Onder dreiging van nog meeronlusten, aldus Baudartius, liet het stadsbestuur de drie gevangenen toenvrij. Ondertussen werd wel de contraremonstrantse diaken Lubbert vanHardenberg vastgezet. Deze zou tijdens de oploop in de kerk de woorden‘slaeter op, slaeter op’ geroepen hebben. 44 Pas de volgende dag werd hij vrijgelaten.45De synode van OverijsselTerwijl in Kampen de kerkelijke onrust een voorlopig hoogtepunt hadbereikt, vergaderde de synode van Overijssel in Zwolle. Op deze vergaderingkwam ook de commotie in Kampen ter sprake. De synode besloot dat zijzich over de kwestie zou buigen. Maar al snel werd duidelijk dat het nietmogelijk was om voldoende informatie over de Kamper kwestie in te winnen.De synode stelde toen voor om enkele leden van de synode naarKampen te sturen om daar de geschillen bij te leggen. De burgemeestersvan Kampen vonden dit echter niet nodig. De kwestie zou op de synode zelfopgelost kunnen worden aangezien de twee predikanten waar het om gingop de synode aanwezig waren. 46 Zij zouden graag zien dat zij zich tijdens desynode zouden verzoenen. Door gebrek aan tijd en informatie heeft dezeverzoening niet kunnen plaatsvinden en verwees de synode de kwestieweer naar Kampen. De synode nam nog wel één besluit dat verband hieldmet de kerkelijke onrust in Overijssel, namelijk ‘dat in dese provintieopentlick op de predicstoel over de tegenwoordige verschillen in Hollantmet groote hevicheit, hetsy tegen d’een ofte andere partye, niet gescholdenende gelastert werde, waerdoor dan lichtelyke de gewenschte eenicheit, totnu toe by ons onderhouden, gebrooken conde worden’. 47Dit alles had tot gevolg dat Daniël Souterius een maand later een beroepnaar Haarlem aannam. Volgens de remonstrantse predikant en geschiedschrijverJohannes Uytenbogaert wilde Souterius al heel lang in Hollandpredikant worden, ook omdat hij in Kampen vanwege zijn ‘ende sijnerhuysvrouwen prachtige huyshoudinge in kleederen ende anders’ veel112

ergernis had veroorzaakt. 48 Op 15 juli 1615 schreef het Kamper stadsbestuurdat er snel een opvolger voor Souterius gevonden moest worden. En wat dezaak van Everhardus Voskuyl betreft, deze wilde de magistraat ‘ter ierstergelegentheyt bij der handt nemen, ende daerinne sulx doen ende voernemen,als tot meeste vrede, ende eenicheyt van de kercke, ende burgerije behoerensall.’ 49 Door alle onrust voelde de magistraat zich blijkbaar ook genoodzaaktom ten aanzien van Voskuyl enige maatregelen te treffen. Welke dit zijn, isniet bekend. Thomas Goswinius en Everhardus Voskuyl kregen van de Kampermagistraat wel 50 daalders voor hun werkzaamheden inzake het vertrek vanSouterius. 50Een dag na het tumult in de Bovenkerk liet de magistraat aan iedere burgeren inwoner van Kampen weten dat het niet was toegestaan om in woordof geschrift onbetamelijk (met een ‘huesschen mondt’) over de regeringvan de stad of de religie te spreken. Ook was het niet toegestaan om oproerigevergaderingen te organiseren of bij te wonen – niet in het openbaar enook niet in het geheim – aangezien dit alles tot ‘muyterije, oproer, tweedracht’zou kunnen leiden. 51 Uit deze bekendmaking blijkt dat de stadsregeringzich ernstig zorgen maakte over de commotie die in Kampen ontstaanwas. Als opvolger van Souterius benoemde de Kamper magistraat eencontraremonstrantse predikant, Wilhelmus Stephani, en men hoopte dathij ‘de ontruste gemeynte in ruste soude stellen.’ 52 Hiermee zorgde demagistraat ervoor dat ook het contraremontrantse deel van de gemeenteeen predikant van eigen gezindte kreeg. De zorg voor rust en orde in destad was voor het stadsbestuur de eerste prioriteit.Het besluit van 16 juli 1615 had weinig effect. Op 18 februari 1616 zagenmagistraat en gezworen gemeente zich genoodzaakt om het besluit nogmaalsbekend te maken. Nu sprak het stadsbestuur over ‘vergaderingen,onder wat praetext ‘tselve mochte wesen’. Blijkbaar vonden er in hetgeheim religieus/politieke bijeenkomsten plaats. 53Contraremonstrantse studentenGeorgius Goyckerus woonde als predikant van Wilsum in Kampen en ontwikkeldezich daar tot een strijdbare contraremonstrant. Tijdens zijn studiehad hij zich nog terughoudend opgesteld en hield hij zich niet bezigmet de ontluikende kerkelijke twisten. Hij wilde zich in die tijd helemaalop zijn studie concentreren en dat was door de rust aan het Statencollegeook mogelijk. 54 In deze periode raakte hij wel bekend met personen dielater bekend stonden als vooraanstaande remonstranten. Bijvoorbeeld met113

Nederlandse vertaling van de verhandeling over de predestinatie (voorbeschikking) van de handvan Lambertus Hiddingh, student in Franeker, mede opgedragen aan Goyckerus.Deze vertaling verscheen bij P.H. van Wieringen te Kampen. (Bibliotheek Universiteit van Amsterdam).Petrus Bertius, de regent van het Statencollege, iemand over wie hij in dezetijd met grote waardering spreekt. Maar ook dichter bij huis kende hij denodige remonstranten. Aan de Latijnse school in Kampen doceerden tweegoede bekenden van hem: zijn studiegenoot Johannes Engberti Hardenbergiusen zijn oude leermeester Engelbertus Episcopius. Beiden stondenlater meer of minder bekend als remonstrantsgezind. 55 Maar in dezeperiode ontwikkelde Georgius zich in contraremonstrantse richting en hetzelfdegold voor zijn broer Daniël.In 1610 was Daniël Goyckerus bij Marcus Gualtherus, de rector van deLatijnse school, die tevens ouderling was van de Gereformeerde Kerk van114

Kampen, gaan inwonen. De Kamper magistraat hoopte dat dit een positieveuitwerking zou hebben op zijn studie. Blijkbaar had deze constructie voldoenderesultaat, want Daniël mocht zijn studie in Franeker voortzetten. 56Vanuit Franeker heeft Daniël met Gualtherus gecorrespondeerd. In eenbrief schreef hij aan de Kamper rector dat hij bij de rechtzinnige religiewilde blijven en dat hij niets wilde weten van de remonstrantse enVorstiaanse ketterijen. Marcus Gualtherus was zelf remonstrantsgezind enantwoordde de student met het stellen van vragen. Hoe weet je welke religiede rechtzinnige is? En is het niet zo dat ieder mens zijn eigen geloof alshet enige ware beschouwt? 57 Dit antwoord is typerend voor zijn geleerde,humanistische en ook remonstrantse visie op geloof en rechtzinnigheid.Daniël Goyckerus zal hieruit hebben kunnen opmaken dat Gualtherus eenandere theologische richting was toegedaan.In Franeker studeerde enkele jaren later ook Lambertus Hiddingius, de zoonvan de predikant van Mastenbroek. Deze droeg in 1617 zijn stellingen overde predestinatie aan Daniël Souterius en Georgius Goyckerus op. 58 Met dezetwee predikanten voelde Lambertus Hiddingius zich blijkbaar theologischverwant. Hij noemt Souterius en Goyckerus ‘onvermoeyden Cherubijn (...)der kercke Christi’. De theses die Hiddingius onder de hoogleraar JohannesMaccovius 59 verdedigd heeft, hebben nogal wat opschudding veroorzaakt.Hij zou daarin ronduit stellen dat God de auteur en de oorzaak van de zondewas (‘Deum autorem et causam esse peccati’). 60 Het is zelfs zover gekomendat de curatoren van de Friese universiteit zich met de zaak Hiddingius zijngaan bemoeien. Het is niet bekend of Souterius en Goyckerus de visie vanHiddingius deelden, maar het feit dat een Nederlandse vertaling van zijnomstreden stellingen in 1617 in Kampen gedrukt werd, laat zien dat dezevisie ook binnen Kampen op instemming kon rekenen. 61De resolutie van Ridderschap en StedenDe pogingen van de magistraat van Kampen en de synode van Overijssel omde rust in stad en gewest te herstellen hadden weinig resultaat. Ook eldersvonden er verschillende incidenten plaats waarbij de overheid moest ingrijpen.In Zwolle gelastte de magistraat de predikanten onder dreiging vanontzetting uit het ambt om met elkaar in vrede te leven. Het stadsbestuurwilde niet dat er gepreekt werd over onderwerpen waar de magistraat geentoestemming voor had gegeven. 62 In Deventer ontstond de nodige beroeringrondom het beroep op Johannes Acronius. Een groot deel van de gezworengemeente wenste deze contraremonstrantse predikant te beroepen en dit115

116Resolutie van Ridderschap en Steden van Overijssel, 11 maart 1616.(Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek Deventer).

stuitte om verschillende redenen op nogal wat weerstand bij de magistraaten predikanten van Deventer. Om de rust en de vrede in Deventer beslootde magistraat dat het de predikanten niet was toegestaan ‘de controversenen huydendaegsche verschillen in Hollandt en elders niet te moveren, totonderholding van vrede en eenicheit en verhindering van scheuringeonder den gemeenen man.’ 63Doordat de predikanten in Overijssel op de kansel over de predestinatiespraken was zo veel beroering ontstaan dat het predikantencorps en verschillendegemeenten ernstig verscheurd waren geraakt. Ridderschap enSteden zagen zich daardoor genoodzaakt de rust te herstellen en zij dedendat door op 11 maart 1616 een resolutie uit te vaardigen. Overijssel volgdehiermee de lijn van de remonstrantsgezinde gewesten Holland en Utrechten de magistraten van Kampen, Zwolle en Deventer. In de resolutie werdbepaald dat het predikanten verboden was zich op de preekstoel over decontroversiële punten te uiten en dat zij zich ook in geschrifte dienden teonthouden van het bespreken van de in discussie zijnde punten ‘bij penevan datelicke cassatie ende ontsettinghe des dienstes.’ 64 De drosten ensteden kregen de opdracht deze resolutie ‘tot onderhoudinghe van goederuste ende christelijcke eenicheyt’ aan de predikanten in hun ambten voorte leggen en door hen te laten ondertekenen. Sommige remonstrantsgezindepredikanten ondertekenden en andere weer niet. 65Volgens Baudartius is het tot het uitvaardigen van deze resolutie gekomendoor het ‘aengheven ende drijven’ van enige Overijsselse afgevaardigdennaar de Staten-Generaal die naar Kampen waren gekomen om de vergaderingbij te wonen. 66 Met name vanuit Kampen en Zwolle werd op eengewestelijke resolutie aangedrongen. 67 In Kampen was de situatie door eenscheuring in de gemeente zo urgent dat het niet vreemd is dat deze stad zosterk voor een resolutie gepleit heeft. 68 De resolutie lag ook in de lijn van debesluiten van 17 februari en 16 juli 1615.Scheuring in de stad KampenDat waar de magistraat van Kampen zo bang voor was geweest, ‘schisme endescheuringe’, was dus blijkbaar werkelijkheid geworden. Zolang WilhelmusStephani nog aan de gemeente van Kampen verbonden was konden decontraremonstranten in Kampen ter kerke gaan. Maar toen hij weigerde deresolutie van Ridderschap en Steden van 11 maart 1616 te ondertekenenwerd hij door de magistraat van zijn dienst ontslagen en waren de Kampercontraremonstranten verstoken van een eigen predikant. 69 Na het vertrek117

van Stephani werden er in deze jaren alleen nog maar remonstrantsgezindepredikanten aan de gereformeerde kerk van Kampen verbonden. Goswiniusen Voskuyl kregen na 1616 de remonstrantsgezinde predikanten JohannesSchotlerus en Assuerus Matthisius naast zich als collega. 70 Door de dominantepositie van de remonstranten in kerk en politiek was het voor decontraremonstranten moeilijk om samen te komen. Zij moesten als zogenaamdeslijkgeuzen uitwijken naar plaatsen waar contraremonstrantsepredikanten stonden zoals IJsselmuiden, Wilsum en Mastenbroek. Ditcontraremonstrantse deel van de gereformeerde kerk bestond wel uit een‘merckelijck getal’ 71 , maar op het terrein van organisatie duurde het nogtot 1617 voordat het lukte om naast de bestaande remonstrantsgezindegemeente een zogenaamde ‘cruyskercke’ op te richten. 72 Georgius Goyckerusverleende in deze gemeente hulpdiensten. 73In de maand augustus van het jaar 1618 vroeg deze kruiskerk (‘eenige burgerenende inwoeneren’) aan de magistraat om een kerkgebouw voor hundiensten ter beschikking te stellen. Bij monde van twee bijzonder invloedrijkepersonen uit Overijssel, Hendrik Bentinck, drost van Salland 74 , enNicolaas Schmelzing, luitenant-generaal van de garnizoenen in Overijssel 75 ,liet prins Maurits weten dat de magistraat hier positief op moest reagerenomdat dit de ‘ruste ende eenicheyt van de stadt ende gemeynte’ zou dienen.Op 22 augustus besloot de stadsregering dat de contraremonstrantengebruik mochten maken van de St. Annakerk en dat Daniël Pipardus, depredikant van de Waalse gemeente, op zondag en door de week in hetNederlands mocht preken, zoals hij dat al eerder had gedaan. 76De contraremonstrantse gemeente had dus contact met Schmelzing endeze militaire gezagvoerder stuurde na het genoemde besluit nog eenschriftelijke reactie op het verzoek van de ‘dolierende’ gemeente naar hetKamper stadsbestuur. Daarnaast kwam hij ook zelf naar Kampen. 77 De drukvan buiten werd nog opgevoerd door een brief van prins Maurits, waarmeehet verzoek van de contraremonstrantse gemeente nogmaals werd ondersteund.78 Mede onder invloed van deze verhoogde druk van buiten stelde demagistraat op 2 september de Broederkerk aan de contraremonstrantsegemeente ter beschikking. 79 Op 6 september 1618 hield de gemeente daarhaar eerste dienst; Petrus Plancius, predikant te Hasselt, ging hierin voor.Op dezelfde dag besloot de contraremonstrantse gemeente ook om JohannesAcronius als predikant te beroepen. 80 Deze Acronius was op dat momenthoogleraar in de theologie in Franeker, maar hij werd in 1618-1619 uitgeleendaan Kampen om op de nationale synode van Dordrecht (1618-1619)118

namens de Kamper contraremonstranten het woord te voeren. VolgensJurriaan Moulin was deze Acronius ‘een stokebrand van de heftigste soort.’ 81Scheuring in de classis KampenIn dezelfde periode ontstond ook een scheuring in de classis Kampen. Derooms-katholieke drost van IJsselmuiden, Unico van den Rutenberg totZuthem 82 , had in 1616 de opdracht gekregen om de resolutie van Ridderschapen Steden ‘tot onderhoudinghe van goede ruste ende christelijckeeenicheyt’ aan de predikanten in zijn drostambt voor te leggen. De Kamperpredikanten waren een verantwoordelijkheid van de stad Kampen. Dezedrost wordt door Baudartius een vijand van de gereformeerde religiegenoemd. Omdat de drost vanwege zijn geloofsovertuiging niet mocht deelnemenaan de landsregering zag hij deze opdracht van Ridderschap enSteden van Overijssel als een buitenkans en sprak hij volgens Baudartius‘dese leelijcke woorden: Sy en willen my in hare Vergaderinghe niet hebben,maer nu salick der Predicanten Duyvel wesen.’Unico van den Rutenberg tot Zuthem zou toen ‘eenen goeden ancker rijnschewijn ingeleyt’ hebben en vervolgens nodigde hij de predikanten uit.Na het uitbrengen van een dronk legde de drost de predikanten de resolutievoor en dreigde hij hen af te zetten als zij niet zouden ondertekenen. 83Alleen de predikanten van Kamperveen en Ens hebben de resolutie ondertekend.De predikanten van Genemuiden, Mastenbroek, Wilsum, IJsselmuidenen Zalk weigerden dit, maar schreven hun namen en hun ‘gevoelenvan de Predestinatie ende aenclevende poincten op het placcaet.’ Datlaatste was voor de drost voldoende.Langzamerhand tekende zich een scheiding in de classis Kampen af. Aan deene kant stonden de remonstrantse predikanten van Kampen, Kamperveenen Ens, en aan de andere kant de predikanten van Genemuiden, Mastenbroek,Wilsum, IJsselmuiden en Zalk. De stad kwam tegenover het plattelandte staan.De contraremonstrantse overwinningVanuit de contraremonstrantse gemeente van Kampen werd in 1618 de classissamengeroepen. Deze kwam op 18 september in Wilsum bijeen. 84 Alsbezwaarden zagen de aanwezigen zichzelf als de rechtzinnige en rechtmatigeclassis Kampen. Georgius Goyckerus mocht als predikant van Wilsumals gastheer van deze vergadering ‘van de regtsinnige kerken’ optreden. 85Op de classis verschenen uiteraard alleen contraremonstrantse predikan-119

De Classis Kampen was wat omvang betreft de kleinste classis binnen de gereformeerde kerk in deRepubliek. Detail van kaart uit: W.A. Bachiene, Kerkelijke geographie der Vereenigde Nederlanden.Amsterdam 1768-1773 (band 2). (Collectie Koninklijke Bibliotheek; kaart 523H15).ten, namelijk die van Zalk, Mastenbroek en Wilsum. Ondanks al hun pretentieswaren zij in de minderheid gedrongen. De actieve kerkpolitiek vanhet remonstrantse Kampen speelde hierbij ook een rol. Op Ens had zichdaardoor een remonstrantse predikant ‘ingedrongen’, Henricus Jodoci. InGenemuiden was de contraremonstrantse predikant met medewerking vanUnico van den Rutenberg tot Zuthem afgezet. Nu stond daar de remonstrantseJohannes Meilingius. Kamperveen was de standplaats van deremonstrantse Nicolaas Johannis Lachterop, voorheen predikant te Ens (opSchokland, ‘het Pathmos ofte desolaet Eylandt’ 86 ). IJsselmuiden was na hetvertrek of overlijden van Johannes Petri vacant.Op de vergadering van de contraremonstrantse classis Kampen waren naastde drie genoemde predikanten ook Hiëronymus Vogellius, bij lening predikantte Kampen 87 , en de Kamper ouderling Geurt Petersz. aanwezig, evenalseen ouderling uit Zalk en de gedeputeerden van de geestverwante classesDeventer en Steenwijk/Vollenhove. Vogellius zat de classisvergadering voor.120

Georgius nam het scribaat voor zijn rekening. Mede door het degelijk vooroverlegop deze vergadering kwamen de gedeputeerden van de contraremonstrantseclassis Kampen goed voorbereid op de provinciale synodevan Overijssel. Deze synode liep uit op een overwinning voor de contraremonstrantsepartij. 88 Vanaf dit moment moesten de remonstranten inOverijssel steeds meer terrein prijsgeven. Uiteindelijk werden de remonstrantsepredikanten van Kampen op de nationale synode van Dordrecht(1618-1619) veroordeeld, afgezet en verbannen.Ingrijpen van buitenVolgens de predikant en geschiedschrijver Baudartius was in geen enkelestad in Nederland ‘de verbittertheydt teghen de oude Ghereformeerde sogroot gheweest (…) als binnen Campen’. 89 Door het ingrijpen van prinsMaurits 90 bogen de Staten van Overijssel langzamerhand over naar contraremonstrantsezijde en de remonstrantsgezinde stad Kampen kwambinnen de provincie steeds meer geïsoleerd te staan. Uiteindelijk moest ookKampen onder grote druk overstag gaan.De militaire bevelvoerder van prins Maurits, Nicolaas Schmelzing, hieldzich intensief met het herstellen van de rust in Kampen bezig. In september1618 bracht hij een bezoek aan Kampen en daar heeft hij een aantalvoorstellen gedaan. De magistraat en gezworen gemeente hebben dezevoorstellen overgenomen en legden daar in een brief aan Schmelzing verantwoordingvan af. Als eerste noemen zij de alimentatie voor Marrigje vanHeurne, de weduwe van Jodocus Goyckerus en moeder van GeorgiusGoyckerus. Zij had eerder geweigerd om de remonstrantse magistraat deverzegelde acte van 15 januari 1595 te tonen, op grond waarvan zij aanspraakkon maken op een jaarlijkse toelage van de stad. Nadat NicolaasSchmelzing met haar gesproken had was zij bereid de acte te tonen en nukon de magistraat melden dat zij haar alimentatie weer zou ontvangen.Daarnaast was er de kwestie van het vervangen van contraremonstrantse‘officieren ofte bevelhebberen over die burgerijen’ door remonstranten.Deze wisseling had nogal wat commotie veroorzaakt en werd nu door hetstadsbestuur teruggedraaid. De afgezette stedelijke ambtenaren en bevelhebbersover de schutterij werden in hun waardigheid hersteld. Ook deafgezette leden van de gezworen gemeente, een vertegenwoordiging van deburgerij, mochten hun oude plaatsen weer innemen. Met deze maatregelenhoopte de stadsregering de ‘burgerie weederomme in haer voerige eenicheytende ruste te herstellen.’ 91121

De magistraat had niet alleen maatregelen genomen tegen burgerofficierenen gemeensmannen, maar ook tegen raadsleden, predikanten en enkeleandere personen. Terugkijkend op alle gebeurtenissen concludeerde hetstadsbestuur nu dat die maatregelen gebaseerd waren op onjuiste informatieen dat er ook menselijke ‘passien ende affecten’ een rol haddengespeeld. Daarom werden de besluiten ‘geannulliert’ en tevens ‘uutgeschuertende gecassiert’. De schriftelijke neerslag van de processen tegen dezepersonen is dus voor een groot deel verloren gegaan. De twee predikantendie ‘in integrum gerestitueert’ werden, waren Wilhelmus Stephani enGeorgius Goyckerus. Met het in ere herstellen van al deze personen wildehet stadsbestuur de herinnering aan alles wat er gebeurd was doen vergetenen daarmee bijdragen aan de rust en de vrede in de stad. Dit was naareigen zeggen hoognodig. 92Non residentusNa de nationale synode van Dordrecht (1618-1619) werd Georgius Goyckerusverkozen tot gedeputeerde, lid van het dagelijks bestuur, van de provincialesynode. In die rol heeft hij zich intensief bezig gehouden met het kerkelijkleven in Overijssel. 93 Als gedeputeerde van de synode speelde Georgius eenrol van enige betekenis in de Overijsselse kerkpolitiek, maar het lijkt er opdat hij zijn centrale positie in de classis Kampen al spoedig weer kwijtraakte.Het kerkelijk leven in Overijssel kwam namelijk in rustiger vaarwaterterecht en daarmee kwam ook een einde aan de bestuurlijke glorietijdvan Georgius Goyckerus. Het door hem aangehangen contraremonstrantismehad het predikaat ‘rechtzinnig’ weten te verwerven, maar dat slooteen terugkeer naar een verdraagzamer kerkpolitiek niet uit. Georgius’directe betrokkenheid bij de overwinning van de contra-remonstrantenleverde hem voor zijn latere carrière niet veel op. Een enkele keer mocht hijde classis voorzitten of kreeg hij een speciale taak toebedeeld. In 1622mocht Georgius bijvoorbeeld namens de classis naar Den Haag afreizen omdaar met de Staten-Generaal te spreken over Thomas Goswinius, de afgezetteremonstrantse predikant van Kampen. 94Als zoon van een gewaardeerd Kamper predikant en als alumnus van de stadlag het voor de hand dat Georgius Goyckerus ooit predikant van Kampen zouworden. 95 De stad had graag gezien dat Georgius in de voetstappen van zijnvader zou treden en wilde hem na de afronding van zijn studie ‘tot dendienst des godtlicken Woordes’ in Kampen beroepen, zoals we hierbovenreeds zagen. 96 Zover is het echter nooit gekomen. Hij werd predikant van122

Wilsum. Tegelijkertijd is Georgius wel in Kampen gaan en blijven wonen, dittot groot ongenoegen van de classis Kampen. Binnen de Gereformeerde Kerkbestond namelijk de opvatting dat een herder bij zijn schapen diende tewonen. De oproepen van de verschillende kerkelijke vergaderingen aan plattelandspredikantendie woonachtig waren in een nabijgelegen stad, de zogenaamdenon residenti, om bij hun gemeente te gaan wonen zijn daarom talrijk.97 In 1622 besloot de classis Kampen dat ‘een yeghlijck praedickant tenplattenlande sal bij sijn ghemeente woonen’. Binnen zes weken moestGoyckerus verhuizen naar Wilsum. 98 En hij niet alleen. Ook de predikantenvan IJsselmuiden en Ens, Johannes Roothusius en LambertusHiddingius, 99 moesten Kampen verlaten en zich bij hun gemeente voegen.Goyckerus zocht allerlei uitvluchten om maar niet naar Wilsum te hoevenverhuizen. Talloze keren werd hij hierop aangesproken door de classis.Uiteindelijk was het geduld van de classis op en wilde de classis in december1623 van geen enkele ‘exceptie, excuse ofte limitatie van huys of imantin ’t huys t’crigen, of hoedanig dy ock moge wesen’, meer weten. Hij zou bijzijn gemeente in Wilsum gaan wonen. Deed hij dat niet, dan volgde eenonmiddellijke schorsing. 100Nog meer commotie in KampenGeorgius is nooit in Wilsum gaan wonen. Desondanks werd hij nietgeschorst, maar om andere redenen is het wel tot een afzetting gekomen.Enkele dagen voor kerstmis 1623 kwam de classis Kampen ‘uut hoochenoot’ bijeen in een buitengewone vergadering. Op deze vergadering kregende broeders te horen over de schandelijke val van Georgius Goyckerus. Dezehad zich naakt in het bed van een getrouwde vrouw gelegd om ontuchtmet haar te bedrijven. Hier was hij betrapt door haar man en deze had hemin elkaar geslagen. Gewond en naakt was Goyckerus vervolgens naar huisgelopen. 101 Dit voorval ging de volgende dag de hele stad rond. De classisconstateerde dat het ambt van predikant hierdoor ‘seer versmadet’ wasgeworden. Door ‘sijn godeloos, schandelijck voornemen ende leven’ hadGoyckerus zich ‘onweerdich ende incapabel’ getoond voor het ambt vanpredikant. Daarom werd hij door de classis uit zijn ambt gezet. 102Een dag later kwam de kerkenraad van Kampen vanwege ‘de droevigheende seer schandaleusen val van Georgius Goyckerus’ bijeen. Het voornaamstepunt van zorg voor de kerkenraad was de publieke ergernis die uithet voorval was ontstaan. Deze wilde de kerkenraad zo veel mogelijk tegengaanen wegnemen. Hierom besloot de kerkenraad om de volgende dag,123

De Hagenpoort ca. 1660, door A. Beerstraten. (Gemeentearchief Kampen; foto: Th. van Mierlo).tijdens de dienst op eerste kerstdag, de gemeente van Kampen op de hoogtete stellen van de ‘leelijcke val’ van Goyckerus en haar afschuw van hetgebeuren uit te spreken. De kerkenraad vond Goyckerus niet alleenonwaardig voor het ambt van predikant, maar ‘oock selfs onweerdich’ omvoor een ‘lidmaet der kercke gekent te worden.’ 103Op 5 januari 1624 stelde de classis een acte op waarin gesteld werd datGoyckerus geheel en al uit zijn ambt was gezet. Tot op dat moment had zijdit uit piëteit met de weduwe van Jodocus Goyckerus – ‘om geen meerderdroeffenisse in anfangh die moeder an te doen’ – nog niet gedaan. De classisgaf de acte aan de magistraat van Kampen om deze aan Goyckerus teoverhandigen. Verder wilde de classis het oordeel van de burgerlijke rechtbankafwachten. Georgius Goyckerus was namelijk gevangen gezet enwachtte in de Hagenpoort het oordeel van zijn rechters af. Op 9 januari1624 werd hem het vonnis voorgelezen. Hem werd vooral de publieke ergernisdie hij had gegeven kwalijk genomen. Het vonnis sprak ook van ‘meerandere quade geruchten van sijne comportementen’, maar ging hier uit124

consideratie niet verder op in. Zo kwamen de rechters tot een straf die naareigen zeggen mild was, namelijk verbanning uit de stad. 104Opnieuw predikantAls predikant van Wilsum had Georgius Goyckerus er alles aan gedaan omin Kampen te blijven wonen. Twaalf jaar lang had hij temidden van zijnfamilie gewoond en nu moest hij de stad verlaten. Na het vonnis isGoyckerus naar de provincie Groningen gegaan met het voornemen omdaar als predikant te gaan werken. Zonder attestaties was dit echter nietmogelijk. In de Gereformeerde Kerk van die tijd hield men daar streng dehand aan. 105Op 4 mei 1624 verscheen Meinardus Goyckerus op een vergadering van declassis Kampen en verzocht uit naam van zijn broer Georgius om een ‘goetgetuygnis’ om ‘in Groeningerlant tot den predickdienst opgenomen te worden.’De classis antwoordde Meinardus dat er namens de classis een briefaan Georgius geschreven zou worden waarin zij Goyckerus zouden manentot boetvaardigheid. De classis kon hem geen getuigschrift geven ‘dat hemmochte tot sijn voors. voornemen dienstigh wesen’. 106 Op 21 juli verscheenMeinardus weer op de classis, met hetzelfde verzoek. De classis besloot nu‘op versoeck ende gestadich aenhouden van sijnen bedroefden moeder’ datGeorgius een attestatie zou krijgen, maar daarin zouden zij wel de waarheidvermelden. 107 Met deze attestatie is het Georgius niet gelukt om andermaalpredikant te worden. Daarom schreef hij zich op 6 oktober 1624 inaan de universiteit van Groningen. 108 Ondertussen lieten hij en zijn familiehet er niet bij zitten. Op 10 december vergaderde de classis nog een keerover een verzoek ten behoeve van Georgius Goyckerus. De classis liet toenweten dat zij niets konden doen buiten medeweten van de magistraat omen vaardigde twee predikanten af om met de magistraat te spreken. 109Hieruit blijkt dat de classis Kampen niet ongezind was om GeorgiusGoyckerus behulpzaam te zijn. Zijn moeder bleef de classis onverminderdherinneren aan de zaak van haar zoon. Georgius zelf vroeg de classis nu omeen attestatie die zowel eerlijk was, als het mogelijk maakte dat hij door desynode van Groningen geëxamineerd zou worden en als predikant toegelaten.De classis besloot daarop dat men hem een andere vorm vangetuigschrift zou sturen, gesteld in algemene termen. 110 Dit heeft blijkbaarresultaat gehad, want op 17 augustus 1625 werd Georgius Goyckeruspredikant in Ezinge (Groningen). Twee jaar later trouwde hij met GesienSchoonenborg. 111 Tot zijn dood in 1645 heeft Goyckerus in Ezinge gestaan.125

Een droevig eindeDe moeder van Georgius Goyckerus heeft in haar leven heel wat tegenslagente verduren gekregen. Verdriet is haar niet bespaard gebleven. Nietalleen haar man verloor Marrigje van Heurne aan de dood, maar ook haarzoon Daniël. Na zijn studie in Franeker was deze in Heidelberg gaan studeren.Op 21 september 1614 schreef hij zich in aan de universiteit. 112 Indeze stad in de Palts kreeg Daniël gezelschap van zijn broer Meinardus.Eerder had het er naar uit gezien dat er voor Meinardus geen academischestudie was weggelegd. In 1610 had Marrigje van Heurne namelijk van demagistraat te horen gekregen dat haar zoon Meinardus niet bekwaamgenoeg was voor een academische opleiding. De magistraat wilde hem dusniet op stadskosten laten studeren. Volgens het stadsbestuur kon hij betereen ambacht leren. 113 Maar blijkbaar is er daarna iets ten goede veranderd,want in 1614 was Meinardus zo ver gevorderd dat hij een jaar of twee inHeidelberg bij zijn broer Daniël mocht gaan studeren. Op 17 mei 1615schreef Meinardus zich in aan de universiteit van Heidelberg. 114Na zijn studie was Daniël aanvankelijk predikant geworden op het huisDorth, gelegen tussen Zutphen en Deventer. 115 In 1619 werd hij predikantvan Zwartsluis en daarna stond hij nog heel kort in Blankenham. 116 In dewinter van 1621-1622 is Daniël Goyckerus verdronken in het Zwartewater. 117Meinardus werd na zijn studie in Heidelberg schoolmeester. Op 3 oktober1619 vinden wij hem in Vollenhove, waar hij deelnam aan het avondmaal. 118Hier heeft hij ook als rector de drie formulieren van enigheid ondertekend.119 Later is hij schoolmeester aan de Latijnse school in Kampengeworden (praeceptor quintae classis). In 1626 vinden wij hem in Kampenen in 1628 trouwde hij in Zalk met Catheline de Raedt. Samen kregen zijeen zoon en zij noemden hem naar zijn verdronken oom: Daniël.Meinardus overleed in 1635.Na haar man Jodocus en haar zoon Daniël aan de dood verloren te hebben,moest Marrigje van Heurne ook van haar oudste zoon Georgius afscheidnemen. Deze werd uit Kampen verbannen. Ook al had Georgius Goyckerusin het kerkelijk klimaat van Kampen de wind niet mee, toch had hij zichvanuit een betrekkelijke achterstandspositie opgewerkt tot in het centrumvan het kerkelijk leven in Overijssel. Als rechtzinnig predikant heeft hij inKampen een belangrijke rol gespeeld bij de strijd tussen de remonstrantenen contra-remonstranten. Maar toen deze strijd geluwd was verloor hij zijncentrale positie in de classis Kampen en de synode van Overijssel. Vanafdeze tijd laten de bronnen hem zien als iemand die weigerde om als herder126

ij zijn schapen in Wilsum te gaan wonen. Zijn ‘droevighe ende seer schandaleusenval’ maakte een einde aan zijn wonen en werken in Kampen enWilsum. Dat het hem uiteindelijk gelukt is om toch weer als predikant aanhet werk te gaan heeft niet weinig te maken met de inspanningen van zijnmoeder, Marrigje van Heurne, en zijn broer Meinardus.Het Kamper stadsbestuur is niet zo blij geweest met de ontwikkeling vanGeorgius Goyckerus tot een strijdbaar contraremonstrant. Als zoon van zijnvader en alumnus van de stad had het Kamper stadsbestuur veel goeds vanGeorgius verwacht. Die verwachting heeft Goyckerus niet waargemaakt.Zijn keuze voor de contraremonstrantse zijde en zijn actieve optreden in destrijd tussen de remonstranten en de contraremonstranten heeft nogal watonrust in de stad veroorzaakt. Zo veel zelfs, dat de magistraat zich genoodzaaktzag om hem daar op 17 februari 1615 persoonlijk op aan te spreken.De resolutie die de stad op die dag uitvaardigde heeft de toon gezet voorhet omgaan van de overheid met de kerkelijke geschillen in Overijssel. Toende kerkelijke en politieke strijd eenmaal voorbij was heeft Goyckerus nogeen keer de stad in hevige beroering gebracht, namelijk door ontucht teplegen en naakt door Kampen te lopen.Uit bovenstaande tegenslagen kan geconcludeerd worden dat het optredenvan Georgius Goyckerus voor de stad Kampen niet zo zegenrijk is geweestals dat van zijn vader. Het heeft vooral veel commotie en verdriet veroorzaakt.Dit artikel is een bewerking van en aanvulling op: C. Ravensbergen,‘Over een gereformeerde dominee en zijn bedroefde moeder. Georgius Goyckerus,predikant te Wilsum (1611-1623)’, in: G. van Klinken,C. Ravensbergen en Th. van Staalduine (red.), ‘Jakob ging zijns weegs’. Opstellen voorJaap van Gelderen uit het archief van de Theologische Universiteit Kampen (Kampen 2006)10-39.Noten1 Gemeentearchief Kampen (GAK), Oud Archief (OA), register van resoluties vanSchepenen en Raden (RSR), inv.nr. 23, fol. 32v-33 en 37 (15 januari en 14 maart 1595).Zie ook: F. van der Pol, De Reformatie te Kampen in de zestiende eeuw (Kampen 1990) 327-328.2 De namen van Wolter (Wouter) en Elsken Goyckerus komen voor in de lidmatenboeken127

van de Ned. Hervormde Gemeente te Kampen. Wolter wordt genoemd in 1607 en 1619,Elsken in 1610 en 1619. GAK, Archief van de Nederlands Hervormde Gemeente teKampen (Archief NHG), register van lidmaten, inv.nr. 138, fol. 21v. en 23, en inv.nr. 139,fol. 10v.3 Universiteitsbibliotheek Leiden (UBL), Archief van curatoren der Leidsche universiteit(AC) (H. Hardenberg, Het archief van curatoren der Leidsche universiteit. Iste gedeelte (1574-1815)(Zaltbommel 1935), inv.nr. 682, brieven en stukken betreffende alumni, ingekomen bijden regent van het College (BA) (Brief van de magistraat van Kampen aan JohannesKuchlinius, 13 oktober 1605).4 Meer gegevens over de levensloop van Georgius Goyckerus zijn te vinden in: C.Ravensbergen, ‘Over een gereformeerde dominee en zijn bedroefde moeder. GeorgiusGoyckerus, predikant te Wilsum (1611-1623)’, in: G. van Klinken, C. Ravensbergen, Th.van Staalduine (red.), ‘Jakob ging zijns weegs’. Opstellen voor Jaap van Gelderen uit het archiefvan de Theologische Universiteit Kampen ( Kampen 2006) 10-39 (Ravensbergen, ‘Gereformeerdedominee’).5 GAK, OA, RSR, inv.nr. 23, fol. 32v-33: ‘tot bevorderinge deser studie ecclesiastycque endepolytycque diensten’.6 Johannes Crellius werd op 4 maart 1597 aangesteld als praeceptor aan de Latijnseschool en zolang de stad geen rector had, was hij verantwoordelijk voor de supervisieover de school. Het schoolgeld diende Crellius te delen met Engelbertus Episcopius.Misschien is Crellius toch rector geworden, want op 7 augustus 1597 nam hij als ‘rectorscholae Campensis’ deel aan het avondmaal. Naast Crellius was Henricus Strombergiusaan de Latijnse school verbonden; deze nam op dezelfde datum als conrector deel aanhet avondmaal. Op 26 december 1602 werd Augustinus Lollius Adama, doctor in demedicijnen, als rector aangesteld en deze beloofde rond pasen aan het werk te gaan.Conrector Strombergius mocht in 1603 nog een jaar conrector blijven, op voorwaardedat hij zijn leven zou beteren. Hem werd nalatigheid en dronkenschap verweten. In1604 volgde Marcus Gualtherus de genoemde Strombergius op. Gualtherus werd op 4oktober 1606 rector van de Latijnse school; als conrector kreeg hij op diezelfde dag deKamper alumnus Johannes Engberti Hardenbergius naast zich. GAK, OA, register vanaanstelling en instructies van stedelijke ambtenaren, inv.nr. 306, fol. 112, 113, 117v. en118. Voor een toegang tot deze bron, zie: K. Schilder, Kamper stedelijke ambtenaren. Namenen aanstellingsvoorwaarden 1538-1697 (Kampen 1994).7 In 1608 droeg Georgius Goyckerus het volgende geschrift aan hem op: […] de personaChristi, Ad verba B. Ioannis in Evang. Cap. 1. vers. 14. Sermo ille caro factus est. Quarum veritatem;Si Deus volet. Praesidente Celeberrimo, Spectatissimoque viro D. Petro Bertio, CollegijTheologici Illust. D.D. Ordinum Holland & Occidentalis-Frisiae Regente dignissimo; Defendamsuscipiet Georgius Goyckeri I.F. Campensis, (Leiden 1608). In zijn opdracht zegt hij: ‘Aan (…)128

een aanzienlijk man, D. Egbertus Episcopius, mijn schoolmeester, bied ik met een dankbaarhart de eerste vruchten van mijn theologische studie aan.’ (oorspr. Latijn).8 E.G. van Vliet, ‘De lotgevallen van enkele zeventiende-eeuwse stads-studenten’, in: DePanne XXII nr. 1 (1997), 18-23. Over de zonen van Jodocus Goyckerus: idem, 19-21.9 UBL, AC, inv.nr. 682, BA (brief van de magistraat van Kampen aan Johannes Kuchlinius,13 oktober 1605).10 GAK, OA, Rekeningen van de geestelijke goederen (RGG), inv.nr. 1494.11 GAK, OA, RGG, inv.nr. 1494.12 Conradus Vorstius (1569-1622) was van 1596 tot 1610 hoogleraar in de theologie teBurgsteinfurt (Duitsland). In 1610 werd hij in Leiden beroepen in de vacature Arminius.Zie: Paul H.A.M. Abels, ‘Kweekvijver met troebel water. De betekenis van hetArnoldinum te Steinfurt voor de Nederlandse en Bentheimse gereformeerde kerken inde jaren 1588-1618’, in: Nederland en Bentheim. Vijf eeuwen kerk aan de grens (Delft 2003)99-129.13 GAK, OA, ingekomen stukken (IS), inv.nr. 100 (Brief van Georgius Goyckerus aan demagistraat van Kampen, Burgsteinfurt 4 juni 1605): ‘u bent voor mijn vader, die nogalwat jaren geleden zijn leven heeft afgesloten, en voor mijn moeder, die tot nog toe inleven is, en ten slotte voor mij (…) de beste beschermers geweest’ en ‘grote uitgaven hebtu voor mij en al de mijnen, nu eens voor mijn moeder, dan weer voor mijn zeer lievebroers en zuster, overvloedig en met de grootste menselijkheid uitgestrooid.’ (oorspr.Latijn).14 Johannes Kuchlinius (1546-1606) was in 1592 en van 1595 tot en met 1606 regent vanhet Statencollege in Leiden.15 Petrus Bertius (1565-1629) was van 1593 tot 1615 (sub)regent van het Statencollege inLeiden. Voor de financiën, zie: GAK, OA, RGG, inv.nrs. 1497, 1498 en 1499 en zelfs 1505(het jaar 1615).16 Lucas Trelcatius (1573-1607) was van 1603 tot en met 1607 (buitengewoon) hoogleraar inde theologie te Leiden.17 Johannes Engberti Hardenbergius was net als Johannes Petri opgegroeid in het weeshuisvan Kampen en mocht samen met Petri op kosten van de stad studeren. In 1602gingen zij samen in Franeker en in 1605 in Leiden studeren. In 1606 wilde Kampen datHardenbergius ‘alhier den dienst der scholen’ ging vervullen en moest hij Leiden al verlaten.Op 4 oktober 1606 benoemde de stad hem voor een periode van drie jaar als conrectorvan de Latijnse school in Kampen. Op 12 september 1606 had Hardenbergius alals conrector in het album amicorum van zijn collega Marcus Gualtherus geschreven(‘Joannes Engb. Hard. Camp. (…) conrector’) en op 29 september 1606 nam hij als conrectordeel aan het avondmaal. Op 13 september 1619 ondertekende hij de drie formulierenvan enigheid. Zie: UBL, AC, BA (Brief van de magistraat van Kampen aan Petrus129

Bertius, 15 september 1606); GAK, OA, register van aanstelling en instructies van stedelijkeambtenaren, inv.nr. 306, fol. 118; Nanninga Uitterdijk, Album amicorum, 20; GAK,Archief NHG, register van lidmaten, inv.nr. 138, fol. 21: ‘Johannes Hardenbergius, conrectorhefft attestatie vertoont van Leiden’; Classicale Acta 1573-1620 VI: Provinciale synodeOverijssel. Classis Deventer 1601-1620. Classis Kampen 1596-1601 en 1618-1620. ClassisSteenwijk/Vollenhove 1601-1620 (Classicale Acta). Bewerkt door J. van Gelderen en C.Ravensbergen, met medewerking van J. van den Berg. Rijks GeschiedkundigePublicatiën, Kleine serie 90 (Den Haag 2000) 131 (Classis Kampen, 13-15 september 1619).18 Johannes Petri was van 1611 tot voor 29 september 1618 predikant te IJsselmuiden. Op24 juni 1609 nam Johannes Petri deel aan het avondmaal in Kampen. GAK, ArchiefNHG, register van lidmaten, inv.nr. 138, fol. 22.19 Op 27 oktober 1605 gingen ‘Joannes Petri Campensis ende Petrus Hardenbergius’ in hetStatencollege wonen. De stad Kampen schreef aan Johannes Kuchlinius dat zij een attestatievan de universiteit en de kerkenraad van Franeker mee zouden brengen ‘(in zoverrezij aan het avondmael Christi deelachtig zijn geweest)’. Johannes Petri bracht eenattestatie van de rector van de universiteit van Franeker met zich mee. UBL, AC, inv.nr.680, acta van het Collegie der Theologie, fol. 440v; inv.nr. 682, BA (brief van demagistraat van Kampen aan Johannes Kuchlinius, 13 oktober 1605; attestatie vanMarcus Lycklama a Nijeholt, rector van de universiteit van Franeker, voor Johannes PetriCampensis, 2 juli 1605). Op 15 november 1605 schreef Petri zich samen met JohannesEngberti Hardenbergius (Joannes Hardenbergius Campensis) in aan de universiteit vanLeiden. N.W. du Rieu (ed.), Album studiosorum Academiae Lugduno Batavae MDLXXV-MDCCCLXXV: accedunt nomina curatorum et professorum per eadem secula (Den Haag 1875).20 UBL, AC, inv.nr. 682, BA (brieven van de magistraat van Kampen aan JohannesKuchlinius, 5 september en 13 oktober 1605; brief van de magistraat van Kampen aanPetrus Bertius, 15 september 1606).21 In het Statencollege zaten Georgius Goyckerus en Johannes Petri (‘Joan. Pet. Cam.’ en‘Justus Goiker’) tijdens het eten aan dezelfde tafel. Zie: A.C. Duker, Gisbertus Voetius I(Leiden 1897) bijlage XLII, p. XXXII-XXXIV.22 GAK, OA, RGG, inv.nr. 1495 en 1496.23 Caspar Holstech († 1615) was van 1578 tot en met 1610/15 predikant te Kampen. ThomasGoswinius († na 1623) was van 1596 tot en met 1619 predikant te Kampen. Johannes vander Heyden († 1618) was van ca. 1604 tot en met 1609 predikant te Kampen, tevens vande Waalse gemeente. Daniël Souterius (1571-1634) was van 1605 tot en met 1615 predikantte Kampen.24 Georgius Goyckerus, […] de persona Christi.25 GAK, OA, RGG, inv.nr. 1497. Van Vliet zegt dat hij ruim 42 herenpond ontving. Van Vliet,‘Lotgevallen’, 19.130

26 GAK, OA, IS, inv.nr. 100 (Brief van Petrus Bertus aan de magistraat van Kampen, 10 oktober1608): ‘wat de meyninghe is, met Goykero uwer andere alumno die noch bij mij is,te doen.’27 UBL, AC, inv.nr. 682, BA (brief van de magistraat van Kampen aan Petrus Bertius, 15 september1606).28 GAK, OA, IS, inv.nr. 100 (Brief van Georgius Goyckerus aan de magistraat van Kampen,z.p. en z.j.), fol. 190 en 191.29 UBL, AC, inv.nr. 683 (Brief van de magistraat van Kampen aan Petrus Bertius, 26 september1609). Voor de ‘gedroechden Isselhaem’ zie ook: L.J.M. Bosch, Petrus Bertius 1565-1629(Meppel 1979) 77 en Duker, Voetius, 94.30 GAK, OA, RGG, inv.nr. 1499.31 Van Vliet meent ten onrechte dat hij bij zijn moeder is gaan wonen. Deze ontving echterin 1607/1608 kostgeld van de magistraat voor de inwoning van Georgius en niet in1610/1611. Zie: Van Vliet, ‘Lotgevallen’, 19.32 GAK, Archief NHG, register van lidmaten 1619-1654, inv.nr. 139. Georgius woonde evenalszijn moeder, zijn broer ‘Wouter Joosten’ en zijn zuster Elsken in het ‘Buytendeel’ van‘de Borgel’.33 Everhardus Voskuyl (1584-1645) was van 1610 tot en met 1619 predikant te Kampen.34 GAK, OA, RGG, inv.nr. 1500. In de verschillende predikantenlijsten staat ten onrechtevermeld dat Georgius Goyckerus in 1612 predikant werd in Wilsum. Zie onder andere:F.A. van Lieburg, Repertorium van Nederlandse hervormde predikanten tot 1816 (deel 1: predikantenen deel 2: gemeenten) (Dordrecht 1996).35 J. Reitsma en J.D. van Veen, Acta der provinciale en particuliere synoden, gehouden in de noordelijkeNederlanden gedurende de jaren 1572-1620 V (Zeeland 1579-1620, Overijssel 1584-1620),(Groningen 1896) (RvV V), 275 (Provinciale synode van Overijssel, 21 juli 1607, art. 5);Jacobus Revius, Licht op Deventer. De geschiedenis van Overijssel en met name de stad Deventer.Boek 5 (1578-1619), uit het Latijn vertaald en toegelicht door A.W.A.M. Budé,G.T. Hartong en C.L. Heesakkers (Hilversum 1995) (Licht op Deventer), 112-113.36 RvV V, 282 (Provinciale synode van Overijssel, 26 juni 1610, art. 8)37 RvV V, 290 (Provinciale synode van Overijssel, 14-15 september 1612, art. 6). Vanuit declassis Kampen waren Daniël Souterius, predikant te Kampen, Henricus Johannes Soest,predikant te Genemuiden, Georgius Goyckerus, predikant te Wilsum en WillemJacobsz., ouderling te Kampen, aanwezig. De drie genoemde predikanten zouden laterbekend staan als contraremonstrantsgezinde predikanten.38 RvV V, 290 (Provinciale synode van Overijssel, 14-15 september 1612, art. 7); Revius, Lichtop Deventer, 120. Dat dit besluit van de synode van Overijssel nagevolgd werd, blijkt opde synodale vergadering van 1615, RvV V, 294 (Provinciale synode van Overijssel, 13 juni1615, art. 6).131

39 GAK, OA, IS, inv.nr. 100 (Brief van Georgius Goyckerus aan de magistraat van Kampen,z.p. en z.j.), fol. 190 en 191: ‘temidden van het tumult hebben wij hier in het Collegerustig geleefd, ver verwijderd en afgeloten van alle onrust, en zo leven wij hier tot nogtoe, onder de heer regent, want deze wordt enkel geleid door of verstand of door wijsheid,opdat wij temidden van het tumult zo min mogelijk worden gestoord, zodat wijbinnen de grenzen van ons College zekere geleerde voordrachten van onze regent kunnenbeluisteren, en zonder enige belemmering de veelvuldige oefeningen, dan weer inhet disputeren, dan weer in het preken, kunnen bijwonen.’40 GAK, OA, IS, inv.nr. 107 (Besluit van Schepenen en Raad inzake de kerkelijke geschillen,17 februari 1615). Over de gebeurtenissen in Kampen in deze tijd is eerder geschreven,onder andere door J. Veenhof in ‘Het Remonstrantisme te Kampen tot deRegeringsverandering in 1620’, in: Kamper Almanak 1957/1958, 255-272 (Veenhof,‘Remonstrantisme’). Voor een (gedateerd) overzicht van de literatuur, zie noot 1 bij ditartikel.41 GAK, OA, IS, inv.nr. 107 (Besluit van Schepenen en Raad inzake de kerkelijke geschillen,17 februari 1615). Op dit moment studeerde zijn broer Daniël op kosten van de stad inHeidelberg en zijn broer Meinardus in Franeker. Ook zijn moeder ontving als predikantsweduwealimentatie van de stad Kampen.42 Hierbij moet ook de contraremonstrantsgezinde predikant Daniël Pipardus genoemdworden. Daniël Pipardus (ca. 1583-1651) was van 1609 tot en met 1651 verbonden aan deWaalse gemeente te Kampen. In augustus 1618 mocht hij enkele diensten voor decontraremonstrantse gemeente van Kampen verzorgen. In 1620 volgde hij MarcusGualtherus op als rector van de Latijnse school.43 Wilhelmus Baudartius (1565-1640) was van 1593 tot en met 1596 predikant te Kampen;in 1615 was hij predikant te Zutphen. Hij was getrouwd met Barbara Maertens, de dochtervan de oud-burgemeester Marten Albertsz.44 Volgens [Johannes Uytenbogaert], De Kerckelicke historie, vervatende verscheyden gedenckwaerdigesaecken, Inde Christenheyt voorgevallen, Van Het Jaer Vierhondert af, tot in het Jaer Sesthienhondert ende Negenthien. Voornamentlick in dese Geunieerde provincien. (Kerckelicke historie)(z.p. 1646), ook nog: ‘Ghy Meuytmaecker’.45 Baudartius, Memoryen ofte Cort Verhael Der Gedenck-weerdichste so kercklicke als werltlicke gheschiedenissenvan Nederland, (…) van den Iaere 1603 tot in het Iaer 1624, VII (Memoryen), 5-6;Moulin, De remonstranten te Kampen; een geschiedkundige schets, uit gedrukte en ongedruktebescheiden (De remonstranten te Kampen) (Kampen 1853) 12-13; volgens JohannesUytenbogaert vroegen slechts drie remonstranten na de dienst aan Souterius ‘ofChristus voor alle menschen gestorven is’ of niet. Volgens hem ging het dus niet om 15of 16 personen, maar om drie. Ook verscheen Voskuyl niet met 150 mensen voor hetraadhuis, maar slechts met twee personen. Als bewijs dat Voskuyl de magistraat niet132

gedreigd heeft, citeert Uytenbogaert een verklaring van de Kamper magistraat van 20januari 1619. Zie: Uytenbogaert, Kerckelicke historie, 79.46 Uit de acta van de synode blijkt dat Everhardus Voskuyl op de synode aanwezig was (enop 15 juni 1615 ook op het raadhuis in Kampen). RvV V, p. 293 (Provinciale synode vanOverijssel, 13 juni 1615, art. 1). De naam van de andere predikant moet wel DaniëlSouterius zijn, maar deze wordt niet genoemd in de synodale acta.47 RvV V, 294 (provinciale synode van Overijssel, 13 juni 1615, art. 12).48 Zie ook: J. van Gelderen, ‘Kerkelijke geschiedenis: Zeventiende en achttiende eeuw’, in:H.J.J. Lenferink e.a. (red.), Geschiedenis van Kampen, deel 1 ‘maer het is hier te Campen’(Kampen 1993) 151. Everhardus Voskuyl zou volgens Baudartius bij het vertrek vanSouterius de volgende woorden gesproken hebben: ‘Ick wensche, dat ick hem saeghe opden waeghen sitten om te vertrecken, ick woude de raederen wel smeeren, dat hy haestmocht voort-comen’, Baudartius, Memoryen VII, 6.49 GAK, OA, RSR, inv.nr. 24, fol. 55 (15 juli 1615).50 GAK, OA, RSR, inv.nr. 24, fol. 63 (19 december 1615).51 GAK, OA, inv.nr. 243 (publicaties), fol. 279-279v (16 juli 1615): ‘der burger ende inwoendereenen huesschen mondt voeren sall op Schepenen ende Raedt, ende die geswoerengemeente (…) alsoock op saken die religion betreffende, ‘tsij dat sulx bij monde, offte bijgeschriffte geschiet, ende sich niet te verdrysten enige seditieuse vergaderingen temaken, ende bij te woenen heymelick noch oepenbaer, noch oock enige woorden tespreken, daer muyterije, oproer, tweedracht van koemen mochte, bij de pene van sondergenaede an ’t hoochste anderen ten exempel gestrafft te worden.’52 GAK, OA, RSR, inv.nr. 24, fol. 60 (24 november 1615); Moulin, De remonstranten te Kampen,13. Wilhelmus Stephani (1570/75-1636) was van 1615 tot en met 1616, en van 1619 tot enmet 1636 predikant te Kampen.53 GAK, OA, inv.nr. 243 (publicaties), fol. 284 (18 februari 1616).54 In verband met de commotie rondom Petrus Bertius en de andere docenten aan hetStatencollege schreef Georgius Goyckerus aan de Kamper magistraat dat hij zich daaraltijd aan heeft onttrokken en zich daar op geen enkele manier mee heeft ingelaten(‘ego vero me semper istis turbis substraxi, et me illis nullo modo immiscui’). GAK, OA,IS, inv.nr. 100 (Brief van Georgius Goyckerus aan de magistraat van Kampen, z.p. en z.j.),fol. 192 en 193. Zie ook Bosch, Bertius, 73-85.55 Van Gelderen en Ravensbergen, Classicale Acta, 131, 141 en 142 (Classis Kampen, 13-15september 1619; 30-31 augustus 1620).56 GAK, OA, RGG, inv.nr. 1500. In het album studiosorum van de universiteit van Franekerschreef hij zich in 1611 in als ‘Daniel Goyckerus, Campensis, theol., alumnus urbisCamporum’ (nr. 1283). Album studiosorum Academiae Franekerensis 1585-1811, 1816-1844(Franeker 1968) 49. Onder de hoogleraar Sibrandus Lubbertus verdedigde Daniël133

Goyckerus in Franeker enkele stellingen over de vrije wil. Deze zijn ook gepubliceerd:Disquisitio theologica de libero arbitrio, Cujus veritatem, aspirante divina gratia, Sub AuspicioReverendi, Celeberrimi, Invictissimique viri, D. Sibrandi Lubberti, SS. Theologiae Doctoris eximii,ejusdem que facultatis, in inclyta & celebri Frisiorum Academia, Professoris ordinarii, Publicèdefendendum suscipit Daniel Goyckerus Camp. Transys (Franeker 1613). Dit geschrift bevindtzich in het Gemeentearchief te Kampen.57 De brief van Daniël Goyckerus dateert van november 1613 en wordt genoemd in CorteAenwysinghe Van den Dwael-ende-Laster-geest Marci Gualteri Uyt sijne eyghene Schriften. MetCorte Teghen-stellinghe der waere ende heylsaeme leere uyt Godes h. Woort. Ghestelt Uyt last vande Ed. Heeren Burghemeesteren, schepenen ende Raet der Stat Campen. Door D. DanielemPipardum Dienaer des Goddelicken woorts, ende Rector der selfder Stat. Tot Onderrichtinghe vanalle goede ende Godvreesende Christenen, op dat sy haer voor den selfden ende gelijcke geesten deste beter mogen wachten. (Kampen 1622) 32.58 de praedestinatione. Cuius veritatem, Auspice Deo Opt. Max. Sub septempliceClypeo Clarissimi & Nobilissimi viri, D. Iohan. Makowsky, Poloni SS. Theologiae Doct. ejusdemquefacultatis, ut & Philosophiae Thereticae Professoris ordinarii. Publicè discutiendam proponetLambertus Ernesti Hiddingh, Mastebroekio Transisulanus (Franeker 1617).59 Johannes Maccovius (1588-1644) was van 1615 tot en met 1644 hoogleraar in de theologiete Franeker.60 Aldus de Groninger hoogleraar geschiedenis en Grieks Ubbo Emmius. Geciteerd in: C.van der Woude, Sibrandus Lubbertus. Leven en werken, in het bijzonder naar zijn correspondentie(Kampen 1963) 345 en 349.61 In Kampen is in hetzelfde jaar nog een Nederlandse vertaling van deze stellingen verschenen:Theologische oeffening, Vande praedestinatie. Welckers waerheydt Door ’t beleyt desGoedichsten Machtichsten Gods: ende Onder den sevenvoudigen Schilt Des seer vermaerden endeseer Eedelen-mans, H. Iohan Makowsky uyt Polen, der H. Tgeologie Doctoors, ende vande selve faculteyt,als oock vande Theorische Philosophie ordinaris Professoors; Int openbaer voorstelt om teondersoecken Lambertus Ernesti Hiddingh, uyt Mastebroeck in Overijssel. Tot Franeker in LatijnGhedruckt. Ghedruckt tot Campen, By Piter Hendricksen, van Wieringen in de Broederstraet, in deDruckerije. 1617.62 Streng, J.C., ‘Stemme in staat’. De bestuurlijke elite in de stadsrepubliek Zwolle 1579-1795(Hilversum 1997) 330. Deze resolutie werd op 5 december 1615 uitgevaardigd.63 J.C. van Slee, ‘De gereformeerde gemeente van Deventer in de eerste veertig jaren nahare wederoprichting in 1591’, Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe serie,19de deel (’s-Gravenhage 1926) Bijlage I, 153.64 Resolutie van Ridderschap ende Steden, representeerende de Staten der lantschap van Overijssel. Totonderhoudinghe van goede ruste ende christelijcke eenicheyt in de kercken ende ghemeenten desselvenlandes. 11 maart 1616.134

65 Zie: G. Brandt, Historie der Reformatie, en andre kerkelyke geschiedenissen in en omtrent deNederlanden, II, Van het jaer 1600 tot het laetste van 't jaer 1618 (Amsterdam 1674) 441-442;Baudartius, Memoryen VIII, 1-9.66 Baudartius, Memoryen VIII, 1. De drie Overijsselse gecommitteerden ter Staten-Generaalwaren de rooms-katholieke jonker Hendrik Hagen van de Ridderschap van Overijssel,Arent Gerritsz., burgemeester van Zwolle, en Reinier Gansneb genaamd Tengnagel, burgemeestervan Kampen. Deze laatste heeft ‘het besluit der Staeten van Overyssel totvrede der kerke, met grooten yver helpen uitwerken en handthaven.’ Zie G. Brandt,Historie der Reformatie, en andre kerkelyke geschiedenissen, in en ontrent de Nederlanden. IV,(Rotterdam 1704) 500.67 Op 17 december 1616 liet de magistraat van Deventer aan de gezworen gemeente vanDeventer weten dat Kampen en Zwolle op deze landdag zelfs voor een scherpere resolutiegepleit hadden. SAD, Republiek (691), resoluties van schepenen en raad en gezworengemeente, inv.nr. 6a (17 december 1616).68 SAD, Republiek (691), inv.nr. 362 (brief van de magistraat van Deventer aan de afgevaardigdenvan Deventer naar de landdag te Kampen, 5 maart 1616).69 Baudartius, Memoryen VII, 6.70 Johannes Schotlerus († 1641) was van 1616 tot en met 1619 predikant te Kampen.Assuerus Matthisius (1583-1651) was van 1617 tot en met 1619 predikant te Kampen.71 Oorspronkelijke aanteekeningen betrekkelijk de oude, ware gereformeerde gemeente te Kampen, inde jaren 1618 en 1619 (Oorspronkelijke aanteekeningen) (Kampen 1841) 3.72 Het idee van een Kamper kruiskerk was al tussen 26 juli en 3 augustus 1616 op een vergaderingvan contraremonstranten in Amsterdam geopperd. Zie: Oorspronkelijke aanteekeningen,3; J. Borsius, ‘Onuitgegeven akten der vergadering van eenige gereformeerde predikanten,uit de onderscheidene gewesten der Vereenigde Nederlanden, in 1616 teAmsterdam zamengekomen’, Nederlandsch archief voor kerkelijke geschiedenis, III, 1843, 221:‘ende van voornemen syn een forme van kercke aen te rechten, om dies te bequamer bijeen te blijven ende in den dienst orde te stellen (…) tot de verckiesinghe derOuderlingen en Diakenen met derselver bedieninghe orden te stellen.’73 GAK, Archief NHG, acta kerkenraad Kampen, inv.nr. 9, fol. 4. Zie ook: Oorspronkelijke aanteekeningen,5. RvV V, 335 (Gedeputeerden van de provinciale synode van Overijssel, 3maart 1619, art. 27): ‘Ende is deselve kercke vervolgens bedient bij Vict. Petri, Jacob.Revium, Jo. Volcerum, Jo. Vosculium, doorgaens geassisteert van D. Georgio Goijkero.’74 Hendrik Bentinck tot Werkeren was van 1611 tot en met 1639 drost van Salland.75 Nicolaas Schmelzing (1561-1629) was van 1610 tot 1629 luitenant-generaal van de garnizoenenin Overijssel.76 GAK, OA, RSR, inv.nr. 24, fol. 102-103 (22 augustus 1618). De St. Annakerk was vanoudsde kapel van het St. Anna- of Cellezustersklooster.135

77 GAK, OA, IS, inv.nr. 108 (Brief van Nicolaas Schmelzing aan de magistraat van Kampen,25 augustus 1618).78 GAK, OA, IS, inv.nr. 108 (Brief van prins Maurits aan de magistraat van Kampen, 1 september1618): ‘Wij bestaen dat de dolerende gemeente van de waere gereformeerde religie derstadt Campen tot noch toe niet en hebben cunnen verwerven de exercitie van haerendienst aldaer te mogen doen, niettegenstaende alle debvoiren daeromme gedaen.’79 GAK, OA, RSR, inv.nr. 24, fol. 103 (2 september 1618).80 Oorspronkelijke aanteekeningen, 7. Ook tijdgenoten wezen op zijn ‘heersachtig endeonvreetsaem’ karakter, zie: Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek Deventer (SAD).Republiek (691), inv.nr. 361 (redenen waarom de predikanten zich tegen Acronius’beroep moesten verzetten, ongedateerd [tussen 9 maart 1616 en 27 maart 1616]). Mijnartikel ‘Het beroep op Johannes Acronius. Kerkelijke en politieke verhoudingen inDeventer 1614-1617’, zal in 2006 verschijnen in een bundel van de Vereniging voorNederlandse Kerkgeschiedenis. Johannes Acronius (1565-1627) woonde van 1614 tot enmet 1617 te Deventer, van 1617 tot en met 1619 was hij hoogleraar in de theologie teFraneker; in de jaren 1618-1619 was hij bij lening als predikant aan de gemeente teKampen verbonden.81 Voor de zogenaamde Kamper tuchtzaak op de nationale synode van Dordrecht, zie:H.H. Kuyper, De Postacta of nahandelingen van de Nationale Synode van Dordrecht in 1618 en1619 gehouden (Amsterdam [1899]) 214-222; Moulin, De remonstranten te Kampen, 15-26.82 Unico van den Rutenberg tot Zuthem († 1622) was van 1611 tot 1622 drost vanIJsselmuiden.83 Baudartius, Memoryen VIII, 2 en 3.84 GAK, Archief NHG, acta kerkenraad Kampen, inv.nr. 9, fol. 5v. Zie ook: Oorspronkelijkeaanteekeningen, 13 en 14.85 Van Gelderen en Ravensbergen, Classicale Acta, 119 (Titelblad). Zie ook: J. Plomp, ‘Het titelbladen één folio van het classicale boek van de rechtzinnige kerken in de classisKampen 1618’ (‘Titelblad’), in: P.J. Ente e.a. (red.), Bijdragen uit het land van IJssel en Vecht,1e Bundel IJsselacademie (Zwolle 1977) 96-111.86 Baudartius, Memoryen VIII, 2.87 Hiëronymus Vogellius (ca. 1579-1654) was van 1614 tot en met 1630 predikant te Hasselt;in 1618 was hij bij lening predikant te Kampen.88 Op de synode van Overijssel werden vertegenwoordigers van de remonstrantse en vande contraremonstrantse classis toegelaten. Van de remonstrantse classis Kampen warendit Thomas Goswinius en Marcus Gualtherus; Hieronymus Vogellius en GeorgiusGoyckerus waren de vertegenwoordigers van de contraremonstrantse classis Kampen.RvV V, 300 (provinciale synode van Overijssel, 29 september - 3 oktober 1618, art. 5).89 Baudartius, Memoryen VII, 6. Geciteerd in: Veenhof, ‘Remonstrantisme’, 263.90 Maurits, graaf van Nassau, prins van Oranje (1567-1625) was van 1591 tot en met 1625136

stadhouder van Overijssel.91 GAK, OA, RSR, inv.nr. 24, fol. 103v-104 (22 september 1618); GAK, OA, IS, inv.nr. 108 (Briefvan de magistraat van Kampen aan Nicolaas Schmelzing, 23 september 1618).92 GAK, Rechterlijk Archief Kampen (RA), stukken betreffende civiele procedures, inv.nr.108 (1574-1647). De namen van de personen die in dit stuk genoemd worden zijn deze:de raadsleden Geurt Pietersz, Arent Albert Vrise; de gemeensmannen Gerrit Vene, JanLousz, Jan Geertsz Steenberg, Jacob Hendrix, Willem Jansen; de burgerofficierenLubbert van Hardenberch, Tonis Roloffsz, Engbert Wesselsz; Wolter Wessinck; de predikantenWilhelmus Stephani, Jorrien Joesten [sic]; en verder: Andries PeterszSchaeffbankck en Jelle Verhagen.93 RvV V, 310 (provinciale synode van Overijssel, 29 september - 3 oktober 1618, art. 50).94 GAK, Archief CK, acta classis Kampen, inv.nr. 18, (4 november 1622, art. 10).95 Voor de zonen van predikanten, zie: F.A. van Lieburg, Profeten en hun vaderland. De geografischeherkomst van de gereformeerde predikanten in Nederland van 1572 tot 1816 (z.p. z.j. [1996])101-102.96 UBL, AC, inv.nr. 682, BA (Brief van de magistraat van Kampen aan Petrus Bertius, 15 september1606).97 Voor deze zogenaamde ‘non residentes’, zie: Ravensbergen, ‘Gereformeerde dominee’,28-35.98 GAK, Archief CK, acta classis Kampen, inv.nr. 18 (15 augustus 1622, art. 7).99 Johannes Roothusius († 1629) was van 1619 tot 1624 predikant te IJsselmuiden.Lambertus Hiddingius († 1640), de al eerder genoemde student uit Franeker, was van1619 tot 1624 predikant te Ens, en van 1624 tot 1640 predikant te Wilsum.100 GAK, Archief CK, acta classis Kampen, inv.nr. 18 (december 1623, art. 2). Het betreft hiereen buitengewone vergadering.101 GAK, RA, Liber Causarum, inv.nr. 3, fol. 49v en 50: ‘Alsoo hij tot ene schundelicken endeergerlicken val geraeckt is, duichdien hij tot een seekere frouwe, omb mit haer ontuchttho bedrijven, ingegaen is, ende hem ontcledende, naekt aldaer in ’t bedde gelecht,waerop hij van deselviges man betrapt zijnde, ende naer eenige ontfangene slaechen,ende gewondet zijnde, naeckent nae huis geloepen.’102 GAK, Archief CK, acta classis Kampen, inv.nr. 18 (22 december 1623, art. 1).103 GAK, Archief NHG, acta kerkenraad Kampen, inv.nr. 9, fol. 64 (23 december 1623).104 GAK, RA, Liber Causarum, inv.nr. 3, fol. 49v en 50.105 Over het omgaan met attestaties in de Gereformeerde Kerk, in het bijzonder in de classisDelft en Delfland, zie: A.Ph.F. Wouters en P.H.A.M. Abels, Nieuw en ongezien. Kerk ensamenleving in de classis Delft en Delfland 1572-1621. Boek 1. De nieuwe kerk (Delft 1994) 88-89.106 GAK, Archief CK, acta classis Kampen, inv.nr. 18 (4 mei 1624, art. 7).107 Helaas is de kopie van deze attestatie die bij het classisboek bewaard werd, verloren137

gegaan. GAK, Archief CK, acta classis Kampen, inv.nr. 18 (21 juli 1624, art. 14).108 Album studiosorum Academiae Groninganae, (Groningen 1915): ‘Georgius Goycherus,Campensis, Theol.’.109 GAK, Archief CK, acta classis Kampen, inv.nr. 18 (10 december 1624, art. 7).110 GAK, Archief CK, acta classis Kampen, inv.nr. 18 (6 januari 1625, art. 7).111 W. Duinkerken, Sinds de reductie in Stad en Lande van Groningen. Biografisch-genealogisch lexiconvan de predikanten, die sinds 1594 de Gereformeerde en (sinds 1816) de Hervormde gemeentetussen Eems en Lauwers hebben gediend (Bedum 1991/1992) 149 en 386. Goyckerus trouwdeop 12 augustus 1627.112 Die Matrikel der Universität Heidelberg (Matrikel Heidelberg), Zweiter Theil von 1554-1662(Heidelberg 1886) 269: ‘Daniel Goykerus, Campensis’. Zie ook: J. de Wal, Nederlanders, studentente Heidelberg (Leiden 1886) 188.113 GAK, OA, RSR, inv.nr. 23, fol. 203v: 6 januari 1610.114 Matrikel Heidelberg, 273: ‘Meinardus Gevikerus, Campensis’.115 Als alumnus van de stad Kampen was hij verplicht om zijn diensten eerst aan de stadKampen aan te bieden. Blijkbaar was er geen vacature in de classis Kampen, want demagistraat van Kampen besloot op 3 april 1617 dat hij ook elders een plaats mocht zoeken.Daniël Goyckerus heeft toen eerst geprobeerd om in Gelderland predikant te worden.Op 17 juni 1617 kwam het verzoek van de theologiestudent Daniël Goyckerus omeen standplaats op de classis Zutphen aan de orde. Een jaar later, op 27 mei 1618, werdhet hem door de classis Zutphen toegestaan om voor te gaan op het huis Dorth, hethuis van Diederik, heer van Dorth, maar hij moest nog wel geëxamineerd worden.J. Nanninga Uitterdijk, Registers van Charters en Bescheiden in het Oude Archief van Kampen VI(1611-1620), (Kampen 1887) 16; Stadsarchief Zutphen, Archief der classis te Zutphen,Acta classis Zutphen, inv.nr. 1 (17 juni 1617, art. 17; 27 mei 1618, art 9).116 RvV V, 334 en 339 (Gedeputeerden van de provinciale synode van Overijssel,11 februari – 1 april 1619).117 Mededeling van Jaap van Gelderen; vindplaats (tot nu toe) onbekend.118 Gemeentehuis Brederwiede. Archief van de kerkenraad van de Nederduits hervormdegemeente te Vollenhove, acta van de kerkenraad, inv.nr. 1, fol. 14v.119 GAK, Oordeel des Synodi Nationalis de Gereformeerde Kercken van de Vereenichde Nederlanden,ghehouden binnen Dordrecht (…) 1618 en 1619 (…) over de bekende Vijf Hooft-stucken der Leere (…),gedrukt, met ondertekening door predikanten en schoolmeesters, gedrukt (gedeeltelijk),1619-ca. 1795.138

Een stad met twee schutterijendoor Joop KroonNormaliter beschikte een stad in de tijd van de Republiek over een schutterij.Kampen beschikte van 1766 tot 1785 over twee schutterijen. Dit waseen gevolg van het feit dat op 8 maart 1766 stadhouder prins Willem V 18jaar was geworden en dus gerechtigd zijn functies zelfstandig uit te oefenen.Hij bezocht daarom de provincies en de belangrijkste steden van deRepubliek, waaronder Kampen. Ter opluistering van dit bezoek werd eensoort erecompagnie geformeerd uit jonge burgers die onder de naam‘Cadettencorps’ het bezoek bijna twintig jaar heeft overleefd. In onderstaandartikel wordt eerst het Burgerregiment beschreven, waarbij voorde volledigheid ook aandacht wordt besteed aan de verdedigingswerken,en daarna het Cadettencorps.I Het BurgerregimentOrganisatie en taakHet regiment had de taak om de stad te beschermen tegen vijandelijketroepen en tegen andere zaken die de stad konden bedreigen, waarbij in deeerste plaats aan brand moet worden gedacht. De compagnieën moestenpermanent de burgerwacht leveren, die de toegangen tot de stad moestbewaken. Ook het garnizoen deelde mee in die taak.Het regiment bestond uit acht compagnieën gelijk verdeeld over de vierespels (wijken) van de stad, namelijk het Boven-, Cellebroeder-, Broeder- enBuitenespel. In de loop van de 18de eeuw komt ook de term kwartier inzwang. Aan het hoofd van het regiment stond een kolonel met naast zichtwee hoofdofficieren. Deze hoofdofficieren waren tevens lid van het stadsbestuur,in die tijd schepenen en raden geheten. Een compagnie teldeveertig manschappen van verschillende rangen en een tamboer en was verdeeldin twee rotten (groepen). Aan het hoofd van een compagnie stond eenhopman ofwel kapitein, bijgestaan door een luitenant en een vaandrig, dieallen werden benoemd en bevorderd door het stadsbestuur.Alle niet-officieren werden naar functie en geoefendheid onderscheiden in139

evelhebbers, korporaals, landspassaten, adelborsten en poortgasten. Debevelhebber commandeerde een rot en de korporaal was zijn vervanger,dan volgde de landspassaat en ten slotte de adelborst als laagste in rang vande geoefende mannen. De poortgast was nog niet volledig geoefend en haddaarom geen geweer. Zijn taak was het helpen van de adelborsten bij hunwachttaak. De tamboer had als hoofdtaak het alarmeren van de compagniein geval van nood. Verder zal hij zeker de exercitie van de compagnie hebbenondersteund. Men kon via de rangen opklimmen. Bij het kader zatendan ook burgers die al meer dan veertig jaar bij het regiment dienden. Hetkostte steeds de grootste moeite om het vereiste aantal manschappen te verwerven,daardoor waren de compagnieën meestal slechts op halve sterkte.De wacht bestond uit minimaal zes adelborsten en tien poortgasten, onderleiding van een bevelhebber of korporaal. Per vijf poortgasten werd er éénaangewezen als rotmeester. Dat hield in dat men in rustige tijden eens inde zestien dagen wacht had. Omdat het regiment dikwijls onderbezet was,telde een wacht minder personeel, of moest men vaker op wacht.Om zich in hun taak te bekwamen moesten de gewapende burgers natuurlijkoefenen. Dat gebeurde in de periode april tot september en bestond uitexerceren en het hanteren van het geweer. Pas als men voldoende vertrouwdwas met het wapen mocht er daadwerkelijk mee worden geschoten.Dit gebeurde aan de landzijde van de stad buiten de stadsmuren.De betalingHet oudste in het gemeentearchief aangetroffen stuk van het regimentdateert van 1754, maar vermeldt niets noemenswaardigs. Wel valt het eenen ander op te maken uit besluiten van het stadsbestuur. Zo besprak hetstadsbestuur op 21 januari 1754 de vele klachten over de financiële bijdragendie van de leden van het regiment bij hun aanstelling of bevorderingwerden geëist en die nogal per wijk verschilden. De burgers die deel uitmaaktenvan het Burgerregiment moesten namelijk bij benoeming enbevordering een van de rang afhankelijke bijdrage betalen, het zogenaamdecontribuantsgeld of trommelgeld. Daarnaast moesten niet ingedeelde burgersnaar draagkracht bijdragen in de kosten van het regiment; dit werd eveneenstrommelgeld genoemd. Het trommelgeld van de burgers werd doorhen rechtstreeks aan de uit hun midden samengestelde compagniebetaald. Deze betalingsregeling hield tientallen jaren stand. Zo kon decompagnie van hopman Harmen Jan Croff rekenen op bijdragen van 45burgers, variërend van 1 tot 3 gulden. Daaruit valt af te leiden dat er veel140

arme burgers waren, want die waren vrijgesteld van betaling van het trommelgeld.De gelden werden door de hopman per compagnie beheerd. Uithet fonds werden het wapenonderhoud en de munitie bekostigd, evenalsde verteringen die waren genoten tijdens de dienst en de gezellige bijeenkomstenbij bevorderingen. De adelborsten kregen voor verrichte diensteen kleine vergoeding en waren vrijgesteld van het voor de burgers vastgesteldetrommelgeld, onder het mom dat zij in natura bijdroegen aan derust en veiligheid van de stad. De officieren waren ook vrijgesteld van hetreguliere trommelgeld en kregen bovendien een behoorlijke beloning.Bleef aan het eind van het jaar geld over dan werd dat onder de officierenverdeeld. De officiersfuncties werden als een stadsambt beschouwd envoornamelijk vervuld door leden van het stadsbestuur. Op den duur kwamenook andere burgers daarvoor in aanmerking.Het trommelgeld afgezet tegen de door de officieren ontvangen royale vergoedingengaf vaak aanleiding tot ontevredenheid. Het zou nog tot 1784duren eer men eindelijk gehoor zou vinden bij het stadsbestuur. De gehelefinanciële regeling werd tegen het licht gehouden en aangepast. Hierbij blevende zittende, goed betaalde officieren buiten schot. Maar een nieuwbenoemde officier ontving in het vervolg evenveel als een adelborst. Hijmoest er immers trots op zijn om ‘zig aan het hooft zijner gewapende medeburgerengeplaatst te zien en dat hij daar door het voorregt geniet in ordinairetijden van het waaken bevrijd te zijn […].’ Verder werd vastgesteld welkenieuwe bedragen leden van het Burgerregiment bij bevordering moestenbetalen en wie van het regiment daarvan profiteerden. Een burger die alsadelborst begon, moest 10 gulden betalen. Werd hij bevorderd tot landspassaat,dan moest hij zowel aan het rot waartoe hij behoorde 4 gulden betalenals aan de officieren. Hetzelfde werd geëist bij bevordering van landspassaattot korporaal. De volgende bevordering was nogal kostbaar, want als de korporaalopteerde voor bevelhebber van een rot, dan kreeg het rot twintig ende officieren vijftig gulden van de nieuwe bevelhebber. Bovendien waren ernog andere (geldelijke) verplichtingen bij de benoeming van een nieuw gekozenbevelhebber, ‘zo zal deze het kruit dat bij de voorstellinge gebruikt word,moeten betalen en aan de officieren een glas wijn, pijpen en toebak geven.’Naast beloningen waren er boetes voor overtredingen als onwettige afwezigheid.Deze boetes kwamen ten goede aan de armen van de stad.BenoemingenDe benoeming van officieren van een compagnie verliep als volgt. In principe141

werd de vacante plaats van onderaf opgevuld, mits een geschikt persoon aanwezigwas. Deze moest in ieder geval van goed gedrag zijn en bij besluit vanhet stadsbestuur van 19 mei 1768 ook grootburger. Deze eis werd ook aan debevelhebbers gesteld. Het was mogelijk dat de vertrekker zijn plaats verkochtaan een opvolger. In alle gevallen moesten de hoofdofficieren van het regimenten de officieren van de betrokken compagnie met de benoeminginstemmen. Het betrof in totaal drie hoofdofficieren en acht hoplieden.In 1780 kwam er een einde aan de traditie van de aftredende wacht, om zichna het einde van de wacht in alle vroegte naar het huis van de bevorderde ofnieuw aangestelde officier van het Burgerregiment te begeven. Daar aangekomenwerden als gelukwens enige salvo’s afgevuurd. Dat gebruik leidde totveel klachten, ook omdat leden van de wacht dit op eigen houtje gingen doen.Voor het stadsbestuur genoeg reden om het te verbieden. Wel werd de gewoontegehandhaafd waarbij adelborsten bij het voorstellen van nieuw benoemdeofficieren aan de burgemeesters, secretarissen en hoofdofficieren driemaaleen salvo afvuurden voor het stadhuis. Eventueel afwezige functionarissenwerden na afloop van de plechtigheid geëerd door eenmaal te schieten voorhun woonhuis.Verplichtingen van de officierenDe officieren van een compagnie moesten zich aan allerlei regels onderwerpen.Als voorbeeld volgt een aantal bepalingen waaraan die van hetCellebroederskwartier, onder leiding van kapitein Jan van ’t Oever, zichmoesten houden. Op de dag van de benoeming moest de nieuw benoemdeofficier zijn collega’s thuis uitnodigen en het entreegeld overhandigen endaarbij voldoende wijn, pijpen en tabak aanbieden. De officieren werdengeacht onderling een goede vriendschap te onderhouden en elkaar regelmatigte gast te vragen. Bij huwelijk en geboorte moest de officier wederomtrakteren. Kreeg hij een erfenis van meer dan duizend gulden dan was hijverplicht een anker wijn te schenken. De vergaderingen van de officierenwerden gehouden ten huize van de oudste schrijver. Bij een compagnie fungeerdentwee officieren als zodanig. Ieder jaar werd een nieuwe benoemd.Eenmaal per jaar waren de officieren van de compagnie verplicht eennamenlijst van hun manschappen in te leveren. Die dag heette de ‘dag vanopschrijving’. Zij moesten zelf zorgen dat hun lijst volledig was. De officierdie zonder sjerp of degen verscheen kreeg een boete van zes stuivers. Dieboete werd ook opgelegd als de officier na oproep niet bij de compagniescommandantverscheen. De schrijvers moesten de boete noteren, als zij dat142

vergaten, werden zij verplicht die zelf te betalen. Werd men betrapt op eenleugen, dan volgde een boete van een rijksdaalder. Deze en nog meerbepalingen moesten eenmaal per jaar worden voorgelezen, zodat dit konstrekken tot meerdere vriendschap, want ‘eendragt maakt altijd magt.’De verdedigingswerkenNaast de regelingen betreffende het personeel moest de stad op gezag vande ‘Raad van Staaten der Vereenigde Nederlanden’ de verdedigingswerkenin goede staat houden. Dit onderhoud werd na aanbesteding opgedragenaan plaatselijke aannemers.Als voorbeeld moge dienen een bestek uit 1774 waarin voor de komende zesjaren nauwkeurig werd omschreven wat de aannemer moest doen aan:‘de Muuren onder de aarde Bolwerken langs den IJssel;de Muuren van de Polvertoren en andere Magazijnen;de Sluis binnen de Stad;de Corps du Gardes aan de Celle en Broer Poorten;de nieuwe gemaakte Ruiterstallingen;de Poorten;de Bruggen;de Batterijen;de Wallen en Borstweeringen;de Grachten om de Stad.’Men dacht overal aan, zoals uit artikel 19 blijkt: ‘Alle maanden of zesweeken, na het groeizaam weer is, zal de Aannemer de Wallen en Borstweeringenvan deeze Werken het gras en ruigte doen afsnijden en alle bulten,molle en muize gaten met platte kloppers wel vast treën en aanslaan,zullende het gras daar van komende, tot profijt hebben.’Met betrekking tot de zeggenschap over de hoven (stukken grond), binnende bolwerken was een jaar eerder fikse onenigheid ontstaan tussen de staden de Raad van State. Het stadsbestuur was van mening dat het zelf konbepalen wie de hoven mochten gebruiken. Men was dan ook danig verrastdat nu plotseling, na een inspectie van de verdedigingswerken in 1773, eenbericht van de Raad van State werd ontvangen, waarin zij aangaf dat ditrecht aan haar toekwam. Abraham Vestrinck en Albertus Stephanus Greven,leden van het stadsbestuur, stelden een onderzoek in en deden op 10 augustus1773 verslag in de vergadering van het stadsbestuur. Zij waren bij hunonderzoek teruggegaan tot het jaar 1672, bekend als het Rampjaar, waarinde Republiek was bezet door een Frans leger. Bijna alle open stukken grond143

Portret van Abraham Vestrinck (1717-1793).J.V. Tischbein, olieverf op doek, 1759(Collectie Stedelijk Museum Kampen)waren ongebruikt, met uitzonderingvan een hof bij de Louwenpoort.In de jaren daarna werden steedsmeer stukken grond verhuurd aanwelgestelde inwoners, die daar vooreigen gebruik tuinen ofwel hovenaanlegden. In 1773 ging het omtwaalf stukken. Onder de vergunninghoudersbevonden zich deraadsleden Albertus StephanusGreven en Pelgrom van Ingen enondermajoor Jan Hendrik Ridder. Delaatste bekleedde een militaire functie,namelijk plaatsvervanger van degrootmajoor van de stad, de militairevertegenwoordiger van de Raadvan State. Niet te verwarren met decommandant van de in Kampengelegerde troepen, die werd aangeduidals garnizoenscommandant.De rapporteurs konden bewijzen dat de Raad van State zich nimmer hadingelaten met de open grond tussen de verdedigingswerken. Wel stelden zijvast dat jaren geleden gebruikers van de grond zich tot de Raad van Statehadden gewend met het verzoek om bij overlijden van de vergunninghouderhet gebruik op hun erven te laten overgaan, zonder daarover het stadsbestuurte informeren. De Raad van State had in meerdere gevallen deze verzoekeningewilligd. De commissie was echter van mening dat de Raad deze verzoekenonbevoegd had gehonoreerd. Het leek de commissie echter verstandig de zaakniet op de spits te drijven en deze op korte termijn te bespreken met eenafvaardiging van de Raad van State. Het advies werd overgenomen en de zaakkon reeds een week later worden besproken, want dan zouden de ‘HeerenGecommitteerden van den Raad van Staten’ toch al op bezoek komen. Debijeenkomst vond plaats op 13 augustus 1773 in de benedenkamer van ’tCollegie. ’t Collegie stond aan de Nieuwe Markt, op de plek waar later eenschoolgebouw verrees dat nu in gebruik is bij de Stadsgehoorzaal. Namensde Raad van State waren aanwezig de heren Alstorphius, burgemeester vanGroningen en Gilles, thesaurier-generaal van de Republiek. Zij namen kennisvan het standpunt van het stadsbestuur en beloofden de zaak voor te144

leggen aan de Raad van State. Zij adviseerden de commissie om over enigetijd een afgevaardigde naar Den Haag te laten reizen voor verder overleg.Eind november arriveerde Vestrinck in Den Haag. Het overleg vond plaatsten huize van de heer Gilles. Pas op 21 februari 1774 bracht de commissieverslag uit in de vergadering van het stadsbestuur. Het blijkt dat de zaakdoor de Raad van State voor advies aan de eigen commissie voor MilitaireZaken was voorgelegd. Volgens Gilles had de Raad van State wel sympathievoor het standpunt van de stad. Het kwam hem verstandig voor de zaakniet hoog te spelen en geen officieel besluit van de Raad van State te eisen,dat zou de zaak alleen maar ernstig vertragen. Het leek hem voldoendeelkaar in het vervolg te informeren als er weer stukken grond beschikbaarkwamen. Zo werd stilzwijgend, zonder Haags gezichtsverlies, de uniekebevoegdheid van de stad erkend. De vergadering van het stadsbestuur steldezich achter het rapport van de eigen commissie en besloot alle gebruikersvan de hoven aan te schrijven dat zij, in geval van wijziging van debestaande overeenkomst, onverschillig met wie gesloten, zich uitsluitendmochten wenden tot het stadsbestuur.II Het CadettencorpsDe oprichtingZoals in de inleiding gezegd, mocht de stad in 1766 de in dat jaar meerderjariggeworden stadhouder ontvangen. Het stadsbestuur wilde dit bezoekmet de nodige luister omringen. Daarbij hoorde ook militair ceremonieel.Een aantal vooraanstaande burgers vond echter het Burgerregiment nietrepresentatief genoeg en stak de koppen bij elkaar. Onder aanvoering vanGerrit Franciscus baron Bruins bedachten zij een plan om een compagnie opte richten louter bestaande uit jonge mannen die (nog) niet in het Burgerregimentdienden. Op 15 juli 1766 verleende het stadsbestuur goedkeuringaan het verzoek tot oprichting van de compagnie, die Cadettencorps zouworden genoemd. Omdat de aankomst van de prins reeds op 28 augustus zouplaatsvinden moest er haast worden gemaakt. De compagnie zou bestaan uit72 cadetten en een nog nader vast te stellen aantal officieren. Het stadsbestuurstelde de voormalige rooms-katholieke Buitenkerk, die op datmoment niet werd gebruikt, ter beschikking om de exercities te oefenen.Het plan was om bij aankomst van de stadhouder de compagnie in de buurtvan de Venepoort op te stellen en vanaf die plek de prins te begeleiden naar145

zijn onderkomen. De poort gaf reizigers vanuit Gelderland toegang tot de staden stond ongeveer op de plek waar nu de Graafschap, de Bovenhavenstraat ende Lyceumstraat samenkomen. De compagnie zou gedurende het gehele verblijfvan de stadhouder ter beschikking staan voor ceremonieel optreden. Deeenheid werd uitgerust met sabels en degens. Het stadsbestuur wilde natuurlijkgoed voor de dag komen en stemde in met het voorstel. Kennelijk was ookzij van mening dat het Burgerregiment deze op militair vertoon gerichte taakniet naar behoren zou kunnen vervullen.Bruins was inmiddels aangesteld als commandant in de rang van kapitein.Kort na de oprichting verzocht hij de stadhouder of hij en de officieren tijdensdiens verblijf in Kampen hun opwachting zouden mogen maken. Dit werd toegestaan.Kapitein Bruins zou de prins ook mogen toespreken.Geheel volgens plan werd op 28 augustus de jonge stadhouder buiten deVenepoort door het Cadettencorps opgewacht, waarna zij hem met zijn gevolgbegeleidden naar het huis van de heer Jan Gijsbert Reijnder op ten Noort,waar de stadhouder twee dagen zou verblijven. Het was misschien wel degrootste en de fraaiste woning van de stad. Kennelijk vond het stadsbestuur deinrichting iets te sober en werd het interieur uitgebreid met acht spiegels,twintig kandelaars, een glazen kroon en een glazen klok ‘ter occasie van dereceptie en het logement van Zijne Hoogheid’. Op ten Noort behoorde tot eenbekende regentenfamilie en was verwant aan de vorige bewoner, burgemeesterJoan Beeldsnijder Steenbergen. Na de familie Op ten Noort werd hethuis bewoond door J.J. baron Gansneb genaamd Tengnagel. In 1875 werd hethuis gesloopt en verrees op die plaats de Burgwalkerk.Vervolgens werd de stadhouder in het gebouw ’t Collegie ontvangen door deStaten van Overijssel, die in de stad waren voor hun reguliere landdag. DeStaten van Overijssel kwamen in die tijd bij toerbeurt in Deventer, Kampen ofZwolle bijeen. Toevallig was Kampen nu aan de beurt. In de respectievevergaderzalen stond altijd een fraaie zetel klaar voor de stadhouder, zo ook inKampen.De tweede dag was Willem V de gast van de stad en ontving onder meer decommandant en officieren van het Cadettencorps. Kapitein Bruins sprak destadhouder toen als volgt toe:‘Doorlugtigste VorstDe Officieren van de Compagnie Cadets nemen de Vrijheijd hunneOpwachtinge bij U; Doorlugtige Hoogheid te maaken en de Selve in deseStad te verwelkommen. In de Vreugde, die de geheele burgerij desen daggevoelt met de blijde aankomst van U; D.H. neemt de selve niet alleen146

grootelijks deel, maar in het bijsonder is hunner Vreugde groot over de sonderlingeeer die sij hebben moogen genieten van U; D.H. te versellen, eengeluk, dat sij hoopen dat hun van U; D.H. gedurende des Selfs verblijf alhiersal worden vergunt, dan sal hun aller begeerte en oogmerk waartoe zijdeese Compagnie hebben opgerigt, vervult weesen. Het sij ons gepermitteertDoorlugtste Vorst dat wij onse persoonen en deese geheele Compagniein de Hoogste Gunst en Protectie van U; D.H. aanbeveelen.’De exercitiecommando’s die men gebruikte vanaf de ontvangst van de stadhouderbij de Venepoort tot aan de aankomst bij het huis van Op ten Noortwerden vooraf vastgelegd. Het zijn 52 bevelen waarvan een aantal nog bekendin de oren klinkt, zoals: ‘Compagnie geeft agt’ en ‘Presenteert ’t geweer’ ofminder bekend ‘Trekt zijt ’t geweer’ en ‘Compagnie marsch.’ Bij het commando‘Compagnie links aen’ is de volgende omschrijving gegeven: ‘Allesdraait de koppen lings, behalven de vleugellieden van de linker vleugels enschuijven links tot commandeertword: Regt uijt, alles draait de hoofdenweder regs, de compagnie difileertin order voorbij zijn Hoogheid en deofficiers salueeren.’ Op deze wijzewaren alle bevelen vastgelegd.Het bezoek werd afgesloten met eenoefening van de in de stad gelegerdemilitie van het Staatse leger op deGreente. Daar werd een ‘opgemaakteSchanse verdedigd maar ook overwonne.’Als dank voor de bewezenceremoniële diensten schonk de stadhouderhet Cadettencorps een vaandel.Omdat er onvoldoende tijd wasgeweest om het vaandel te maken,werd een oud exemplaar overhandigd.De stadhouder zegde toe dathet over enige tijd zou worden vervangendoor een nieuw vaandel.Stadhouderszetel, vermoedelijk midden 18de eeuw.De zetel stond opgesteld in de vergaderruimte vande Staten van Overijssel aan de Nieuwe Markt.(Collectie Stedelijk Museum Kampen)Kort na het bezoek verzochten de officierenhet stadsbestuur het Cadettencorpsin stand te houden. Zij verwezendaarbij naar de dankwoorden die147

de stadhouder tijdens de ontvangst van de officieren had gesproken. Hetstadsbestuur besloot het korps naast het Burgerregiment te laten voortbestaan.Het aantal officieren werd vastgesteld op dertien en er waren 72cadetten, zo genoemd omdat het jonge, nog niet volleerde manschappenwaren.Uit de oprichtingsakte blijkt verder dat de leden van het Cadettencorpsongehuwd moesten zijn, al werden er meteen uitzonderingen gemaakt.Gehuwde cadetten mochten blijven tot en met de feestelijke uitreiking vanhet door de prins beloofde vaandel. Daarna moesten ze absoluut wordenontslagen. Dat gold niet voor hen die tevens muzikant waren, want het wasmoeilijk om muzikanten te vinden. Ook vond men het onjuist de officierenna hun huwelijk te ontslaan. Die categorie had kosten gemaakt om temogen toetreden en hun ervaring kon node worden gemist. Uit de naamlijstenvalt op te maken dat de officieren en de cadetten uit de kringen vande gegoede burgerij of de notabelen kwamen. Het is dan ook niet vreemddat zij neerkeken op de compagnieën van het Burgerregiment.Verder werd bepaald dat ieder jaar op 28 augustus, ter herinnering aan hetbezoek van de vorst in 1766, het Cadettencorps zich aan het gemeentebestuurmoest presenteren. Dit zou moeten plaatsvinden voor het raadhuis,waar het door de stadhouder geschonken vaandel, dat in het raadhuiswerd bewaard, zou intreden. Vervolgens zou het Cadettencorps naar deNieuwe Markt marcheren om daar voor het gemeentebestuur te defileren.Bij die gelegenheid moest de lijst met namen van de cadetten worden overhandigden werden de nieuw benoemde officieren voorgesteld.Het uniformHet uniform bestond uit een zwarte hoed met oranje kokarde, een donkerblauwerok (jas), een zwarte broek, witte kousen en handschoenen, lerenschoenen, een zwarte zijden halsdoek en een degen met oranje lint. Onder derok droegen de officieren een rood kamizool (vest). Die van de cadetten waszwart. De officieren hadden hun hoed met goudgalon versierd en moesten ervoor zorgen dat hun pruik of haar in een niet te lange staart was samengebondenen gepoederd.De betalingAangezien het lidmaatschap van het Cadettencorps als een eer moest wordenbeschouwd, werden de cadetten niet betaald. Wel ontvingen zij bij verschillendegelegenheden rookwaar. Alleen de twee tamboers en de twee pijpers148

werden betaald. Zij ontvingen jaarlijks 3 gouden dukaten. De officierenmoesten jaarlijks een bijdrage leveren die voor een brigadier 4 guldenbedroeg en voor een kapitein opliep tot 20 gulden. Bij promotie moest erook worden betaald. Werd men kapitein dan kostte dat 20 gulden. Werdeen cadet tot brigadier bevorderd, dan werd 30 gulden verlangd.Uit jaarrekeningen valt op te maken dat het korps moest rondkomen vanongeveer 325 gulden, afkomstig van de stad en de officieren. De belangrijksteuitgaven waren die voor wijn, bier, tabak en pijpen en het traktementvoor de vier muzikanten. Ieder jaar werd zonder schuld afgesloten.Van het stadsbestuur werd verwacht dat deze jaarlijks een som geld terbeschikking stelde om het materiaal van het korps te onderhouden. Menvond het niet redelijk de officieren daarvoor te laten opdraaien.De taakUit verdere bepalingen blijkt dat het korps niet alleen bestemd was voorceremonieel optreden, maar net als de compagnieën van het Burgerregimenttaken kreeg toegewezen. Zo moesten de officieren en cadettenzich bij brand of andere calamiteiten verzamelen op de Plantage om daarnadere bevelen af te wachten. Dat betekende natuurlijk dat zij zich moestenoefenen in het optreden als brandweerman. Het Cadettencorps was echtervrijgesteld van de dienst van burgerwacht.Een nieuw vaandelHoewel men met veel enthousiasme het Cadettencorps had opgericht,bleek al snel dat de animo na het bezoek van de stadhouder in 1766 afnam.Drie jaar later veranderde dat op slag. Op 3 juli 1769 werd kolonel VanWilcke, generaal-adjudant van de stadhouder, op het stadhuis ontvangen.Hij deelde het stadsbestuur mee dat de vorst het indertijd beloofde vaandelaan het Cadettencorps wilde laten uitreiken, ter vervanging van het in 1766geschonken oude exemplaar.Ter voorbereiding daarvan werd op 16 augustus 1769 een deputatie van vierofficieren op ’t Loo ontvangen. Zij bedankten de stadhouder voor diensgeste en beloofden hem dat het Cadettencorps zou doorgaan met de jaarlijkseparade op 28 augustus. Twaalf dagen later werd het vaandel doorkolonel Van Wilcke uitgereikt op de Nieuwe Markt tijdens de traditioneleparade in tegenwoordigheid van de President Burgemeester. Het vaandeldoekis van wit satijn met daarop aan de ene zijde geborduurd het wapen vande prins en het opschrift ‘Donum Wilhelm, Principis Arausionensis et Nassa-149

Het door stadhouder Willem V in 1769 aan het Cadettencorps geschonken vaandel.(Collectie Stedelijk Museum Kampen)vii.’ (Geschenk van Willem V, Prins van Oranje Nassau). Op de andere kant iseen officier van het Cadettencorps afgebeeld en de woorden ‘PraemiumVigilantae’ (Beloning voor Waakzaamheid). Bij de vaandeluitreiking begonde burgermeester zijn toespraak als volgt: ‘Manhafte Hopman, EdelmoedigeHeeren Officieren, Noemenswaardige Camper Jongelingen Uytmakende hetManhafte Cadetten Corps van deze Stadt.’ Daarna volgde de rest van de toespraak.Het stadsbestuur had naar aanleiding van die gebeurtenis en op verzoek vanhet Cadettencorps de graveur Jean George Holtzey te Amsterdam opdrachtgegeven een stempel voor een medaille te graveren, met daarop een afbeeldingvan de stadhouder, waarvoor een door architect Heinsius beschikbaargesteld portret als voorbeeld had gediend. In mei 1770 was het stempelgereed. Er werden vervolgens twee gouden en 112 zilveren medailles besteld.De zilveren werden aan alle leden van het Cadettencorps uitgereikt en aanhet stadsbestuur en zij die bij de vaandeluitreiking hun diensten hadden verleend.Eén gouden medaille was natuurlijk voor de stadhouder, de andere150

was voor Lodewijk hertog van Brunswijk. De hertog was veldmaarschalk vande Staatse troepen en gouverneur van ’s-Hertogenbosch en had bemiddeld bijhet bezoek van de jonge prins aan de stad en de latere vaandeluitreiking. Ervolgde nog een nabestelling van 19 stuks, voornamelijk voor de officieren encadetten die na de vaandeluitreiking het Cadettencorps hadden verlaten.Toen de rekening was opgemaakt, bleek dat het de stad 640 gulden hadgekost.Een nieuwe startDeze plechtigheid was het startsein om het Cadettencorps nieuw leven inte blazen en op voet van gelijkheid met het Burgerregiment te brengen.Door het stadsbestuur was reeds op 10 augustus 1769 een nieuw ‘Reglementvoor de compagnie van Jongelieden ofte cadets’ vastgesteld, dat ingrote lijn hetzelfde was als het reglement van 1766. Wel werd de jaarlijksebijdrage van het stadsbestuur gesteld op 200 ‘Carolus guldens’, op voorwaardedat het Cadettencorps op dezelfde wijze zou worden geoefend eningezet als de compagnieën van het Burgerregiment. De verplichte bijdragenvan de officieren waren de enige bron van inkomsten. Hun aantal werdvan dertien op tien gebracht en ze werden evenals de officieren van hetBurgerregiment beëdigd. Tot hen behoorden kapitein Jan Bruins, kapiteinluitenantJoan Cramer, de luitenants Arnoldus Lambertus De Mist en FoccoWillem Stennekes, en de vaandrigs Gerrit Willem Kloecke en AssuerusStrockel. Daarnaast waren er nog vier brigadiers die als officier werden aangemerkt.Het korps telde verder 72 cadetten, twee tamboers en twee pijpers.In het reglement stond onder meer dat uitsluitend ‘ongetrouwde bequamepersonen’ deel mochten uitmaken van het Cadettencorps. Zij die inmiddelsgehuwd waren, mochten in functie blijven tot en met de jaarlijkse traditionelevaandeluitreiking op 28 augustus, maar moesten onmiddellijk nade plechtigheid plaatsmaken voor ongehuwde jongemannen. Omdat deleden van het Cadettencorps nu formeel hun steentje bijdroegen aan de veiligheidin en de beveiliging van de stad waren ze vrijgesteld van de verplichtingenvan het Burgerregiment. Evenmin hoefde er ‘contribuantsgeld’aan het Burgerregiment te worden betaald. In geval van brand en anderonheil moest het Cadettencorps op de Plantage verzamelen.De werving van voldoende ongehuwde manschappen verliep moeizaam. Infebruari 1770 verzocht kapitein-luitenant Joan Cramer aan het stadsbestuurom ook gehuwde jongemannen te mogen aannemen, omdat hijvoorzag dat hij niet meer naar behoren aan alle taken zou kunnen voldoen.151

Het stadsbestuur nam het voorstel aan en gaf tegelijkertijd toestemmingom iets meer dan 72 cadetten aan te houden.Op 2 augustus 1770 verliet kapitein Bruins het Cadettencorps en werd opgevolgddoor zijn plaatsvervanger kapitein-luitenant Joan Cramer. Diensplaats werd vervolgens ingenomen door kapitein-luitenant Johan Lemkervan Breda.De officieren beseften dat actief dienende leden van het Cadettencorps kondenoverlijden. Men kreeg toestemming om bij de begrafenis op te treden,mits de familie daarom had verzocht. 12 cadetten zouden dan als dragersfungeren, de rest zou de kist volgen. De overledene was gekleed in uniform.Als het een officier betrof, traden vier collega’s op als slippendragers.De oefeningenIn 1771 vond de leiding van het Cadettencorps het noodzakelijk dat decadetten, evenals de schutters van het Burgerregiment, geweren zoudenkrijgen. Officieren waren in die tijd niet met een vuurwapen uitgerust,maar met een sabel of soortgelijk wapen. Het stadsbestuur verstrekte 1000gulden om 80 ‘snaphaenen’ met bajonetten aan te schaffen. Om te verzekerendat men zorgvuldig met de nieuwe wapens zou omgaan, werd in maart1772 op voorstel van de officieren door het stadsbestuur bepaald dat decadetten eens per twee maanden met volledige bewapening in de Buitenkerkdienden te verschijnen om de wapens te laten inspecteren, zonodig terepareren en vervolgens te exerceren. In de winter gebeurde dat op dinsdagen in de rest van het jaar op zondagmiddag na de plaatselijke kerkdiensten.De wens van de officieren om de cadetten permanent in het bezit te stellenvan vier scherpe patronen in zwart papier en vier patronen buskruit in witpapier werd resoluut van de hand gewezen en ten strengste verboden. Datrisico wilde het stadsbestuur niet nemen.Ook voor het Cadettencorps was het nu noodzakelijk dat de leden zichoefenden in het gebruik van het geweer. Daarbij had men over gebrek aanbelangstelling niet te klagen, maar dat was ook wel eens hinderlijk. Aanhet stadsbestuur werd gevraagd om maatregelen te treffen waardoor deburgerij tijdens de exercities op afstand zou worden gehouden. Dat goldnatuurlijk ook voor de inmiddels traditionele ceremonie van 28 augustus,als het Cadettencorps met vaandel door de stad trok. Na overleg met de garnizoenscommandantkreeg het stadsbestuur op die dag twaalf ruitersonder leiding van een wachtmeester ter beschikking om op de NieuweMarkt en voor het stadhuis het volk in bedwang te houden. Daarnaast152

kreeg de garnizoenscommandant het verzoek om een officier op de hoofdwachtte plaatsen die er voor moest zorgen dat de wacht aantrad om devoorgeschreven eerbewijzen aan het vaandel te betonen.Op de avond voorafgaande aan die jaarlijkse plechtigheid werden de cadettenuitbetaald in de Latijnse School – het gebouw met trap op de hoek vande Nieuwe Markt en Buiten Nieuwstraat. Dat hield in dat zij tabak en pijpenkregen onder het genot van wijn en bier. Het is veelzeggend dat de garnizoenscommandantwerd gevraagd die avond patrouilles uit te zenden, maardeze moesten wel terughoudend optreden. Zoals toen gebruikelijk bij allerleievenementen werd de ‘klockenist’ gelast om tijdens de mars door de stad opde beiaard van de Nieuwe Toren te spelen.In de jaren die volgden, gebeurden er geen vermeldenswaardige zaken. Afen toe moesten er nieuwe officieren worden benoemd of werd een cadet opdiens verzoek ontslagen. Men begon te merken dat de animo om te oefenenafnam. Er werd bepaald dat een officier bij onwettige afwezigheid een boetekreeg van 12 stuivers en een cadet een boete van 6 stuivers. Het is tekenenddat voor de parade van 28 augustus 1778 op de ‘Rangeer Lijst’ twee brigadiersen 21 cadetten ontbreken. Men beschikte die dag gelukkig wel over devereiste twee tamboers en twee pijpers. Waarschijnlijk is de goede betalingvan de vier muzikanten de reden dat die functies altijd bezet waren. Hunjaarlijkse beloning was inmiddels iets verhoogd, en bedroeg nu 15 guldenen 15 stuiver per man. Ondanks het opheffen van de verplichte status vanongehuwde was het trouwen van cadetten waarschijnlijk de belangrijkstereden van de voortdurende tekorten. Hoewel zij bij vrijwillig vertrek welverplicht konden worden om tot het Burgerregiment toe te treden, was datkennelijk geen bezwaar om toch ontslag te vragen.In datzelfde jaar verzochten de hoofdofficieren van het Burgerregimentom cadetten die het korps hadden verlaten en daarbij een bepaalde somgeld hadden betaald, vrij te stellen van verdere dienst bij een compagnievan het Burgerregiment. Waarschijnlijk had men meer behoefte aan gelddan aan manschappen. Het stadsbestuur wees het verzoek af: men vond hetzonde om goed geoefende cadetten niet in te delen als adelborst bij hetBurgerregiment. Wel werden zij in principe in dezelfde rang en functiebenoemd die zij bij het Cadettencorps hadden vervuld.De opheffingToch bleef het personeelsprobleem de gemoederen bezighouden. Zowel hetBurgerregiment als het Cadettencorps konden hun gewenste sterktes niet153

halen. In juli 1782 was slechts één van de zes officiersfuncties vervuld envan de vier brigadiers ontbraken er drie. De overgeblevenen waren luitenantHerman Valck en brigadier Herman de Vries. Op 26 augustus 1782besloot het gemeentebestuur noodgedwongen het Cadettencorps te ontbinden.De cadetten werden verplicht om in dienst te treden bij het Burgerregiment.Overeenkomstig een besluit van het stadsbestuur uit 1778 golddat niet voor hen die langer dan tien jaar hadden gediend. Het vaandelwerd, in afwachting van betere tijden, door het stadsbestuur overgenomenen in het raadhuis opgeborgen, alwaar ook de matrijzen van de medaillevan 1769 en de overgebleven medailles werden bewaard. Het vaandel, hetstempel en een zilveren medaille zijn in het bezit van het Stedelijk Museum.Van het vaandel is alleen de zijde met het prinselijk wapen bewaard gebleven.Het beheer over de geweren, munitie en patroontassen werd opgedragenaan de gewezen luitenant Herman Valck. Dat was voor korte tijd, wantbegin 1784 vroegen de gezamenlijke hoplieden van het Burgerregiment aanhet stadsbestuur of het regiment er de beschikking over kon krijgen. Op 17april van dat jaar stemde het stadsbestuur in met dat verzoek. Vier wekenlater droeg Valck 80 geweren met bijbehorende bajonetten en 71 patroontassenover aan de hoplieden van het Burgerregiment.De aanleiding tot het verzoek moet gezocht worden in de onzekerheid enonrust die zich in 1784 hadden meester gemaakt van de Republiek. Dat jaarwas de Vierde Engelse oorlog geëindigd in een overwinning van de Engelsen.Dit had het vertrek van de hertog van Brunswijk, de bevelhebber vanhet Staatse leger en de belangrijkste adviseur van stadhouder Willem V, totgevolg. Het was gedaan met de rust in de Republiek. De patriotten en de aanhangersvan het huis van Oranje zouden steeds meer naar buiten treden,ook in Kampen.BronnenGemeentearchief KampenHet Oud-Archief: 39 t/m 42, 49, 50, 69 t/m 71, 154 t/m 160, 184, 185, 205 t/m 208, 230, 231, 2354,2356.Het Nieuw-Archief: Hoofdstuk VI.C.H. van Fenema, ‘Vorstelijk bezoek aan Kampen’, Kamper Almanak 1930, 174-181.H.J. Moerman, ‘Oude gebouwen in Kampen’, Kamper Almanak 1950-1951, 148-172.154

Kunst met een thuisgevoelWerk van Kamper kunstenaars in Myosotisdoor J. VisserMet gepaste trots heeft Woonzorgconcern IJsselheem in 2005 het nieuwe verpleeghuisMyosotis in gebruik genomen. Al op de oude, gedateerde locatie aande Burgwal, stond de kwaliteit van de zorg in verhouding tot andere verpleeghuizenop een hoog peil. Het nieuwe gebouw maakt het mogelijk de kwaliteitvan praktische zorg op een nog hoger niveau te brengen.Voor de Stichting Vermogensbeheer ‘Verenigde Gasthuizen’, die als steunstichtingvoor onder meer het verpleeghuis fungeert, was de nieuwbouw vanMyosotis en de renovatie van het voormalig Stadsziekenhuis aanleiding omeen aanbod te doen het interieur en het exterieur te verfraaien. Buiten is derealisatie van dit aanbod te zien aan de fraaie aanlichting die de bouwstijl ende ornamenten van het gerenoveerde pand ’s avonds accentueert. Binnen isde aankleding heel bijzonder geworden door de vele kunstproducten diesamen met de mooie binnentuinen een heel aparte sfeer oproepen. Bij hetaanbrengen van de wanddecoraties is het interieur in drie delen gesplitst.De mooie aanlichting van het oude bouwdeel, met waardering voor de inbreng van ‘Lichtstad Kampen’.155

A. De privévertrekken van de mensen die in het verpleeghuis wonen. Indeze ruimten bepalen de bewoners zelf hoe het interieur wordt aangepastbij de persoonlijke levenssfeer. De Stichting heeft hierin dan ook geen bijdragegeleverd.Replica’s van de grote doeken geschilderd door Jacob Maler en Mechteld thoe Boecop uit hetvoormalig bezit van de Verenigde Gasthuizen.Wouter Berns legt de laatste hand aan het portretvan dr. Kolff.B. Het voormalig ziekenhuis. Dit bouwdeel huisvest de staf van IJsselheemen algemene diensten van het verpleeghuis. Op verschillende plaatsen zijnmooie reproducties te zien van historische schilderijen waarvan de originelennu deel uitmaken van de collectievan het Kamper Stedelijk Museum.Een groot deel van de afgebeeldeschilderijen is oorspronkelijk afkomstiguit het bezit van de VerenigdeGasthuizen. De medewerkers die hierhun werkvertrekken hebben zorgenzelf voor de aankleding. Op een aantalgangen zijn kleinere werken opgehangendie al in het bezit waren vanIJsselheem. Er is één gang waar extraaandacht gegeven is aan dr. W.J. Kolff, die hier zijn werkkamer had en waarde eerste praktische ervaringen met de kunstnier zijn opgedaan. Een mooischilderij van Kolff en historische foto’s herinneren aan dit hoogtepunt uitde geschiedenis van het voormalig Stadsziekenhuis.C. De vier reusachtige gangen van elk 60 x 6 meter groot en het groterestaurant. Deze algemene verkeersruimten zijn voor een groot deel de buitenwereldvoor de bewoners en die wereld is, ondanks de riante opzet van hetgebouw, heel wat kleiner geworden dan in de oude situatie in het eigen huis.156

De markante torens van Kampen geschilderd door Sjaak Kaashoek.Natuurlijk zorgen familieleden, vrienden, kennissen en het ondersteunendpersoneel van het verpleeghuis dat de bewoners contact houden met de buitenwereld.Zo verwijzen namen als ‘Plantage’, ‘Koornmarkt’ en ‘Botermarkt’naar vertrouwde locaties in de Kamper binnenstad. Aanvullend daaroproept de inrichting met schilderijen, tekeningen en reusachtige foto’s overalherinneringen op aan het leven buiten het verpleeghuis.In een tijdsbestek van vijf maanden hebben Kamper kunstenaars, fotografenen lijstenmakers een geweldige prestatie geleverd door in opdracht vande Stichting Vermogensbeheer allerleiaansprekende beelden te vervaardigendie laten zien hoe de stadKampen en haar omgeving er vroegeruitzag en hoe markante puntener nu uitzien.In heel korte tijd heeft de groep kunstenaarswerken vervaardigd diedoor een breed publiek wordengewaardeerd. In veel gevallen zijn deAndrea Veldman werkt aan een spetterend stuk. afbeeldingen ook onderwerp vangesprek tussen bezoekers en bewoners.Daarvoor verdienen de kunstenaars alle waardering, want ze hebbenbij de uitwerking van hun opdrachten op een voorbeeldige wijze rekeninggehouden met het doel waarvoor hun kunstwerken moesten dienen. Om detotale collectie werken in harmonie te houden, moest een kunstenaar de157

Jan Brokkelkamp werkt aan de puzzel vanglasfusing.Jan Schilder kijkt kritisch hoe ‘zijn’ Nieuwe Torenvan de superprinter rolt.De Nieuwe Toren van de hand van Jan Schilder.toon of de afmetingen van het werk wel eens anders maken dan hij of zijmeestal gewend is.Van de zijde van de kunstenaars waren de reacties tijdens het gehele proceserg positief. Na het indienen van een schets en het maken van de nodigeafspraken over de uitvoering, hebben de beide coördinatoren van deStichting nog veel contact gehad met de kunstenaars toen deze in hun atelierdruk aan het werk waren en gastvrij hun werkruimten voor hen openden.De geur van de verfmaterialen ligt nog vers in het geheugen.158

Henk Woning in zijn atelier.Belangrijker is dat er bij de atelierbezoekers ook veel waardering ontstondvoor de worsteling die de kunstenaars doormaakten om aan de vraag vande Stichting te voldoen en toch in eigen ogen een werk te maken waar zehun naam graag aan willen lenen.Een dominant werk is de afbeelding van de Nieuwe Toren die met haar 14meter hoogte met de voeten op de begane grond staat en met de torenspitsop de bovenste verdieping van het verpleeghuis. Niet alleen de gigantischeafmetingen zijn indrukwekkend. De bijzondere hoogte van het werk ondersteuntde bouwkundige opzet van het hoofdgebouw. De open vides op alleverdiepingen maken het mogelijk de Nieuwe Toren telkens vanuit een andergezichtspunt te bekijken.De ervaren fotografen Freddy Schinkel en Henk Woning hebben gezorgdvoor foto’s op een formaat dat maar zelden wordt afgedrukt. De afbeeldingenzijn vele vierkante meters groot. Woning greep wel even naar zijn hoofdtoen de gigantische afdrukken op de vloer van zijn atelier lagen. Er was nogeen lange weg te gaan voor deze afbeeldingen keurig ingelijst op hun plaatshingen. Maar het heeft de moeite geloond. Het zijn nu echte blikvangers ineen collectie die een uniek tijdsdocument vormt en de bewoners van hetnieuwe Myosotis door de ogen van een groot aantal kunstenaars hernieuwddoet kennismaken met de stad die zij zo goed kennen.159

Kunstenaars van wie werk hangt in Myosotis:A. Kopieën van werkenMechteld thoe Boecop:Hendrik Jan de Cock:Jacob Maler:Onbekende Meester:tweemaal Laatste Avondmaal uit het voormalige bezitVerenigde GasthuizenDe aardappelschillers uit voormalig bezit VerenigdeGasthuizenLaatste Avondmaal, uit voormalig bezit VerenigdeGasthuizenEylaerd Cromme, stichter van het Pesthuis, uit bezitvoormalig StadsziekenhuisChinaer van Oudendorp: De familie Engelenberg uit voormalig bezit StadsziekenhuisB. Werken van overleden kunstenaarsKees KieftAnton StivariusC. Kunstenaars die in opdracht hebben gewerktWouter BernsPieter van den BroekJan BrokkelkampAnne BrouwerMarius DorgeloBetty JansmaSjaak KaashoekRenze KoenesHenk Jan van OmmenYvonne OordijkBart OostKarel OttenEsther PostGert Jan PrinsLenneke SaraberJan SchilderAndrea VeldmanWim VisscherMarri de WildeRuimtelijk werk:Hannie DienderJ.H. JornaD. Fotografen die zeer grote afbeeldingen uit de stad leverdenFreddy Schinkel Henk WoningE. LijstenmakersJan KanisMarius KanisGer Koster160

Gait L. Berk(Kampen 3 april 1927 - Kampen 17 april 2006)door Huib StrengersIn 1980 verhuisde Gait Berk met zijn vrouw Koot Peereboom van Nederhorstden Berg naar Kampen. De ‘BK-zoon’ was weer terug op het oude nest.Ze betrokken een pand in de Voorstraat op nr. 25. Het heeft de bijnaam ‘DeHelle’. Een bouwvakker die hielp met de verbouwing, kwam op een heelwarme dag en deed de uitroep: ‘Wat is het lekker koele in De Helle.’Maar Gait en Koot deden de meeste verbouwingswerkzaamheden zelf, watvoor Gait zeker niet abnormaal was, want hij was een echte klusjesman, metjampotjes vol met spijkertjes en schroefjes, stukjes hout etc. op voorraad.Op een zondag gingen we een kijkje nemen, om de vorderingen in het pandte zien. Gait en Koot waren getekend door de zware arbeid. Zodanig dat ikniet anders kon roepen dan: ‘Nu stoppen jullie er acuut mee en gaan wewat drinken bij ons thuis, even verderop.’Zelden heb ik twee zulke blijde gezichten gezien en werd er zo genoten vaneen glaasje Beerenburg.Ik kende Gait aanvankelijk van zijn boek Ons Bomenland, dat in 1976 was verschenenen mij als natuurliefhebber zeer aansprak. Allengs kwam ik, doorontmoetingen, meer van Gait te weten. Van zijn veelzijdigheid, van zijnkennis van Kampen, zijn prachtige foto’s en de nog indrukwekkender films.Door zijn kennis hadden zijn verhalen, foto’s en films iets docerends in zich.Een talent dat vroeg werd erkend door Ida Gerhardt, toen lerares klassieketalen aan het lyceum in Kampen en docente van Gait Berk. Op zijn vijftiendejaar begon Gait met een eenvoudige camera te fotograferen en Gerhardtstimuleerde hem daarin. Dat ook het schrijven hem makkelijk af ging, bleekal toen hij met een aantal medeleerlingen een schoolkrant uitgaf.Berk toog na de middelbare school naar Amsterdam, studeerde daar onderandere psychologie, geschiedenis en biologie en koos als bijvak journalistiek.Later ging hij werken voor binnen- en buitenlandse filmbedrijven,onder meer met Bert Haanstra aan diens film De zaak MP, waar hij later eenboek over zou schrijven. Er volgden nog veel boeken, foto’s en films. En wieeen film van Gait Berk ging bekijken moest dat vooral doen als de cineast173

Gait L. Berk. (Foto René van der Weerd)er bij was en zijn film toelichtte. Wederom de docent, maar doordrenktmet humoristische anekdotes die hij er bij vertelde.In 1992 vierde Gait zijn 65ste verjaardag in een volle Stadsgehoorzaal.Natuurlijk werd er een film vertoond, werden er verhalen verteld en liedjesgezongen, want hij was ook nog eens componist.Gait Berk had een voorliefde voor het water en in het verlengde daarvanvoor een typisch regionaal scheepje, de Punter. Zijn kennis van de punterdeed hij vooral op bij Gerrit Vos in Giethoorn, die een bedrijf voerde datpunters bouwde. Maar al op zijn zesde jaar ging hij spelevaren in een punter.Hij schreef onder andere in het tijdschrift Spiegel der Zeilvaart verhalen overhet scheepje en in 1964 introduceerde hij nietsvermoedend het begrip ‘hetpunterwezen’. Later werd dat in een publicatie zelfs het ‘Nationaal Punterwezen’,wat veel reacties teweeg bracht. Nadat hij in de jaren 1974 en 1975 defilm Het Puntermaken vervaardigde, verscheen in 1984 zijn boekje De Punter.Daarin gaat hij gedetailleerd in op de geschiedenis van het scheepje. Hijbeschrijft de per plaats verschillende bouwwijzen, vertelt over punterbouwbedrijvenen illustreert dat alles met prachtige foto’s en gedetailleerde,door hem zelf vervaardigde tekeningen. Het is slechts een selectie. In dit174

kader kunnen niet alle publicaties en films die Gait Berk maakte genoemdworden.Toen Gait werd getroffen door de ziekte van Parkinson, namen zijn mogelijkhedente filmen en te schrijven snel af. Toch stelde hij nog in 2004 voorde Kamper uitgever en antiquair Jan Poutsma en met foto-technische ondersteuningvan René van der Weerd het prachtige boek Dierbaar Kampensamen. Een tiental foto’s uit dit boek werd uitvergroot en in 2005 tentoongesteldtijdens de manifestatie Weg van Kunst. Gait Berk was er apetrots op.Gedwongen door zijn ziekte was hij ondertussen verhuisd van de Voorstraatnaar de Veerweg, op korte afstand van de voormalige BK-fabrieken. Inzijn vaste stoel bij het raam keek hij uit over de Buitenhaven. Daar overleedhij, na een aantal moeilijke dagen, in zijn slaap op tweede paasdag.De Kamper Persclub, waar Berk kort lid van was, eerde hem nog tijdens zijnleven met een steentje op het Koeplein, met als opschrift: ‘Kieker uutKampen’. En dat was Gait Berk.175

176

Een schoolfoto herziendoor Jeroen KummerIn de Kamper Almanak van vorig jaar werd, als illustratie bij mijn artikelWanneer schrijf jij eens wat over jezelf? De correspondentie van Ida Gerhardt metCatharina Ypes, een foto gepubliceerd uit 1940 met daarop alle leerlingen endocenten van het Kamper Gemeentelijk Lyceum. De opname komt uit hetbezit van Gait Berk, met wie ik destijds heb geprobeerd zoveel mogelijknamen van de afgebeelde personen te achterhalen, later ook geholpen doorHenk van Ulsen. Zo kwamen we een heel eind, maar er bleven toch veelvraagtekens staan.Na het verschijnen van de Almanak kreeg ik talrijke reacties; een aantalmensen was zo vriendelijk geweest de lijst met namen na te lopen en konmij wijzen op vergissingen en omissies. Het is te danken aan de scherpeblik van Gerrit van Dijk, Gijs Joosten, J.J. van der Veen en Hans Wind dat ikhieronder het herziene, gecorrigeerde bijschrift bij de schoolfoto kan presenteren.Al mijn informanten zeg ik hartelijk dank, net als Theo van Mierlo, voor demooie silhouettekening, en Jaap van Gelderen, die meepuzzelde.177

17827111 14 168235 6 7 9 10 12 13 15 17 18 19 20 21 222 3 4 3338 39303742 444728 29 31 32 34 35 36 4041 43 45 46 48 49 502524 2651525354 55 56 57 58 59 60 61 62 63 6465 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

Onderste rij, zittend v.l.n.r.: Wim van Huystee (65), Hans Hellekamp (zoon van tekenleraarJ.B. Hellekamp, 66), Kees Zeger de Haan (67), Kees Aalderink (68), ? Van Unen (69), Wim van de Wetering (70),? (71), Ap Roeland (72), Berend Jan Hoekman (73), Jan Schansema (74), Tom van Huystee (75), Gait Berk (76).Tweede rij, zittend op stoel v.l.n.r.: Dineke Berk (53), ? (54), Nellie van ’t Oever (55), Grietje van Dijk (56),Gelientje Vos (57)), Renée Nelck (dochter van leraar Frans J.P.F. Nelck, 58), G.J. ten Hoven (conciërge, 59),C.W.H. Lindenburg (Duits, 60), J.H. van Lessen (Engels, 61), S. Blankert (klassieke talen, 62), I.G.M. Gerhardt(klassieke talen, 63), H.J. Moerman (aardrijkskunde en geschiedenis, 64).Eerste rij staand v.l.n.r.: Jan Mandos (27), Herman Eikelboom (28), Gerrie ten Kate (dochter van rector C.G.B.ten Kate, 29), ? (31), ? (32), Lies van der Laan (34), Antje van Drecht (35), Hannie Lammerts (36), Alie Berk (37),Pieta ten Kate (dochter van rector, 40), Corrie Kehrer (41), Thea Roest van Limburg (43), Jannie de Jonge (44),Bep Boektje (45), Corrie van Eekeren (46), G.E. Wolbers (47), Dick de Ruiter (48), Henk Wind (49),Siep Ellens (50), Jelle van der Veen (51), Gerrit Meester (52).Tussenrij met staande figuren v.l.n.r.: Dick van El (met bril, 30), Wim Tuinzing (33), Ina Piqué (38),Berry van Dijk (39), Bert Willemsen (42).Achterste rij staand v.l.n.r.: ? (1), Flip van Dieren (2), Andries van der Veen (3), Wim Hoekman (4),Wim Nijland (5), Gerrit van der Drift (6), Jan Knol (7), Frans Kehrer (half zichtbaar, 8), Jan de Koning Gans (9),Gerrit van Dijk (met kraag, 10), Jan Sligtenhorst (11), ? Roetman (12), Therus Kolff (13), Jan van Ulsen (14),Grietje Wemmenhove (15), Henk Jansen (16), Lize van der Veen (17), Jan Ultee (18), ? (19), ? (20), Ko ? (21),Wim Sangers (22), Luc van Werven (23), Chris van Milligen (24), Joop de Jager (25), Anton de Jager (26).179

1807877 7910610781 83 85 87 89 90 92989580 82 84 86 88 91 93 94 96 97 99108 109 110111112113114115 116117122100 101 102 103 104119118 120 121 123 124 125 127126105128 129 130131132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156

Onderste rij, zittend v.l.n.r.: Herman Hallie (144), Frans Gunnink (145), Paul van de Berg (146), Jan Sollie (147),Harm Horst (148), Thijs Broekhuizen (149), Jan Kattenwinkel (150), Jan Boogaards (151), Sjoerd Heeres (152),Koen van der Kamp (153), Simon Eenkhoorn (154), Jan Grotenhuis (uit Genemuiden, 155), Jan Berk (156).Tweede rij, zittend op stoel v.l.n.r.: C.G.B. ten Kate (rector, natuurlijke historie, 131), M.Th. Hillen (klassieketalen, 132), ? Verdenius (meetkunde, 133), J.P.F. Nelck (Frans, 134), E. Bos (natuur- en scheikunde, 135), PieterHendrik Ligtenberg (Nederlands, opvolger van Catharina Ypes, 136), J.B. Hellekamp (hand- en lijntekenen,137), Rijk Reurink (138), Dick Grootenhuis (139), Jan Beverwijk (140), Aart Rengers (141), Anton de Hoog (142),Arend Wemmenhove (143).Eerste rij staand v.l.n.r.: Hans Sluzewski (106), Jan Berends (107), Bennie Carmiggelt (108), Dick van Dijk (109),Han van Tricht (110), Jannie Bos (111), Tineke Schrader (112), Catrien Bosch (114), Alie Koridon (115), MiesjePluim (116), Thera Smit (118), Dinie de Jager (119), Truusje de Jager (120), Cobie Kranenburg (121), DorienSchuurman (123), Alie Bakker (124), ? (125),? (127), Riekje Westerhof (128), Andries Eenschoten (129), JanMandos (130).Tussenrij met staande figuren v.l.n.r.: Chris Lijs (half zichtbaar, 113), ? (117), Gijs Joosten (vooroverbuigend,122), Piet Everaarts (126).181Achterste rij staand v.l.n.r.: Ernst Berk (met stropdas, 77), ? (78), Jelle Hoving (79), ? (80), ? (81), ? Brouwer (82),Jan Steunenberg (alleen met hoofd, 83), Jan van den Noort (84), Jan ten Brugge (85), Luite Wind (86), CoenBoele (87), Wouter Heinen (88), ? (89), Piet Riezebos (90), Nico Dohmen (91), Harm Reinders (92), Bertus Kuil(93), Ruth Kattenwinkel (94), Albert van Bruggen (95), ? (96), Jan van der Molen (97), Cor Middelkoop (98),Nico Haasjes (99), Dick Nijenhuis (wegkijkend, 100), Henk van der Leest (101), Daan van den Noort (102), Dickvan de Blink (103), Dick van Wezep (104), Karel van Vlijmen (105).

182

KAMPEN VLUCHTIG

De Zuiderzeehaven in aanlegMelmerpark in aanleg, met op de voorgrond de N 50184

Wijk Onderdijks, met op de achtergrond de Molenbrug en het industrieterrein van IJsselmuidenDe Kennedylaan met het in 2006 opgeleverde appartementencomplex Parkstaeteen de eerste fase van de nieuwbouw van sporthal De Reeve185

186Toekomstige locatie van de VMBO-school aan de Flevoweg, een gezamenlijkproject van het Ichthus- en het Almerecollege

Bouwterrein van de voormalige houthandel CramerGlastuinbouw in polder De Koekoek bij IJsselmuiden187

Nieuwbouw Oosterholt-Noord IJsselmuiden, links de wijk ZeegravenDe ijsbaan van VZOD en het nieuwe complex Baanzicht met86 seniorenappartementen aan de Beneluxweg188

Het door de Johan Cruyff-foundation gedoneerde trapveld op de hoekvan de Dorpsstraat en de Troelstrasingel te Brunnepe/HanzewijkHet heringerichte Van Heutszplein189

190Het braakliggende Berkterrein

OVERZICHT CULTURELE INSTELLINGEN

Overzicht Culturele InstellingenBeknopt overzicht van adressen van instellingen die zich bezighouden metde geschiedenis van en de cultuur in de provincie Overijssel en de stadKampen in het bijzonder.Frans Walkate Archief SNS Bank Kampenadres: Burgwal 43, 8261 EP Kampentelefoon: (038)3392266e-mail: info@walkate-archief.nlinternet: www.walkate-archief.nldirecteur: dhr. H. Harder, telefoon: (038)3392261doel: informatie over geschiedenis en cultuur van Kampen en omgevingvanaf de 19de eeuwcollectie: foto’s, topografische afbeeldingen, tekeningen en schilderijen,verenigingsarchieven en een kleine bibliotheekactiviteiten: wisselende exposities; rondleidingen op afspraakuitgave: Kamper Almanak; een cultuur-historisch jaarboek over Kampenen omgeving; gratis af te halen bij het Frans Walkate Archief en allefilialen van de SNS Bank in Kampen en IJsselmuidenopeningstijden studiezaal en expositieruimte: woensdag en donderdag14.00-17.00 uur en op afspraakGemeentearchief Kampenadres: Molenstraat 28, 8261 JW Kampentelefoon: (038)3370770e-mail: gemeentearchief@Kampen.nlinternet: www.gemeentearchiefkampen.nlarchivaris: mw. drs. D. Hazedoel: beheer van de in de gemeentelijke archiefbewaarplaats berustendearchieven, waaronder die van gemeentelijke organen, commissies, plaatselijkekerkgenootschappen, particuliere instellingen; beheer van historischtopografischeatlas en een handbibliotheekactiviteiten: cursussen, rondleidingen en expositiesopeningstijden: maandag13.00 - 17.00 uurdinsdag t/m vrijdag 9.00 - 17.00 uurdonderdag9.00 - 21.00 uur(in juli en augustus: 9.00 - 17.00 uur).192

Historisch Centrum Overijsselpostadres: postbus 1510, 8001 BM Zwollebezoekadres: Eikenstraat 20, 8021 WX Zwolletelefoon: (038)4266300; fax: (038)4266333e-mail: infohco@historischcentrumoverijssel.nlinternet: www.historischcentrumoverijssel.nldoel: historisch informatiecentrum voor de geschiedenis van Overijssel enZwolle; beheren van archieven van bestuur en overheden, particulierearchieven en collecties, boeken, tijdschriften, foto’s, prenten, kaarten entekeningenopeningstijden: maandag geslotendinsdag, woensdag en vrijdag 10.00 - 17.00 uurdonderdag10.00 - 21.00 uurzaterdag en zondag13.00 - 17.00 uurVereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis(opgericht 14 juli 1858)postadres: postbus 1227, 8001 BE Zwollee-mail: info@vorg.nlinternet: www.vorg.nlvoorzitter: drs. W.M. Zuidwijk; secretaris: dr. P. Broodpenningmeester: A.J. Mensema, Praubstraat 25, 8011 PN Zwolleinformatie: (038)4266300doel: bevordering van kennis en beoefening van Overijssels recht enOverijsselse geschiedenis, onderzoek en het uitgeven van publicatiescollecties: collectie realia is ondergebracht in het Stedelijk MuseumZwolle; de boekerij is ondergebracht in de Stads- of Athenaeumbibliotheekte Deventer; de verzameling archivalia en handschriften isondergebracht bij het Historisch Centrum Overijssel te Zwolleuitgaven: Historisch Overijssel (in samenwerking met Historisch CentrumOverijssel, Kunst & Cultuur Overijssel, Stichting IJsselacademie, VanDeinse instituut) verschijnt 4x per jaar; Overijsselsche Historische Bijdragen,verschijnt 1x per jaarStichting IJsselacademiepostadres: postbus 244, 8260 AE Kampenbezoekadres: Molenstraat 28A, 8261 JW Kampentelefoon: (038)3315235; fax: (038)3334204193

e-mail: info@ijsselacademie.nlinternet: www.ijsselacademie.nldoel: behoud der cultuur, in het bijzonder geschiedenis, streektaal, floraen vegetatie in de IJssel-Vechtdeltaactiviteiten: onderzoek en publicatiesBibliotheek Theologische Universiteit van de Gereformeerde Kerken(Vrijgemaakt) in Nederlandadres: Broederweg 15, 8261 GS Kampentelefoon: (038)4471720e-mail: bibliotheek@tukampen.nlinternet: www.tukampen.nlbibliothecaris: drs. G.D. Harmannybezoekadres: Groenestraat 160, Kampenopeningstijden: maandag t/m vrijdag 9.00 - 17.00 uurzaterdag9.00 - 12.00 uur(tijdens de schoolvakanties op zaterdag gesloten)De bibliotheek is toegankelijk voor belangstellendenArchief- en Documentatiecentrum van de Gereformeerde Kerken(Vrijgemaakt) in Nederlandadres: Broederweg 16, 8261 GT Kampentelefoon: (038)4471730; fax: (038)4471731e-mail: info@adckampen.nlinternet: www.adckampen.nlopeningstijden: bezoek na telefonische afspraakdirecteur: dr. George Harincke-mail: gharinck@adckampen.nlarchivaris: drs. Wim KooleBibliotheek Theologische Universiteit van de Protestantse Kerk inNederlandpostadres: postbus 5021, 8260 GA Kampenbezoekadres: Oudestraat 6, 8261 CP Kampentelefoon: (038)3371653; fax (038)3371613e-mail: bibliotheek@mail.thuk.nlinternet: www.thuk.nl194

openingstijden: maandag t/m woensdag 8.30 - 17.00 uurdonderdag8.30 - 18.30 uurvrijdag8.30 - 17.00 uurhoofd van de bibliotheek: J.W. PuttensteinDe bibliotheek is toegankelijk voor belangstellendenOpenbare Bibliotheek Kampenadres: Kennedylaan 4, 8266 BA Kampentelefoon: (038)3312101; fax: (038)3331828directeur: mw. A.E.B. Schole-mail: post@obkampen.nlinternet: www.obkampen.nlopeningstijden: maandag t/m vrijdag 14.00 - 18.00 uur en 19.00 - 21.00 uurzaterdag10.00 - 12.00 uur(juli en augustus dinsdag- en donderdagavond gesloten)Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek DeventerLocatie: Klooster 12postadres: postbus 351, 7400 AJ Deventerbezoekadres: Klooster 12, 7411 NH Deventertelefoon: (0570)693887; fax: (0570)693747directeur: mr. G.E. (Eddy) Tulpe-mail: info.sab@saxion.nlinternet: www.sabdeventer.nllocatie Handelskade, studielandschap vooral bestemd voor SaxionHogeschool IJssellandpostadres: postbus 29, 7400 AA Deventerbezoekadres: Handelskade 75, 7417 DH Deventertelefoon: (0570)603577.e-mail: info.sab@saxion.nlinternet: www.sabdeventer.nldoel: wetenschappelijke bibliotheek op vele vakgebieden en metpublicaties over de provincie Overijssel en de stad Deventercollectie: boeken, tijdschriften, kranten, oude handschriften,vroege drukken195

openingstijden locatie Klooster:maandag 13.00 - 17.00 uurdinsdag 11.00 - 20.00 uurwoensdag 11.00 - 17.00 uurdonderdag 11.00 - 20.00 uurvrijdag 11.00 - 17.00 uurzaterdag 11.00 - 15.00 uuropeningstijden locatie Handelskade:maandag, dinsdag, donderdag:9.00 - 20.00 uurwoensdag 9.00 - 17.00 uurvrijdag 9.00 - 13.00 uur(in de schoolvakanties aangepaste tijden)Museum De Stadsboerderijadres: Groenestraat 94, 8261 VJ Kampenpostadres: Oudedijk 3, 8267 AZ Kampentelefoon: (038)3320879doel: het bewaren van de agrarische streekgeschiedenis; het museum laatzien hoe boerengezinnen werkten, woonden en leefden, samen met hunvee midden in de stad Kampenopeningstijden: mei t/m september: zaterdag 11.00 - 17.00 uur enop afspraakjuli en augustus: zaterdag 13.00 - 17.00 uurStreekmuseum Ons Erfgoedvoorzitter: Zw. Stoel; telefoon: (038)3446480secretariaat: H.J. Meuleman, Nesweg 9, 8267 AT Kampen;telefoon: (038)3388206doel: het verzamelen, uitbreiden, beheren en tentoonstellen van eencollectie historische agrarische voorwerpen uit de regio IJsseldelta enpresentatie agrarische cultuurKamper Tabaksmuseumadres: Botermarkt 3, 8261 GR Kampentelefoon: (038)3325353administratie: IJsselkade 20, 8261 AB Kampen; telefoon: (038)3315868inlichtingen: dhr. P. van.der Knijff, telefoon: (038)3325353internet: www.itmgroup.nle-mail: itm@itmgroup.nldoel: het oprichten en instandhouden van een museum op het gebied vantabak en tabaksproducten, met bijzondere aandacht voor de geschiedenisvan de Kamper sigarenindustrie sinds 1826196

Stedelijk Museum Kampen (Gotisch Huis)postadres: postbus 5009, 8260 GA Kampenkantoor: Oudestraat 155, 8261 CL Kampen; telefoon: (038)3317361internet: www.stedelijkemuseakampen.nlbezoekadres: Oudestraat 158, 8261 CZ Kampen; telefoon: (038)3332294doel: beheren en behouden van de gemeentelijke collectie kunst- engebruiksvoorwerpen die relatie hebben met Kampen en omgeving; in éénvan de bijgebouwen bevindt zich een gerestaureerde rosmolen die griezenen boekweit kan malenactiviteiten: tentoonstellingen; rondleidingen op afspraak; kunst- entaxatiedagenopeningstijden: dinsdag t/m zaterdag 11.00 - 1700 uurhalf juni t/m half september ook op zondag 13.00 - 17.00 uur.Ikonenmuseum Kampen (Alexander Stichting)telefoon: (038)3858483adres: Buiten Nieuwstraat 2, 8261 AV Kampen.Internet: www.ikonenkampen.nl/www.alexanderstichting.nle-mail: christienheutink@hotmail.comdoel: een zo breed mogelijk publiek kennis laten maken met Russisch-Orthodoxe iconenOpen donderdag t/m zaterdag 10.00 - 17.00 uurHistorische Vereniging voor de IJsseldelta ‘Jan van Arkel’secretariaat: Elly Christoffels, Volcmarstraat 66, 8262 VT Kampentelefoon: 06-43530100Internet: www.hvjanvanarkel.nle-mail: ellychristoffels@homme.nldoel: verlenen van morele en materiële steun aan het Stedelijk MuseumKampen o.a. door het bevorderen en verspreiden van kennis van degeschiedenis van Kampenuitgave: Historisch tijdschrift voor de IJsseldelta, verschijnt 5x per jaarStichting dr. C.N. Fehrmann Fondssecretariaat: R. van Mierlo, Postbus 5009, 8260 GA Kampentelefoon: (038)3332294doel: het verlenen van financiële steun aan het Stedelijk Museum Kampen,het stimuleren van andere cultuur-historische activiteiten in Kampen en197

het uitreiken van de Fehrmannprijs aan personen, groepen of instellingendie zich verdienstelijk hebben gemaakt op museaal en/of cultuurhistorischterrein in Kampen.Gemeente KampenSector Maatschappelijke Ontwikkeling, afdeling WelzijnszakenBurgermeester Berghuisplein 1, 8261 DD KampenInternet: www.kampen.nle-mail: info@kampen.nlpostadres: postbus 5009, 8260 GA Kampentelefoon: (038)3392999De gemeente Kampen beheert, naast het Stedelijk Museum Kampen, devolgende culturele instellingen:• Gemeentelijke Expositieruimte Kampen(voormalige Synagoge)adres: IJsselkade 33, 8261 AC Kampen.• Schepenzaal in het Oude Raadhuis.adres: Oudestraat 133, 8261 CK Kampen, geopend voor groepen opafspraak• Broederpoort: hoofdfunctie: trouwlocatieadres: 3e Ebbingestraat 50, Kampen.• Cellebroederspoort: vergaderingen en huishoudelijke dienst.adres: 2e Ebbingestraat. Niet open voor publiek.• Koornmarktpoort: hoofdfunctie: expositieruimte.adres: IJsselkade 1, 8261 AB Kampen.• Nieuwe Torenadres: Oudestraat 146, 8261 CZ Kampen.Stadsgehoorzaaladres: Burgwal 84, 8261 ES Kampenpostadres: postbus 1026, 8260 BA Kampentelefoon kassa: (038)3317373 (werkdagen van 10.30 uur - 12.30 uur en 1 uurvoor aanvang van voorstellingen); fax: (038)3328878kantoor/techniek: (038)3317343directeur : dhr. B. Koolstrae-mail: stadsgehoorzaal@kampen.nlinternet: www.stadsgehoorzaalkampen.nl198

Movie Unlimited Kampen (voormalig City Theater)adres: Hofstraat 118telefoon: (038)3338862Internet: www.movieunlimited.nle-mail: kampen@movieunlimited.nlreserveren 24 uur per dag.Quintus, Centrum voor Kunsteducatieafdelingen muziek en beeldendIn Quintus zijn de Gemeentelijke Muziekschool en ‘t Speelwerk samengebracht;naar verwachting zullen de instellingen in de loop van 2006fuserenMuziekschoolLocatie Kampenadres: Vloeddijk 38, 8261 GC Kampentelefoon: (038)3371200; fax: (038)3371201e-mail: info@quintuskampen.nlinternet: www.quintuskampen.nldirecteur: dhr. L. Stoter; spreekuur volgens afspraakLocatie IJsselmuidenadres: Oosterholtsehoeve (achterzijde), Oosterholtseweg 11, 8271 PSIJsselmuidentelefoon: (absentie leerlingen) (038)3311723 of via administratie:(038)3371200openingstijden administratie: werkdagen van 9.00 - 12.00 en 13.00 - 17.00.VVV/ANWB Kampenadres: Oudestraat 151, 8261 CL Kampentelefoon: (038)3313500/(0900)1122375; fax: (038)3328900internet: www.vvvkampen.nle-mail: info@vvvkampen.nlopeningstijden: maandag en woensdag t/m vrijdag: 10.00 - 17.00 uurdinsdag: 10.00 - 13.00 uurzaterdag: 10.00 - 16.00 uurvan 25 april t/m 30 september: maandag t/m vrijdag: 9.30 - 17.30 uurzaterdag: 10.00 - 16.00 uur199

Stichting CultuurZIENvoor creatieve projecten over kunst en cultuuradres: Marktsteeg 7, 8261 AK Kampentelefoon: (038)3311024e-mail: cultuurzien@raketnet.nlwebsite: http://users.raketnet.nl/cultuurziendirecteur: Carin Koopmandoel: het inzichtelijk maken van de rol van kunst, geschiedenis encultuurhistorische verschijnselen in de dagelijkse omgeving en hunonderlinge relatiesactiviteiten: stads- en themawandelingen, arrangementen, locatietheaterop basis van historie, workshops, scholenprojecten en organisatie CKVdagen.StAKKStichting Ateliervoorzieningen Kunstenaars Kampeninformatie: dhr. B. v.d. Sluistelefoon: (038)3326539e-mail: stakk@hetnet.nldoel: verhuur van atelierruimte.Stichting Werk in Uitvoeringadres: Huys der Kunsten, Voorstraat 20, 8261 HS Kampentelefoon: (038)3337100; fax: (038)3337175internet: www.huysderkunsten.nle-mail: info@huysderkunstendoel: de stichting is een kunstenaarscollectief dat initiatieven ontplooiten ondersteunt op het gebied van beeldende kunst. Iedere twee maandenwordt er een expositie georganiseerd in ’t Huys der Kunsten.200

CULTURELE INSTELLINGEN UITGELICHT

Historische Vereniging voor deIJsseldelta ‘Jan van Arkel’De vereniging werd opgericht 22 augustus 1973 onder de naam ‘Vriendenvan het Kamper museum’. Op 15 januari 1997 werd de naam veranderd in‘Vrienden van het Stedelijk Museum’. De omzetting naar de huidige naam‘Historische Vereniging voor de IJsseldelta “Jan van Arkel”’ vond plaats op 13april 2004 ten overstaan van notaris mr. Goedegebure. Toen werd ook inhoudelijkeen andere koers ingezet. De morele en materiële steun aan hetStedelijk Museum stond niet meer op devoorgrond, maar het bevorderen van deinteresse voor het historisch erfgoed in degemeente Kampen, dus inclusief de kernenGrafhorst, ’s-Heerenbroek, Kampereiland,Kamperveen, Mastenbroek, Wilsum,IJsselmuiden, Zalk en Veecaten. Hetis de bedoeling dat tenminste een derdedeel van het bestuur in deze kernenwoonachtig is.Jan van Arkel behoorde tot een adellijkgeslacht, dat goederen bezat in het landtussen Lek en Merwede. Hij studeerdeaan de Sorbonne te Parijs. Op 20 november1342 werd hij benoemd tot bisschopvan Utrecht en het Oversticht (het huidigeOverijssel). Hij was toen pas 28 jaar.Zegel van bisschop Jan van Arkel, gehangenaan een acte uit 1361, aanwezig in hetKamper Gemeentearchief (OA regest 77).Van Arkel was een strijdbaar man, vooraltegenover de ridder van Voorst, die vanuitzijn kasteel bij Zwolle het omliggendeplatteland en de naburige steden onveiligmaakte. In 1362 slaagden Deventer, Kampen en Zwolle samen met de bisschoperin om huize Voorst te veroveren en tot de grond toe af te breken. Derust en veiligheid in de wijde omgeving werden hiermee gewaarborgd. Ditleverde Kampen als beloning het vruchtbare Kampereiland op. Historischgezien is een vernoeming naar Jan van Arkel dus zeker verantwoord en de202

geografische aanduiding IJsseldelta niet te hoog gegrepen.Belangrijke praktische doelstellingen van de vereniging, die in de statutenzijn vastgelegd, zijn het uitgeven van een historisch tijdschrift, het verzorgenvan lezingen, het maken van excursies en het meewerken aan tentoonstellingen.Het is daarbij van belang te beseffen dat de betekenis vanKampen verder reikte dan de IJsseldelta, maar dat ook provinciale, landelijkeen zelfs internationale ontwikkelingen invloed hebben gehad op degroei en bloei van ‘onze’ regio. Daarmee geeft de vereniging tevens ruimteaan schrijvers en sprekers van buiten Kampen.Een activiteit die vanaf 2004 steeds belangrijker wordt, is het werken in projectgroepen.Deze bestuderen en onderzoeken momenteel bijvoorbeeld:• de geschiedenis van de familie Rekveld in de context van zowel de burgerlijkeals kerkelijke aspecten van IJsselmuiden• de geschiedenis van ‘De Harsenhorst’ in Wilsum• de geschiedenis van de voormalige buitenplaats ‘Ittervegt’• de straten in de gemeente KampenVoor deelname aan deze projectgroepen is geen ervaring of specifieke kennisnoodzakelijk. Belangstelling voor het verleden of de eigen omgeving enbereidheid zich voor een werkgroep in te zetten is het belangrijkste. Erwordt intensief samengewerkt tussen de leden onderling, maar natuurlijkzijn er ook goede contacten met het Kamper gemeentearchief, de IJsselacademie,het Frans Walkate Archief en het Historisch Centrum Overijssel.Uitgebreidere informatie en nieuwtjes zijn te vinden op www.hvjanvanarkel.nl.Op deze website is tevens een begin gemaakt met een beschrijvingvan de wijze waarop onderzoek gedaan kan worden naar de geschiedenisvan een huis. Onze voorouders, maar ook de huizen waar zij gewoond hebben,of waar we zelf nu wonen zijn tegenwoordig op een eenvoudigemanier via internet te vinden. Via www.dewoonomgeving.nl bijvoorbeeldzijn alle eigenaren sinds 1832 gemakkelijk te traceren. Wie verder wil gaanmet zo’n onderzoek, of een nieuw onderzoek wil starten, kan contact opnemenmet de vereniging. Leden van de vereniging kunnen via de e-mail hettweemaandelijkse mededelingenblad ontvangen. Zij krijgen driemaal perjaar het Historisch Tijdschrift voor de IJsseldelta.Zo tracht ‘Jan van Arkel’ anno 2006 op vreedzame wijze en met modernecommunicatiemiddelen de historische bronnen in de IJsseldelta te bereiken.A. Bos203

De IJsselacademie van binnenuitDe IJsselacademie is gevestigd in het oude Pesthuis aan de Vloeddijk teKampen. De voordeur ligt aan het pleintje in de Molenstraat. Op de bovenverdiepingenliggen onze werkkamers, waarvan er twee uitkijken op de Burgwallangs de Burgel. Onder de eeuwenoude balken doen wij onderzoek naargeschiedenis en taal: de geschiedenis van Kampen en een wijd gebied daarbuiten,en het Nedersaksisch en de talrijke dialecten die daartoe behoren.Mensen komen naar de IJsselacademie met vragen over deze onderwerpen enonze specialisten, redacteur en andere medewerkers weten of zoeken daar depassende antwoorden bij. Vanuit het Pesthuis begeleiden zij onderzoek vanwetenschappers en amateurs. Al 191 keer leidde dat tot een publicatie.De IJsselacademie is een organisatie die bestaat sinds 1977. Het werkgebiedbeslaat de historie van Kampen en de steden en dorpen in een wijde regiodaaromheen: van Gramsbergen tot Urk en van Steenwijk tot Apeldoorn.Iedereen is bij de Academie welkom, met onderzoek of manuscript, wetenschappersén amateurs. Niet alles wordt uitgegeven: onze publicaties brengennieuwe informatie, moeten iets toevoegen aan wat er al is. We maken geenboeken om titels te kunnen optellen. Ze moeten bovendien geschikt zijn vooreen groot publiek, zodat de geschiedenis van plekken, mensen en hun taaldoor velen gekend is.In de bijna dertig jaar van ons bestaan beschreven onze schrijvers onder meerde historie van verenigingen, waterschappen, kerken, kloosters, dorpen en steden,van weilanden, landgoedbossen en gebieden. Maar ook van historischekerkorgels, schilderijen van Avercamp, woningbouw van architect Broekemaen de geschiedenis van migranten. Daarnaast produceerden we gedichten- enverhalenbundels in verschillende dialecten, een dvd met popliederen, cd’smet luisterboeken, en grammatica’s en woordenboeken die onderdelen vanhet Nedersaksisch minutieus beschrijven.Ook de flora en vegetatie behoren tot ons onderzoeksterrein. Daarvoor is ereen werkgroep opgericht die de (nog) voorkomende plantensoorten in hetlandschap van de IJssel-Vechtdelta inventariseert en registreert. De werkgroepkan projecten bedenken die natuur in verband brengt met geschiedenis en/oftaal. Wat weer een mooie publicatie kan opleveren.De IJsselacademie is een stichting. De stad Kampen is trots op de academie enondersteunt haar van harte. Dat doen gelukkig veel meer gemeenten in ons204

Het oude Pesthuis aan de Vloeddijk, waar nu de IJsselacademie is gevestigd.(Collectie Gemeentearchief Kampen)werkgebied en dat doet ook de provincie Overijssel. Essentieel zijn ook onzekopers en lezers: zonder hen hebben wij geen recht van bestaan. Veel van dieboekenliefhebbers zijn donateur, maar de academie wil graag meer mensenaan zich binden. Toon uw betrokkenheid bij Kampen en de regio en versterkonze basis. U betaalt € 15,- per jaar en krijgt dan 15% korting op onze boeken,die wij u gratis toesturen. Voor iedere nieuwe donateur ligt in onze winkelruimteaan de Molenstraat een gratis boek klaar. Daar kunt u iedere werkdagvan 10.00 tot 16.00 uur terecht, maar u kunt u ook aanmelden per telefoon(038-331 52 35) of e-mail (info@ijsselacademie.nl). Meer informatie leest u opwww.ijsselacademie.nl.Jook van ZeelandPublicaties in 2006:DVD popartiesten Uutsprèken! •SchrieversCD’s/luisterboeken• Woordenboeken De Wereld •Reeks Kunst en Cultuur in Steenwijkerland,deel 1: Hildo Krop • Rembrandt in Zwolle • Veldnamen in Voorst• Theater aan de IJssel (Deventer) • Klooster Sibculo• Volksgebruiken in Staphorst • Van Burgerweeshuis tot Quintus205

Ikonenmuseum KampenMet de komst van het Ikonenmuseum in december 2005 is Kampen eenmuseum met (inter-)nationale uitstraling rijker geworden. Het richt zichals enige in Nederland uitsluitend op iconen. Het in de binnenstad aan deBuiten Nieuwstraat gelegen pand, is schitterend gerenoveerd.Het museum biedt een uitgelezen mogelijkheid om kennis te maken meteen indrukwekkende verzameling iconen uit de 15de tot de 19de eeuw,voornamelijk afkomstig uit Rusland, maar ook uit Griekenland, de Balkanen Ethiopië. De tentoongestelde werkenzijn eigendom van de AlexanderStichting voor Russisch-orthodoxekunst. Het museum beschikt overtien expositiezalen, die thematischzijn ingericht. Zo zijn er zalen metChristusiconen, feestdageniconen,iconen van de Moeder Gods en zalenmet apostelen, evangelisten, martelarenen profeten.Bezoekers kunnen zich laten verrassen door de schoonheid en de rust vande getoonde religieuze kunstwerken. Een audiotour door het museumbiedt veel interessante informatie over de beeldtaal van iconen, hun theologischebetekenis en de historische achtergronden. Daarnaast zijn bij demeeste iconen uitgebreide beschrijvingen te vinden.Groepen kunnen op afspraak een rondleiding door het museum krijgen.Voor kinderen in de basisschoolleeftijd is er een speciaal programma in devorm van een speurtocht met spannende en gevarieerde opdrachten. Doordie uit te voeren, leren kinderen spelenderwijs meer over iconen.206

Moeder Gods Verkwikking van de nood der lijdenden.Rusland, 18e eeuw, 71x54 cm.207

208

EEN BI-ZON-DER JAAR

Een bi-zon-der jaardoor Carel de GoeijEr is in Kampen wel eens minder gebeurd dan in het voorbije jaar. Het voormaligestadsziekenhuis ging weer open, nu als imponerende entree van hetnieuwe Myosotis, evenals de bioscoop, in een op de oude City-voorgevel nageheel nieuw jasje. De stadsgehoorzaal kreeg een ingrijpende opknapbeurt,hoewel een stuk minder ingrijpend dan velen hadden gehoopt, enaan de Buiten Nieuwstraat nam het Ikonenmuseum, een initiatief van deGenemuider projectontwikkelaar Helmich Heutink en de Alexanderstichting,zijn intrek – waarmee Kampen er in één klap een museum met(inter-)nationale uitstraling bij had. Aan de rand van de Hanzewijk gingende eerste palen de grond in voor een veelbesproken seniorenflat, het eerstetastbare teken van de rigoureuze vernieuwing van de portiekflat-wijk, in dejaren vijftig nog trots gepresenteerd als het antwoord op binnenstadskrotwoningen,op het voormalige Berkterrein gingen de eerste oude brokkenBerk tegen de grond om plaats te maken voor nieuwbouw die dit bijzonderestukje Kampen ingrijpend van gezicht zal doen veranderen en inOnderdijks raakte het eerste gedeelte van deze nieuwbouwwijk al zowathelemaal volgebouwd. En in het ommeland begint de lobby voor nieuwbouwen goede voorzieningen z’n vruchten af te werpen. Wilsum kreeg z’nnieuwe multifunctionele centrum en voor ’s-Heerenbroek en Zalk zijnplannen in de maak voor forse nieuwbouw.Kortom, wie een jaartje uit Kampen is weggeweest kan er een aardige wandelingtegen aan gooien om te bewonderen wat er tijdens zijn afwezigheidallemaal is bijgekomen.Toeristen wisten ook steeds beter de weg naar Kampen te vinden, geruggensteunddoor nieuwe fiets- en wandelroutes. De jaarlijkse Weg van Kunstheeft zich een vaste plek verworven in het cultuuraanbod en trok ook vorigjaar mensen uit het hele land. En natuurlijk was er de voorstelling Annavan Ventura – welke middelgrote stad kan zich beroemen op een organisatieals Ventura die dergelijke producties op de planken kan brengen. Nunog de voltooiing van het nieuwe Van Heutszplein en – eindelijk! – de210

nieuwe bestrating en aankleding van de Oudestraat. Voorwaarden voor talvan nieuwe culturele en toeristische initiatieven.Toch was het vooral aan de rand van de stad dat de belangrijkste aanzettenvan een stadje aan het eind van de wereld tot een knooppunt in stadsparkNederland werden gegeven. Op het terrein van de toekomstige Zuiderzeehavenwordt sinds vorig jaar druk gegraven, het tracé van de Hanzespoorlijnwerd vastgesteld en verbreding van de N50 naar driebaans aangekondigd– eind dit jaar moet daarmee begonnen worden.In februari presenteerde het driemanschap van oud-autohandelaarMentien Pouw, bouwer Prins en architect Frans Verweij zijn plannen voorde inrichting van de lap grond van bijna negen hectare in de oksel van denieuwe N50 en de Flevoweg. Het moet een thematisch opgezette winkelboulevardworden, waarvoor mensen uit de wijde regio een half uurtjeautorijden voor over hebben: Melmerpark, waar je niet in de eerste plaatskomt om boodschappen te doen, maar om van winkelen een echte beleveniste maken. De Kamper jongens van de Vispoort kijken er met een scheefoog naar, maar dat zal Pouw en zijn companen een zorg zijn. Zij denkenverder dan Kampen alleen en zien mensen uit de wijde omgeving naar hierkomen om te winkelen. En vervolgens - zo hopen burgemeester Oosterhofen Oudestraatondernemers - de weg naar de binnenstad weten te vinden.Nog baanbrekender zijn de vorig jaar naar buiten gebrachte plannen voorde aanleg van een zogeheten bypass tussen IJssel en randmeer, ten zuidenvan de stad. De waterkering blijkt niet voldoende te zijn, want na 2020 zou– aldus Rijkswaterstaat – het water in de IJssel wel eens zo hoog kunnenstijgen dat er een bijbaantje nodig is om het allemaal veilig naar hetIJsselmeer te kunnen afvoeren. Een bypass dus – en als het even kan eentjewaar permanent water in staat.De Hanzelijn is inmiddels bijna tot op de klinknagels uitgetekend, dus washet de hoogste tijd de bypass snel en stevig op de kaart te zetten, zonderKamperveen tegen zich in het harnas te jagen. Een klus die gedeputeerdeTheo Rietkerk en zijn mensen met verve op zich namen en – naar het zichtot nu toe laat aanzien – met succes. Het zal overigens pas over een jaar oftien zijn dat de bypass er daadwerkelijk ligt, maar aan een noodzakelijkevoorwaarde – de ‘knoop’ met de N50 en de Hanzelijn – is inmiddels voldaan.Tussen nu en 2030 zal Kampen – zo is de verwachting – groeien naar 60.000inwoners. Ruim 10.000 erbij, dat lijkt niet zoveel, maar je hebt het dan tochgauw over zo’n dikke vierduizend woningen. De bypass wordt een essen-211

tieel structurerend element in de ontwikkeling van het gebied tussen deZwartendijk en randmeer, waar na het volbouwen van Onderdijks de volgendenieuwbouwwijk zal komen.Maar eerst de Hanzelijn. Was de nieuwe N50 al schrikken, met het nieuwespoor, waarvoor de schop al over twee jaar de grond in gaat en waarover in2012 de eerste trein moet rijden, is Kampen z’n eeuwenoude rugdekkinghelemáál kwijt. Kampenaren lijken het inmiddels als een voldongen feitaanvaard te hebben dat Amsterdam weldra op niet meer dan drie kwartiercomfortabel sporen ligt, maar onderhuids knaagt de twijfel. Kampen wordteen knooppunt, helemaal als de verbreding van de N50 doorgaat, daarhelpt geen moedertjelief aan, maar het stuit bij velen op een argwanendonbehagen.Toch is dat niet terecht. Mensen met lage inkomens en jonge stellen diehun eerste huis willen kopen kunnen in Kampen praktisch niet aan de bakkomen – voor hen zal in de eerste plaats gebouwd moeten worden. Geenenkel gemeentebestuur kan het zich permitteren daar aan voorbij te gaan,dus de vrees dat de gemeente overstroomd wordt door Zwolse en randstedelijkeimport is misschien wel voorstelbaar maar niet realistisch. Ookeen Kampen van 60.000 inwoners zal sterke wortels hebben. De veelgeprezengemeenschapszin wordt er misschien wat door opgerekt, maarzeker niet aan stukken gescheurd.Over gemeenschapszin gesproken – 2005 was ook het jaar waarin het planvoor de vestiging van een dak- en thuislozenopvang aan de Ebbingestraathet niet haalde en het verzet hoog oplaaide tegen de komst van een behandelcentrumvoor sterk gedragsgestoorde licht verstandelijk gehandicapten.De weerstand tegen beide initiatieven liet zien dat het hechte sociale weefselwaar Kampen zo prat op gaat ook z’n schaduwzijden heeft: opvang voormedeburgers die het minder getroffen hebben is prima, maar niet bij mijin de buurt. Daarin verschillen Kampenaren dus in niets van andereNederlanders, reden om vraagtekens te zetten bij het exclusieve karaktervan die veelgeprezen Kamper gemeenschapszin.Waar de echte Kampenaren wel aan zullen moeten wennen is dat hun stadzich niet langer kan verschansen achter de IJssel en niet langer aan heteind van de wereld ligt. Is dat erg? Welnee. Wat is er mis met een aanzwellendestroom toeristen die zich laat bedwelmen door een betoverendebinnenstad, met winkelpubliek dat vanuit de verre regio naar Melmerparken Oudestraat komt?212

Ik heb wel eens de indruk dat Kampenaren hun stad zo mooi en zo bijzondervinden dat ze haar alleen voor zichzelf willen houden. Dat is een naarbinnen gericht chauvinisme dat op den duur funest is voor de vitaliteit enhet voorzieningenniveau. Kampen heeft de rest van Nederland gewoonhard nodig om haar eigenheid in de toekomst te handhaven. Dat is eenschijnbare tegenstrijdigheid waar Kampenaren zich vanaf nu mee zullenmoeten verzoenen. We zullen eens zien of dat dat lukt. Het wordt een bizon-derjaar, en dat wordt het!213

214

216

KAMPER KRONIEK 2005

Kamper Kroniek 2005door Sam HörchnerDeze kroniek maakt geen aanspraak op volledigheid. Zij berust op een persoonlijkekeuze uit het nieuws van Kampen en omgeving, met hier en daareen kleine kanttekening.januari1-1 Oudejaarsavond en nieuwjaarsnacht verliepen zonder opzienbarendeincidenten. Ter voorkoming van door alcohol aangejaagd vandalismevonden attractieve afleidingsmanoeuvres plaats. Zo werden op hetIJsselmuider Markeresplein na een imitatiedollemansrit twee auto’sdoor vuurspuwer Klaas van der Hoek in brand geblazen, tot vermaakvan de toeschouwers. De 24ste Oudejaarsloop bracht 268 hardlopersop de been. Aan de Kidsrun namen 54 kinderen deel. De winnaars:Michelle van der Meer eerste, Thijs van der Meulen tweede. Voortswaren op de Kinderboerderij - ongewoon vroeg voor de tijd van hetjaar - twee kuikentjes er als de kippen bij om het levenslicht te aanschouwen.2-1 Op de drempel van het nieuwe jaar werd de historie van Brunnepegediend met het boekje Brunnepe: een wandeling door het verleden,geschreven door Wim Pleijsier, hoe kan het anders: Brunneper inhart en nieren.3-1 De ramp die de tsunami op Tweede Kerstdag teweegbracht op dekustgebieden van Zuidoost-Azië liet de inwoners van de gemeenteKampen niet onberoerd. Met spoed werden tal van initiatieven optouw gezet om bij te dragen in de leniging van de nood.5-1 Tijdens het evenement Kerst in Oud Kampen vervaardigden Gert JanPrins en Martin Jan van Santen een schuttersstuk naar analogie vanRembrandts Nachtwacht met de koppen van het Kamper stadsbestuur.Op de nieuwjaarsreceptie boden zij hun kunstwerk aan. Omde gelijkenis met de werkelijkheid te laten beoordelen gingen destadsbestuurders voor het front van de schutters door de knieën.6-1 Je moet het maar leuk vinden als kerstboom. Zo ben je nog het218

stralend middelpunt van kerstvreugde stralende kinderogen, eenpaar dagen later ben je goed genoeg om versnipperd en wel het tuinpadte effenen. De mannen van de gemeente hielpen een handje omal te uitbundige vreugdevuren te voorkomen.7-1 Over het algemeen in alle stilte draagt al 40 jaar het Kamper bedrijfBomefa bij aan het verantwoord bewaren van cultuurschatten overalter wereld. Een belangrijke opsteker voor de werkgelegenheid in hetbedrijf betekent de order van het Instituut Beeld en Geluid uitHilversum om over een lengte van tien kilometer, om zo te zeggenZwolle-Kampen, de ontelbare schatten aan beeld en geluid voor hetnageslacht veilig te stellen.7-1 Op de nieuwjaarsbijeenkomst van de Wijkvereniging Binnenstadwerd de trofee van de Steenbickerprijs uitgereikt aan de herenKappers (zakelijk) en Aalbers (particulier). Zij ontvingen de prijs uithanden van Geraart Westerink.8-1 Vrijwilligers van de Koggewerf toverden de zolder van de werf om totwerkplaats en honk voor de Stichting tot Behoud van KamperBotters. Wie anders dan Gait Berk was de aangewezen persoon om deopening te verrichten van het ‘Botterhok’. Wie een betere naamweet, mag het zeggen.8-1 De benefietactiviteiten ten bate van de tsunamislachtoffers brachtenin Kampen vele tienduizenden euro’s bijeen. De benefietmarkt waseen doorslaand succes, terwijl het AC-Milan-shirt van profvoetballerJaap Stam 350 euro opbracht.8-1 Directeur Dekker van het Stedelijk Museum Kampen heeft de verwerkelijkingvan zijn kostbare droombeeldmuseum in het voormaligestadhuis niet willen afwachten. Hij zag zijn kans schoon omvoortaan als commercieel directeur het Haagse Panorama Mesdagaan de man te brengen.9-1 Het zo fraai geheten duale stelsel brengt raadsleden totaal van hunstuk. Zo blijkt Ruud Töller het niet langer te kunnen vinden met zijnCDA-makkers en gaat zijns weegs. De VVD zal in de loop van het jaarhaar wel wat erg rondborstige flapuit Albert Holtland verliezen. Ookhij zal het nauwelijks begaanbare pad van de lonely rider verkiezen.De vrouwelijke raadsleden lieten eveneens van zich horen met debewering, dat de vergaderingen met meer vrouwen aan tafel korterzullen duren. Mannen hebben te veel geldingsdrang, zij willen per sescoren, menen zij zonder blikken of blozen.219

10-1 Zalencentrum De Hanzestad bleek al weer tien jaar gevestigd aan deIJsseldijk. Waar blijft de tijd! Dat wilden de uitbaters ook wel eensweten en zij nodigden hun gasten uit de voorbije jaren uit hun foto’sof andere herinneringen in te zenden voor een jubileumexpositie.11-1 Zonder dat ze zich daar nu meteen zo bewust van waren, zettenhonderd jaar geleden IJsselmuider tuinders hun dorp op de kaart: decoöperatieve groenten- en fruitveiling De Vereenigde Tuinbouwerswerd opgericht. Plaats van actie: het schoollokaal van bovenmeesterRavenhorst, die zoals een goed schoolmeester betaamt meer deeddan rekenen en taal aanleren en spannende verhalen vertellen overFloris V.13-1 Mevrouw F. Gunnink, Kamperse in hart en nieren, maar woonachtigin Apeldoorn, begiftigde het Kamper stadsmuseum met een grootaantal zilveren voorwerpen, meest uit de 19de eeuw. De opgetogenconservator van het museum, René van Mierlo, maakte erop attentdat van één van de voorwerpen, een zilveren beurs, de levenscirkelpraktisch gesloten werd, aangezien zilversmid Bartheld Ples haarindertijd vervaardigde in het pand juist naast het Gotische Huis.14-1 Te midden van bedaagde senioren schoof de 12-jarige Michel Stempherzich met zijn damschijven op de provinciale kampioenschappen opweg naar de halve finale van de noordelijke provincies in Leeuwarden.Wie weet kan hij daar doorschuiven naar de landelijke finale.15-1 In hun nieuwe multifunctionele centrum sloegen de Wilsumers hetoog naar boven om in ogenschouw te nemen hoe fraai het nieuwegebouw onderdak was gekomen. Nu de binnenkant nog.16-1 In Zutphen bezorgden roodrugparkieten de gebroeders Arjan enRobin van Dijk lauweren op de Nederlandse KampioenschappenVogelshow 2005. De kruising van een kanarie en een kapoetsensijsbracht Rein Knol op een eerste plaats in een andere categorie. Hetwas een en al Vogelweelde.17-1 De hoop op een betere toekomst hoeft nog niet te vervliegen. Op deDr. H. Bouwmanschool voor protestants-christelijk basisonderwijswerd als eerste basisschool in Kampen begonnen met de nieuwemethode Leefstijl. Voor het optimaal functioneren van kinderen zijnvaardigheden als zelfvertrouwen, doordachte beslissingen nemen,luisteren, je gevoelens uiten en van je fouten leren onmisbaar. MetLeefstijl zijn goede resultaten te bereiken, blijkt in de praktijk.18-1 Op de hoek van de Hanzelaan en de Dr. Damstraat is de nieuwe220

Hanzepraktijk van start gegaan. De huisartsenpraktijk zal wordenbemenst door de afgaande dokter Annema en het aantredende doktersechtpaarFia Rijneke en Erik de Vries, aan wie patiënten zich meteen gerust hart kunnen toevertrouwen, aangezien de nieuwe doktersin Tanzania en Oldebroek ruime ervaring hebben opgedaan.18-1 Voor een goed huwelijk is een trouwring niet onontbeerlijk. Datbleek, toen de detector van schatzoeker Wouter van der Weerd in hetbouwgebied van Onderdijks de trouwring van Hillie en Geuje vander Linden na 38 jaar aan het licht bracht. De ring was kort na dehuwelijksluiting op 2 maart 1966 bij werk op het land zoekgeraakt.19-1 In het kader van de nationale Voorleesdagen maakte bij het voorleesontbijtOlleke Bolleke kennis met beertje Olivier en daarmee metde bieb. Nog zo’n kleine 400 peuters zullen de weg naar de Kennedylaanvinden in de komende dagen.19-1 Om bij op leeftijd gekomen Kampenaren herinneringen los te wekenkondigde schrijver Johan Degewij aan, dat hij een biografie in demaak heeft over theaterkunstenaar Henk van Ulsen, die in 2007tachtig jaar hoopt te worden.20-1 Steeds weer verdwijnen schijnbaar minder belangrijke stukjes oudKampen onder het geweld van slopershamers en bulldozers. Waar eensde geurig-verse broodjes van bakker Nijland over de toonbank gingen,zadelt ondernemer Heutink, uit Genemuiden, ons op met ‘vijf statigestadspanden’ met extra brede vensterbanken voor de geraniums.20-1 Vergezeld van bloemen en fruit complimenteerden burgemeesterOosterhof en zijn vrouw mevrouw H.M. Braad-Bakker (81) en haarechtgenoot A. Braad (83) met hun 60-jarig huwelijk.20-1 Uit handen van voorzitter M. Knol van de IJsselacademie ontvingmevrouw Hetty Reisinger een bronzen penning met oorkonde alseerbewijs voor haar niet-aflatende bevlogen en nauwgezette activiteitenals chef de bureau aan de IJsselacademie vanaf de oprichtingin 1977, bij elkaar 27 jaar.21-1 Leerlingen van onderwijsinstelling Landstede organiseerden in dekringloopwinkel Kampen een aantrekkelijke winkelpresentatie vanhet mooiste en leukste blikgoed, dat na een omlooptijd van velejaren in groten getale bij de Kringloop terechtkomt. De presentatiedient om het blikgoed een nieuwe levensloop te bezorgen.22-1 Het Grafisch Atelier aan de Plantage moest wijken voor de nieuwebioscoop. Het vond een nieuw onderkomen in het voormalige han-221

delskantoor van Kanis en Gunnink aan de Hofstraat 78. DirecteurMarco van Vulpen van Kunst en Cultuur Overijssel deed officieel dedeur los. Bestuursvoorzitter Jo Kleinmeulman overhandigde cultuurwethouderRemmelt de Boer het eerste exemplaar van de voordeze gelegenheid vervaardigde prentenset Zwart - Wit.24-1 De IJsseldelta kent een voor Nederland unieke vereniging: de KIJGofwel de Peurdersvereniging Kampen-IJsselmuiden-Genemuiden. Denachtelijke bezigheid om paling te verschalken werd jarenlang doorde overheid op aandringen van de palingvissers zoveel mogelijktegengegaan, onder meer door het aantal peurvergunningen tebeperken. De werken der duisternis waren echter onuitroeibaar. Deverenigde volharding van de peurders van KIJG heeft weten te bereikendat het peuren als tak van de vissport erkenning heeft gekregen.24-1 In het kader van het voorlezen aan kinderen zette burgemeesterOosterhof zich temidden van leerlingen van De Schakel. Hij wist demoeilijk lerende kinderen te boeien, maar dat behoeft geen verwonderingte wekken: als burgervader heeft hij in de Raad veel ervaringopgedaan.25-1 Met het Kamper Gemeentearchief sloot de familie Slomp een bruikleenovereenkomst,zodat de verzameling boeken over de TweedeWereldoorlog van de vroegere verzetsman Frits de Zwerver (ds. F. Slomp(1898-1978) voortaan op het Gemeentearchief geraadpleegd kanworden.25-1 Aan de Pannekoekendijk vierden mevrouw A.D. Terlouw-van Turenhout(81) en haar echtgenoot C. Terlouw (89) hun 65-jarige huwelijksband.Burgemeester Oosterhof en zijn vrouw verhoogden metbloemen en fruit de feestvreugde.28-1 De naam Faust werkte op de achterban van de Bovenkerk als debekende rode lap. De kerkenraad van de Bovenkerk vond het betergeen medewerking te verlenen aan het initiatief van de StichtingBehoud Bovenkerk om Gounods gelijknamige opera in de Kamperkathedraal ten uitvoer te laten brengen door Opera- en OperettekoorSt. Caecilia. Teleurstelling alom.29-1 Kunst- en Kitschkenner Ivo Bouwman verrichtte de opening van deexpositie in het Stedelijk Museum genaamd ‘Maastricht aan deIJssel’, waarin romantisch-expressionistisch werk getoond werd vande Limburgers Robert Graafland (1875-1940) en François Graafland(1879-1939).222

29-1 In de Gemeentelijke Expositieruimte van de voormalige synagogeopende Johann van den Noort een expositie van gouaches van de inKampen geboren Hendrik Marinus (‘Hens’) van der Spoel (1904-1987).Hens van der Spoel was docent aan de Rietveldacademie, een vakman,wars van het vertrouwde en altijd op zoek naar het onbekende.29-1 Voor het derde achtereenvolgende jaar stonden de deuren van deStadsgehoorzaal open voor de peuters, die kennis wilden nemen vanalles wat de peuterinformatiemarkt hun te bieden had.29-1 Teneinde op 25 februari tot een finale te komen begonnen inQuintus de voorronden van het Herman Krebbers Viool- enCelloconcours. Uit het hele land meldden zich ruim veertig jeugdigeamateurs op de viool en cello.februari1-2 De Kringloopwinkel leeft van de nostalgie. Het was er theelepeltjesweek,tot grote vreugde van de verzamelaars aan wier verzamelingnog net dat ene lepeltje van de Lange Brugge of een Kamper stadspoortontbrak. Toen in de jaren vijftig van de vorige eeuw geluk nogheel gewoon was – naar men achteraf zei – was een theelepeltje voorde gastvrije huismoeder een welkome attentie.2-2 De vernieuwing van de Hanzewijk gaat een volgende fase in. NamensdeltaWonen zal Joke Braam de komende tijd steun en toeverlaat zijnvoor de 400 uitverhuizers, die de 174 portiekflats tussen Rondweg,Dr. Damstraat en Volcmarstraat zullen verlaten en op zoek zijn naareen andere woning, bijvoorbeeld in het nieuwe seniorenonderkomennaast de ijsbaan van VZOD.2-2 De deftige ruimte van de raadzaal kon Willemijn van de Meent(Rehobothschool-IJsselmuiden) niet van de wijs brengen. Met opvallendestemwisselingen – aldus de jury – voorlezend uit Raadsels rondhet Ravendal werd zij eerste in de eerste ronde van de Kamper voorleeswedstrijdvoor basisscholen. In een tweede voorleessessie voegdezich Marieke Hulzinga (Wegwijzer-Kampen) bij de voorleeskampioenvan de eerste sessie. Zullen zij straks een gooi kunnen doen naar hetlandskampioenschap op de Nationale Voorleesdag?3-2 Tijdens de eerste nationale Klantmanagementdag in Utrecht werd de36-jarige Christina Veloo uitgeroepen tot klantmanager van het jaar2005. De eretitel gaat vergezeld van een trofee en een reis naar debakermat van het klantmanagement in Wisconsin-USA. Christina223

Veloo is één van de pronkstukken van de Gemeentelijke Sociale Dienstals consulente werk en scholing.3-2 Het team van de Dirk van Dijkschool, bestaande uit Alie Amierie,Joey Beks, Emre Ekici en Tom Hanekamp, behaalde de titel in de jaarlijksestrijd op het dambord tussen de Kamper basisscholen. Het toernooiwerd zoals gebruikelijk aangestuurd door de Kamper damclubStrijt Sonder Spijt.4-2 Aan de Vrije Universiteit te Amsterdam verdedigde oud-KampenaarMichiel de Boer zijn proefschrift Quality of life of visually impaired elderlyofwel over de kwaliteit van leven van slechtziende ouderen. De basisvoor de wetenschappelijke arbeid van de jonge doctor werd indertijdgelegd op het VWO van het Johannes Calvijn-Lyceum (Ichthus).4-2 Onder de armen genomen door de vrouwelijke adjudanten van prinscarnaval ging burgemeester Oosterhof d’Uidelvers voor in de polonaise,nadat hij eerst op het koepleintje achter het oude raadhuis desleutels en daarmee de teugels van de stad uit handen had gegeven.5-2 IJsclub De Hoop, met 400 leden de trots van Grafhorst, bestaat 100jaar. Dus is februari de feestmaand, compleet met receptie, feestavonden jubileumboek.7-2 De Stichting Keurmerk Hypotheek Bemiddeling keurde Arno Hiemstraen zijn medewerkster, te weten de Kamper tak van De Hypotheker het600ste keurmerk van de stichting waardig.9-2 Ten overstaan van notaris Goedegebure tekenden voorzitter JoostLemette, secretaris Eric Groenendijk en penningmeester AnnemarieKamp de statuten waarmee de Wijkvereniging Onderdijks een feitwerd.11-2 ‘Chaos troef bij in zichzelf gekeerde organisatie’. Voor veel geldmaakte Bestuur en Management Consultants het gemeentebestuuraan het schrikken, juist op het moment dat ook het gemeentelijkhuishoudboekje niet klopt. Een uitgelezen kans voor de dualistischeverontruste raadsleden om te laten horen dat ze dat altijd al gezegdhadden.12-2 In de Stadsgehoorzaal brachten de amateurs van De Kleine Komediehet Dagboek van Anne Frank op de planken: woede, nijd en wrevel inhet Achterhuis onder de dreiging van de jodenvervolging.14-2 De heer Tiem Evink (87) en mevrouw Frouke Evink-Botma (82) vierdenhun 60-jarig huwelijksfeest, dat uiteraard werd opgeluisterddoor de felicitaties van burgemeester Oosterhof. Zij konden hem ver-224

tellen over de dagen van 1945, toen na de oorlog zoveel dingenschaars waren, behalve geluk. Waar zijn de dagen gebleven dat weTiem Evink de aubade op Koninginnedag zo uitermate geestdriftigzagen dirigeren?15-2 Rasuitvinder Johann van den Noort ontwierp naar aanleiding van dezeebeving in Azië een tsunamibreker. Mogelijk zal de profeet, die omzijn beweegbare kade in eigen stad niet werd geëerd, straks waarderingoogsten in Thailand.17-2 Kampen beleefde een primeur. In de Buitenwacht organiseerdeAndré Venema met zijn bedrijf Smash Sound de eerste echte christelijkedance-tranceparty.17-2 Postzegelliefhebbers en muntenverzamelaars konden in het StedelijkMuseum hun verzameling deskundig laten taxeren. Tekenen vanteleurstelling dan wel blijde verwondering waren op de gezichten afte lezen.21-2 De ene PKN-kerk helpt de andere. De Noorderkerk (hervormd PKN)stelde zijn ruimte, zij het in afzonderlijke diensten, open voor debroeders en zusters van de Westerkerk (gereformeerd PKN). Een grondigeopknapbeurt moet ervoor zorgen dat straks de Westerkerk bij deviering van het 75-jarig bestaan goed voor de dag kan komen.21-2 Na 45 jaar gaat de Kamper Phildar-winkel sluiten. Daarmee zal in deGeerstraat de vertrouwde vertrouwenspersoon van Nanny Kanis (61)verdwijnen. In 1984 begonnen in Zwartsluis kwam ze in 1987 naar deOudestraat om daar de Phildar-winkel over te nemen. Inmiddels isPhildar alweer 13 jaar een bekend adres in de Geerstraat. Daar komtnu een eind aan.22-2 In Wilsum werd herdacht dat 100 jaar geleden de kermis werd afgeschaft.Gelukkig hebben de Oranjefeesten in Wilsum ervoor gezorgddat het bloed kruipt waar het niet gaan kan.23-2 De Reformatie heeft het middeleeuwse katholieke erfgoed geen goedgedaan, zacht gezegd. Toch hebben in IJsselmuiden restanten vanhet Karthuizerklooster op de Sonnenberch het nog eeuwen uitgehouden.Nu dreigen dan toch ondanks de monumentenstatus deallerlaatste overblijfselen aan de ondergang te worden prijs gegeven.24-2 Omdat de gemeenteraad veelal niet bij machte is in hoofdlijnen vanbeleid te denken, wordt er geregeld achter de feiten aan gelopen.Jarenlang sudderden de plannen van een Kamper ondernemer enKamper woningbouwcorporatie om de oude ietwat vervallen ‘stads-225

villa’ aan de Bovenhavenstraat door een modern woonblok te vervangen.Niemand deed een handreiking voor wat anders en beters.Op de valreep moest er nu dan toch opeens een renovatie plaatsvinden,maar geld is er niet voor.25-2 Onder het jurerend oor van Herman Krebbers en Anner Bijlsma wonnenMirjam Vierhuizen uit Genemuiden op de viool en Irene Enzlinuit Zutphen op de cello het Kamper Herman Krebbers Viool- enCelloconcours voor amateurs.26-2 ‘Een andere kijk op mensen’. Geïnspireerd door Kleusien uit Zalkzette oud-Etosdrogist Dries van der Vegt zich aan een veeljarigeintensieve scholing in de homeopathie. Nu opent hij een homeopathischepraktijk, zonder wondermiddelen.26-2 Met 55 combinaties organiseerde de Menvereniging ‘De Kroonmenners’een succesvolle Indoor Menmarathon in de manege van deDeltaruiters. In de nieuwe categorie Belgische werkpaarden showdenCees en Jan Stuij van het Kampereiland hun favoriete ‘knollen’.maart1-3 Voor wie zich graag in de toekomst verdiept brachten de knappe koppenvan Goudappel Coffeng een rapport uit over het toekomstigopenbaar vervoer tussen Kampen en Zwolle. Omstreeks 2013 zullende reizigers tussen de twee steden worden vervoerd via een lightrailverbinding.Een Nederlands woord hebben de studiehoofden nietkunnen of willen bedenken. Het gaat erom dat er ‘een helder en eenduidigvervoersaanbod’ komt. Dat schijnt te betekenen dat er eenrailverbinding is, als er geen busverbinding is of omgekeerd. Voor dekern ’s-Heerenbroek zal het uiterst helder en eenduidig betekenen:er is niks. Daarom werd het dorp maar gemakshalve helemaal van debijbehorende kaart geveegd.2-3 Het schijnt een moeizame weg te zijn naar de nieuwbouw van eenKamper moskee. Er zijn afgelegen speelveldjes te weinig om voor debouw van een islamitisch bedehuis in aanmerking te komen. Thansis bij gebrek aan beter het speelveldje aan de Kievitstraat in beeld. Deeenvoudige burger vraagt zich af waarom bij de bouw van nieuwe- ofte vernieuwen stadswijken als de Hanzewijk of Onderdijks nietgewoon een planologisch verantwoord plekje wordt ingeruimd, netals voor de eerste de beste christelijke kerk.3-3 Schoolmeester Andries van der Veen van de Dirk van Dijkschool ont-226

ving de Vrijwilligersprijs Weidevogelbescherming van LandschapOverijssel. De provinciale prijs werd hem in Zwolle overhandigd aande vooravond van het weidevogelseizoen in Overijssel.4-3 Na de flop met de vestiging van een eetgelegenheid in de vroegereLatijnse School zal het gebouw een waardiger bestemming tegemoetgaan als onderkomen voor de iconenverzameling van de GenemuiderAlexander Stichting.5-3 De AMDG-familie toonde haar kunnen in allerlei facetten voor eenvolle Stadsgehoorzaal. De saamhorigheid van de muziekverenigingwerd gedemonstreerd door de hulde die gebracht werd aan Lub Post(65 jaar lid), Francisca Jonker (25 jaar lid) en Arjan Vahl (25 jaar lid enmedeontwerper van kleding en logo van AMDG).7-3 Het schijnt met het historisch besef van de basisschoolleerlingenslecht te zijn gesteld. Waar moet dat heen! Dankzij educatief medewerkerTon van der Meijden uit Kampen kreeg in de nieuwe geschiedenismethodevan uitgever Thieme-Meulenhoff de roemrijke Hanzestadmet kogge-kopie en al een prominente plaats. Nu is het maar tehopen dat Kampen er ook in latere tijdperken aan te pas komt,bijvoorbeeld in het tijdperk ‘Burgers en stoommachines’, toen hetmaken en roken van sigaren nog een eerlijke bezigheid was.8-3 Voor de Historische Vereniging ‘Jan van Arkel’, voorheen de Museumvrienden,hield mevrouw Iet Erdtsieck, vooruitlopend op een boekvan haar hand, een lezing over de bijdrage van vrouwen aan deKamper politiek. In 1923, kort na de invoering van het algemeenvrouwenkiesrecht, waren het liberale vrouwen die het voortouwnamen bij de afvaardiging naar de gemeenteraad. In later tijd haddenbij een overmaat aan mannelijke ambitie de meeste partijensteeds weer grote moeite op hun verkiezingslijst plaats in te ruimenvoor vrouwelijke representanten van de burgerij. De hoop vanmevrouw Erdtsieck is gevestigd op de raadsverkiezingen van 2006.8-3 Bij gelegenheid van de Internationale Vrouwendag werd de Ruimteprijs2005 van de Stichting Vrouwenraad Kampen toegekend aanmevrouw Renske Kuipers vanwege haar vele activiteiten als vrijwilligsterop kerkelijk en maatschappelijk gebied. Terloops nam bij deVrouwenraad Kampen Rimke Wijbrandts het roer over van BeaLichtendahl.9-3 Van de Stadsgehoorzaal stonden de deuren wagenwijd open voor desenioren die niets wilden missen van de seniorendag vol muziek en227

zang, voor de vierde keer georganiseerd op initiatief van de KamperToepclub ‘Drie in de Blind’ en gesponsord door het Kamper bedrijfsleven.Voor meezingen en meedeinen was er alle gelegenheid. In deavonduren was het podium vrij voor het Kamper Koren Festival.9-3 Begeleid door de Overijsselse gedeputeerden Jansen en Rietkerk gafminister Veerman van Landbouw zijn ogen de kost op de gevoeligeplekken van de IJsseldelta: het Kampereiland, de Mastenbroekerpolder,de Koekoek en de toekomstige IJsselbypass.10-3 Het is een treurige ervaring dat burgers er door de overheid te laatbijgehaald worden, wanneer in hun buurt de boel overhoop gehaaldwordt. Wel wat aan de late kant bemerkten Brunnepers dat de vernieuwingvan het Berk-terrein tevens de vernieling van restanten vanhet oude Brunnepe betekent.11-3 De GGD in de regio IJssel-Vecht constateerde via een diepgaandonderzoek dat het overgewicht van jonge kinderen in de KamperFlevowijk zienderogen toeneemt. De eetgewoonten moeten drastischveranderen. Grootste probleem: ouders durven nog nauwelijks neente zeggen tegen hun kinderen, aldus het rapport. Met voorlichting ofzachte dwang moeten we terug naar de sobere jaren van na deTweede Wereldoorlog. Toen hadden de ouders nog overwicht en dekinderen minder overgewicht.12-3 De Stadsgehoorzaal was wederom het toneel waarop een Kamper vereniginghaar kunnen tentoonspreidde. Ditmaal was het de Volharding,die liet horen hoe men in Kampen muziek maakt. Ook deVolharding kent een grote mate van solidariteit, hetgeen immers ookin de naam tot uitdrukking komt.15-3 In de Openbare Bibliotheek lieten Wim Pleijsier, schrijver van eenboekje over oud-Brunnepe, en Aleid Kanis, fervent verzamelaar vanansichten van oud-Kampen, met een diaprojectie en bijpassende verhalenzien hoe Kampen er lang geleden bijlag. Dankzij de soldatenvan het garnizoen kwamen meer dan normaal ansichten in omloop,zodat het aanzicht van Kampen tot in vele details kan worden gereconstrueerd.16-3 De Nationale Boomplantdag zette voor de 49ste keer bomen in hetcentrum van de belangstelling. Leerlingen van de Dillenburgschoolverzetten het zware karwei om jeugdige populieren te plaatsen langsde Buitenbroeksweg. In IJsselmuiden zorgden leerlingen van hetIchthus College voor een lommerrijke Zandbergstraat in de toekomst228

door het plaatsen van een aantal zuileiken.17-3 Orthopedagogisch dagcentrum De Klim-Op krijgt de beschikkingover een geheel nieuw gebouw aan de Cellesbroeksweg-Harmoniepad.De eerste steen werd gelegd door Nina Hartman (3), de jongste,en Juul Habes (59), de oudste bewoner, onder het toeziend oog vanmevrouw A. van Dijk, de weduwe van de grondlegger van deStichting Dagverblijven voor Gehandicapten.18-3 Tegen de tijd dat bij de gemeente het gemeenschapsgeld al te royaalover de balk gaat vloeien, moeten vreemde bokkensprongen en wildebezuinigingen de kar weer in het spoor brengen: vijf miljoen bezuinigen.Het voornemen is op 1-1-2007 een nieuwe ambtelijke organisatieoperationeel te hebben, die efficiënt en klantvriendelijk werkten waarbij de ambtenaren daadwerkelijk op prestaties worden afgerekend.Daadwerkelijk? Deze grootspraak en pseudo-daadkrachtwerd in opdracht van het gemeentebestuur uitgedacht door dedenkers van Bestuur en Management Consultants.19-3 Op 61-jarige leeftijd overleed Johanna Lucia Maria Kleinmeulman-Balster. Anny Kleinmeulman was vanaf 1978 met hart en ziel werkzaambij het Frans Walkate Archief. Zij was de levende vraagbaakvoor ieder die wat over Kampen aan de weet wilde komen. ‘Vraag hetmaar aan Anny’, was het gevleugelde woord in het Walkate Archief.Met name de totstandkoming van de Kamper Almanak was de jaarlijksearbeidsintensieve klus, waaraan zij ieder jaar weer met veelenthousiasme werkte.21-3 In Zalk paradeerde een ooievaarsechtpaar op het fraaie paalnestaldaar, alsof ze van plan waren er flink tegenaan te gaan.22-3 Juist op Wereldwaterdag opende dijkgraaf Sybe Schaap, samen metleerlingen van de nabijgelegen Kampereilander Ds. J. van de Wendeschool,het nieuwe balgstuw-informatiecentrum bij Ramspol.22-3 Kampen en burgemeester Oosterhof konden opgelucht ademhalentoen in de Eerste Kamer het D’66 kroonjuweel van de gekozen burgemeesterwerd geveild maar niet verkocht. Burgemeester Oosterhofhad al eerder laten weten dat hij het niet zag zitten op een zeepkistjeop het Berghuisplein te moeten staan, teneinde de continuering vanzijn ambt te bevechten.23-3 In de Stille Week gaf het Hervormd Kerkkoor onder leiding van HarryHamer een passie- en paasconcert in de Bovenkerk.24-3 Een intensieve kwaliteitsaudit(!) door het team van de Stichting229

Perspekt leidde tot de toekenning van vier zilveren kwaliteitskeurmerkenaan Woonzorgconcern IJsselheem, respectievelijk voorHuize Margaretha, De Amandelboom, De Vijverhof en VerpleeghuisMyosotis. Als de cliënten nu nog niet overtuigd zijn!24-3 In het Frans Walkate Archief werd de expositie ‘Oude Mechanica I enII’ geopend van grafisch werk van de Kamper beeldend kunstenaarHenk Tichelaar. Geboeid door de relatie mens-machine werdTichelaar geïnspireerd door de gedichten van oud-KampenaarSybren Polet (1924), die even terug in Kampen gewillig poseerde voorde woning in de Veen Valckstraat, waar hij opgroeide.25-3 Op verzoek van de Kamper Oranjevereniging stelde oud-journalist enfervent filmer Henk de Koning een film samen over Kampen in oorlogstijdKampen ‘40-’45. De bezettingsjaren, waarin oude beelden engetuigenissen van nog levenden zijn verwerkt.25-3 Dankzij het Comité Luidklokken Bovenkerk en de gulle hand van hetgemeentebestuur kon op Goede Vrijdag de grote Martinusklok vanuitden hoge de kerkgangers nodigen. De grote en kleine klok lietensamen op Paaszondag hun jubel klinken over de stad. Kampen is veeldank verschuldigd aan Geert van Wou, die in 1484 de klokken gootdie sindsdien zo’n belangrijke bijdrage leverden aan het feestelijk terkerke gaan.25-3 Op 69-jarige leeftijd overleed Ab Teune, een persoonlijkheid in deKamper korfbalwereld. Hij was 30 jaar trainer en bestuurslid van KVDos en derhalve (het enige) erelid.26-3 Op stille zaterdag zongen onder leiding van hun dirigent MartinMans als één koor de mannen van het Chr. Streekmannenkoor ‘NWVeluwe’ uit Nijkerk, het Woerdense Chr. Mannenkoor ‘Con Forza’ enhet Chr. Waddinxveens Mannenkoor ‘De Gouwestem’ passie- en paasliederenin de Bovenkerk.27-3 In de vroege paasmorgen brak in IJsselmuiden op het grasveld nabijde Maarlenhof de paasjubel uit op initiatief van gelovigen uit verschillendekerken.27-3 Op de dag van de Opstanding van de Heer overleed op 85-jarige leeftijdDirk Strijbos. Vele jaren was hij werkzaam als directeur van deNutsspaarbank Kampen/SNS Bank Kampen. Hij verdiende dankzijzijn financiële deskundigheid zijn sporen als bestuurder van deVerenigde Gasthuizen (nu IJsselheem) en de Hervormde Kerk, diehem lief was.230

28-3 Naar men zegt werd op de Heugte in Brunnepe al in de 17de eeuw opPaasmaandag een markt gehouden. In de traditie van eeuwen bodenook dit keer weer honderden kooplieden hun waar aan. Ondanks dehevige regen stroomden naar schatting enkele tienduizenden toe.29-3 Op instigatie van misdaadauteur Jacob Vis werd de Kamper beeldenkunstenaresJudith Vasquez uitgenodigd het beeldje te vervaardigendat verbonden is aan de Gouden Strop, de trofee voor de beste misdaadromanvan het jaar.31-3 Als 177ste uitgave van de IJsselacademie verscheen Van Klooster totTheologisch Instituut. De auteurs F. van der Pol en G.D. Harmanny vertellendaarin over het hooggestemde religieuze leven van deCellezusters in hun St. Annaconvent. Als gevolg van de Reformatiewachtte het kloostercomplex een wisselend lot: van Linneweversgildehuisvia Stadswerkhuis en wijnfabricagecomplex tot boekerijvan de Theologische Universiteit (Broederweg).31-3 Het was niet aan de aandacht van de gemeenteraad ontsnapt datds. Van Coeverden Adriani († 1911) zich in zijn graf had omgedraaid,toen zorgwethouder Wieten en deltaWonen het plan smeedden omzijn Van Gelderstichting aan de Ebbingestraat om te turnen tot verblijfvan dak- en thuislozen. Tot opluchting van de omwonenden entot verdriet van de wethouder vonden de raadsleden in meerderheidhet plan niet geslaagd.31-3 Het was 60 jaar geleden dat aan de Meppelerstraatweg in Zwolle – deBevrijding was op handen – vijf mannen door de Duitsers werdengeëxecuteerd. Van hen kwamen er twee uit Kampen: HermannusBosch (31 jaar) en Berend Jan IJzerman (34 jaar).april1-4 Het verdwijnen uit het straatbeeld per 1 april van de blauwe en geleafvalcontainers die lege petflessen en melkpakken inzamelden, leekvelen geen wijs besluit, maar eerder een slechte aprilmop. Daaromdumpten zij hun troep op straat, tot groot ongenoegen van de mannenvan de reinigingsdienst.2-4 Voor de 28ste keer mochten duizenden bezoekers in de Koekoek het‘Kom in de Kas’-evenement beleven, eerst nadat gedeputeerde Rietkerkhet startsein had gegeven.2-4 Iets gemakkelijker dan eenmaal Livingstone en Stanley trokken CoosjeBakker en Co van Marsbergen voor twee maanden naar Zimbabwe in231

het hart van Afrika. Niet alleen met geld en goede woorden, maarmetterdaad assisteerden zij in een door de stichting Help to Helpgesponsord weeshuis.5-4 Het onderbrengen van zorgvoorzieningen is geen eenvoudige zaak.Iedereen is als de dood voor zijn eigen leefomgeving. Tegen de voorgenomenkomst van Trajectum, behandelcentrum voor gedragsgestoorden,liep alles wat wijk- en buurtvereniging was te hoop.5-4 In de ’s-Heerenbroeker werden aan de hand van dagboekaantekeningenvan de overleden weerman Jan Pelleboer herinneringen opgehaaldaan de Hongerwinter ’44-’45: 60 jaar geleden trotseerden talloosvelen de barre weersomstandigheden en de pesterige controles vande landwachters door op miserabele vervoersmiddelen uit de noordelijkeprovincies wat eten aan te slepen voor de hongerlijders in deRandstad. ‘Halverwege’, in ’s-Heerenbroek, vonden velen op hunhongertocht eten en onderdak.6-4 In de Broederstraat realiseerden Tina van Ittersum en Ingrid van denBerg hun droom: een eigen EKO-shop.6-4 De kunstzinnige stellage bij het nieuwe stadhuis was al enige tijdaan de kritische of bewonderende blikken blootgesteld. In aanwezigheidvan de ontwerpster Marijke de Goey vond de officiële presentatieplaats van wat de kunstenares zelf ‘Vensters in de ruimte’ noemde.Het dieptepunt in kanttekeningen bij de presentatie scoordealleengaand raadslid Töller, die meende dat je een klimrek niet officieelhoefde te openen.7-4 Mogelijk gedachtig aan het spreekwoord waarnaar hun naam verwees,vertrok de familie Netjes in navolging van vele landverhuizersnaar Canada, niet per schip maar per vliegtuig. De 30 ha Kampereilandruilen zij in voor 650 ha Canadese bossen en graanvelden. Datis nog eens schaalvergroting naar wethouder Bremans hart!7-4 In de RK-kerk van IJsselmuiden werd een avondwake gehouden voorde overleden paus Johannes Paulus II. Pastoor Zandbelt sprak eenkort in memoriam uit. Opvallend was onder de kerkgangers het aantalPolen, werkzaam in de IJsselmuider tuinbouw.7-4 Met pijn in het hart kwamen de bestuurders van VZOD met degemeente overeen, dat hun met bloed, zweet en eigen handengebouwde schaatsonderkomen wordt afgebroken en voor eenbelangrijk deel op kosten van de gemeente wordt vervangen door eengroter en mooier honk een stukje verderop. Dat alles ter wille van de232

opdringerige senioren, die de buren van VZOD moeten worden.8-4 Na 35 jaar de steunpilaar van Wilsum te zijn geweest nam Ab vanden Belt afscheid van de Wilsumer Oranjevereniging. Het voorzitterschapvan die club is allesbehalve een rustig erebaantje. Ab van denBelt was in elk geval nooit te beroerd als manusje-van-alles mee aante pakken om festiviteiten tot een succes te maken.8-4 Het zou de foto van het jaar kunnen worden: burgemeester Oosterhof,die bijna onderuitgaand op een zeer ongewoon hellend vlak, devernieuwde skatebaan in het stadspark in gebruik stelde.9-4 De bijna 45-jarige Kamper Amateur Toneelgroep KAT zette in deStadsgehoorzaal het blijspel Eten en dansen op de planken onder regievan Regina Vanfrachem.9-4 In de KWC-Hoeve aan de Haatlanderdijk werd een jubileumbord onthulden ging een expositie van start waarin een beeld werd gegevenvan 50 jaar Kamper wielersport. Overigens, ook de rest van het jaarzou in het teken staan van het jubileum van een halve eeuw.10-4 In het Museumweekend was de Kamper binnenstad voor het derdeachtereenvolgende jaar vol kunstminnaars en andere belangstellendenop de Weg van Kunst, die door de stad voerde langs diverseateliers. Een aantal bereidwillige bewoners bood belangstellendeneen blik in hun interieur.11-4 Het vergeten speelt de mens soms danig parten. Zelfs minder belangrijkewetenswaardigheden vervagen in de tijd. Het Frans WalkateArchief nodigde iedereen uit te helpen bij het traceren van het echteRozenlaantje in het stadspark. Een foto van de Kamperse mevrouwVan den Berg bracht aan het licht dat het Rozenlaantje dankzij deStichting CAS Kampen op een heel andere plek terecht is gekomen.12-4 Aan de vooravond van Koninginnedag en Bevrijdingsdag was er voorde bestuurders van de Kamper Oranje Vereniging nauwelijks tijd omstil te staan bij het 95-jarig bestaan van de KOV. Teun de Man mochtvan de stokoude vereniging de laatste 25 jaar als secretaris in touwzijn.12-4 De zucht om het altijd weer mooier en exclusiever te maken dan normaalbracht het gemeentebestuur in de verleiding de Oudestraatpromenadete plaveien met natuursteen. Niet de keiharde kinderkopjes,die eens de Oudestraat begaanbaar hielden, maar eenvreemd soort gele natuurstenen plakjes koek, die niet alleen bij deaanschaf maar vooral in het onderhoud veel geld zouden verslinden.233

Bij nader inzien voelde de raad toch meer voor klinkers, zozeer totongenoegen van burgemeester Oosterhof dat deze dreigde zich opzijn positie van binnenstadsportefeuillehouder te zullen bezinnen.13-4 Het Kamper Mandoline- en Gitaarorkest KMC vierde het 75-jarig jubileummet een concert in de Stadsgehoorzaal. Het orkest werd in 1930opgericht door Gerrit Winkler en Gerrit van ’t Veen. Met name defamilie Winkler speelde door de jaren heen een hoofdrol bij hetorkest, dat in hoogtijdagen, voor de uitvinding van de televisie, zo’n50 leden telde.13-4 Ten stadhuize tekende burgemeester Oosterhof de overeenkomstmet de Hanzestad Compagnie en Rederij Faim en Co, waarbij detweemastbrigantijn ‘Jannes van Campen’ en het stoomsalonschip‘Succes’ als officiële huwelijkslocaties alias huwelijksbootjes werdenerkend. Wie dat wil, kan dus met zijn of haar huwelijk meteen hetschip in.14-4 Het was 60 jaar geleden, dat Canadese verkenningswagens de Bevrijdingaankondigden voor ’s-Heerenbroek en IJsselmuiden. De Duitsersbliezen de Lange Brugge op en markeerden daardoor zelf voorKampen het aanstaand einde van de Tweede Wereldoorlog. DeCanadezen moesten nu een stuk omrijden of met een bootje de IJsseloversteken. Dat deden ze op 17 april in de roeiboot van de 17-jarigeWarner Pap uit Kampen.15-4 Voor haar vele werk ten dienste van de Kamper geschiedenis werdLies van Vliet geëerd met de Fehrmannprijs, die de herinneringlevend houdt aan dr. C.N. Fehrmann, in leven leraar aan hetGemeentelijk Lyceum/Almere College en beheerder van het FransWalkate Archief. Mevrouw Lies van Vliet publiceerde vele malen overde Kamper historie. Zij was indertijd een van de oprichters van deVereniging van Museumvrienden, thans Historische Vereniging voorde IJsseldelta Jan van Arkel.15-4 Het Zalkerveer kreeg de beschikking over een drijvende steiger, dieaan de problemen van de wisselende waterhoogten een einde maakt.Het was alweer negen jaar geleden dat de Stichting Dagverblijvenvoor Gehandicapten de exploitatie van het Zalker veer op zich nam.Het werd een doorslaand succes: van 5000 overzettingen in 1995naar 20.000 per jaar.16-4 Het centrum voor kunst- en cultuureducatie Quintus aan deVloeddijk leverde aan de vooravond van de 60-jarige herdenking van234

de Bevrijding van Kampen in 1945 een bijdrage tot herinneren enfeestvieren door een play-in met tal van presentaties. In het kadervan het landelijke muziekproject ‘Onbekend maakt onbemind’ werdwerk van minder bekende Kamper componisten gespeeld, met tekstenvan Ida Gerhardt.18-4 In sportpark Hagenbroek maakten bijna 1100 kinderen van deBevrijdingsloop een feestelijke happening. De Willem van Oranjeschoolging met de Schoolbeker aan de haal.21-4 In de grote zaal van de Coeborch werd aan het zeskoppig team vanhet Kamper Rode Kruis de wisselbeker uitgereikt die verbonden isaan de nationale eerste-hulpwedstrijd. Het team zegevierde inDronten over twintig andere ploegen en zal nu in Tsjechië de handschoenopnemen op het internationale vlak.21-4 De brandweer nam afscheid van het onderkomen aan de Werfweg.Mannen en materieel werden overgebracht naar de gloednieuwekazerne aan de Jan Ligthartstraat.21-4 De Buitenkerk was het passende decor voor de uitvoering door deChr. Oratoriumvereniging Immanuel van Antonín Dvoráks ˘ StabatMater. Samen met een keur aan solisten en het Promenade Orkestzorgde het koor voor een ‘gloedvolle uitvoering’.22-4 In navolging van de hype die een landelijke ‘grootste’ moest creëren,werd oud-Kampenaar dr. Willem Johan Kolff voorshands als zesde‘grootste van Overijssel’ geplaatst. Hij mocht zich gelukkig prijzenterecht te zijn gekomen te midden van cabaretier Herman Finkers,staatsman Johan Rudolf Thorbecke, schrijver Willem Wilmink,artiest Herman Brood en Thomas a Kempis, de navolger van Christus.23-4 Het echtpaar Evink-Botma vierde het 60-jarig huwelijk op een heeloriginele manier: in de Burgwalkerk gaf de muzikale en ook anderszinskunstzinnige familie een feestelijk concert.23-4 Theo van Mierlo organiseerde een eendaagse ontdekkingsreis langsen in de Boven- en Buitenkerk, inclusief lunch in het voormaligeklooster van de Zusters van Liefde.23-4 In Kamperveen vierde de Christelijke Gemengde ZangverenigingDoor Eendracht Verbonden het 50-jarig bestaan met een concert inde kerk aan de Hogeweg. Speciale huldiging viel ten deel aan RuthKoers en secretaris Albert Kragt (69), die al die vijftig jaren het koortrouw bleven.24-4 Veertig jaar lang bewaakte Henk Diender, overleden in 2004, het235

kerkelijk archief van de Kamper parochie. Zijn opvolger Theo vanMierlo wil het archief meer bekendheid geven en openstellen. Na dehoogmis konden belangstellenden via de wenteltrap het heilige derheiligen betreden. Het archief omvat zeer interessante stukken,waarvan de oudste dateren uit 1369.25-4 Verkeersminister mevrouw Peijs was op bezoek in Kampen om tezien of er voor haar nog wat te doen was. Het werd haar getoond enin geuren en kleuren verteld: de Zuiderzeehaven, de IJsselbypass, dedodenweg N50.27-4 Oud-majoor Roy Eddy (80) was één van de eerste Canadese oudstrijdersdie in IJsselmuiden arriveerde. Het ontvangstcomitéIJsselmuiden - Genemuiden organiseerde voor zo’n 50 gasten, veteranenen verdere familie een degelijk programma, dat de gasten metheel veel goede herinneringen huiswaarts zal doen keren. Mogelijkis het de laatste keer.27-4 Na een duchtig debat over ingrijpende bezuinigingen had degemeenteraad er goed aan gedaan meteen eens een degelijk woord tebesteden aan het hooghouden van normen en waarden in de raadskring.Nu kon de krant verslaan dat een raadslid een oud-wethouder– van een andere partij natuurlijk – een trap nagaf; dat een onafhankelijkgeworden raadslid ongeremd zijn gal spuwde; dat nogweer een ander raadslid expres te laat kwam uit gebrek aan respectvoor het ambtsgebed, dat ze niet mee wilde bidden vanwege de verondersteldehuichelarij van haar collega-raadsleden.28-4 Na 40 jaar nam de Wilsumer gymnastiekvereniging afscheid van DeMeulenbelt en daarmee van beheerder Herman Boeve, die er al dieveertig jaar actief was. Ook Wilsum kan zich niet onttrekken aan degeest van de tijd, die om meer en groter vraagt. Dus op naar het nieuwemultifunctionele centrum!28-4 In het Stedelijk Museum werd een tentoonstelling geopend overkaartenmakers met een voorliefde voor Kampen: Jacob van Deventer,Paulus Utenwael, Joan Blaeu en de hedendaagse cartograaf JanSchilder.29-4 Ter gelegenheid van Koninginnedag daalde in de Kamper dreven eenmilde lintjesregen neer. De koninklijke versierselen werden in hetstadhuis door burgemeester Oosterhof uitgereikt aan G.R.J. van denAkker, Joke Alferink, Els Berger, A. van Dam (IJsselmuiden), J. deGroot (’s-Heerenbroek), A. Habekotté, G.K. Jansma, Renske Kuipers-236

Kloosterhuis, Jan Liefting, Jan Lindeboom, Bas Regelmeijer, P. deRooij en oud-gemeentebode Wim Schrijer. Te decoreren oud-IJsselheemdirecteur Bert Schelhaas was met vakantie. Apart en voorhet oog van Neêrlands volk ontving uitvinder Johann van den Noortde hoge onderscheiding van Ridder in de Orde van de NederlandseLeeuw uit handen van burgemeester Oosterhof.30-4 Koninginnedag stond in het teken van de 60-jarige herdenking vande Bevrijding en het 25-jarig regeringsjubileum van koninginBeatrix. De hele dag en overal was voor een ieder iets van zijn of haargading te beleven. Een criticaster zou kunnen menen datKoninginnedag te weinig innovatieve trekken vertoonde, maar misschienschuilt daar nu juist de kracht van het feest in: het was alsvanouds. In de Bovenkerk vond het traditionele Oranjeconcertplaats. Vaste Bovenkerk-organist Ab Wegenaar concerteerde samenmet Lubbertus Leutscher, solotrompettist van het Noord- NederlandsOrkest. Uiteraard was er aan de vooravond van Koninginnedag deKOV/BOV Lampionoptocht.In IJsselmuiden weten ze ook wat Koninginnedag is. De zanghuldevoor koningin Beatrix in de Maarlenhof werd besloten met het massaaloplaten van ballonnen, met een wedstrijd uiteraard. De vrijmarktwas ongekend druk. Het Oranjeconcert in de Oosterholthoevewas groots en emotioneel, omdat het voor de Canadese veteranenmogelijk een afscheid-voor-altijd betekende. Het vaarwel werd wellichtenigszins verzacht door de herinneringsmedaille die burgemeesterOosterhof de veteranen op 2 mei aan boord van de Stedemaeghtopspelde.mei1-5 De heer en mevrouw Buzepol-Boom herdachten dat ze 60 jaar geledenin Zalk trouwden, juist na de Bevrijding van Kampen en omstreken.Zo kreeg ieder jaar een extra herdenkingsaccent. De burgemeesterontbrak uiteraard niet op de feestdag.3-5 Eveneens in Zalk vierden de heer en mevrouw Boeve-Van Dijk hun 60-jarige trouwdag, uiteraard met vele herinneringen aan de gecompliceerdesituatie direct na de Bevrijding.4-5 De Dodenherdenking kreeg door het gedenken van 60 jaar Bevrijdingeen extra accent. Scholieren legden bloemen bij de plaatsenwaar de oorlog in het bijzonder zijn tol had geëist, zoals aan de237

IJsselkade. Daar speelden zich in de oorlogswinter ’44-’45 erbarmelijketaferelen af, toen schepen afmeerden met voor dwangarbeidopgepakte mannen uit het westen van Nederland. Op de begraafplaatsin Grafhorst waren de graven van zes met hun bommenwerperneergestorte vliegers het middelpunt van de Dodenherdenking.5-5 Er zijn mensen die menen een deel van hun huwelijksgeluk te kunnenontlenen aan de trouwdatum. Pech voor hen dat het op 05-05-05net Hemelvaartsdag is en de deuren van het stadhuis gesloten zijn.Zij moeten genoegen nemen met de datum 20-05-2005. Het looptstorm!5-5 Geen Bevrijdingsdag zonder muziek. De Kamper Trompetters haaldende Isala-hardlopers in, die het bevrijdingsvuur uit de capitulatiestadWageningen waren wezen ophalen, waarna burgemeester Oosterhofhet vreugdevuur op de Plantage ontstak in aanwezigheid van een aantalCanadese oud-strijders. In de Stadsgehoorzaal vertolkte Venturahet speciaal voor deze gelegenheid in opdracht van de KOV geschrevenMijn Oorlog in muziek, beeld en dans.5-5 Vrijheid moet onderhouden worden. Zo ook de monumenten diedaarbij horen. Het monument van Hildo Krop aan de IJsselkade uit1949 moet gerestaureerd worden. Het travertin, ook gebruikt voorhet Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam, vertoont tekenenvan slijtage. Het gemeentebestuur trok 60.000 euro uit voor hetherstel, dat – oh symboliek! – in Duitsland zal plaatsvinden.7-5 Door de sonoor-schetterende klanken van de Egerländer blaasmuziekwaande menigeen zich in een Tsjechische of Duitse Altstadtin plaats van op de Oudestraat. Voor de 19de keer was Kampen dewedstrijdring voor het Egerländer Blaaskapellen Festival.9-5 De Stichting Kamper Kasteleins zag haar hoge ambitieniveau, zoveelmogelijk horecastoelen in de binnenstad, in gevaar gebracht door degemeenteraad, die het luxueuze, kostbare en onberekenbare natuurstenen‘stedelijk tapijt’ toch liever vervangen zag door degelijke klinkers.Volgens de horecaondernemers ging daarmee de binnenstadsvisieonderuit en dat wilden ze niet meebeleven.11-5 Het Kampereiland is in de loop der tijd op allerlei manieren ontsierd,maar er kan nog meer bij: binnenkort zullen vijf Domtoren-hogewindmolens parallel aan de N50, daar waar de Zuiderzeehavenkomt, de horizon vervuilen. Nu maar hopen dat ze enige winst in hetlaatje brengen en niet als louter reclamepalen functioneren om te238

laten zien hoe vooruitstrevend Kampen wel niet is.11-5 De bewoners van het nieuwe Myosotis aan het Engelenbergplantsoenzullen in een kunstzinnige omgeving komen te verkeren, met debedoeling ze via herkenbare Kamper kunst te laten merken dat zeniet buiten het gewone bekende dagelijkse leven gesloten zijn. Ruimtwintig Kamper kunstenaars en fotografen brengen bekende plekkenvan Kampen in beeld. Zo komt er – enigszins spectaculair – over eenlengte van drie verdiepingen een Nieuwe Toren te hangen van JanSchilder. De Stichting Vermogensbeheer De Verenigde Gasthuizen isdankzij de spaarzaamheid en beleggingskunst van het voorgeslachtin de gelegenheid dit alles te betalen.12-5 In De Amandelboom mocht mevrouw Jeane van Westervoort – voorbijna iedereen Tante Sjaan – beleven dat ze honderd jaar werd endaarmee de oudste inwoner van Kampen. Na een leven als verpleegsterbracht zij van de honderd levensjaren er 32 in De Amandelboomdoor. Loco-burgemeester Van der Maat kwam haar namens degemeente verwennen met bloemen en fruit.12-5 Op het Kampereiland, om precies te zijn op het erf van boer Van derWeg aan de Nesweg, gaf gedeputeerde Jansen het startsein voor hetproject ‘Koplopers Weidevogels’, geïnspireerd op de landelijke campagne‘Nederland Gruttoland’. De bedoeling is dat met subsidie van deprovincie de boeren of hun loonwerkers er maar niet op los maaien,maar hun percelen zo indelen dat de jonge weidevogels in het hogegras, dat langer blijft staan, de tijd hebben uit het nest te komen enaan de monstermachines kunnen ontsnappen.16-5 De Turkse gemeenschap rond de Nebi Camii-moskee aan de Groenestraathield open huis. Het was een gelegenheid met de werkelijkheidkennis te maken en vooroordelen ten aanzien van de islam enzijn gelovigen bij te stellen. Een van de bestuursleden meende dat deverdraagzaamheid in Kampen mogelijk groter is dan elders vanwegede talrijke christelijke geloofsgemeenschappen. Om over na te denken!18-5 De Kamperse Mariska Vos (31), moeder van drie kinderen, schreef hetprentenboek Een stoel in de hemel, bedoeld om kinderen een handreikingvanuit christelijk perspectief te doen bij verdriet en rouw.Aanleiding voor Mariska Vos om het boek te schrijven was haar verlegenheidtoen zij haar zesjarig zoontje na het overlijden van zijnschoolvriendje moest uitleggen wat doodgaan betekent.19-5 Met de ingebruikneming van het nieuwe Myosotis aan het Engelen-239

ergplantsoen voor de deur dringt het punt van de bestemming vande oude plek aan de Burgwal zich op. Een maquette werd in de openbaarheidgebracht die laat zien hoe het worden kan, respectievelijkworden moet. Pluspunt is de combinatie van wonen en zorg in verschillendevariaties. Minpunt is de massaliteit van het gebouwencomplex.Ongelukkigerwijs is de schaalvergroting op deze plek 40jaar geleden ingezet, toen de kleinere schaal van de Gasthuizen enomgeving werd opgeofferd aan het goede doel van de ouderenverpleging.20-5 In koffie- en theeschenkerij ‘De Eenhoorn’ opende wethouder Wieteneen expositie van werk van grafisch vormgever en kunstenaar JanAsje van Dijk, bekende zoon van een (eertijds) wellicht nog bekenderKamper vader, bakker en raadslid Lammert van Dijk.20-5 Wat zei ik u op 5-5? Het liep inderdaad op 20-05-2005 storm op hetstadhuis. Maar liefst zeven paren in Kampen staken met die datumin hun trouwring in het huwelijksbootje van wal.22-5 In de IJsselmuider dorpskerk preekte ds. J.A. van der Velden afscheid,na 25 jaar evangelieverkondiging. Er waren schaduwzijden: confessioneelhervormden scheidden zich af en grondvestten De Hoeksteen,terwijl in 2004 degenen die de PKN niet wilden meemaken,beschutting zochten onder de paraplu van de Hersteld HervormdeKerk.24-5 Met ruim 500 monumenten staat Kampen hoog genoteerd onder demonumentensteden, maar geld is er niet voor beschikbaar, althansniet zoveel, want we hebben ook nog sporthallen, een theater, eenkunstzinnig centrum, een museum dat we te klein vinden, enz. enz.Daarom schaart Kampen zich in het jammerkoor dat geld uit DenHaag wil hebben. Als we nu eens een keuze maken en bijvoorbeelddie rare Van Heutsz-kazerne afbreken of dat bakbeest van een vroegereHBS!27-5 Juist voordat het in gebruik genomen zou worden, toonde IJsselheemmet voldoening en enige trots de nieuwe locatie van Myosotis aanhet Engelenbergplantsoen. Duizenden stroomden toe om met eigenogen te zien hoe de verpleeghuiszorg voor Kampen en omstreken eengeweldige stap voorwaarts doet. Het nieuwe zorgconcept met denadruk op kleinschaligheid en privacy betekent een omslag voorbewoners en personeel. Op de dinsdag ervoor (24-5) kon de grote zaalannex restaurant van het nieuwe Myosotis al een waardige inwijding240

eleven. De oud-IJsselheembestuurder (ouderwets: algemeen-directeur)Bert Schelhaas kreeg er door de burgemeester de koninklijke onderscheidingopgespeld die hij door zijn vakantie bijna was misgelopen.Sinds hij in 1994 bij de Verenigde Gasthuizen als directeur aantradijverde de heer Schelhaas met succes voor de totstandkoming vanWoonzorgconcern IJsselheem, een breed samenwerkingsverband inde IJsseldelta, en tevens voor een nieuw Myosotis naar de eisen vande tijd.27-5 De dirigent Klaas Jan Mulder – juist 75 jaar geworden – vierde zijn 45-jarig jubileum bij zijn DEV. Het koor deed de jubilaris een reis naarRome ten geschenke als dank voor de onschatbare bewezen diensten.28-5 De Stichting Koraal vierde haar 10-jarig jubileum. Ter gelegenheiddaarvan trad in de Stadsboerderij aan de Groenestraat acteur en vertellerHenk van Ulsen op met een uiteenlopend en gevarieerd literairprogramma, van Ida Gerhardt tot Liselore Gerritsen.28-5 Het schijnt dat al eeuwenlang componisten en toehoorders de zangvan jongenskoren associëren met de zang van de engelen in de veldenrond Bethlehem. In het schip van de Bovenkerk bewezen de jongenskorenvan Roden en Kampen onder leiding van hun dirigent BouweDijkstra dat ook zij de kwaliteit van de engelenzang benaderen.29-5 Zich losmakend van de Open Monumentendag organiseerde deStichting Ateliervoorzieningen Kunstenaars Kampen, kortweg StAKK,een weekend met een Open Atelierroute langs zo’n 25 ateliers. Voorde bezoekers van het Berk-complex was het de laatste gelegenheid erkunstzinnig rond te struinen, aangezien de slopers voor de deurstaan.31-5 Vóór maar ook vooral achter de schermen deden zich in de KamperVVD merkwaardige dingen voor: een soort politieke bijltjesdag. DeVVD-raadsprominenten fractievoorzitter Krans en enigszins loslopendraadslid Holtland werden door de VVD-afdeling niet op de groslijstgeplaatst. Zij zullen na de verkiezingen in maart 2006 niet terugkerenin de gemeenteraad, tenzij er wonderen gebeuren.juni1-6 Op initiatief van veilig-verkeersorganisatie 3VO werd ook in Kampenop enkele plekken de jaarlijkse Straatspeeldag gevierd: in Brunnepeop de Reijersdijk en op Zuid in de Jan van Arkelstraat.2-6 Bij het referendum over de Europese grondwet werden ook in241

Kampen regering en parlement voor schut gezet met een overduidelijk(73%) nee tegen Europa. Nederland, met Frankrijk, gidsland!Positief punt: de opkomst bij de stemming was hoog: 70,12% tegenoverlandelijk 62,8%.3-6 Als het aan de minister van Verkeer en Waterstaat ligt zal het verlatenvan het Kampereiland bij Ramspol in het jaar 2009 gestroomlijnderen vlotter verlopen: de automobilist stuift bij Ramspol over een zevenmeter hoge brug de Noordoostpolder in, om via een kruisingsvrijeautoweg zijn weg naar Emmeloord te vervolgen.4-6 In de Koornmarktspoort ging een expositie van start van het werkvan illustrator Jaap Kramer (Bolsward 1936 ). De expositie toonde hetvakmanschap dat Kramer in een dikke veertig jaar ten toon spreiddebij het illustreren van vele jeugdboeken van meest protestantschristelijkeschrijvers.4-6 Op uitnodiging van de Stichting Kampen Cultuur concerteerden ophet koororgel van de Bovenkerk de oud-organist van de ZutphenseSt. Walburgiskerk Bert Matter en Cor Ardesch van de Grote Kerk inDordrecht.4-6 Op het Nationaal Jeugd Festival in Vlissingen kwam het jeugdkorpsvan AMDG onder leiding van Ronny Palland voor de derde maal aande top als Nederlands kampioen in de afdeling marsen.6-6 Uitstekend wandelweer was het voor de 60-jarige Avondvierdaagse.Ruim 3300 wandelaars schreven in op het wandelfeest.8-6 Mogelijk bij gebrek aan geliefden kwijnden de rozen in het Rozenlaantje,dat een aantal jaren geleden op kosten van de CAS in hetstadspark werd aangelegd. Onder toeziend oog van de gemeentemannenvan groen en bloemen – want een politicus wil de zakennog wel eens op z’n kop zetten – plaatste CAS-voorzitter Henk Kransde eerste rozen in een gerenoveerde versie van het Rozenlaantje.9-6 De 25-jarige christelijke basisscholen in Cellesbroek-MiddenweteringHet Kompas en de Dillenburgschool, stammend uit twee verschillendemaar thans gefuseerde schoolverenigingen, gaan na eengedegen voorbereiding samen op weg. Op de laatste avond van deAvondvierdaagse presenteerden de leerlingen stoer op T-shirt enspandoek de nieuwe naam van hun school: de Morgenster, eenbloemrijke naam met christelijke symboliek.10-6 Met een receptie in het soosgebouw aan de J.H. Kokstraat en eenfeestavond in het vooruitzicht vierde de Algemene Nederlandse242

Bond voor Ouderen ANBO Kampen het 50-jarig bestaan. En ze leefdennog lang en gelukkig!10-6 Om het beeld te logenstraffen dat de SGP een partij is van conservatieveoudere mannen die de aansluiting bij de moderne tijd hebbengemist, werd in De Zaaier in IJsselmuiden de oprichtingsvergaderinggehouden van de jongerenafdeling van de Kamper SGP.11-6 Het ziet ernaar uit dat de reeds vóór zijn totstandkoming fameuzeIJsselbypass juist ten zuiden van Kampen zal komen te lopen. DeStuurgroep IJsseldelta-zuid zal naar alle waarschijnlijkheid dezeoplossing aan de politieke besluitvormers voorleggen. De inwonersvan Kamperveen vreesden tot nu toe dat hun dorp door de bypassgespleten zou worden.13-6 IJsselmuiden bleef natuurlijk niet bij Kampen achter: ruim 1600 wandelaarsvolgden het parcours van de 28ste Avondvierdaagse aldaar.14-6 Bouwbedrijf Mateboer speelde in op de gretigheid waarmee mensenaan de IJssel willen wonen: het Berkpark. Het is nog niet zover – in2008 moet alles klaar zijn – maar de maquettes en virtuele projectieslaten zien dat straks het gezicht op Kampen van de overkant van deIJssel geen gezicht zal zijn.15-6 Zorgwethouder Wieten heeft het niet gemakkelijk met zijn dak- enthuislozen. Zijn plan voor een onderkomen in de voormalige VanGelderstichting aan de Ebbingestraat liep vast in een stroom van protesten.Zijn nieuwe plannen om de oplossing heel ergens anders, aande Loswal/Werfweg, te zoeken werd op een info-avond in het stadhuisook niet bepaald met applaus begroet.16-6 In het Kamper Tabaksmuseum aan de Botermarkt werd een tentoonstellinggeopend van luciferhouders, verzameld en beschreven doorde kenner bij uitstek dr. J.U. Postuma. Bij het licht van lucifers en hunhouders wordt de bezoekers een blik gegund in de dingen die voorbijgingen in de 19de en 20ste eeuw. De luciferhouder legde het aftegen het luciferdoosje en de aansteker.18-6 De Kamperveense Eline Koers (17), leerlinge van de Pieter ZandtScholengemeenschap, werd derde op de nationale biologie-olympiadein Wageningen/Nijmegen. Samen met de andere winnaarsmoet/mag ze nu uitkomen op de internationale biologie-olympiadein China, tegen 200 biologievechters uit de hele wereld.18-6 Het koor van de Bovenkerk weergalmde van de 16de- en 17de-eeuwseEngelse kerkmuziek. De uitvoering kwam op naam van het Vocaal243

Ensemble Magnificat, begeleid door solisten op orgel en cello.20-6 Ook historici profiteren van de moderne kennis verbreidendeelektronische snelweg. De Historische Vereniging ‘Jan van Arkel’gaat de historie van de kleine kernen rond Kampen op internetonder de aandacht brengen, te beginnen met de geschiedenis vanGrafhorst.21-6 Burgemeester Oosterhof kreeg de kans van zijn leven, toen hij tijdenshet bezoek van koningin Beatrix aan Overijssel Hare Majesteit inZwolle mocht bijpraten over Kampens Zuiderzeehaven.22-6 De Stichting Aangepast Paardrijden en Kinderboerderij Cantecleerwerden verblijd met geschenken: een aangepast zadel, spelattributenen een graanmolen, betaald uit de opbrengst van het boekjeBrunnepe, een wandeling door het verleden van Wim Pleijsier.23-6 In Ons Erf presenteerde drs. K.J. Poppe van het Landbouw EconomischInstituut LEI het rapport Herijking van het gemeentelijk pachtbeleidvoor het Kampereiland en omstreken. Het werd geschreven inopdracht van het gemeentebestuur en met subsidie van de provincie.Het moet anders en beter met het Kampereiland, vindt men en deweg erheen wordt in het rapport uitgestippeld.24-6 Er ging een schok door de stad: er is een rapport opgesteld, eenEconomisch Businessplan Kampen, dat aangeeft hoe Kampen de ‘aljaren durende malaise’ te boven kan komen. De gemeenteraad toondezich enthousiast.25-6 In Kamperveen was het: Kom in de stal. Bij zeven boeren met verschillendebedrijven konden belangstellenden de boerenbuitenluchtopsnuiven en kennismaken met het rijk geschakeerde boerenbestaan.25-6 In de plooien van het stadspark ter hoogte van de Wijde Blik ontplooidezich het Full Color-festival voor de tiende keer. Met namevoor de jeugd was er van alles te beleven, maar ook de oudjes van hetnieuwe Myosotis werden bij het festival betrokken.25-6 Op de IJssel werd voor de 13de keer de botterrace gehouden, waaraanbijna 30 schepen deelnamen. Notaris Associatie IJsseloevers won derace, volgens de jury.28-6 Uit lijfsbehoud, maar met behoud van eigen identiteit gaan de zespeuterspeelzalen in de gemeente Kampen fuseren. In het stadhuiswerd een intentieovereenkomst getekend, die moet leiden tot hetopgaan in één stichting per 1 januari 2006.28-6 In de Hilbert van Dijkstraat vierden de heer C. Kanis en mevr. J. Kanis-244

Kwakkel, dat zij 60 jaar geleden in de echt werden verbonden. Hetdiamanten paar mocht de gemeentelijke felicitaties en bijpassendegeschenken ontvangen uit handen van wethouder Van der Maat.29-6 Het Politiek Café stierf een zachte dood, nadat het bestuur de stekkereruit had getrokken. De argumentatie voor deze euthanasie deedwat wonderlijk aan: er is te weinig politiek draagvlak. Met ups endowns rekte het Politiek Café zijn bestaan gedurende 25 jaar. In elkgeval is er over een poosje weer wat op te richten.30-6 ‘Geschilderd Kampen’ werd de nieuwe fietsroute van 21 kilometerdoor stad en ommeland, gebaseerd op zestien door Kamper schildersvereeuwigde plekken. Schilder Tiem Evink ontving het eerste exemplaaruit handen van VVV-directeur Henk van Hoornveld.30-6 Na een tijdperk van 41 jaar, waarvan 33 als directeur, nam Jenny vanAssen afscheid van haar bieb, sinds 1983 aan de Kennedylaan. Zij is nogeen van de weinigen, die verhalen kan hoe sober, maar tegelijk intiem– ‘moderne’ mensen zeggen kneuterig – het was in het Gothische Huisop de Oudestraat, lang geleden.30-6 Aan boord van de ‘Jannes van Campen’ werd het eerste scheepshuwelijkin Kampen voltrokken door ervaren huwelijkssluiter WimSchrijer. Het bruidspaar was uit het verre Helmond gekomen omdeze primeur te beleven. Dat leverde voor Kampen weer een bed enbreakfast-overnachting op.juli1-7 Het Digestum Vetus, misschien het beroemdste, maar niet het meestgekende boek uit de Kamper schat der eeuwen, verlaat de schatkamervan het Gemeentearchief om in Zutphen onder handen genomente worden. Over een poosje zal iedereen waar ook ter wereld vanhet boek kennis kunnen nemen, want het komt op internet, inclusieftranscriptie, vertaling en commentaar. Het project wordt uitgevoerddoor een samenwerkingsverband van de RijksuniversiteitGroningen, het Kamper Gemeentearchief en de IJsselacademie.2-7 VZOD legde er zich bij neer dat de almaar talrijker wordende seniorende ijsbaan van zijn plaats verdrongen. Bestuurslid Henk Post sloeg temidden van belangstellenden de eerste paal voor een nieuw ijsbaanhonk.3-7 In de Vijverhof vierden de heer G.L. Ensing (85) en mevrouw T. Ensing-Kroon (83) dat ze 60 jaar getrouwd waren. Wethouder Piederiet245

acht namens de gemeente felicitaties, bloemen en fruit.4-7 Aan het profijtelijke van kunst twijfelt Aart Kleijer niet meer, als hijhet al ooit gedaan had. Als voorzitter van de Stichting AangepastPaardrijden mocht hij een cheque van 1650 euro in ontvangstnemen, zijnde de toegezegde opbrengst van het duurst verkochteschilderij uit de expositie van de Maltezer kunstenaar James VellaClark in de voormalige synagoge.5-7 Het op z’n kop zetten van het Van Heutszplein was voor stadsarcheoloogAlexander Jager een uitgelezen kans om het beloop van demiddeleeuwse stadsmuur bij de Botervatsteeg nader te onderzoeken.Resten van een rivierdijk en een scheepshelling werden gevonden.7-7 Tijdens de raadsvergadering werd enkele ogenblikken stilte in achtgenomen vanwege de terroristische aanslagen in de Londense metro.Burgemeester Oosterhof sprak een kort gedenkwoord.8-7 Middenstanders en politie sloegen de handen ineen om de overmaataan winkeldiefstallen tegen te gaan. Voortaan zullen de winkeldievenaan de schandpaal genageld worden door de vermelding vande wandaad op in het oog lopende borden. Of het helpen zal?Niemand kan de dieven herkennen, want hun foto staat er niet bij.Ook overtreders hebben recht op privacy.9-7 Op 92-jarige leeftijd overleed Jo van der Zee. Hij was vele jaren commercieeldirecteur van de textielfabriek Favorita, een familiebedrijf.Hij was ‘daarnaast’ sportsman, bekwaam in verschillende takken vansport: hij voetbalde bij Go Ahead, hij schaatste bij TOG, hij zeilde bijZC’37; in 1989 – hij was toen 76 – stopte hij als trainer bij het dameshockey.11-7 Op het Wereld Muziek Concours leverden de prestaties van hetKamper Trompetter Korps en Oranje IJsselmuiden een beloning ingoud op, maar over het aantal toegekende punten waren de tweekorpsen niet tevreden.12-7 De heer D. van den Belt (83) en mevr. J. van den Belt-ten Hove (83)mochten herdenken dat ze kort na de Bevrijding trouwden, nu 60jaar geleden. Vele jaren runde het echtpaar een groentezaak op hetVan Heutszplein. Burgemeester Oosterhof kwam langs met bloemen,fruit en gelukwensen.14-7 Om het 60-jarig bestaan te vieren gaf de Oranjevereniging van hetKampereiland in de openlucht van de Pijperstaart nabij ZC’37 en bij hetlicht van de ondergaande zon een voorstelling van Hasse Simonsdochter,246

een toneelstuk naar het boek van Thea Beckman.15-7 Je kunt niet alles bewaren en de slopershamer moet per slot steedsweer een karwei hebben, maar het is toch sneu dat de oudeAvercampschool aan de Skonevaardersstraat gaat verdwijnen. Deschool uit 1956 was de trots van wijlen schoolhoofd Keuter, en boodonderwijskundig iets nieuws: een halschool met in het midden eenruimte die voor allerlei doeleinden gebruikt kon worden. Dat haddenandere scholen niet. Die hadden hooguit een gymlokaal. EnKeuter wist altijd wat goeds, nuttigs of leuks te bedenken om in diehal te doen. Daar vervaardigde – ook iets bijzonders – kunstenaarWillem-Jan van der Kerke (overleden in 1991) een wandschilderingvan 4,5 x 8,5 meter ‘Ouders met spelende kinderen’. Het is straksallemaal verleden tijd.16-7 Op het Wereld Muziek Concours in Kerkrade deed AMDG niet ondervoor het Kamper Trompetter Korps en Oranje uit IJsselmuiden: eengouden medaille en 87,10 punten, net geen 90.20-7 In het Frans Walkate Archief presenteerde directeur Herman Harderde nieuwe Kamper Almanak 2005. Het eerste exemplaar was voor JoKleinmeulman, als eerbewijs aan zijn in maart overleden vrouw, aanwie vanzelfsprekend een In Memoriam was gewijd voorin de bundel.Anny Kleinmeulman-Balster voerde vele jaren de hoofdredactie vande almanak en wist elk jaar samen met de andere werkers van hetWalkate Archief de strijd te winnen om de publicatie op tijd gereedte krijgen.20-7 Het zal niet vaak gebeuren dat het werk van een auteur uit deIJsseldelta in het Engels wordt vertaald. Die eer viel te beurt aan HetKoekoeksnest van Gerrit Schinkel. Ter wille van de over Engelstaligelanden als Canada uitgezwermde kinderen en kleinkinderen vanNederlandse emigranten werd het boek vertaald door Frank Korzaanuit Nunspeet. Zo blijft in verre landen en tot in verre geslachten ietsvan de historie van Grafhorst en IJsselmuiden in herinnering.20-7 CDA-kamerlid Jan Mastwijk was vroeg uit de veren. Hij wilde deglastuinbouw in De Koekoek niet alleen door een bezoek leren kennen,maar door een werkbezoek met de nadruk op werken. Zo washij één van de scholieren die op het bedrijf van de familie Van denBelt zijn aandeel had in de pluk van 15.000 kilo tomaten per dag.21-7 Bij wijze van afsluiting van de artistieke collectie van de StichtingVermogensbeheer Verenigde Gasthuizen, die gangen en ruimten van247

het nieuwe Myosotis zal sieren, werd het schilderstuk van WouterBerns opgehangen: een portret van dr. Kolff. Het is een hommage aande inventieve internist van het Kamper Stadsziekenhuis, die tijdensde Tweede Wereldoorlog aldaar de eerste kunstnier in werkingbracht.22-7 De vroegere stadhuisbode Wim Schrijer zette een punt achter zijnloopbaan als buitengewoon ambtenaar van de burgerlijke stand.Stijlvol en serieus, maar tegelijk gemoedelijk en met een grapje wisthij bij de 1744 aanstaande echtparen die hij trouwde, op het hoogtepuntvan hun leven de spanning weg te nemen, zodat zij met eengerust hart hun jawoord konden geven.22-7 Schooldirecteur Hette Meijering van de Marnixschool bracht Kampenin de landelijke pers. Tijdens de vossenjacht van zijn leerlingenbetrok hij in het stadspark verkleed als marineman met geweer en alde wacht bij het borstbeeld van dokter Kolff. De politiemensen kondenhet niet zo waarderen als de schoolkinderen. Je kunt beter meteen fles drank in het park gaan zitten. Dan word je met rust gelaten.26-7 Voor het eerst in 55 jaar deed de jaarlijkse fietsvakantie doorNederland ‘Ome Joops Tour’ Kampen aan. Een reuzengroep van 180fietsers en 80 begeleiders stapte af bij de familie Kanis aan deMelmerweg, om de volgende dag na het startschot van burgemeesterOosterhof verder te peddelen richting Harderwijk.27-7 De Kampense Janke Greving (40) debuteerde met Gelukkig met vrienden,een informatief boek met verhalen, kleurige foto’s en goede adviezenover vriendschap in allerlei variaties.28-7 Het was alweer tien jaar geleden dat Ab Wegenaar organist van deBovenkerk werd. Een goed moment voor een feestconcert op hetmajesteitelijke Hinsz-orgel uit 1743 en het koororgel uit 1999.28-7 Na 33 jaar nam Aalt Felix, hoofd van het magazijn, afscheid van I&Mom van de VUT te gaan genieten.28-7 De eerste Kamper Ui(t)dag had als thema ‘Gezinsdag’. De StichtingEvenementen City Kampen (STECK) had vele ondernemers en bedrijvenenthousiast gekregen er een spectaculaire dag van te maken, waarbijvooral de kinderen volop aan hun trekken zouden komen. Traditiegetrouwhees de burgemeester de koe omhoog aan de Nieuwe Toren.31-7 In Bercy bij Parijs werd Willy Kanis wereldkampioen fietscross EliteWomen. Met de medaille bij deze wereldtitel kon zij haar prijzenkastcompleteren.248

augustus1-8 Zo gaat het vaker: eenmaal begonnen moet je verder. De voorspellingvan de Ontwikkelingsmaatschap De Koekoek is, dat over vijf jaar deKoekoek is volgebouwd met glastuinbouw. Dan zijn er enkele honderdenhectares nodig om de glastuinbouw in de Koekoek een toekomstte verzekeren. Er is enige bezorgdheid over de mogelijkhedentot uitbreiding.2-8 De Bovenkerk trekt jaarlijks talloze bezoekers, zo’n 200 per dag inhet vakantieseizoen. Dankzij de belangeloze inzet van ruim dertigvrijwilligers kan de kerk open zijn voor wie wil genieten van ruimteen rust onder de hoge gewelven of van indrukwekkende orgelmuziek.Onder de bezienswaardigheden is opvallend de urn, waarin hethart van admiraal De Winter wordt bewaard, terwijl zijn gebeenterust onder de Franse groten in het Parijse Pantheon, als dank voor debewezen diensten: hij versloeg in de Franse Tijd de Engelse zeemachtbij Kamperduin.2-8 Dankzij het gedurende tientallen jaren volhardend verzamelen vanprenten, ansichten en kiekjes van Kampen kon Aleid Kanis (67) in deStadsboerderij in de Groenestraat een deel van zijn omvangrijke collectietentoonstellen.4-8 Tot de varende monumenten, de aandacht meer dan waard, behoordenop de tweede Kamper Ui(t)dag de botters, die eens de Zuiderzeebevoeren. Zij worden vertroeteld door de Stichting tot behoud vanKamper botters. De tweede Kamper Ui(t)dag stond overigens in hetteken van de countrymuziek. Het was dé gelegenheid in de linedancetentde door patat en andere lekkere zaken opgedane calorieënweer kwijt te raken.5-8 De voortgaande sloop van de Europa-allee maakte duidelijk dat hethuidige gemeentebestuur niet hecht aan de richting die vorige generatiesinsloegen. En passant werd ook het aardige straatmozaïek uitde weg geruimd dat vijftien jaar geleden door de werkers vangemeentewerken in de middenberm van de Europa-allee werd aangebracht.Het is geen kunstwerk, aldus de gemeente. Dankbaarheidis maar alles!5-8 IJsselmuiden-kenner Gerrit Schinkel bracht onder de aandacht datde hondenbelasting in IJsselmuiden haar 160-jarig jubileum vierde.In 1846 werd op voorstel van burgemeester Engelenberg deze heffingingevoerd om het houden van honden in te perken. Inmiddels dient249

de hondenbelasting niet meer zozeer dit oorspronkelijke doel, maaris voor het keuterbedrijf van de gemeente Kampen een van de velemelkkoetjes.6-8 De organisatoren van het derde 8mm-filmfestival hadden het ermaar niet op laten aankomen en een droog onderkomen betrokkenvoor de vertoning van de films en filmpjes. In de strijd tegen de digitalegeest van deze tijd trok het festival veel belangstellenden. DeVergeten Lensdop-prijs 2005 ging naar Jeroen Hoekstra.6-8 De driejarige hengstpony Wollings Dante van IJsselmuidenaar JanFlier werd op de vijftiende internationale Welsh Show Belgium uitgeroepentot de beste Welsh hengstpony van Europa.11-8 Het ongewoon slechte zomerweer zorgde voor een toeloop vanvakantiegangers naar overdekte attracties. In zwembad De Steur washet ongewoon druk. De weergoden waren echter de Kamper Ui(t)daggoedgezind. Dat was vooral plezierig voor de deelnemers aan de historische-koetsentocht.Van heinde en ver waren de koetsen- en paardenliefhebbersnaar Kampen gekomen om hun aandeel te showen.12-8 Na een verblijf van vier maanden keerde ds. Jan den Boer terug inGrafhorst. In Afghanistan was hij gestationeerd in een kamp metNederlandse mariniers en commando’s, waar de geestelijke verzorgingvan de militairen zijn taak was.13-8 Het was een min of meer zonovergoten oldtimerdag in Kampen,waar Kampers en toeristen zich gemakkelijk een halve eeuw terug inde tijd konden wanen. In en rond de Oudestraat stonden ruim 300oude voertuigen opgesteld, die aan het eind van de middag defileerdenvoor burgemeester en wethouders.14-8 Natuurfotograaf Gerrit Koopman spotte bij Roggebot een tijgerspin,zo genoemd naar de opvallende geelzwarte strepen op zijn lijf. Detijgerspin was in de nabijheid van Kampen nog niet eerder waargenomen,maar is bezig op te rukken naar het noorden. In 1980 werdde spin voor het eerst gezien in Limburg.15-8 Wietske van den Rozenberg, bij uitstek op de hoogte van de ooievaarsin de IJsseldelta, maakte de trieste balans op: geen enkele van de opverschillende nesten geboren ooievaars had het overleefd, vermoedelijkals gevolg van de slechte weersomstandigheden. Inmiddelsverzamelden – uniek gezicht – een groot aantal ooievaars zich in deweilanden bij Wilsum om te foerageren, aanstalten makend voor dereis naar het verre Afrika.250

16-8 Heultjesweg 12 was 70 jaar lang de boerderij van de familie Van Dijk.Nu staat de ontruiming voor de deur, een emotionele aangelegenheid.Over enige tijd zullen bezoekers van de dan tot streekmuseumteruggerestaureerde hofstee kunnen zien hoe het leven op hetKampereiland omstreeks 1920 zich afspeelde.17-8 Vanuit de Kamper kerken worden al 35 jaar campingdiensten verzorgdin de kantine van Roggebotsluis. Na evenzovele jaren actief tezijn geweest in de organisatie van deze campingdiensten kon GerritFrank, inmiddels 77, de verantwoordelijkheid overdragen aan zijnopvolger Roel van Zuylen.18-8 De vierde en laatste Kamper Ui(t)dag liet de Kamper binnenstad bruisenvan activiteiten door middel van een grote braderie en veel levendemuziek. Helaas ontbraken in de late zomerschemering de donderknallenen lichtflitsen van het vuurwerk. De Stichting Evenementen CityKampen blikte met voldoening terug op de reeks Ui(t)dagen, die uit allewindstreken gemiddeld tussen de 15.000 en 20.000 bezoekers trokken.20-8 Op de tiende Oogstdag haalde de stichting Ons Erfgoed de oogstbinnen, voor het laatst op het I&M-terrein bij ZC’37 aan de Frieseweg. Volgend jaar zal het Streekmuseum Heultjesweg 12 het middelpuntzijn.20-8 Voor de zevende maal organiseerden Paul Reichenbach en zijn stripmedestandershet Kamper Stripspektakel. Zo’n 35 bekende en minderbekende striptekenaars streken neer in Kampen en lokten daarmee10.000 bezoekers naar de IJsselstad.21-8 Op 84-jarige leeftijd overleed in IJsselmuiden Frans van den Berg, delaatste melkrijder uit Kampen en IJsselmuiden. In 1981 was hetgedaan met het ‘ouderwetse’ melkrijden, dat bepaald niet tot de lichtewerkzaamheden behoorde. Naar schatting zwaaide Van den Bergin zijn werkzame leven per jaar 60.000 melkbussen à 40 liter op zijnmelkwagen.23-8 Gisteren beleefde het beroemde Kamper Digestum Vetus een historischmoment, toen Tycho Kloek van boekrestauratieatelier Peters inAlmen bij Zutphen de 157 bladen loshaalde om ze te scannen en voorinternetpublicatie gereed te maken. Als ze nu alle 157 maar weer bijelkaar in de band komen, want elke pagina is goud waard!24-8 Het gerucht deed de ronde dat de bekende stripheld De Rode Ridderbinnenkort scheep zou gaan op de Kamper Kogge om verwikkeld inallerlei bloedige intriges avonturen te beleven, waar de Kamper hon-251

den geen brood van lusten. Wie wil mee? Zwaard meenemen.26-8 Bij uitgeverij Callenbach verscheen het spannende jeugdboek (8 jaaren ouder) Paard ontsnapt. Het werd geschreven door de in Indonesiëwonende oud-Broederwegstudente Corien Oranje. Het verhaal vanTessa en Matthijs, die een verwaarloosd paard van een wisse dood inhet slachthuis redden, is in Kampen gesitueerd. Daarmee treedt deschrijfster in de voetsporen van Thea Beckman.27-8 In het Kamper Stedelijk Museum hadden drie taxateurs zich opgesteld,opdat RTV-Oost opnamen kon maken voor het programma‘Geen kaf maar koren’. Menig Kampenaar, argeloos of stiekemhopend een schat van grote waarde te bezitten, liet zijn ‘kostbaarheden’door de deskundige ogen naar waarde schatten.27-8 Op de jaarlijkse Paardendagen van de Koninklijke Vereniging vanWarmbloedpaarden in Nederland sloeg het Kamper veulen Anna eenbijzonder goed figuur en werd daarmee Nederlands kampioen, totmeerdere eer en glorie van de familie Schilder van de Friese weg.27-8 Traditiegetrouw vierde Wilsum drie dagen lang Oranjefeesten, diewerden afgesloten met een zeskamp tussen tien teams, die elkaar felbestreden om de dit jaar voor het eerst uitgeloofde wisseltrofee in dewacht te slepen. Speciaal werden in het Oranjezonnetje gezet: Albertvan de Belt (35 jaar bestuurslid, waarvan 25 als voorzitter), AlbertBoeve (31 jaar bestuurslid), Joop Goudbeek (27 jaar bestuurslid) en denieuwe voorzitter Klaas Riezebos (25 jaar in het bestuur).29-8 Wegwerkzaamheden aan de Molenbrug brachten aan het licht hoeongeduldig automobilisten hun heilige koeien besturen. Velen dachtenslim te zijn en de ‘oude’ stadsbrug te nemen om de overkant vande IJssel te bereiken. Zij zorgden voor IJsselkade-files, die oudereKampenaren de dagen in herinnering brachten uit de jaren zestigvan de vorige eeuw, toen de stadsbrug echt te smal werd en oomagent de toegangen met de hand regelde.30-8 Voor de tiende keer ging gezamenlijk in ’s-Heerenbroek, Zalk,Mastenbroek en Kamperzeedijk de vakantiebijbelweek van start.Ongeveer 200 jongere en 50 oudere kinderen waren onderdak bij defamilie Van Ittersum aan de Zwolse weg. Een grote schare vrijwilligersverzorgde allerlei vakantie-actviteiten. Uiteraard stond hetbijbelverhaal in het middelpunt.252

september1-9 Het is traditie dat de nazaten Zwart hun vaderen en voorvaderen inere houden. In die traditie bespeelde Everhard Zwart het orgel van deBovenkerk ter nagedachtenis aan zijn vader Willem Hendrik Zwart,die 80 jaar geleden werd geboren en 40 jaar lang het majesteitelijkorgel bespeelde.2-9 De Grafhorsters laafden zich aan een bron van nostalgie: de visserij.Op de twee visserijdagen werden de botters en punters, die eens deglorie van het harde leven in de IJsseldelta waren, getoond door deStichting tot behoud van Kamper botters.2-9 De 60-jarige IJsselmuider Voetbalvereniging IJVV liet zich bij het interim-jubileumterecht de mogelijkheid niet ontglippen lof en prijs teincasseren. Dat geschiedde dan ook op de receptiebijeenkomst, waarallerlei autoriteiten en gewone mensen de vereniging prezen voor derol in de afgelopen zestig jaar. De vereniging prees op haar beurt deinzet van de ontelbare vrijwilligers en voetbalfans, zonder welke declub niet zou kunnen bestaan.2-9 Het 60-jarig predikantschapsjubileum van ds. Berend van Smeden,inmiddels 86 jaar en emeritus van de Chr. Geref. Kerk, bracht de laatstejaren van de Tweede Wereldoorlog in herinnering, toen de chr.geref. predikant Willem Ramaker als gevolg van een hartaanval bijeen Duitse razzia overleed op 31 juli 1943. Als zijn opvolger werd in1944 ds. Van Smeden bevestigd, die daarmee zijn loopbaan in de Chr.Geref. Kerk begon.3-9 Stadsbeiaardier Frans Haagen verzorgde het jaarlijkse verzoekconcertop het carillon van de Nieuwe Toren. Het regende verzoekjes – zij hetenigszins voorgeprogrammeerd – en dus daalde een milde regen vandartele klanken op de stad neer.3-9 Met een feestelijke introductie wilde de directie van Connexxion deaandacht vestigen op de concessie (7,8 miljoen euro), die het mogelijkmaakt dat de Hanzeliner de verbinding Lelystad-Zwolle viaKampen gaat onderhouden. Ondanks de aanmoedigende muziekvan het Kamper Trompetter Korps wilde de bus echter niet van startgaan, hetgeen enige afbreuk deed aan de feestvreugde, maar tegelijkzorgde voor voorpaginanieuws.7-9 Menige stad die weinig te bieden denkt te hebben op historischgebied, laat zich verleiden tot merkwaardige historiserende vondsten.Een stad als Kampen heeft zoiets niet nodig. Toch zijn er ergens253

mensen met merkwaardige gedachtespinsels. Zij grepen de toch alzo problematische waterkering aan om op het Van Heutszplein, dat30 jaar verpest was door een benzinestation, bij gebrek aan beter entot ergernis van de omwonenden op te leuken met absurde pseudorondelen.8-9 ‘De stad gaat naar de knoppen’, zegt men. Daarom presenteerde zicheen verzameling plaatselijke politici met een nieuw soort burgerinitiatief.Verontruste Burgers als Rie Woning en Alerte Democratenals Jan Elhorst hadden elkaar gevonden. Aangevuld met de afgescheidenRuud Töller en idem Albert Holtland willen zij de kiezersuitnodigen bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2006 op hen testemmen.8-9 In de Evangelisch-Lutherse Kerk aan de Burgwal nam wethouderBreman het eerste exemplaar in ontvangst van de Kamper Kerkenroute,die voert langs 19 locaties en zijn eindpunt vindt op de Broederbrug,waar je zeven kerken – met inbegrip van de vrijzinnige Levensbronzijn het er acht – kunt zien. Aan deze jongste VVV-route werd meegewerktdoor Dicky Haze, Theo van Mierlo en Jaap van Gelderen,samen goed voor een allesomvattende kennis van Kampen.9-9 Voor hetzelfde geld had het een zoele nazomeravond kunnen zijn.Nu was een beetje mistroostig regenweer op het Berghuisplein, deambiance van de musical Anna, door de jeugdtheatergroep Venturaten tonele gebracht als eerste van een reeks opvoeringen.10-9 De Kamper Wielerclub vierde in de KWC-hoeve op informele wijzehet 50-jarig bestaan. Sportwethouder Breman was daarbij de vrolijkeofficiële noot namens de gemeente. Van de KNWU waren er allerleieerbewijzen voor de jarenlange inzet van bestuurders/vrijwilligers.10-9 Opnieuw raakt Kampen een ijkpunt in de binnenstad kwijt. Café’t Centrum, kortweg café Koek, gaat na 75 jaar dicht. Uitbater JosKoek, wiens grootvader in de jaren dertig van de vorige eeuw met hetcafé begon, moet er om gezondheidsredenen een punt achter zetten.10-9 Massaal klokgelui onderstreepte dat Open Monumentendag in hetteken stond van ‘religieus erfgoed’, waarvan Kampen rijkelijk is voorzien,al ontbreekt het geld om alles in stand te houden. Om het religieuserfgoed in het buitengebied te kunnen aanschouwen redenbussen en huifkarren de nieuwsgierigen naar hun bestemming. Ookniet-religieus erfgoed greep de gelegenheid aan zich te laten zien.14-9 Bij de Zwartendijkruiters zetten Henk Timmerman en Marina Sterken254

een punt achter hun vrijwilligerswerk. Henk Timmerman was vanaf1986 penningmeester. Hij werd in 2003 door de Kamper Sportraaduitgeroepen tot vrijwilliger van het jaar. Nu werd hij erelid en mochtals beloning de wereld in een ballon van bovenaf gaan bekijken.Marina Sterken-van Lenthe was vijftien jaar instructrice en daarmeede spil in het geven van nieuwe motivatie en zelfvertrouwen aan wiehet te paard wilde proberen. Als waardering kreeg zij pony Joker tengeschenke.15-9 Vooruitlopend op het succes van de nieuwe bioscoop bevestigdenmevrouw Piety van den Berg van de Stichting Vrienden van het KamperCitytheater en wethouder Piederiet gezamenlijk een memoriesteenaan de gevel van het nieuwe filmhuis.17-9 In IJsselmuiden herdacht de hervormde PKN-predikant ds. R. Veldmandat hij 25 jaar geleden in zijn eerste gemeente Goudswaard werdbevestigd. Door de scheuring in de IJsselmuider Dorpskerk is predikanten gemeenteleden de lust tot het vieren van dit jubileum eenbeetje vergaan.17-9 Dat er in Kampen acteertalent schuilt, wisten we al sinds Henk vanUlsen zijn carrière begon. De 11-jarige Arisca Wiegersma bewees destelling opnieuw. Zij speelt sinds jaar en dag bij Ventura, maar op deweg omhoog naar de toneelschool deed ze nu een gooi naar een rolin de musical Pietje Bell.17-9 Terwijl enerzijds de Brunnepers hun hart vasthouden of er van derestanten van het vroegere Brunnepe nog iets overblijft, stroomdenanderzijds de belangstellenden toe nu de eerste 42 woningen van hetBerkpark(!) in de verkoop gingen.17-9 De Zalker Jaarmarkt was met bijna honderd standhouders groterdan ooit. Het dorp doorstond de toeloop van bijna 2000 belangstellendenen de daarbij behorende auto’s goed. De kas van Excelsiorvoer er wel bij.19-9 Terwijl de raadsleden in spe bij bestaande politieke partijen of splinternieuweburgerinitiatieven als paddestoelen uit de grond rijzen,lijdt Groen Links op dit punt wat aan bloedarmoede. Het ziet ernaaruit dat Edy Prick (‘Er zit totaal geen muziek meer in de raad’) zijnkruistocht eenzaam maar niet alleen zal moeten voortzetten. Tochgaat men ook bij gesettelde politieke partijen soms langs wonderlijkewegen. Zo koos de ledenvergadering van het Kamper CDA – hetwas natuurlijk al bekokstoofd – iemand tot ‘nieuwe leider’ van een255

fractie die nog gekozen moet worden. Fractievoorzitter Adema werdgewoon afgeserveerd.19-9 In de Vijverhof is men goed verzorgd onderdak. Dat bewezen de heerM. Winkler (87) en zijn vrouw E. Winkler-van der Weerd (84): zij vierdenhun 60-jarige huwelijksband. De burgemeester en zijn vrouwwaren getuigen.20-9 Het Ichthus College locatie IJsselmuiden ontwikkelde een vooruitstrevendonderwijsprogramma onder de titel ‘Ruimte om te leren’.Voortaan kunnen kinderen hun eigen leerroute kiezen. Zat ik nogmaar op school! Het wordt nog leuk. En dan nog een laptop toe! Voormijn leerroute gaf ik vroeger de voorkeur aan grote omwegen en ikstond ook voortdurend stil, tot ergernis van mijn leraren.20-9 In het kader van hun politieke scholing brachten leerlingen uitgroep acht van de basisschool De Fontein op Prinsjesdag een bezoekaan Den Haag. De VVD-prominenten Bolkestein en minister vandefensie Kamp glimlachten breed toen zij met de kinderen op de fotomochten.24-9 Woorden verwaaiend in de wind. De Deltion-leraressen Liesbeth deLange en Hanneke van Vilsteren hadden voor hun moedige strijdtegen het analfabetisme wethouder Wieten, gedeputeerde Rietkerken Kamper dialectkenner Lammert van Dijk uitgenodigd om enplein public op het Koepleintje Kamper Uien voor te lezen onder hetmotto ‘Lezen? Doe er wat aan!’ Het schaarse publiek meed echter deontmoeting en ging schichtig aan de overzijde voorbij, als ging hetom een merkwaardige sekte en opdringerige gelovigen.24-9 Wethouder Piederiet opende het Open Huis van het DiergeneeskundigCentrum, dat tien jaar bestond. Zo’n 1500 belangstellenden,jong en oud, vermaakten zich met belangwekkende en gezelligedemonstraties.26-9 De heer M. den Boer (85) en mevr. E. den Boer-Huisman dachtenterug aan de dag dat ze in het huwelijk traden, zestig jaar geleden.Wethouder van der Maat kwam hen feliciteren uit naam van degemeente.28-9 Als nieuwste hype werden in de media berichten verspreid, als zoudenvolgens recent onderzoek kinderen steeds meer lijden aan overgewicht.Natuurlijk doen de Kamper scholen ook mee in de strijdtegen het overgewicht (wel te onderscheiden van overwicht): ‘hetbelangrijkste is een stukje bewustwording bij leerlingen en ouders’.256

Daarom gaat bijvoorbeeld één van de twee snackautomaten deschool uit om plaats te maken voor eentje met melk en broodjesgezond, mits dik belegd. Het ‘voedingspatroon’ zal rijkelijk aandachtkrijgen bij het vak verzorging.28-9 Traditiegetrouw hadden enkele duizenden vrijgemaakt-gereformeerdeneen dag vrijgemaakt om zich in de stad van hun theologischeuniversiteit te laven aan preken, toespraken, gezellig samenzijn,rondstruinen en paling eten. Dat heet nog steeds Hogeschooldag.Heel vroeger waren er journalisten op pad die er in speciale editiesde Kampenaren verslag van deden, aangezien Kampenaren op diedag, als het enigszins kon, de binnenstad meden en dus niet op dehoogte waren.29-9 Burgemeester Oosterhof had het voorrecht namens Hare Majesteit deKoningin een koninklijke Oranje-Nassau-onderscheiding te mogenuitreiken in Het Trefpunt aan de heer G.J. Gerrits (70) uit Mastenbroek,die zich jarenlang inzette voor de Hervormde Kerk in zijnwoonplaats. Hij was 22 jaar de financiële steunpilaar van de christelijkebasisschool Prinses Juliana in ’s-Heerenbroek en vijftien jaarvan Het Trefpunt in Mastenbroek.30-9 Nu deltaWonen de VZOD-ijsbaan en kantine van hun plek verdrongenheeft, zullen de senioren van de Hanzewijk zich binnenkort kunnennestelen tussen de Hanzewijk en Hagenbroek. Om de start vande bouw van het seniorenblok te vieren was een feesttent opgetrokken,waarin toekomstige bewoners en andere belangstellenden werdenontvangen. Wethouder Piederiet onthulde de naam van hetcomplex: ‘Baanzicht’, het resultaat van een prijsvraag.30-9 De Ouderendag van de Stichting Welzijn Senioren had zijn startpuntin De Kandelaar in ’s-Heerenbroek. Vandaar ging het in drie bussenover het Kampereiland naar Urk. Onderweg gaf Warrie Meulemanvan Waterschap Groot Salland toelichting op de bescherming tegende wateroverlast. Verheugend was de deelneming van een aantalallochtone Kampenaren.oktober1-10 Het was precies 75 jaar geleden dat de gereformeerde Westerkerkaan de Wilhelminalaan in gebruik werd genomen. Alle reden totdankbaar feestvieren: een royaal ontbijt voor de vroege opstaanders,ballonnen oplaten, AMDG met muziek door de buurt, opgewekte257

dankdiensten op zondag en de presentatie van een boekje over verschillendeaspecten van Brunnepe en de 75-jarige Westerkerk onderde titel De meester is daar en hij roept u, de bijbeltekst die de torenkloksiert.1-10 Na 75 jaar kwam een eind aan het bekende taxibedrijf Stoel. ‘BelStoel maar even’, en dan wist iedereen waar het om ging. De sterkeconcurrentie in het personenvervoer maakte een eind aan eenbedrijf, dat begon als Eerste Kamper Taxibedrijf, waarin vervolgensdrie generaties Stoel hun boterham verdienden. Grootvader WillemStoel zag in de magere jaren dertig van de vorige eeuw brood in hetpersonenvervoer, toen hij als groenteventer mensen meenam op zijnwagen.3-10 Het duister van de oktoberavond rond het voormalige Stadsziekenhuiswerd plotseling verbroken door een zee van licht, toen voorzitterJan Visser van de Stichting Vermogensbeheer De VerenigdeGasthuizen de schakelaar omdraaide van het nieuwste project vande Stichting Lichtstad Kampen: de aanlichting van het voormaligeStadsziekenhuis alias IJsselheem Locatie Myosotis. De eer kwam deheer Visser toe omdat de Stichting Vermogensbeheer het leeuwendeelvan de rekening had betaald.5-10 Voor 60.000 euro laat de gemeente onderzoeken wat de beste rechtspositieis voor Stadsgehoorzaal en Quintus. ‘Het proces van verzelfstandigingis begonnen’, predikte cultuurwethouder De Boer. Als hijPrediker had laten spreken, had hij geweten: Wat is, was er reedslang, en wat zijn zal, is reeds lang geweest.6-10 De winkeliers en bewoners van de Geerstraat vierden met hun‘Geerstraat-Sfeerstraat’ een lustrum. Gedurende de maand oktoberwerden in de etalages 80 kunstwerken van 20 kunstenaars geëxposeerd.De moed van de winkeliers wordt beloond met een wisseltrofeevoor de etalage die het beste de samenhang met het tentoongesteldekunstwerk laat zien.7-10 De Burgel, stammend uit de 14de eeuw, heeft in de loop der tijd heelwat meegemaakt aan varen en gevaar, laden en lossen, vissers op dewalkant en de jeugd op de schaats, zodra het maar even vriezenwilde. Het huidige stadsgrachtje is weliswaar nog maar een schameloverblijfsel van wat eens één van de peilers van Kampens welvaartwas, maar het is toch in de jaren vijftig van de vorige eeuw nog netontkomen aan de drieste plannen tot demping, omdat het als open258

iool een gevaar voor de volksgezondheid en een aanfluiting voor dereukorganen was geworden. Alle reden in het Stedelijk Museum eententoonstelling te wijden aan dit waterfenomeen tussen Burgwal enVloeddijk. Journalist Carel de Goeij wijdde de tentoonstelling in.8-10 Het was alweer 20 jaar geleden dat een aantal enthousiaste menseneen kinderboerderij van de grond probeerde te krijgen. Het werd intoenemende mate een succes: Kinderboerderij Cantecleer is nietmeer weg te denken uit het Groene Hart van Kampen.8-10 Je weet wel waar je aan begint, maar niet waar je eindigt. Geuje vander Linde (68) begon 17 jaar geleden in het eerste nummer van hetcontactblad Erfnummer met de beschrijving van Erf 1. Thans is debeschrijving van Erf 69 klaar. Nu op naar de laatste van de 173 erven!Nog vele jaren!8-10 De tijden zijn wel veranderd! De senioren van nu, die de eerstedeltaWonen-markt bezochten, konden hun ogen en oren niet geloven.Het was dan ook een meer dan hemelsbreed verschil: de manierwaarop deltaWonen, voorheen Eenvoud en Kampen, de beschikbareen toekomstige woningen aanlokkelijk maakt, vergeleken met demoeite, die zij in hun jeugd, de dagen van woningnood, moestendoen om een woning, zeg maar op de Hanzewijk, los te bedelen.10-10 Waarin al niet gestreden kan worden om een Nederlands kampioenschap!Stephanie van den Beld (19) deed mee aan de voorrondes vanhet Nederlandse Kampioenschap Latte Art, de kunst om op artistiekewijze een kopje cappuccino te schenken. En dan moet je alsStephanie niet van koffie houden!11-10 Een Biestemark van Grafhorst zonder beesten en niet in het centrumis eigenlijk geen Biestemark meer. En toch stroomden de belangstellendentoe en werd het een familiefeest met veel gasten en eenlekker weertje.12-10 Niemand minder dan staatssecretaris Ross van volksgezondheidknipte het lint door dat kinderen, ouders, belangstellenden, autoriteitenen bestuurders scheidde van het nieuwe orthopedagogischcentrum, ‘een bijzondere accommodatie voor bijzondere mensen’,dat aan het Harmoniepad was verrezen op de plek van de oudeKlimop. De Klimop groeit verder.12-10 Eindelijk was het dan zover. Omgeven door Kampereilanders, zoalsze niet meer bestaan, stelde toerismewethouder Breman het recreatievefietspad over de Pijperstaart in gebruik. Voortaan kunnen259

fietsers van Seveningen tot de Eilandbrug de boorden van de IJsselvolgen. Het Kampereiland rondpeddelen is daarmee een stuk attractieveris geworden.13-10 Nu de reconstructie van de omgeving van het voormalige Stadsziekenhuis,voortaan IJsselheem-Myosotis, zijn voltooiing naderde,leek het de mannen van gemeentewerken het juiste moment om hetde laatste jaren wat uit de gratie en het zicht geraakte beeld vandokter Kolff, één van de groten van Overijssel, een beter plekje tegeven. Opnieuw zullen velen zich afvragen wat die man toch met dieplaat voor zijn borst moet.14-10 Nadat oud-minister Borst van Volksgezondheid door locatiemanagerGerard Booij was rondgeleid en zij had kunnen zien hoe het onderhaar ministerschap afgedankte Stadsziekenhuis, door grondigerestauratie en het bijbouwen van een fors nieuw gedeelte, was omgetoverdtot een verpleeghuis met een heel moderne aanpak, verklaardezij ten overstaan van de in de restaurantzaal verzameldemenigte het IJsselheem-Myosotiscomplex voor geopend. De heer JanVisser, voorzitter van de Stichting Vermogensbeheer De VerenigdeGasthuizen, die samen met andere sponsoren fiks had bijgedragenaan de nieuwbouw en de kunstzinnige aankleding daarvan, bood deoud-minister het eerste exemplaar aan van het boek Myosotis. Eenbundel vergeet-mij-nieten, dat ter gelegenheid van de ingebruiknemingvan het nieuwe Myosotis kon verschijnen en van De KamperGasthuizen, IJsselheem en Myosotis het verre en het jongste verledenbelicht.14-10 Als levend bewijs dat de tijden voor ouden van dagen/bejaarden/-senioren veranderd zijn, vierde mevrouw Jantje Kanis-Vinke als 79-jarige dat zij twintig jaar geleden in Huize Margaretha aan deBurgwal kwam wonen. Tegenwoordig heb je een indicatie nodig omin een verzorgingshuis te worden opgenomen en dan moet je ongeveernet zo oud zijn als mevrouw Kanis nu, die op 59-jarige leeftijd altoegang kreeg. Eens was Margaretha een riant ‘bejaardenpension’,zoals men toen zei. Nu zijn de kamers te klein om de woonwensenvan de huidige senioren te kunnen vervullen. Binnenkort gaatMargaretha tegen de vlakte om plaats te maken voor een vele malengroter seniorencomplex.15-10 Als kruimeltjes, die naar het bijbelverhaal van de welvoorziene tafelvan de rijke man afvielen, werden 125 uitstekende bedden van het260

afgedankte Myosotis op verzoek van Wit-Rusland hulpwerkgroepenafgevoerd naar Wit-Rusland, waar men er hartstikke blij mee is. Enwij kunnen gewoon doorgaan met hartstikke rijk zijn!15-10 Het mannenkoor IJsselmuiden-Grafhorst onder leiding van FreddyVeldkamp, met Harry Hamer op het orgel en begeleid door een aantalsolisten, vulde met sonoor-bronzen stemgeluid de gewelven vande Bovenkerk.20-10 Zalk ziet er weer een stuk netter uit, nu het ‘koppie’ van het bescheidentorentje van de Nederlands Gereformeerde Kerk weer op zijnplaats is gebracht, min of meer als sluitstuk van de restauratie vanhet 19de-eeuwse kerkje.20-10 Ichthus-leerlinge Esther Polman was de beste van alle vmbo-leerlingenin Overijssel die meededen aan een tiendaagse digitale quizvan de Overijsselse Bibliotheekcentrale. Zij ontving uit handen vanJanny ten Hove van de Kamper Bibliotheek de bijbehorende toepasselijkeprijs: een laptop.22-10 Na vijf maanden verbouwing vierde de Stadsgehoorzaal op feestelijkewijze de heropening, met optredens in alle hoeken van deStadsgehoorzaal, die er als nieuw uitziet met zijn nieuwe stoelen,nieuwe trekkenwand, klimaatbeheersing en gerestaureerde wandschilderingen.25-10 Vanuit de Vijverhof was werkneemster Linda Pietersma (26) voorgedragenvoor ‘Verzorgende van het jaar’. De jury van het Tijdschriftvoor Verzorgenden nomineerde haar als één van de vijf beste. Datwordt misschien plaats één!26-10 Als je de smakelijke rechtbankverslagen in de Stentor leest, kun jetoch nauwelijks aan de indruk ontkomen dat de misdaad, of watdaar bij in de buurt komt, in Kampen welig tiert. Maar schijnbedriegt. De cijfers wijzen uit dat per 1000 inwoners Kampen slechts30 misdrijven scoort, maar het stroomopwaarts gelegen Zwolle 55 enDeventer 60,2.26-10 Toerismewethouder Breman liet de kans van zijn leven voorbijgaanom aan zijn toeristische speerpunten er eentje toe te voegen, die netals de Kogge het verre verleden van de Hanzestad aanschouwelijkzou kunnen maken. Het college wilde het idee van de CAS niet omarmenin de binnenstad een schandpaal op te richten. Mogelijkvreesden burgemeester en wethouders tot de eersten te behoren diemen er aan zou nagelen.261

26-10 In een soort cyclische golf is er steeds weer behoefte aan speelgelegenhedenin de wijken. Helaas, na een tijdje intensief gebruikraakt de speelplek door vandalisme en honden in een neerwaartsespiraal en verwordt tot plek voor hangjongeren. Tot het moment datde speelplaats gerenoveerd en wel aan een nieuw leven begint. Datervoeren de bewoners en vooral de kinderen van Hagenbroek, dieeigen initiatief paarden aan gemeentelijke investering. WethouderPiederiet stelde de hernieuwde speeltuin in gebruik.28-10 Een wervelwind van vandalisme trok over Onze Tuin, tot verdriet energernis van de volkstuinders, die have en goed aan flarden vonden.Is er iets mis met onze samenleving of zijn vernielzuchtige jongerenvan alle tijden? Misschien ontbreekt er in onze ‘moderne’ samenlevingiets aan de sociale en politionele controle? Je kunt toch nietin vijf minuten van alles ruïneren zonder dat het wordt opgemerkt?28-10 De totstandkoming van een ‘kulturhus’ in IJsselmuiden is door eenraadsbesluit dichterbij gekomen. Alles wat aan zorg en welzijn doet,komt erin. Als ze nu maar een fraaier woord bedenken dan dat idiote‘kulturhus’.29-10 De Week van de Geschiedenis ging van start. Het Kamper Gemeentearchiefhield open huis om belangstellenden een kijkje in het depot tegunnen en enkele topstukken te tonen, waaronder het 13de-eeuwsecharter van de Deense koning Abel, dat de Kampers een bevoorrechtepositie verleende in de Deense wateren. Dit alles onder de noemer‘Buren, vrienden en rivalen’.29-10 Weergalmden nog kortgeleden de gewelven van de Bovenkerk van dezware mannenstemmen van de koorzangers uit IJsselmuiden enGrafhorst, nu waren het de lichte stemmen van het Kampen BoysChoir, dat concerteerde onder leiding van Bouwe Dijkstra.29-10 Het zal wel een algemeen verschijnsel zijn dat na verloop van tijdniemand meer weet welke persoon achter een bepaalde straatnaamschuil gaat. Wie van IJsselmuiden over de Molenbrug komend in hetvoorbijgaan ziet, dat hij via de Niers-allee – voluit mr. J.L.M. Niersallee– Kampen induikt, zal waarschijnlijk geen weet meer hebbenvan leven en werken van de vroegere Commissaris der Koningin, dievan 1972 tot 1988 het gezicht van de provincie Overijssel was. Hijoverleed op 80-jarige leeftijd.31-10 Met gevoelens van weemoed namen de medewerkers en begeleidersafscheid van hun Zalkerveer-boot, die een kleine tien jaar diende bij262

het overzetten van fietsers en wandelaars van Zalk naar ’s-Heerenbroeken terug. Er komt een splinternieuwe pont.november1-11 De Buitenkerk is alweer aan restauratie toe, maar het geld is er niet.Het kerkbestuur moet zijn toevlucht nemen tot vangnetten, die degelovigen voor vallend gesteente zullen behoeden. Vroeger had mendaar heiligen voor.2-11 Samen met leden van het Interkerkelijk Kerkkoor uit Dronten maakte– voor de derde maal – het Hervormd Kerkkoor Kampen onderartistieke leiding van Gerwin van der Plaats en Harry Hamer eentiendaagse concerttournee door Hongarije en Oostenrijk. Haast vanzelfsprekendwerd opgetreden in de partnerstad Papa, maar ontroerendwas in het bijzonder een concert op de binnenplaats van devrouwengevangenis in Kalocsa.3-11 De ijsclub Wintervreugd van het Kampereiland bestond 60 jaar. Bijgebrek aan ijs vierde men het feest niet met gladde ijzers op de baanbij Ons Erf, maar in Ons Erf met gladde stenen in de sjoelbakken.Voor het schaatsen moest naar Heerenveen worden uitgeweken.4-11 In Quintus zette St. Caecilia op twee muzikale avonden de opera- enoperettebloemetjes buiten vanwege het 80-jarig bestaan.4-11 Plantage Boekhandel Bos werkte samen met een uitgever het idee uitom Kamper kunstenaars mooie of typische plekjes van Kampen enomstreken te laten vereeuwigen via een kalender, waarin elk jaar eenandere kunstenaar centraal staat. De primeur was aan Jan Schilder,inmiddels bekend van zijn drie verdiepingen hoge Nieuwe Toren inverpleeghuis Myosotis. Burgemeester Oosterhof nam het eersteexemplaar van de kalender in ontvangst.5-11 In de hervormde kerk van Wilsum liet de christelijke gemengdezangvereniging Hosanna horen, dat het koor niets had ingeboet aanenthousiasme en kwaliteit in de loop van zijn 60-jarig bestaan. Op1 november 1945, kort na de Bevrijding, onder dirigent HendrikEvink begonnen met 72 leden, telt het koor nu 37 leden en staatonder de inspirerende leiding van Didy van der Stouwe. Een muzikaalherdenken waard.5-11 Bij de Theologische Universiteit Kampen (Koornmarkt) werd vanwegede Gereformeerde Bond in de PKN tot parttime bijzonder hoogleraarbenoemd dr. J. Hoek, docent aan de Christelijke Hogeschool Ede. Het263

zal de opdracht worden van dr. Hoek met de studenten naar de bronnenvan de gereformeerde vroomheid, vooral uit de 17de en 18deeeuw, te zoeken en die voor het heden toegankelijk te maken.6-11 De 76-jarige Christelijk Gereformeerde predikant dr. T. Brienen herdachtdat hij 50 jaar geleden in het Groningse Mussel als predikantwerd bevestigd. Van die 50 jaar bracht hij de jaren 1976 tot 1982 inKampen door.7-11 In zekere zin was het verzoek uit de burgerij te begrijpen om hetmonument op de Dam, aan het eind van de Ebbingestraat, terug teplaatsen naar de Nieuwe Markt. Immers, daar werd het geschenk vanSchokbeton en machinefabriek De IJssel ter gelegenheid van het50-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina geplaatst. In1953 ging de sta-in-de-weg naar de huidige plaats en dat wil hetgemeentebestuur graag zo laten.8-11 In de Koornmarktspoort exposeerden gezamenlijk fotografe JosPoeder, kleindochter van de Kamper kunstschilder Henk Poeder enbeeldend kunstenares Bernadette Palsma, oud-studente van deKamper Kunstacademie, onder de noemer ‘Kampen, heden en verleden:tastbare herinneringen’.8-11 De stadsarcheoloog Alexander Jager heeft het er knap druk mee,wanneer de fundamenten voor de toekomstige welvaart en hetwonen en werken in Kampen worden gelegd. Bij de Zuiderzeehavenin wording moest hij er als de kippen bij zijn om in kaart en foto vastte leggen wat de bodem prijs wilde geven: een boerderijfundamentuit de 17de eeuw, zilveren lepels, glas- en aardewerkscherven.8-11 Bij de Morrensteeg werd het bruggetje vernieuwd. Dat was hardnodig, want het was de laatste tijd niet meer goed te doen vanuit destad komend in één ruk over het bruggetje via de NauweMorrensteeg de Groenestraat te bereiken.9-11 Het is natuurlijk helemaal niet een herbouwd City Theater, maargewoon een met veel gemeenschapsgeld gebouwde bioscoop aan dePlantage, waar nooit een filmhuis is geweest. Toch is het te hopen,dat Movie Unlimited de belofte voor de toekomst kan waar maken,want zoals men terecht meent: een bioscoop heeft een belangrijkesociale functie. De Stichting Vrienden van het City Theater verdienteen compliment voor de vasthoudendheid.10-11 Wie de voortstormende scharen aanschouwt die elke dag het PieterZandt achter zich laten op weg naar de vrijheid, kan de docenten en264

andere medewerkers alleen maar veel heil en zegen wensen bij hunpogingen ‘de verkeersveiligheid in het schoolprogramma in te bedden’.Locatiedirecteur Wiggers en verkeerscoördinator Zweers tekenden eenconvenant over dit onderwerp. Eerst de leerlingen maar eens uitleggenwat al die fraaie woorden betekenen!10-11 Om de cultuur een hart onder de riem te steken showde VVD-fractievoorzitterKrans tijdens de raadsvergadering een zilveren vislepel,omstreeks 1765 vervaardigd door de Kamper zilversmid JacobElseneur. Krans kocht de vislepel op een veiling in Amsterdam. Demoraal van Krans’ verhaal: de gemeente heeft te weinig geld beschikbaarvoor dergelijke aankopen ten behoeve van het StedelijkMuseum. Verkoop dan maar iets van minder belang.12-11 Om op tijd al zijn cadeautjes kwijt te raken kwam Sinterklaas dit jaarzo vroeg als zijn oude gestel het toeliet aan wal in de KamperBuitenhaven, waar een onafzienbare menigte van jonge en oudekinderen hem opwachtte en zingend welkom heette. Een dromPieten zwermde uit om alle begerig uitgestrekte handen te vullen.12-11 Bij Plantage Boekhandel Bos knielde schrijver Jan Siebelink op eenbed violen en signeerde met vlotte pen de exemplaren van zijn werk,terwijl hij geïnteresseerd luisterde naar wat zijn aanstaande lezershem in vertrouwen toefluisterden.15-11 Je vraagt je af hoe zo’n uitverkiezing tot ‘Overijssels grootste’ totstand komt, wanneer het overgrote deel der Overijsselaars slechtsvan horen zeggen van de betrokken personen heeft vernomen. Debekendheid van voetballer Epi Drost – waarschijnlijk ook maar vankorte duur – is zonder twijfel groter dan die van Johan RudolfThorbecke of Willem Kolff. Hoe het ook zij, op de een of anderemanier schopte de 94-jarige Kolff, eens de uitvinder van de kunstnierin het Kamper Ziekenhuis, het tot de ‘Grootste Overijsselaar allertijden’. En die roem straalt natuurlijk ook op Kampen af.15-11 De statistiek van het Kamper inwonertal kwam beschikbaar: in 2004nam de bevolking van de gemeente Kampen met 31 zielen toe tot48.980; er vertrokken 1594 personen uit de gemeente, ruim 300 meerdan er zich vestigden; we zorgden met elkaar voor 721 baby’s.16-11 Onverwachts liep het storm in de Kamper Isala-polikliniek, toen daarin het kader van de Wereld COPD-dag de gelegenheid werd gebodentot een gratis longfunctietest.17-11 Het nieuwe IJsselmuider Interkerkelijk Kinderkoor, inmiddels al aan-265

gegroeid tot 45 leden, koos voor zich de toepasselijke naam ‘Childrenof Praise’. De naam werd in een prijsvraag bedacht door de 11-jarigePeter Brink.17-11 Het architectenduo Kragt en Van ’t Veen was een begrip in Kampenen elders als het ging om de sociale woningbouw door woningcorporaties.Na 40 jaar zetten ze er een punt achter met een afscheid inde Stadsgehoorzaal.18-11 Opdat vrijwilligers zich op tijd zouden kunnen melden, gaven Annievan den Berg en Mia Schrijer te kennen dat zij per 1 januari wildenrusten van hun goede werken. Ruim 25 jaar zorgden zij er samenvoor dat het interieur van de Rooms-Katholieke kerk van IJsselmuidener elke week meer dan netjes bijstond.20-11 Op Zuideinde vierde Evert van Schoonhoven een uniek jubileum. Opz’n twaalfde schoof hij in de Gereformeerde Kerk aldaar achter hetorgel en daar zit hij nu nog, na 50 jaar. Een vaste kern in een kleinekern.23-11 Op de Maten werd op het grasveld tussen Orkestlaan en Symfonielaaneen kunstwerk geplaatst van Koos Kroon. Het is een elf meterhoog blikvangend beeld onder de titel ‘De Maten van Wonen’. Zoalsbij elk goed kunstwerk waren de meningen erover verdeeld. Voorsommigen was het een maatje te groot.23-11 De Maarlenhof in IJsselmuiden wil echt een zorgcentrum worden enook zorg gaan aanbieden aan de senioren rondom. Om dat te benadrukkenkonden omwonende ouderen een gratis maaltijd komengenieten. Ongeveer vijftig gegadigden kwamen op de etensgeur af.25-11 Zorgwethouder Wieten opende officieel het multifunctionele centrumvan Wilsum ‘De Toekomst’. Voorzitter Boeve van ‘Dorpsbelangen’ benadruktedat De Toekomst voor iedereen bedoeld is en daarom – meteen duur woord – van groot belang voor de sociale cohesie. Meer dan150 vrijwilligers hadden die cohesie in de praktijk gebracht door demouwen op te stropen en bij de totstandkoming te helpen, terwijlinzamelingsacties het geld van alle kanten hadden doen toestromen.25-11 Kampen-kenner Henk van der Hoven stelde uit zijn rijke verzamelingansichtkaarten een duo boekjes samen onder de titel Kampen in kleurigeoude ansichten, een bonte verzameling ansichten van historische plekjesin Kampen en omstreken uit de periode 1892-1950, en wel – heelbijzonder – in kleur, door de deskundige zorgen van Wessels Print enCopy Service. Het was dankzij de militairen, die in Kampen gelegerd266

waren of er hun opleiding kregen, dat er nu zoveel Kamper ansichtenuit vroeger tijd zijn.25-11 Ook dit jaar tastte de anonieme dankbare ‘rijke oom’ uit Canada inde beurs om zijn geboortestad Kampen te plezieren. Op zijn kostenconcerteerde tijdens een inloopconcert in de Bovenkerk het Chr.Kamper Mannenkoor DEV, onder leiding van Klaas Mulder, terwijl AbWegenaar het orgel bespeelde.26-11 Aan de Botermarkt runden José en Stef Klappe gedurende 23 jaarhun restaurant De Bottermarck. Om gezondheidsredenen moest ereen punt achter worden gezet. Met een receptie in eigen huis namenze afscheid van hun gasten. Het restaurant zal worden voortgezetdoor de chef-kok van de Koperen Hoogte bij de Lichtmis.26-11 Met ‘Heavenly Light’ bouwde het Kamper Vocaal Ensemble Kavocaonder leiding van Luthine Postuma samen met het koperensembleImperial Brass verder aan de traditie van een Adventsconcert. Voorde tiende keer werd het in de Buitenkerk een bezielende en indrukwekkendemuzikale avond.26-11 De intocht in de gemeente Kampen was Sinterklaas zo goed bevallen,dat hij speciaal terugkeerde om in het IJsselmuider deel van degemeente de hulde van de bevolking en vooral het verlangendgejuich der kleinen te genieten.28-11 De ballon van de familie Pelleboer, opgelaten te midden van veleandere bij de start van de rioleringswerkzaamheden in het ’s-Heerenbroekerdeel van het buitengebied, kwam met geluk en gunstigewind het verst van allemaal, tot bij Bremerhaven, en zorgde daarmeevoor de hoofdprijs: gratis aansluiting van de riolering van hofstedePelleboer op het hoofdriool.29-11 In Wilsum vierde Gerrit Evink een bijzonder jubileum: 72 jaar op dekornet. Gerrit Evink, jongere broer van Tiem Evink aan de Kamperkant van de IJssel, werd als 10-jarige lid van de Wilsumer ChristelijkeMuziekvereniging Euphonia, in 1917 opgericht door zijn vaderHendrik Evink. In Euphonia blaast hij nog steeds zijn partijtje meeen bij leven en welzijn blijft dat zo.29-11 Bij het O&O-schoolschaaktoernooi moest het team van titelverdedigerDirk van Dijkschool het afleggen tegen het team van de Willemvan Oranjeschool: Niels van der Kamp, Nick Koster, Jurriën Warninken Marc Westerhof.29-11 Ter gelegenheid van het zilveren jubileum van haar directeur Bert267

Endedijk deed uitgeverij Kok-Ten Have Sinterklaas – hij had net evenzijn hielen gelicht – concurrentie aan door de senioren van deAmandelboom te verblijden met honderden boeken uit de oudebestofte doos. Bij de herinnering aan zoveel oude schrijvers enschrijfsters uit hun jonge jaren gingen de harten der seniorengevaarlijk sneller kloppen.30-11 Het ziet ernaar uit dat het Kamper spoorlijntje aan de provinciewordt overgedragen. Voor de NS is het immers onrendabel. Naar verluidthebben de gedeputeerden van de provincie toegezegd éénmorgen in de week zonder vergoeding de kaartjes te komen knippenom het lijntje wat minder onrendabel te maken.30-11 Er wordt tegenwoordig van alles op het bordje van de juffen enmeesters gelegd. In dit geval gaat het om een alleszins smakelijk aanbod.De Stichting Schoolfruit Flevoland zal de scholen van Kampenen omstreken – als ze dat willen – gaan voorzien van gewassen appelsen nog wel tegen een lage prijs. Dat is voor de huismoeders enwerkende vrouwen een hele zorg minder.december1-12 De vrijwilligers van de Dierenambulance Kampen-Noordoostpolder-Urk waren in de wolken. Juist vierden zij het vijfjarig bestaan van deafdeling Kampen, toen als een geschenk uit de hemel de afdeling eensplinternieuwe dierenambulance kreeg aangeboden, een geschenkvan de Wilhelmina Davyt Keuchenius Stichting, die maar liefst 21ambulanceauto’s aan diverse afdelingen ter beschikking stelde.1-12 Zo kort nadat hij en zijn vrouw afscheid hadden genomen van hunrestaurant De Bottermarck overleed op 58-jarige leeftijd Stef Klappe.Hij was de man achter wat er in De Bottermarck aan heerlijks optafel kwam, 23 jaar lang.5-12 De mogelijkheid het dagelijks leven in een bepaalde tijd te reconstruerenhebben we vaak te danken aan wat mensen in alle eenvoud ergensbewaarden. De IJsselmuider tuinder Wolter de Lange was bewaarderigaangelegd en zo ontstond een uniek archief van paperassen, die eenander normaliter zou weggooien. Nu geven ze een beeld van het zwarebestaan van een tuinder in de magere jaren voor de TweedeWereldoorlog.6-12 Toen Kampenaren vlak voor Sinterklaas in de krant lazen dat er inKampen naar verhouding veel mensen met een kleine portemonnee268

wonen, dachten ze vast en zeker: dat zullen we wel eens laten zien.Het resultaat was voor de middenstand een verrassend goedeSinterklaas-omzet: ‘In één woord geweldig’ en ’Nee, ik mag zeker nietklagen’.7-12 De film Burgwalkerk, Heerlijk Monument van de bekende Kampenaar enoud-journalist Henk de Koning werd door een jury van deNederlandse Organisatie van Amateurfilmers regio MiddenNederland gekozen als de beste van in totaal tien filmproducties,gemaakt en ingezonden door leden van AMFIKA, de amateur-filmersuit Kampen.7-12 In de Stadsgehoorzaal maakte wethouder Wieten de uitslag van denominatie voor de Vrijwilligersprijs 2005 bekend. De winnaars vanTafeltje Dekje ontvingen de vrijwilligersprijs uit handen van deVrijwillige Thuiszorgers, de winnaars van vorig jaar.7-12 Cultuurwethouder De Boer hield zich aardig in evenwicht toen hij alsvolleerd rietdekker een officiële bijdrage leverde aan de restauratievan de Museumboerderij aan de Heultjesweg.8-12 Henriëtte en Rein Kloppenburg zagen hun ideaal verwezenlijkt: eenzorgboerderij met een aantal woonappartementen voor verstandelijkgehandicapten. Zorgboerderij De Kattewaard op het Kampereilandwerd geopend: de aanstaande bewoners werden met tractorsaangevoerd, waarna zij met een speelse plechtigheid zich toegangkonden verschaffen tot hun onderkomen.8-12 ‘Christmas songs to warm your heart’: in de Buitenkerk trad hetVocaal Ensemble Penlight op in een Kerstconcert van bekende enminder bekende kerstmuziek, afgewisseld met instrumentale intermezzi.Op hetzelfde moment zorgde aan de andere kant vanKampen, in de Bovenkerk, het Holland Boys Choir onder leiding vanPieter Jan Leusink voor een hartverwarmend kerstconcert metChristmas carols en pianomuziek van Louis van Dijk en Jan Vayne.9-12 De KHC-hal aan de Venedijk werd twee dagen bevolkt door ruim 800dieren: grote kippen, krielkippen, grote en kleine konijnen, watervogels,siervogels, sierduiven en kleine knagers. Het was de jaarlijkseHanzeshow van de Hoender-, Konijnen- en SierduivenverenigingKampen en omstreken.10-12 De zangers van het Huygens Vocaal Ensemble – ‘gedreven amateursuit de wijde regio’ – voerden in de Buitenkerk een programma vanbijzondere kerstmuziek uit, bijzonder door het aantal verschillende269

muziekstijlen van de Middeleeuwen tot heden.12-12 Eén van de twee ‘Verzorgenden van het jaar 2005’ in den lande werdLinda Pietersma (26), werkzaam als ‘eerst verantwoordelijke verzorgende’in De Vijverhof. De jury oordeelde dat zij visie heeft op hetvak verzorging en grote inzet toont voor de bewoners. Haar strevennaar het bieden van kwalitatief goede zorg combineert zij met eenintense en warme betrokkenheid bij de bewoners. Als je daar nietvan gaat blozen…12-12 Arend (86) en Gerritdina Pasop vierden hun 65-jarig huwelijk, metdank aan de PTT (KPN), die indertijd de verbinding mogelijk maakte.De burgemeester en zijn vrouw kwamen feliciteren.13-12 Jarenlang had de Kamper gemeenschap tijd en gelegenheid om uit temaken of het hoekhuis aan de Bovenhavenstraat de moeite waardwas om als ‘stadsvilla’ behouden te blijven. Taal noch teken werdgehoord. Nu probeert een stel snotneuzen als zogenaamde krakersde show te stelen. Ergerlijk!13-12 Als hulde aan hun dirigent Jan Zwanepol (69), die zijn 50-jarig jubileumvierde als organist en dirigent, gaven zijn koren Asaf uitDedemsvaart, het Chr. Mannenkoor uit ’t Harde en Soli Deo Gloriauit Kampen, gezamenlijk een concert in de Bovenkerk. Zwanepolbegon zijn muzikale carrière als jongen van 14 jaar achter de toetsenvan het Burgwalkerk-orgel. Sinds jaar en dag is hij vaste organist vande gereformeerde Westerkerk.13-12 Op de jaarvergadering van de Brunneper IJsclub VZOD paste hetbestuur een bekende truc toe om terugtredende bestuursleden tebinden: maak ze erelid. Dat gebeurde dan ook met de scheidendebestuurders Gerrit Flier en Henk Stam. Bijzonder was, dat bestuurslidHenk Voerman erelid werd, terwijl hij bestuurslid blijft. Hij wasnamelijk 50 jaar in de weer voor VZOD, eerst als ‘banenboas’ daarnaals ‘gewoon’ bestuurslid. Henk weet niet van ophouden!14-12 Nadat de golven hoog waren gegaan in een turbulent jaar, waarbijeen aantal bestuursleden en medewerkers stevig met elkaar overhooplag, kwam het scheepje van de lokale omroep IJsselmond inrustiger vaarwater. Met frisse moed en nieuwe bestuursleden enmedewerkers koerst men op het nieuwe jaar af.15-12 In Grafhorst overleed op 95-jarige leeftijd ds. W. Kamp, emeritus vande Oud Gereformeerde Gemeente van Grafhorst. Uit de timmermanswerkplaatsweggeroepen om het Woord te bedienen, eerst als270

lerend ouderling, daarna als predikant, diende ds. Kamp in Grafhorstmeer dan 30 jaar.15-12 Voor stadsarcheoloog Alexander Jager was er werk aan de winkel, numet de sloop van het Berkcomplex een begin werd gemaakt. De oogstvan de opgravingen was wel niet opzienbarend, maar elk gegevenover de vroegere bebouwing van Brunnepe is welkom. Een eenkamerwoningen een stukje IJsseldijk werden blootgelegd.15-12 Nadat burgemeester en wethouders door een rondleiding er hunzegen aan hadden gegeven, namen de eerste bewoners intrek in hetluxe 33 appartementen omvattende complex Parkstaete. Met eenextra e is dit woonblok natuurlijk van veel meer standing dan hetgewone Baanzicht aan de Beneluxweg.15-12 I&M (Industrie en Mens) kreeg er een nieuwe tak van activiteiten bij.Onder naam IMpost bezorgen medewerkers van de sociale werkvoorzieningvoortaan post in Kampen en omstreken. Wat de gemeenteKampen betreft zal IMpost op zo’n dikke 250.000 poststukken perjaar kunnen rekenen.15-12 Na drie maanden van hard werken was het Iconenmuseum in hetvoormalige gemeentepand aan de Buiten Nieuwstraat gereed om hetpubliek te ontvangen. Burgemeester Oosterhof verrichtte de feestelijk-plechtigeopening.15-12 De 81-jarige Henk Verdam vierde een opmerkelijk jubileum: 40 jaarin huis bij de Amandelboom. Op 41-jarige leeftijd kwam hij inwonenbij zijn moeder in het Hervormde Rusthuis aan de Ebbingestraat enging daarna met de andere ‘oudjes’ over naar De Amandelboom.16-12 ‘Vorstelijke stukken: de Oranjes in het Gemeentearchief’. In de Koornmarktspoortwerd een tentoonstelling geopend, waarin de bandentussen Oranje en Kampen in kaart werden gebracht aan de hand vanKamper archiefstukken, enkele kostbare topstukken uit Paleis hetLoo en eenvoudige koekblikken uit de persoonlijke verzameling vanstadsarchivaris Dicky Haze.16-12 In de Gemeentelijke Expositieruimte werd opnieuw een kerst-kunstmarktgeorganiseerd. Kamper kunstenaars boden de gelegenheidschilderijen, grafiek, keramiek, objecten en beelden tegen betaalbareprijzen te verwerven.16-12 Op allerlei plekken en podia in de Kamper binnenstad ontplooide‘Kerst in Oud Kampen’ een tweedaagse reeks van activiteiten.Voortbouwend aan een traditie werd in eendrachtige samenwerking271

in de bar donkere dagen voor Kerstmis een Dickensiaans openluchttheaterfestival ten toon gespreid. Voor zeer velen – naar schattingwas het bezoekersaantal 90.000 – was dat hartverwarmend.17-12 Waarom het juist voor Kerst moest, wie zal het zeggen. Voor eengroot aantal Kampenaren was er dit jaar de aardigheid af toen de firma’sBorrias en Sunframe hen ontslag moesten aanzeggen, omdat dezaken meer dan slecht gaan, tot het faillissement toe.17-12 Bij Plantage Boekhandel Bos werd een boekje gepresenteerd datopnieuw aandacht vraagt, niet alleen voor de uien uit het verleden,waarmee Kampen zijn roem vestigde, maar ook voor de uien uit eenrecenter verleden. Oud-journalist Henk de Koning vertelt ze allemaalin humoristische rijmvorm onder de titel De gUItigsten. Ze zijn verluchtmet toepasselijke illustraties van de Kamper beeldend kunstenaresGeertje Aalders.19-12 In de strijd om het behoud van het goede/oude werd gescoord.Dankzij een royale gemeentesubsidie kan de restauratie van de hoelanger hoe meer in verval rakende RK-kerkhofkapel aan de Plaswegin IJsselmuiden een aanvang nemen. Kosten: € 450.000.19-12 Er zijn burgers die denken dat gemeentebestuurders hun loopjongenszijn en moeten opdraven als zij dat nuttig vinden. BurgemeesterOosterhof denkt daar anders over en wilde van de stichting Dierenambulanceeen protestbrief over meningsverschillen niet aannemen,omdat de brengers zonder afspraak naar het stadhuis waren gekomen.Misschien had de burgemeester ondanks zijn verstoordheid als eenonverstoorbaar burgervader toch beter de minste kunnen zijn. Maardat valt niet altijd mee.20-12 Bezielende klanken golfden door de Bovenkerk, waar het Kiev Kooronder dirigent Mykola Gobdych concerteerde met Oekraïense enRussische kerk- en kerstmuziek.21-12 Gedeputeerde Klaassen en burgemeester Oosterhof openden met vereendekrachten de nieuwe brug over het Ganzendiep, compleet metfietspad en al. Opmerkelijk was dat de protesten van de Kampereilandersertoe leidden dat de plannen werden aangepast en er alsnogeen veilig fietspad-in-beide-richtingen kwam.22-12 In de Maten bouwde men verder aan de traditie om aan de vooravondvan het Kerstfeest op het Oratoriumplein een Kerstsamenzangte houden. Het Leger des Heils zorgde voor muzikale ondersteuning.23-12 Er was in de decemberdagen bijna geen kerkgebouw in Kampen of272

het bood gastvrijheid aan een koor, zodat in alle toonaarden de blijdeboodschap aan den volke werd bekendgemaakt. In de Bovenkerk klonkende hoge stemmen van het Kampen Boys Choir, die ‘Kerst inKampen’ vertolkten naar Engelse traditie.24-12 Gereformeerden van honderd jaar geleden hadden niet kunnendenken dat hun Burgwalkerk nog eens het vertrekpunt van een ‘processie’met kaarsen zou zijn op weg naar de Stadsgehoorzaal en datleerlingen van het Ichthus College een deel zouden opvoeren van eenNCRV-musical De Erfenis. De tijden veranderen en het brengen van dekerstboodschap met hen.24-12 Ter gelegenheid van het Kerstfeest werd in de Eudokiakerk aan deWederiklaan een speciale kerkdienst gehouden voor Arabisch sprekendegasten. De voorganger was ds. M. de Vries, evangelisatiepredikantin Rotterdam.26-12 De avond van Tweede Kerstdag was traditiegetrouw voor het Chr.Kamper Mannenkoor Door Eendracht Verbonden. Onder leiding vandirigent Klaas Jan Mulder gaf het koor een kerstconcert met medewerkingvan een aantal solisten.28-12 De kerstvakantie bood volop gelegenheid tot sporten. Zo was er dederde editie van het badminton-scholieren-toernooi, waaraan negenKamper basisscholen deelnamen. De beker ging naar de Mgr. Zwijsenschool.29-12 De run op het vuurwerk markeerde het einde van het jaar. In devuurwerkwinkels was het een en al vrolijke gezichten. Vooral dejeugd beleefde de voorpret van het moment dat klokslag 12 uur in deoudejaarsnacht het vuurwerkgeweld losbarst.31-12 Kennelijk heeft het iets aantrekkelijks zich, voor het jaar ten eindeloopt, nog één keer de benen uit het lijf te lopen. De door KWC en AVIsala georganiseerde Oudejaarsloop was – misschien wel omdat het de25ste keer was – een groot succes: over de 300 deelnemers. De meestevan hen kozen voor een korte afstand, maar 75 maakten er liever eenhalve marathon van. Aan de Kidsrun van één kilometer namen 43jongens en meisjes deel. Winnares Michelle van der Meer deed er 4.30minuten over, gevolgd door Koen van Laar met 4.32 en Marleen Stoelmet 4.42 minuten.273

274

FOTOKRONIEK 2005

Fotokroniek 2005door Jeroen KummerAls samensteller van de Fotokroniek 2005 hecht ik eraan uitdrukkelijk op temerken dat de hieronder gepresenteerde keuze uit de jaarproductie vanfotograaf Freddy Schinkel is gemaakt op subjectieve, persoonlijke gronden.Ik koos de beelden omdat ik ze mooi vond, of interessant, of treffend. Opgeen enkele manier is de nieuwswaarde van het vastgelegde tafereel inmijn afwegingen betrokken; bijgevolg biedt de kroniek geen verslag van degebeurtenissen van het jaar. (Van een kroniek kan hier dus hooguit in diezin gesproken worden, dat alle opnamen zijn geschoten in 2005.) Wie geïnteresseerdis in het wel en wee van de gemeente Kampen in het jaar 2005,zij verwezen naar de Kamper Kroniek elders in deze bundel.1 Bouw seniorenappartementen aan de Juliana- en Beatrixstraat inBrunnepe.2 Verlichte kassen in polder De Koekoek.3 De Dijkersteeg tussen de polders De Koekoek en Mastenbroek.4 Nieuwe beschoeiing voor de vijver in het stadspark.5 De vermeende laatste restanten van het voormalige kartuizerkloosterin Oosterholt (IJsselmuiden).6 Stadskantoor aan het Burgemeester Berghuisplein.7 Kamper IJsselfront bij winter.8 Kamper IJsselfront bij winter.9 Wally Tax bezig aan een zwanenzang in de GemeentelijkeExpositieruimte, 12 maart 2005.276

10 Vervanging van de val van de Mandjeswaardbrug over de Goot.11 Oefening van genietroepen bij De Zande.12 Proefbestrating Oudestraat.13 Luchtopname Botermarkt.14 Luchtopname Koornmarkt.15 Luchtopname Plantage.16 Zicht op Kamper binnenstad vanaf het pand Bolwerk 12.17 Bouwwerkzaamheden aan het nieuwe City-theater.18 Zicht op het stationsplein vanaf het balkon van het nieuwe politiebureau.19 Werkzaamheden aan de herinrichting van het Van Heutszplein.20 Start van de jaarlijkse punterrace op de IJssel.21 Aalscholver tijdelijk gestrand op de IJsselbrug.22 Eigentijds zicht op de rivier.23 Luchtopname Werfweg, Kampen.24 Werkzaamheden aan de herinrichting van de ijsbaan van VZOD aan deBeneluxweg in Kampen.25 Archeologische opgraving aan het Van Heutszplein.26 Afrondende werkzaamheden aan de riolering, Vispoort Kampen.27 Bouw waterkering aan het Van Heutszplein.28 Plaatsing van het paneel in de waterkering aan het Van Heutszplein.277

29 Renovatie van de grote zaal in de Stadsgehoorzaal.30 Verbreding van de Ganzenbrug over het Ganzendiep.31 Verpleeghuis Myosotis aan het Engelenbergplantsoen te Kampenfeestelijk aangelicht.32 Verbetering van de Kamperzeedijk tussen IJsselmuiden enGenemuiden.33 Verbetering van het boogbruggetje over de Burgel bij de Morrensteegin Kampen.34 Containerwoningen aan de Beltweg/Industrieweg, Kampen.35 Aanleg nieuwe riolering in de Prinsenstraat, Kampen.36 Aanleg van het Cruijffveld aan de Dorpsstraat/Troelstrasingel, Kampen.37 Zicht op boerderij Het Onderdijks aan de Kamperstraatweg 9.38 Brand in de poedertoren van Nutricia aan de IJsseldijk, Kampen.39 Bouwsteiger voor een pand aan de Vloeddijk/Graafschap, Kampen.40 Sneeuw op de Nieuwe Markt, Kampen.41 Het verwijderen van waterplanten uit de vijver bij het Stadskantoor,Kampen.42 Plafondschildering in het kerkje van Wilsum, de oudste kerk vanOverijssel.43 Archeologische opgravingen op het traject van de Zuiderzeelijn terhoogte van het knooppunt Hattemerbroek.44 Vuurwerk boven de IJssel bij Kampen.278

45 Het interieur van de nieuwe brandweerkazerne, Kampen.46 Een berijpte boerderij bij de Oudedijk, Mandjeswaard.47 Luchtopname polder De Koekoek, IJsselmuiden.48 Berijpt landschap bij de Oudedijk, Mandjeswaard.49 Uitslaande brand aan de Trekvaart in IJsselmuiden.50 Sybren Polet voor zijn ouderlijk huis aan de Veen Valckstraat 11 inKampen.51 Eén van de zalen van de nieuwe bioscoop Movie Unlimited, voorheenhet City Theater.52 Schoonmaakactie rondom de chr. basisschool Het Kompas.53 Sfeerbeeld van de eerste Kamper Ui(t) dag.279

2801

2281

2823

4283

2845

6285

2867

8287

2889

10289

29011

12291

29213

14293

29415

16295

29617

18297

29819

20299

30021

22301

30223

24303

30425

26305

30627

28307

30829

30309

31031

32311

31233

34313

31435

36315

31637

38317

31839

40319

32041

42321

32243

44323

32445

46325

32647

48327

32849

50329

33051

52331

33253