Buitenlandse arbeiders in Nederland - Vijfeeuwenmigratie.nl

Nederlandse sociale belangen I 111mate belangrijk opinie-vormend massamedium 1 rust een extra verantwoordelijkheidom corrigerende en informatieve voorlichting terzakete geven.Ook voor verstoring van de openbare orde is wel gevreesd. Agressievegroepsvorming zou immers kunnen optreden met de intrede van verschillendevreemde ethnische groepen, en inter-groepsvijandigheden- hetzij tussen verschillende buitenlandse arbeidersgroepen onderling,hetzij met groepen uit de Nederlandse samenleving - zoudentot ordeverstoring kunnen leiden. Ook deze vrees is niet bevestigd,noch komen verschijnselen van deze aard voor in andere, reeds langermet veel grotere groepen internationale forensen werkende Noordwesteuropeselanden.De redenen zijn niet ver te zoeken. Dergelijke verschijnselen komen- anders dan uiterst incidenteel - slechts voor in samenlevingenwaar permanent gevestigde, qua aantal aanzienlijke ethnische minderheidsgroepen,zowel territoriaal als sociaal een eenheid vormend,slachtoffer zijn van daadwerkelijke discriminatie. Het ene noch hetandere is op onze samenleving van toepassing. Ook in de toekomstzijn deze structurele voorwaarden niet te verwachten. Daarvoor isde omvang van de afzonderlijke ethnische groepen te klein en zijnzij te veel verspreid onder de autochtone bevolking, daarvoor is deverblijfsduur te kort (in feite is er een qua generatie-opbouw volledigethnisch minderheidsmilieu in getto-verband voor nodig), daarvoorzijn ook de mogelijkheden qua mate, reikwijdte en diepgang van discriminatoirepraktijken in de Nederlandse samenleving te gering.Uiteraard is subtiele en persoonlijke sociale discriminatie heel goedmogelijk. Deze leidt echter slechts tot gevoelens van onbehagen envernedering bij de buitenlandse arbeider. De Nederlandse samenlevingheeft er geen last van: onder de omstandigheden is (georganiseerde ofspontane) agressieve en ordeverstorende groepsactie van enige consequentieuitgesloten. (Men kan zich zelfs afvragen of niet een meerrelevante probleemstelling dan de vraag naar de bescherming die deNederlandse samenleving tegen de gedragingen van de buitenlandsearbeider behoeft, is de vraag naar de bescherming die de buitenlandsearbeider tegen de Nederlandse samenleving behoeft. Dit zou zondernadere aanwijzingen echter betekenen van het ene subjectieve uiterstein het andere vallen.)1 Zie ook hoofdstuk IX (Van Emmerik-Levelt en Teulings) blz. 171, waar blijktdat 23 % van de berichtgeving over buitenlandse arbeiders in de onderzochte pers,criminaliteit of ordeverstoring betrof.

112 Maatschappelijke achtergronden en factorenDe vrees voor verstoring van de sociale stabiliteit en harmonie in deNederlandse samenlevingIn het voorgaande zijn een aantal veronderstellingen niet door defeiten noch door de relevante inzichtvorming bevestigd. De geclaimdewenselijkheden bleken voor een goed deel niet op reële belangen maarop onkundige vooroordelen te berusten. Bij de afweging van de diversein de totaliteit van het vraagstuk meespelende belangen wordt destandpuntbepaling hierdoor iets vereenvoudigd.Vooroordelen kunnen echter een hardnekkig leven leiden. Zijn zijvoldoende sterk, voldoende verbreid en worden zij met voldoendeemotionele intensiteit beleefd, dan zijn zij tot een factor gewordenwaar zeker rekening mee moet worden gehouden. Het gaat dan nietmeer om het juiste of onjuiste van feiten, maar om het al dan nietaanwezig zijn - en indien aanwezig, sociaal belangrijk zijn - vanhoudingen en gevoelens in de Nederlandse bevolking: m.a.w. omsociale realiteiten. Zo kan men de redenering ontwikkelen dat bij deNederlandse bevolking een dermate grote afkeer tegen de verschijningvan de diverse groepen buitenlandse arbeiders zou bestaan of zoukunnen ontstaan, dat de sociale stabiliteit en harmonie in onze samenlevingernstig verstoord dreigt te raken.Dit standpunt komt men in beleidskringen wel tegen. Een zekeregepredisponeerdheid tot dit standpunt - vanuit zekere Nederlandsebeleidstradities die zeer wantrouwend staan tegenover maatschappelijkestructuurveranderingen in het algemeen en uitermate voorzichtigtegenover vreemdelingen in het bijzonder - is er wellicht niet aanvreemd, maar waar het om gaat is dat men in de volgende trantredeneert: "Niet wij zijn bevooroordeeld, maar wij zijn verantwoordelijktegenover het Nederlandse volk en het Nederlandse volk neemtdit niet".Legt deze redenering accuraat de vinger op de wonde plek, of mistzij (slechts projecterend) in haar beroep op de Nederlandse samenlevingdaarmee, zoals wel vaker, de aansluiting?De bevindingen van voldoende sociaal onderzoek terzake worden hiernode gemist. Wel zijn er al een aantal aanwijzingen die erop duidendat op de eerste noch de tweede vraag zonder meer j a kan wordengeantwoord. Ook hier moet aanzienlijk worden gerelativeerd en gedifferentieerd.De volgende uitspraken over de houding van Nederlandse bevolkingsgroepentegenover buitenlandse arbeiders kunnen (op grond van deverspreide gegevens, de literatuur, vele gesprekken met deskundigen

Nederlandse sociale belangen I 113en een groot aantal interviews) met een zekere mate van betrouwbaarheidworden gemaakt.De werkgevers zijn over het geheel genomen al zeer tevreden over hetgedrag van hun buitenlandse werknemers. 1 Maar ook de verhoudingenop het werk tussen buitenlandse arbeiders en hun Nederlandsecollega's zijn, blijkens de algemene ervaringen, als collegiaal en amicaalte bestempelen. (Buiten het werk gaat men weinig met elkaar om.)Hoewel de secundaire arbeidsvoorwaarden waaronder de officieelgeworven buitenlanders worden aangesteld, door Nederlandse werknemersals een onrechtvaardige bevoordeling van de buitenlanderzouden kunnen worden geïnterpreteerd (en dat soms ook worden),heeft dit niet tot persoonlijke rancunes en groepstegenstellingen in dewerkverhoudingen geleid. Ook de vakbonden hebben zich, na enigeaarzeling, zeer genuanceerd tegenover het vraagstuk van de buitenlandsearbeider als geheel opgesteld en uitgesproken aanvaardendtegenover de concrete mensen die erbij betrokken zijn.Buiten het werk is op verschillende plaatsen gebleken dat de Nederlandsebevolking zich van de aanwezigheid van buitenlanders somsverrassend weinig bewust is, ook juist daar waar zij in grotere getalevoorkomen (in woonoorden, gezellenhuizen, e.d.). In buurten waarbuitenlandse arbeiders voor het eerst als kostgangers of kamerhuurdersmerkbaar worden, wordt dit door de buurtbewoners soms als eenstandsverlies ondergaan. Stereotype beeldvorming over buitenlandsearbeiders in het algemeen komt veelvuldig voor in hun woonomgeving,zonder dat hier sterk positieve of negatieve betrokkenheid bij meespeelt.De algemene houding ontbeert emotionele geladenheid, zij iser een van "leef en laat leven", "het zijn tenslotte ook mensen","als wij er maar geen last van hebben"; van onverschilligheid. Ontstaan,vaak door het toeval, persoonlijke contacten, dan blijken dezeeerder tot sympathie en medeleven te leiden dan tot agressie. Stelselmatigrancuneuse verhoudingen en groepsspanningen tussen Nederlandersen buitenlandse arbeiders zijn ook in de woonomgeving nietgesignaleerd.Discriminatie in openbare gelegenheden in de grote steden en vakantieoordenis wel voorgekomen. Tot nog toe lijkt dit verschijnsel beperktte blijven, ten dele wellicht omdat het tot anti-discriminatiereactiesaanleiding geeft aan hierover verontwaardigde Nederlandse zijde,1 Dit geldt met name ook - tot verrassing van de werkgevers zelf - voor de laatstbinnengekomen groep, de Marokkanen, tegen wie de sterkste vooroordelen bestaan.Zij staan nu in werkgeverskringen aangeschreven als behorend tot de meest cooperatieve,minst lastige buitenlandse groepen op het werk en tot de rustigste, minstmerkbare buiten het werk.8

114 I Maatschappelijke achtergronden en factorenzeer zeker ook omdat de buitenlandse arbeider weinig actieve gelegenheidbiedt tot discriminatie. Hij zocht geen Nederlandse groepsparticipatieen vermijdt discriminatiesituaties. Pogingen van een enkelepolitieke splintergroepering om de gevoelens tegen buitenlandse arbeidersop te hitsen als trekpleister van hun politieke platform, zijn nietaangeslagen.De concrete contactsituaties van de Nederlandse bevolking met debuitenlandse arbeiders lijkt de vrees voor een bedreiging van de socialestabiliteit van de samenleving uit dien hoofde nauwelijks te wettigen.Hoewel dit verkennende overzicht bepaald niet de indruk vestigt vanalgemene openheid of zelfs belangstelling bij de Nederlandse bevolkingvoor de nieuwe groepen in haar midden, is van duidelijke onwelwillendheidal evenmin sprake. 1 Zij lijkt zeker niet geneigd haarfrustraties op de buitenlandse arbeider af te reageren en in hem dezondebok te zien, wiens verwijdering de oplossing zou bieden vanettelijke sociale kwaden. Stereotypen over en vooroordelen tegenbuitenlandse arbeiders bestaan zeker (vooral in abstracto). Het socialebeleid lijkt echter voorlopig een meer reële taak te hebben in de bestrijdingvan de stereotype beeldvorming dan in een accentuering vanhaar mogelijke gevaren voor de sociale rust en vrede in de Nederlandsesamenleving.6. SlotEen aantal aspecten van het vraagstuk van de buitenlandse arbeiderhebben in dit hoofdstuk de revue gepasseerd die mede van belangkunnen zijn in een zo rationeel mogelijke standpuntbepaling ten opzichtevan in de toekomst te entameren handelwijzen. Het is niet mijntaak op dit punt om de factoren te wegen, uit de veelheid van belangenen overwegingen prioriteiten te kiezen, conclusies te trekken. Dit komtlater aan de orde en zal ook een voornaam onderdeel uitmaken vanUw discussies.In Uw discussies zult U zich bezighouden met een aantal kernvragen:die van het wenselijk en mogelijk karakter van het buitenlandsearbeidersbestand, die van de taken van de overheid, van de samenleving,van het bedrijfsleven. U zult zich afvragen welke maatregelenen voorzieningen moeten worden getroffen - en nagelaten, welkeontwikkelingen moeten worden gestimuleerd - of gekeerd.De probleemstelling die hierbij in feite aan de orde is, is een uitermate1 Dit wordt bevestigd door het onderzoek van de stereotypen in de pers (zie hoofdstukIX, blz. 173).

Slot I 115boeiende: zij betreft het paradoxale vraagstuk van de planning in eenvrije maatschappij. De beheersing van het onderwerp die daarvoornodig is, is primair een inzichtelijke beheersing. Mijn advies hierbijis: schrik niet terug voor de veelheid van factoren, maar ga van dieveelheid uit. Door de factoren in relatie tot elkaar te bestuderen kanhet mogelijk worden een hiërarchie van waarden en belangen te verkrijgendie zowel het begrip planning als het begrip vrije maatschappijtot hun recht laat komen.

-- ~ ------ --VI. Inleidende opmerkingenIn de volgende drie hoofdstukken worden problemen, benaderingen en oplossingenuit de praktijk uiteengezet. De uiteenzetting van Drs. D. J. M. Knibbeler indit hoofdstuk over de situatie in de mijnstreek van Zuid-Limburg is om verschillenderedenen interessant.Langer dan enige andere industrie heeft de mijnindustrie ervaring met groteaantallen buitenlanders. De ervaringswijsheid en het evenwichtige beleid diehieruit zijn ontstaan komen tot uiting in een aantal principes waarop de benaderingvan de buitenlandse werknemers is gebaseerd: het duidelijke onderscheidtussen migrant en forens, het duidelijke onderscheid tussen werk-, woon- en leefmilieu,het principe van de non-discriminatie en het principe van de aflopendebegeleiding.Niet minder interessant is de uiteenzetting over de wijze waarop deze principesin feite worden uitgewerkt, hoe problemen worden gesignaleerd en aangepakt,welke organisatievormen hierbij zijn ontstaan en welke grenzen in acht wordengenomen.De voordelen van een grote en sterk geünificeerde industrie bij de totstandkomingvan een verantwoordelijk bedrijfsbeleid met vertakkingen daarbuiten, zijnevident. De uiteenzettingen van Drs. D. J. M. Knibbeler bevatten echter ooktal van aanwijzingen voor kleinere bedrijven, indien zij m.b.t. hun taken enactiviteiten voor buitenlandse arbeiders tot samenwerking kunnen komen.

VI. Buitenlandse arbeiders in bedrijf en streek(Mijnindustrie - Limburg)DRS. D. J. M. KNIBBELER1. InleidingHet verschijnsel van de buitenlandse arbeiders in de Limburgse mijnindustrieloopt min of meer parallel met de ontwikkeling van desteenkolenmijnen zelf. Dit betekent dat reeds tientallen jaren lang eenmengeling van nationaliteiten in Zuid-Limburg aanwezig is. Voor hetonderhavige onderwerp willen wij ons echter beperken tot de ontwikkelingvan de laatste vijf jaren. De buitenlanders die in dezeperiode gekomen zijn, zijn ter onderscheiding van de voorgangersmin of meer nog te beschouwen als nieuwe buitenlanders.Het beleid dat thans ten aanzien van deze nieuwe buitenlanders wordtgevoerd is in hoofdlijnen gebaseerd op de navolgende uitgangspunten:1. Het verschijnsel is als zodanig van structurele aard te beschouwen;inhoudelijk echter van conjuncturele aard respectievelijk van wisselendeaard als gevolg van het verloop binnen de groep.2. Onderscheid wordt gemaakt tussen:a. internationale forensen; hieronder te verstaan de arbeiders dienÏet het voornemen hebben zich blijvend te vestigen;b. immigranten; hieronder te verstaan de groep die "zichtbaar"wordt na circa 2 à 3 jaar.3. De onderscheiding sub 2 speelt door bij te treffen maatregelen inzakeopvang en begeleiding in bedrijf en samenleving. Voor forensenworden tijdelijke maatregelen getroffen ten behoeve van eenprovisorische aanpassing; voor immigranten na verloop van tijdmaatregelen die min of meer op integratie zijn gericht.4. Er wordt principieel onderscheid gemaakt tussen de verschillendemilieus alwaar zich opvang- en begeleidingsproblemen voordoen,te weten:- werkmilieu (bedrijf);- direct woonmilieu (gezellenhuis, contractpension) ;- leefmilieu in ruimere zin (streek waarin de buitenlander woont).5. Non-discriminatie zowel tussen buitenlanders en Nederlanders alsbinnen de buitenlandse groep tussen officieel geworvenen en dezogenaamde spontanen.

120 I Bedrijf en streek: Mijnindustrie - Limburg6. Alle maatregelen gericht op opvang en begeleiding hebben eentijdelijk karakter. Dit om te voorkomen dat er een constant gecultiveerdminderheidsprobleem ontstaat.Onderstaand worden de volgende aspecten nader uitgewerkt:- voorbereiding;- werving;organisatie opvang in bedrijf en streek;- bedrijfsmilieu;- woonmilieu;- leefmilieu;- slotbeschouwing.Waar mogelijk wordt een en ander toegelicht met grafieken respectievelijkdiagrammen.2. VoorbereidingDe beslissing om buitenlandse arbeiders aan te trekken is gebaseerdop de behoefte aan personeel enerzijds en de situatie op de plaatselijke,regionale en landelijke arbeidsmarkt anderzijds. 1 Afhankelijk van demogelijkheden met betrekking tot het aantrekken van buitenlandersalsmede van de aanwezigheid van buitenlanders wordt de beslissinggenomen welke nationaliteiten in aanmerking komen. Voor zovermogelijk wordt hierbij tevens verdisconteerd de ervaring met bepaaldenationaliteiten in de mijnindustrie in andere landen.De procedure van een aanvrage verloopt in de mijnindustrie als volgt:- overleg en coördinatie binnen de onderneming;overleg, coördinatie en vaststelling van de verdeelsleutel binnen debedrijfstak mijnindustrie indien meerdere mijnondernemingenbuitenlanders gaan tewerkstellen;de aanvrage wordt gemotiveerd, voorgelegd en behandeld in deM.I.R. (Mijnindustrieraad) zijnde het P.B.O.-toporgaan voor demIJnen;indien de M.I.R. met het tewerkstellen van buitenlanders instemtwordt een officiële aanvrage door de G.S.L. (Vereniging der GezamenlijkeSteenkolenmijnen in Limburg) ingediend bij het Ministerievan Sociale Zaken en Volksgezondheid. In de aanvrageworden de selectie-eisen, eventuele voorkeur voor gebieden in hetbuitenland en uitvoeriger arbeidsvoorwaarden opgenomen. Voorzover nodig worden contacten gelegd met instanties in Nederlanden in het buitenland.1 Zie bijlage lIlA.

- . -----~-----Werving, opvang I 1213. WervingDoor het bedrijf wordt voorlichting gegeven in zogenaamde wervingsbrochures.De aanpassing begint reeds bij de aanwerving. De kandidaatmoet zich een redelijke voorstelling kunnen vormen van wat hemelders gevraagd en geboden wordt. In eerste instantie ligt hier eentaak voor de industrie. In de brochure van de mijnen zijn de volgendeonderwerpen opgenomen:het leven in Nederland ;het leven in Zuid-Limburg;- de Mijnen;de arbeidsvoorwaarden in ruime zin;sociale verzekeringen;huisvesting en vrije-tijdsbesteding.Het wekt telkens verbazing dat steeds wordt gewezen op de taak vanhet ontvangende land terwijl toch ook het uitzendende land hierineen bepaalde taak heeft.De organisatie en de procedure van werving liggen verschillend vooreen werving via de Nederlandse overheid (landelijk wervingsverdrag)of een zelfstandige werving door de mijnindustrie. Bij werving viade Nederlandse overheid kan het bedrijf medewerking verlenen bij deselectie en de voorlichting. Op het ogenblik heeft de mijnindustrieook een zelfstandige werving in Joegoslavië op basis van een wervingsovereenkomst,die min of meer analoog is aan de landelijke verdragen.In samenwerking met de Joegoslavische arbeidsbureaus wordt dewerving ter plaatse gevoerd.4. Organisatie opvang in het bedrijf en de streekZoals reeds bij de inleiding vermeld, wordt principieel onderscheidgemaakt tussen het werk-, woon- en leefmilieu. Hierbij zij aangetekenddat deze drie milieus weliswaar te onderscheiden zijn, maardat zij in feite - gezien hun onderlinge verbondenheid - niet kunnenworden gescheiden. Meerdere malen is gebleken dat moeilijkhedenin het bedrijf hun weerslag vinden in het woonmilieu en vaakdaardoor ook in de streek. Deze wisselwerking werkt ook omgekeerd,met gevolg bijvoorbeeld verhoging van het verloop (ontslag). Demoeilijkheden en de activiteiten met betrekking tot de opvang zijn inelk milieu anders geaard. Het bedrijf kan zich niet beperken tot deproblemen binnen de poort, anderzijds is het bedrijf niet primairverantwoordelijk voor de aanpak van de problematiek buiten depoort. Niettemin is het zaak dat het bedrijf, dat uiteindelijk de buitenlandersgehaald heeft, bij de aanpak in alle milieus betrokken is, zij

122 I Bedrijf en streek: Mijnindustrie - Limburghet in een steeds minder direct verband, al naar gelang het betrokkenmilieu zich verder van het bedrijf verwijderd 1.Zoals reeds in de inleiding vermeld, hebben de aanpassingsmaatregelenin alle milieus een tijdelijk karakter. De duur van deze tijdelijkheidis voor de milieus onderling verschillend. Globaal kan wordengesteld dat de overgangsmaatregelen in het werkmilieu zich kunnenbeperken tot ca. 2 jaar. In het woonmilieu tot ca. t jaar en in het leefmilieutot ca. 3 à 4 jaar.Teneinde enig inzicht te verstrekken in de kwantitatieve omvang vandeze problematiek wordt in een bijlage 2 een overzicht gegeven vande aantallen nieuwe buitenlandse arbeiders gesplitst naar nationaliteitin dienst bij de mijnindustrie. In de normale arbeidsverhoudingen bijNederlandse werknemers wordt een duidelijke scheiding gemaakttussen de 3 milieus. Het bedrijf beperkt in het algemeen haar activiteittot het eerste milieu; het woonmilieu wordt beschouwd als een privéaangelegenheidvan betrokkenen, terwijl het leefmilieu in dit opzichtpraktisch geen bijzondere activiteiten van het bedrijf vraagt. Met betrekkingtot Nederlandse arbeiders die, gelet op de afstand, nietdagelijks naar huis kunnen terugkeren biedt de mijnindustrie eveneenshuisvestingsmogelijkheden in gezellenhuizen. Voor deze groep arbeidersheeft het bedrijf ook bemoeienissen, zij het indirect, met hetwoonmilieu.5. Bedrijfsm.llieuOpvang en aanpassingVan groot nut is gebleken de aanwijzing van een of meerdere apartefunctionarissen binnen de personeelsdienst ten behoeve van de buitenlandsearbeiders. Deze functionaris is de tussenpersoon ten behoevevan de verschillende bedrijfsinstanties en de buitenlanders. Zijn taakis het daarheen te leiden dat na verloop van tijd de buitenlander zelfstandigzijn belangen weet te behartigen bij de respectievelijke bedrijfsinstanties.Hij dient zich enige kennis eigen te maken omtrent landvan herkomst, mentaliteit en taal.De opvang en aanpassing in het bedrijf staat en valt voor een grootdeel met de bereidheid van het eigen personeel om buitenlanders teaccepteren. Tewerkstelling van buitenlanders moet worden gemotiveerdterwijl eventuele bijzondere emolumenten moeten worden verklaard,met name het toezicht dat regelmatig met buitenlanders moet1 Zie bijlage lUB.t Zie bijlage IIIC.

Bedriifsmilieu I 123omgaan heeft behoefte aan verdergaande informaties zoals land enstreek van herkomst, leefpatroon, mentaliteit en instelling van degroep. Het toezichthoudend personeel dat zelf haar houding moetbepalen tegenover de nieuwe, vreemde, groep - daarbij bemoeilijktdoor de taalbarrière - moet ook begrip en gehoor vinden voor dezemoeilijkheden bij de hogere leiding.Andere maatregelen en suggesties bij de opvang en de aanpassing zijnbijvoorbeeld:- het inschakelen van een of meerdere tolken-instructeurs. Het gevaarhierbij is dat de buitenlander hem vaak ziet als een soort vertrouwensfiguurdie voor de belangen van de buitenlanders moet opkomen;het over een langere periode spreiden van noodzakelijke introductielessenen informaties van belang voor nieuwelingen;het verstrekken van op schrift gestelde korte samenvatting van debelangrijke punten in de buitenlandse taal. Hiervan moet menechter niet te veel verwachten; in voorkomende gevallen kan mener echter naar verwijzen;gedurende de introductie kunnen de buitenlanders in kleine groepenworden tewerkgesteld, daarna moeten zij worden verspreid tussende overige bezetting. Doet men dit niet dan verwijten de Nederlandersen de buitenlanders elkaar over en weer dat ze bevoordeeldworden;- waar mogelijk kan tegemoet gekomen worden aan hun wens omindividueel te kunnen werken. Waar de organisatie van het werkimprovisatie toelaat verdient het aanbeveling improvisatieruimtete scheppen;het vraagt van nuchtere chefs wel enig geduld om een geëmotioneerdebuitenlander aan te horen. Deze drukke uiting is vaak eenvitale behoefte en soms meer een vorm van afreageren;zelfs daar waar loven en bieden overbodig is, zal de buitenlanderdit middel soms hanteren, vaak bij wijze van sport, om elkaarspositie en kracht te meten. Ook hier kan een soortgelijk tegenspelgenoegdoening geven als men zelf in eerste instantie een positieinneemt van waaruit men elkaar halverwege kan vinden. Vaakverbergt de buitenlander zijn aanpassing om zijn onderhandelingspositieniet te ondermijnen;vele buitenlanders hebben nimmer een normaal dienstverbandgekend. Juist in de beginperiode heeft men nogal wat moeilijkhedenmet de westerse bedrijfsdiscipline. Enige soepelheid van bedrijfszijdevraagt vooral begrip bij de eigen bezetting.Bij dit alles vormt de taalbarrière wel het kernprobleem. Door middel

124 I Bedrijf en streek: Mijnindustrie - Limburgvan cursussen - eenvoudig van opzet, grammatica van ondergeschiktbelang - worden aan eigen functionarissen en aan buitenlanderstaallessen gegeven. Het is zeer moeilijk om voldoende animo onderde buitenlanders hiervoor te houden. Verder wordt de communicatiebevorderd via een apart bedrijfskrantje in de vreemde taal of door hetgesproken woord in de vreemde taal, omlijst met buitenlandse muziekvia geluidsbandjes.Tot slot zij in dit verband vermeld dat regelmatig opiniepeiling zowelonder de buitenlanders als onder de Nederlanders is aan te bevelenom op deze wijze de ontwikkeling te volgen. Zo is bijvoorbeeld uitonderzoeken gebleken dat eigen arbeiders die regelmatig met buitenlanderssamenwerken over het algemeen een opvallend gunstiger oordeelhebben dan zij die praktisch geen contact met buitenlandershebben. 1 (Stereotypenvorming tegenover minderheidsgroepen.)VerloopVan belang voor verdergaande werving, voor de personeelsplanning,voor het treffen van maatregelen en voor het kostenprobleem is hetnoodzakelijk inzicht te hebben in het verloop (ontslag)-patroon. Ditkan op verschillende wijzen worden uitgezet zoals de gemiddeldeverblijfsduur binnen een bepaalde periode per nationaliteit en deverloopcurve na n-maanden dienstverband per nationaliteit. Relateringop de diensttijd is noodzakelijk vanwege de omstandigheid datvooral in de beginperiode van tewerkstelling het verloop hoog is. Enkeleverloop curves van buitenlanders in de mijnindustrie zijn in een bijlageopgenomen. 2KostenBij het kostenaspect wordt onderscheid gemaakt tussen:1. Kosten voorafgaand aan tewerkstelling (aanwerfkosten) . Afhankelijkvan wervingsorganisatie, afstand, land van herkomst, aanbodin het land van herkomst, variëren deze kosten per groep. Dekosten voorafgaand aan tewerkstelling van zogenaamde spontaneaanmeldingen van buitenlanders beperken zich veelal tot deselectiekosten, vermeerderd met vergoeding van gemaakte reiskosten.2. Kosten na tewerkstelling, zoals opleidingskosten, loon- en socialelasten, tolken, emolumenten, e.d. Bij een bedrijfseconomische benaderingvan het financieel resultaat met betrekking tot tewerkstellingvan buitenlanders kan de groep buitenlanders als een mar-1 Intern opinie-onderzoek Staatsmijnen.2 Zie bijlage IUD.

Woonmilieu I 125ginale groep worden beschouwd, danwel kunnen de door dezegroep veroorzaakte kosten en opbrengst integraal worden berekend.Indien deze groep gezien moet worden als een tijdelijke aanvulling,verdient de marginale berekening voorkeur. 16. lVoonxnfHeuDe wijze van huisvesting - individueel of in groepsverband - isvoornamelijk afhankelijk van het aantal buitenlanders, plaatselijkeomstandigheden en niet in het minst van de praktische mogelijkheden.Beide huisvestingsvormen hebben voor- en nadelen op het gebied vanhuiselijke sfeer, persoonlijke behandeling, geestelijke verzorging, invloedop milieu, voeding, vrije-tijdsbesteding, controle bij ziekte,bevordering aanpassing, contacten, taalcursus, omgang met plaatselijkebevolking, e.d.Ondanks de nadelen verbonden aan collectieve huisvesting is door demijnindustrie de voorkeur gegeven aan deze vorm boven het kostgangerstelselin gezinnen. Deze voorkeur vloeit voort enerzijds opgrond van zedelijke en maatschappelijke overwegingen, anderzijdsop grond van praktische overwegingen. In de mijnindustrie is de zorgvoor het woonmilieu opgedragen aan een afzonderlijke stichting, genaamdS.H.A. (Stichting Huisvesting Alleenstaanden). Het bestuurvan de stichting heeft een brede basis, te weten: mijnindustrie, vakenstandorganisaties, plaatselijke overheid en particulieren. Gekozenis voor collectieve huisvesting in zogenaamde gezellenhuizen of incon tractpensions.De gezellenhuizen worden door de stichting geëxploiteerd terwijl decontractpensions onder toezicht van de stichting geëxploiteerd wordendoor de eigenaar. In de groep gezellenhuizen kan nog onderscheidgemaakt worden tussen:vaste gezellenhuizen entijdelijke gezellenhuizen.Deze laatste zijn merendeels complete hotels die met inventaris vooreen bepaalde periode gehuurd zijn. De tekorten in de exploitatieworden gedekt door de deelnemende mijnondernemingen. Naast demateriële verzorging wordt speciale aandacht besteed aan de zogenaamdeimmateriële verzorging, waaronder te verstaan: sociale begeleiding,culturele verzorging, ontspanning en geestelijke verzorging.Einde 1965 waren ten behoeve van de mijnindustrie 18 gezellenhuizenfcontractpensionsondergebracht bij de stichting met een be-1 Zie bijlage IIIE.

126 I Bedrijf en streek: Mijnindustrie - Limburgzetting van rond 2200 man. 1 De stichting 2.elf heeft ten behoeve vande gezellenhuizen een personeelsbezetting van ca. 330 man en eengeldomzet op jaarbasis van rond f 10.000.000,-.De collectieve huisvesting biedt vele voordelen, o.a. beheer, voeding,vrije-tijdsbesteding, sociale controle, controle bij ziekte, geestelijkeverzorging, onderlinge contacten, taalcursussen, communicatie, e.d.Daar tegenover staat bijvoorbeeld in min of meerdere isolering tenopzichte van de plaatselijke bevolking en mindere stimulansen om deNederlandse taal te leren door aanwezigheid van tolken.Bij de collectieve huisvesting kan men nog discussiëren over hetsysteem. Zo ziet de mijnindustrie als ideaal: ieder zijn eigen slaapzitkamermet daarnaast gezamenlijke eetzaal, kantine, e.d. De overheiddaarentegen huldigt het systeem van kleine wooneenheden vantelkens 8 personen binnen een "gezellenhuis" . Elke wooneenheidheeft dan zijn eigen wasgelegenheid, eigen toilet, 2 slaapkamers eneigen woonkamer. In de woonkamer worden de maaltijden genuttigden kan men ook de vrije tijd doorbrengen. Daarnaast is een centralekantine en keuken.Op grond van de wisselende bezetting in combinatie met de verschillendenationaliteiten en de wisselende diensten op het werk,wordt het overheidssysteem voor de mijnindustrie niet praktischgeacht.Voor de vrije-tijdsbesteding hebben de huizen de beschikking overbuitenlandse lectuur, radio, t.v., biljart en andere binnen- en buitenspelen.Verder worden regelmatig buitenlandse films vertoond en opandere wijze ontspanningsavonden georganiseerd. In samenwerkingmet de wereldomroep worden groeten-programma's voor het moederlandgeorganiseerd. Verder is in dit verband nog te noemen: excursiesen uittochten naar bloembollenvelden, Delta-werken, e.a. bezienswaardighedenin den lande.De voeding zal steeds een moeilijk probleem blijven, zelfs indien menbeschikt over een buitenlandse kok. Zonder de eisen die het mijnwerken het andere klimaat in dit opzicht stellen uit het oog te verliezen,wordt, waar mogelijk, rekening gehouden met de smaak van debuitenlanders. Voor de meeste groeperingen zijn landstaal-sprekendezielzorgers beschikbaar. De coördinatie op dit terrein ligt bij de almoezeniervan Sociale Werken die in het bestuur van de stichting isopgenomen.Ten behoeve van de sociale begeleiding wordt veel aandacht besteed1 Zie bijlage IUF.I/I

Leefmilieu I 127o.a. aan voorlichting. De huismeester, met zijn eventuele assistent, isook in dit opzicht een belangrijke figuur. Naast de bedrijfsleider is hijtevens huisvader. De meeste huismeesters hebben een langdurigeervaring. Daarnaast wordt voortdurend aandacht besteed aan hunverdere vorming. Ter activering van de buitenlanders zelf, het coördinerenvan de activiteiten en het adviseren van de huismeesters op hetgebied van de maatschappelijke begeleiding is bovendien een zogenaamdegroepswerker voor alle huizen gezamenlijk beschikbaar.Het is duidelijk dat vele van de hierboven genoemde aspecten eenaansluiting hebben op de omgevende gemeenschap in dorp en stad.Er is dan ook een nauwe samenwerking tussen de S.H.A. en de stichtingdie werkzaam is op dit terrein in het leefmilieu. De directeur van deS.H.A. is in het bestuur van de andere stichting opgenomen.III7. LeefDlilieuHet leefmilieu ligt in nog verder verwijderd verband met het bedrijf.Gelet op de reeds vermelde verwevenheid van de diverse milieus waarzich voor buitenlanders problemen voordoen heeft het bedrijf belangbij een goede opvang ook in dit milieu. De mate echter waarin hetbedrijf hiermee speelt zal minder kunnen zijn dan in het woonmilieu.De opvang in het leefmilieu is in eerste instantie een aangelegenheidvan dit milieu zelf. Immers alleen reeds door hun aanwezigheid zijnde buitenlandse arbeiders deelgenoot geworden aan het leefmilieu.De inpassing hier vraagt aanpassing van beide zijden, èn van de omgevendebevolking èn van de buitenlanders zelf.Aanvankelijk gingen de gedachten in de richting om de zorg voor debuitenlanders in relatie tot de plaatselijke bevolking onder te brengenbij de S.H.A. De organisatie is thans dat deze zorg overgenomen isdoor de K.L.E.S. (Katholieke Limburgse Emigratie Stichting). DezeStichting heeft jarenlange ervaring met de emigratie en ook met deproblemen van de jonge emigranten in het nieuwe vaderland. Het iseen gelukkige gedachte geweest dat deze stichting zich ook het lotging aantrekken van buitenlandse arbeiders in Limburg, een en andervoorzover dit verband houdt met de opvang in de Limburgse samenleving.De stichting heeft bemoeienissen met alle buitenlandse arbeidersin de hele provincie Limburg. Is de naam van deze stichtingvooralsnog de K.L.E.S., het ligt in de bedoeling om een meer passendenaam te kiezen die beter weergeeft de gewijzigde structuur van dezestichting.Er zijn op het ogenblik 2 secties, nl. Emigratie en Immigratie van eenzelfdestichting. De samenstelling van de sectie Immigratie is breed

128 I Bedrijf en streek: Mijnindustrie - Limburgvan opzet zodat alle maatschappelijke groeperingen hierin vertegenwoordigdzijn. De mijnindustrie is niet in het bestuur opgenomen,maar een vertegenwoordiger treedt op als adviseur in de sectieImmigratie.De provincie Limburg is opgedeeld in regionen overeenkomstig deindeling van de gewestelijke arbeidsbureaus. In uitbouw is thans deinstelling van regionale commissies en ontmoetingscentra voor buitenlanders.De sectie en de regionale commissies worden geassisteerd doorgroepswerkers en assistent groepswerkers welke laatsten zo mogelijkuit het land van herkomst afkomstig zijn.Naast subsidie van de landelijke overheid werkt de sectie met bijdragenvan de provincie, de gemeenten en de bedrijven. De taak van desectie Immigratie kan als volgt worden omschreven:a. het geven van voorlichting, zowel individueel als in groepsverbandaan buitenlanders en hun eventueel hier gevestigde gezinnen, alsaan de Nederlandse bevolking (aard, zeden en gewoonten, godsdienst,voeding, enz.). Deze voorlichting geschiedt enerzijds viade pers en radio, anderzijds via inleidingen voor o.a. meisjesscholen,vrouwenverenigingen, organisaties van maatschappelijkwerk, plaatselijke bevolking, e.d. Verder wordt regelmatig eeninformatiebulletin uitgegeven, dat onder meer wordt toegezondenaan bedrijven, die buitenlandse arbeiders in dienst hebben en aangemeenten waar zij woonachtig zijn;b. opvang en begeleiding via regionale commissies en eventuele werkgroepen.In dit verband wordt aandacht besteed aan:1. bemiddeling;2. het creëren van ontmoetingscentra;3. vrije-tijdsbesteding;4. cursussen (taal, verkeer, vorming);5. geestelijke verzorging en gezondheidszorg.In dit verband heeft in samenwerking met de mijnindustrie de S.H.A.en de K.L.E.S. onder leiding van Dr. W. A. C. Zwanikken van deSociale Academie te Sittard een onderzoek plaatsgevonden met betrekkingtot de Marokkanen in de Limburgse samenleving. 1 Uit ditonderzoek kunnen de volgende punten worden vermeld:er is nagenoeg geen contact van de Marokkanen met de plaatselijkebevolking;de Marokkanen leven in het algemeen in sterk gesloten groepsverband,geïsoleerd van anderen;1 Nog in publikatie te verschijnen.

Slotbeschouwing I 129- zowel binnen als buiten het bedrijf heeft men gunstige ervaringenmet Marokkanen. Afgezien van incidentele gevallen zijn er in dezegroep geen moeilijkheden;- in het hele gedrag en de houding van de Marokkanen speelt hungodsdienst-overtuiging een belangrijke rol. Daarbij zijn ze sterkonderhevig aan sociale controle;- er is een grote mate van passiviteit in het besteden van de vrije tijd;- ze zijn zeer spaarzaam en sturen veel geld naar huis;- mede ten gevolge van de verschillende herkomstgebieden en hetverschil in ontwikkeling vormen zij in totaal geen homogene groep;- in het contact naar buiten voelen zij zich nogal onzeker, met namemet betrekking tot de verschijning van de vrouw in onze samenleving;- in het algemeen zijn zij erg welwillend, beleefd en niet agressief.Hun denken is vrij primitief. Het is moeilijk om te achterhalen watonder hen leeft;er is een eerste aanzet te bespeuren van individualisatie. Als gevolghiervan kunnen spanningen onder elkaar ontstaan alsmede het nalatenvan religieuse verplichtingen. Door de grote binding van religiemet hun leefpatroon houdt dit loslaten het gevaar in dat wel eensin de toekomst moeilijkheden zouden kunnen ontstaan.Tot slot kunnen de volgende activiteiten nog worden genoemd:het samenstellen van een internationale bibliotheek;woordenlijsten in de verschillende talen voor de praktijk van artsenen tandartsen;rijvaardigheidslessen in de verschillende talen;- documentatie over huwelijkswetgeving van de verschillende landen;contacten, zowel op nationaal als internationaal niveau.Welke houding wordt nu aangenomen ten opzichte van de integratievan de verschillende landsaarden in de Nederlandse samenleving?Ter bepaling van dit standpunt wordt aansluiting gezocht bij de reedsgenoemde uitgangspunten van de scheiding tussen internationaleforensen en emigranten. Naar mijn mening dienen activiteiten gerichtop integratie eerst te geschieden na verloop van enkele jaren, als blijktdat betrokkene wil blijven. Verder is mijn mening dat men, zekerindien het over grotere aantallen gaat, integratie niet moet nastrevenvoor volkomen cultuur- en levenspatroonvreemde groeperingen.8. SlotbeschouwingAan de hand van de weergegeven concrete organisatie en aanpak vande problematiek rond buitenlandse arbeiders kunnen wellicht ideeën9

130 I Bedrijf en streek: Mijnindustrie - Limburgworden opgeroepen welke dienstig kunnen zijn voor andere bedrijvenin andere gewesten.Samenwerking tussen kleinere bedrijven met betrekking tot vraagstukkenbinnen de werksfeer zal slechts incidenteel kunnen geschieden, bijv. elkaarhelpen met tolken, gezamenlijke taalcursussen, e.d.Met betrekking tot vraagstukken van het woonmilieu biedt samenwerkingook tussen kleinere bedrijven meer mogelijkheden. Zo kan bijv. in stichtingsverbandde activiteit in het directe woonmilieu losgekoppeld wordenvan de bedrijven. Door een dergelijke samenwerking zal bovendienwaarschijnlijk op economische wijze in de huisvesting worden voorzien.Verder kan de zorg en de bemoeienis voor een passende huisvesting,die thans vaak op ieder bedrijf afzonderlijk rust, gebundeld wordenbij een orgaan. Als verder in het stichtingsbestuur tevens vertegenwoordigersvan verschillende maatschappelijke geledingen zittingnemen, dan wordt daardoor reeds de omgevende bevolking min ofmeer direct in positieve zin bij de problematiek rond de buitenlandersbetrokken.Hiermede kan dan een stap gezet worden naar samenwerking in nogbreder verband bij de aanpak van de vraagstukken in het ruimere leefmilieu.Typisch voor de Limburgse situatie is de geografische ligging tussenBelgië en Duitsland met hun eigen industrie-districten. In deze grensgebiedenwerken grote aantallen buitenlandse arbeiders die vaakcontacten onderhouden met hun landgenoten in Limburg. Mede alsgevolg van deze contacten ontstaat vaak een spontane trek van arbeiderstussen de 3 landen. Op deze wijze zijn de eerste Grieken enMarokkanen in de Limburgse mijnindustrie gearriveerd. Bij dezetrek spelen niet alleen economische motieven (loonverschillen) eenrol, maar vaak nog meer de zogenaamde sociale concurrentie waaronderik mede wil verstaan verschillen in huisvesting, opvang en begeleidingen relatie tot plaatselijke bevolking.Als perspectief voor bedrijf en streek meen ik de volgende ontwikkelingte kunnen zien.Ten aanzien van het bedrijf.Onder de huidige omstandigheden kan in verband met inkrimpingvan de werkgelegenheid in de mijnindustrie moeilijk beoordeeldworden of en zo ja in hoeverre aanvulling van de bezetting metnieuwe buitenlandse arbeiders noodzakelijk zal zijn. Aanvulling iso.a. mede afhankelijk van de bereidheid van het ondergronds

Slotbeschouwing I 131personeel van sluitende bedrijven om elders in een ander mijnbedrijfte gaan werken. Bovendien zijn de volgende factoren hierbijvan invloed:1. afnemende werkgelegenheid in de Nederlandse mijnindustriewaardoor werkgelegenheid op langere termijn niet meer verzekerdis;2. opkomende gedifferentieerdheid van de industriële werkgelegenheidals gevolg van de herstructurering van de mijnstreek waardoormeer keuzemogelijkheden voor de arbeiders;3. toenemende belangstelling voor vervolgonderwijs waardoor hetpotentieel aanbod van Nederlanders voor het ondergronds mijnwerkvermindert;4. de bestaande welvaart vermindert de belangstelling voor zwarearbeid onder vaak moeilijke omstandigheden.Voor het geval buitenlandse arbeiders moeten worden aangetrokkenzal de mijnindustrie meer aangewezen worden op niet­Europese landen. Deze ontwikkeling is reeds sterker zichtbaar inbuitenlandse kolenbekkens.T en aanzien van de streek.Er zal een moment komen dat het aantal gehuwde buitenlandsearbeiders, dat zich met hun gezin in Limburg zal vestigen, zal toenemen.Vooral op het gebied van de opvang van de gezinnen zullenzich o.a. voor de K.L.E.S. nieuwe taken aandienen. In dit verbandwordt gedacht aan het wegwijs maken van de buitenlandse huisvrouwen,de overgang van de schooljeugd, de geestelijke verzorgingvooral voor afwijkende religieuze groeperingen e.d.

VII. Inleidende opmerkingenHet hoofdstuk over de situatie in Twente bevat drie onderdelen. Het eerste - datde situatie in de bedrijven weergeeft - is een welkome aanvulling op het voorafgaandehoofdstuk daar het de aanpak van een aantal in sommige opzichtensamenwerkende, minder-grote ondernemingen weergeeft. Ook komen hier vraagstukkenals voorlichting, communicatie en werkverhoudingen in hun concrete aspectenter sprake.Vervolgens wordt veel aandacht besteed aan het probleem van de huisvesting,waarbij een aantal specifieke aanbevelingen worden gedaan. (De auteur is ookde samensteller van het rapport Huisvesting van Buitenlandse Arbeiders, waaraanin dit boek meermalen wordt gerefereerd.)Zeer belangwekkend is tenslotte de uitvoerige uiteenzetting van de heer Weverover de uitgangspunten, organisatievormen en werkwijzen van de sociale opvang enbegeleiding in Enschede. De hier opgedane ervaringen en praktische inzichtenzijn bijzonder vruchtbaar voor elders nog te ontwikkelen activiteiten. Zij tonenook aan hoeveel met een grote inzet van aandacht, begrip en samenwerkingkan worden bereikt.

VII. Buitenlandse arbeiders in bedrijf en streek(Textielindustrie - Twente)J. A. WEVER1. InleidingHet Twentse bedrijfsleven heeft in het verleden meermalen additionelearbeidskrachten moeten aantrekken. In wisselende perioden hebbenNederlanders in Duitsland gewerkt en Duitsers in Nederland. In 1956bedroeg de inkomende Duitse pendel 2500 man, terwijl 100 Twentenarenin Duitsland werkten. In 1964 waren deze cijfers respectievelijk365 inkomend en 1700 uitgaand. Een voor de Twentse arbeidsmarktnadelig saldo van circa 3700 personen.Alhoewel de Duitse pendelaars geenszins vergeleken kunnen wordenmet de Zuideuropese buitenlanders, die thans in getale van bijv. 2000in een stad als Enschede werken, dient toch vermeld te worden datdoor de sociale diensten der bedrijven vrij veel bemoeienis heeft plaatsgehad met de pendelende Duitsers, speciaal met de zich onder henbevindende "Displaced Persons" , afkomstig uit vluchtelingenkampendichtbij de Nederlands-Duitse grens. Ook de stroom Hongaarse vluchtelingenheeft van de sociale diensten der bedrijven veel bemoeienisgevraagd.Tenslotte is wellicht van betekenis dat door het Twentse bedrijfslevenbij tijd en wijle arbeidskrachten met hun gezinnen uit de noordelijkeprovincies van Nederland naar Twente werden gehaald, welke somsin speciale nieuw gebouwde stadswijken gehuisvest werden. Deervaring, die met bovenstaande groepen is opgedaan, heeft invloedgehad bij de benadering van de zich rondom de Zuideuropese arbeidersvoordoende problemen, zowel binnen als buiten het bedrijf.2. In het bedrijfHet beginIn 1959 arriveerden in Twente de eerste Italiaanse arbeiders. Zijwaren hoofdzakelijk afkomstig uit de Nederlandse mijnstreek en voorhet merendeel waren het jeugdige vrijgezellen. De eerste aanpassingsperiodehadden ze achter de rug en onder bedrijfsfunctionarissen zowelals particulieren bleken voldoende Nederlanders te vinden, die

136 I Bedrijf en streek: Textielindustrie - TwenteItaliaans spraken en als tolk konden optreden. Er werden fabrieksreglementenen werkinstructies vertaald en er werd aandacht besteedaan introductie ten aanzien van oriëntering in het bedrijf, oriënteringin de Nederlandse samenleving. Door gesprekken in de Ondernemingsraaden met afdelingsbazen werden de Nederlandse arbeiders minof meer voorbereid op de komst van de buitenlanders. Van gerichtevoorlichting en voorbereiding van de Nederlandse arbeiders en bazenof bedrijfsleiders is vrijwel nergens sprake geweest. Na een eenvoudigeselectie werden sommige buitenlanders in een bedrijfsvakopleiding vancirca drie maanden geplaatst, anderen werden als ongeschoolden tewerk gesteld. Met betrekking tot de vakopleiding vallen geen belangrijkeverschillen te noemen met de ervaring met Nederlanders. Iederbedrijf handelde op grond van eigen inzichten, ervaring en beschikbarefunctionarissen.Belangrijke verschillen kwamen echter niet voor en de tegenwoordigegang van zaken wijkt vrijwel niet af van de hier geschetste eersteaanpak.Werving en selectieAl vrij snel na de komst van de eerste Italianen werd een begin gemaaktmet de geregelde werving van I talianen, daarna ook vanSpanjaarden. Door tussenkomst van de werkgeversvereniging ontstondeen georganiseerde vorm van werving, waarbij personeelschefs bijtoerbeurt naar Italië en Spanj e gingen voor gemeenschappelijke wervingvan grotere groepen. De selectie werd hierbij uiteraard hoofdzakelijkverlegd naar het land van herkomst, speciaal wat betreft Spanje,aangezien aldaar geschoolde textielarbeiders konden worden geworven.In verband hiermede werd in Spanje al vrij spoedig een vastewervingsfunctionaris voor de gezamenlijke textielindustrie aangesteld.Hierdoor werd tevens de mogelijkheid geschapen om in nauwe samenwerkingmet de Spaanse arbeidsbureaus, enige voorlichting te gevenaan aspirant emigranten.Vermeldenswaard hierbij is dat deze voorlichting in de praktijk nietveel effect blijkt te hebben, daar hij beperkt moet blijven tot de kortetijd die beschikbaar is gedurende de eigenlijke wervingsdag en bovendiengeschiedt als de man reeds heeft besloten om naar het buitenlandte gaan. Uitgebreide voorlichting aan een groep geïnteresseerde emigrantenof algemeen gestelde voorlichting in een bepaalde streek, enigetijd voordat de werving c.q. aanmelding plaatsvindt, beschouwt menin Spanje als het maken van propaganda voor werken in het buitenland,hetgeen niet is toegestaan. Dit moet als een vrij ernstig nadeelworden aangemerkt, daar verwacht kan worden dat van een algemene

In het bedrijf I 137vroegtijdige voorlichting een belangrijke auto-selectie kan uitgaan.Ervaringen in Italië en meer speciaal van Duitse selectieteams aldaarwijzen in die richting. De selectie beperkt zich nu hoofdzakelijk totaspecten van vakbekwaamheid of bruikbaarheid en lichamelijke geschiktheid.Of de man psychisch tegen de hem wachtende aanpassingsproblemenopgewassen zal zijn en of zijn verwachtingen niet zodanigonjuist gevormd zijn dat teleurstelling en daarmee samenhangendevoortijdige terugkeer haast onvermijdelijk zijn, wordt feitelijk nietgetoetst.Door het afnemen van het aanbod van geschoolde vaklieden is debetekenis van de werving achteruit gegaan, temeer door het op gangkomen van de grote stroom spontane migranten, die eenvoudig in Nederlandaan de poort kunnen worden geselecteerd. Deze "spontanen"brengen voor het bedrijfsleven niet de gebruikelijke kosten mee, welkeaan de officiële werving zijn verbonden, terwijl ook geen rekeningbehoeft te worden gehouden met de soms aanzienlijke wachttijd,welke verstrijkt tussen de datum van aanvraag en het tijdstip vanaankomst van geworven arbeiders. Als nadeel van de spontanen moetechter worden genoemd het over het algemeen kortere dienstverbandin vergelijk met de geworven arbeiders. De indruk bestaat op grondvan schaarse gegevens uit een klein aantal bedrijven, dat het verlooponder de spontanen groter is. Zou men door het tewerkstellen vanuitsluitend officieel geworvenen de gemiddelde verblijfsduur vanbuitenlanders bijv. met twee maanden kunnen verlengen, dan is hetduidelijk dat hierin voor tal van bedrijven - vooral daar waar enigszinsgeschoolde of geoefende arbeid wordt vereist - een belangrijkvoordeel gelegen is. Op grond hiervan bestaat er alle kans dat deofficiële werving weer zal toenemen.De werving in Turkije geschiedt centraal door de Nederlandse overheidsfunctionariste Ankara. Alle aspirant-emigranten worden doorde plaatselijke arbeidsbureaus naar Ankara gestuurd, alwaar voorlichting,selectie, medische keuring en aanwerving plaats heeft. Opverzoek kan het betrokken bedrijf zich bij de werving te Ankara latenvertegenwoordigen. Vroegtijdige voorlichting en selectie door de bedrijfsfunctionarisin de provincie is mogelijk, doch stuit op praktischebezwaren, aangezien de medische keuring eerst in Ankara kan plaatsvinden.Hierdoor kan de situatie ontstaan dat de aspirant-emigrantonder verantwoordelijkheid van de wervende onderneming de langereis naar Ankara maakt, alwaar hij medisch wordt afgekeurd.CommunicatieWerd in de aanvang gebruik gemaakt van Nederlandse -meestal

138 I Bedrijf en streek: Text1:elindustrie - Twenteniet professionele - tolken, langzamerhand hebben veel bedrijven eenSpanjaard, Italiaan of Turk als tolk aangesteld. Meestal een arbeider,die hier langere tijd verblijft en behoorlijk Nederlands heeft lerenspreken en schrijven. Naast zuivere tolkwerkzaamheden, blijkt hij,zoals uit een nog niet afgesloten onderzoek naar werkzaamheden vanvier tolken in grote ondernemingen is gebleken, voornamelijk een verwijsfunctiete hebben. De problemen waarmee zijn landgenoten hembenaderen hebben hoofdzakelijk betrekking op het bedrijf: zoals loonkwesties,ploegenwisseling, misverstand met de baas, verzoek omander werk, verzoek om ander kosthuis, assistentie bij het invullenvan formulieren. Het valt op dat de bij het onderzoek betrokken tolkenuiterst consequent zijn in het doorverwijzen naar desbetreffende afdelingenen hoegenaamd geen neiging hebben om zelf als adviseur opte treden. In enkele gevallen wordt zijn directe hulp buiten het bedrijfverlangd, bijvoorbeeld: bezoek aan de huisarts of controle-arts. Hulpbij uitgesproken aanpassingsproblemen komt vrijwel niet voor. Naastde als zodanig aangestelde tolken, zijn er in een aantal bedrijven ookbuitenlanders met kennis van het Nederlands ingeschakeld bij deinstructie.N aast de formele communicatie vindt er in het bedrijf na verloopvan tijd, als de buitenlander een paar woorden Nederlands heeftgeleerd, meestal normale informele communicatie met Nederlandsecollega's plaats. De Nederlandse collega schept er vaak behagen inom met handen en voeten en een paar woorden Spaans of Italiaansmet de buitenlander te spreken.Het zij opgemerkt, dat de z.g. cabineschaft, ook wel zwevende schaftgenoemd, hier aanleiding toe geeft. Zij bevordert het individuelecontact. (De in de katoenindustrie gebruikelijke wijze van schaftenkomt hierop neer, dat de arbeider een bepaalde tijd naar eigen goeddunkenin verschillende korte perioden in te delen in een kleine cabine,die zich op de afdeling bevindt, rokend en koffiedrinkend kan doorbrengen.Zijn naaste collega houdt dan het oog op zijn machines enwaarschuwt als belangrijke storingen optreden.) Vindt de schaft inde cantine plaats (d.w.z. met grote aantallen werknemers tegelijk)dan vormen zich doorgaans groepen van Nederlanders en buitenlandersafzonderlijk zonder dat overigens ooit animositeit tussen degroepen optreedt.Er is natuurlijk de begrijpelijk weerstand van de Nederlandse arbeidertegenover de extra secundaire beloning in de vorm van kostgeldvergoeding,extra vakantie e.d. der buitenlanders. Het komt evenwelpraktisch niet voor dat dit van invloed is op de verhouding tussen

Huisvesting I 139personen. Vraagt men het leidinggevend personeel, dan blijkt erevenmin weerstand tegen buitenlanders te bestaan. Er valt zelfs hieren daar te beluisteren, dat men de voorkeur geeft aan buitenlanders,omdat zij gewilliger zijn. Zij schikken zich wat gemakkelijker danNederlanders en hebben zelden "praatjes".Hier valt overigens nog een verschil tussen Spanjaarden en Italianente vermelden. Spanjaarden blijken uiterst meegaand; zonder bedenkingente maken aanvaarden zij doorgaans elke verandering in hetwerk of bijkomende karweitjes; Italianen daarentegen hebben meerde neiging om te protesteren en dat duidelijk te laten blijken. Buitenhet bedrijf blijkt dit net omgekeerd te zijn. De Italiaan reageertdirect emotioneel, maar is voor rede vatbaar en houdt zich aan degemaakte afspraak. De Spanjaard is het niet graag met iemand oneens;is gemakkelijker te beïnvloeden en belooft dan dingen waar hijlater op terugkomt.VerloopHet verloop van buitenlandse arbeiders is, naar bekend verondersteldmag worden, hoog. Een systematisch onderzoek naar de oorzakenhiervan heeft, voorzover bekend, nog niet plaats gehad. De lacune inde voorlichting en de selectie bij de werving kan een oorzaak zijn.Het feit dat veel buitenlanders uit agrarische streken afkomstig zijnen zonder meer industriële arbeid moeten gaan verrichten, zal ookeen rol spelen. Dat vele buitenlanders bovendien in het land van herkomstgeruime tijd werkloos geweest zijn, kan eveneens van invloedzijn. Los hiervan nemen vanzelfsprekend heimwee en voor gehuwdende scheiding van het gezin een belangrijke plaats in. Grote verschillenin verloopcijfers komen in onderlinge vergelijking van bedrijven nietvoor. Wel blijkt de wijze van huisvesting van invloed te zijn. In debeginperiode toen het kleine aantal buitenlanders in goede particulierekosthuizen kon worden ondergebracht, was het verloopcijfer bepaaldlager. Ook bij ondernemingen, die goed geleide grote gemeenschappelijkehuisvestingsaccomodatie hebben, is het verloop geringer. Voortsbestaat de indruk, dat daar waar enige richting aan de vrijetijdsbestedingin groepsverband wordt gegeven, een grotere kern vanlangblijvers wordt gevormd. In hetzelfde licht als het verloop dientoverigens ook het vrij hoge ziekteverzuim onder de buitenlanders teworden gezien.3. HuisvestingAlleenstaandenEnige jaren geleden, toen een aanvang genomen werd met het te-

140 I Bedrijf en streek: Textielindustrie - Twentewerkstellen van betrekkelijk geringe aantallen buitenlandse arbeidersin Nederland, leverde het huisvestingsprobleem geen bijzonder grotemoeilijkheden op. Algemeen werd voor deze geringe aantallen eenonderkomen in particuliere kosthuizen gezocht. Met veel zorg en moeiteslaagde men er veelal in goede adressen te vinden, waar de vreemdelingzich werkelijk thuis kon gevoelen, waar hij als individu tot zijnrecht kon komen en waar hij in de gelegenheid was zich in betrekkelijkkorte tijd aan de Nederlandse leefwijze aan te passen. Langzamerhandechter moesten verschillende bedrijven ertoe overgaan voor hunbuitenlanders grotere pensions in te richten. Aan gemeenschappelijkehuisvesting zijn uiteraard niet de voordelen verbonden, die hierbovenzijn genoemd; in de praktijk bleken er evenwel voordelen aan te zijnverbonden, welke bij de onderbrenging in particuliere kosthuizenontbreken. Het is bijvoorbeeld gemakkelijker de groep als geheelmaatschappelijke begeleiding en sociale voorlichting te geven, ontspanningte verzorgen, taallessen te geven etc. Bovendien ontstaat eengemeenschap, welke in zekere zin een imitatie is van de eigen samenleving,waaraan ondermeer het voordeel van de sociale controle isverbonden. Mede gelet op het feit, dat het steeds moeilijker wordtgoede kosthuizen te vinden, hebben bovengenoemde factoren ertoegeleid, dat er een accentverschuiving is gekomen ten gunste van gemeenschappelijkehuisvesting.Resumerend kan worden gesteld, dat particuliere kosthuizen bepaaldnog een zeker aandeel kunnen leveren in de huisvesting vanbuitenlandse arbeiders, doch dat, gezien het grote beroep, dat reedsop de kosthuizen is gedaan, de oplossing van het vraagstuk van deonderbrenging van grote aantallen buitenlanders moet worden gezochtin gemeenschappelijke huisvesting.Vergt het toezicht op particuliere kosthuizen veel moeite en zorgenvan de maatschappelijk werker of de personeelsfunctionaris, die ermeeis belast, het beheer en de leiding van gemeenschappelijke huisvestingvragen een geheel eigen, doch niet minder belangrijke benadering.Beheer door het bedrijf ligt, als het een groot bedrijf betreft, misschienvoor de hand. Vanuit psychologisch standpunt bezien, is het in velegevallen aan te bevelen, dat het beheer aan een van het werkmilieuonafhankelijke instelling wordt opgedragen, zodat de werknemer zichbuiten de werktijden geheel vrij kan gevoelen van zijn werkgever. Ineen aantal plaatsen is hiertoe door het bedrijfsleven een aparte stichtingin het leven geroepen; de rijkswoonoorden en een aantal particulierewoonoorden staan onder beheer van de Afdeling Huisvesting enSociale Aangelegenheden van het Directoraat-Generaal voor deArbeidsvoorziening. In het geval, dat meerdere bedrijven tezamen

Huisvesting I 141buitenlanders gemeenschappelijk huisvesten, moet aan onafhankelijkbeheer bepaald de voorkeur worden gegeven. Het is van belang datde leiding van een gemeenschappelijke huisvesting berust bij een staf,die inzicht heeft in sociaal-psychologische problemen en op de hoogteis van de mentaliteit en de culturele achtergronden van de gehuisvesten.Veel meer dan in de bedrijfssituatie, blijkt er namelijk in vrijetijd behoefte te bestaan aan begrip, medeleven, gezamenlijke beleving,een vrijblijvend gesprek over persoonlijke moeilijkheden en oriëntatiein de vreemde samenleving. Anderzijds zal men er tegen moetenwaken, dat de bewoners zich te veel isoleren van de Nederlandse omgeving,met het gevaar van getto-vorming. Degene, die met de directeleiding van een gemeenschappelijke huisvesting is belast, dient voortsover goede bedrijfsleiderscapaciteiten te beschikken. Een matigeaccomodatie onder goede leiding kan betere resultaten opleveren daneen in alle opzichten goede accomodatie, waarvan de leiding te wensenoverlaat.De vraag kan gesteld worden of de buitenlanders, merendeels volwassen,niet in staat zijn om geheel zelfstandig zonder stringenteleiding hun eigen huisvestingsaccomodatie te runnen en zich daar nietvrijer en gelukkiger onder bevinden. In Duitsland zijn er voorbeeldenvan aan te wijzen. Wij menen de vraag ontkennend te moeten beantwoorden.De normen, die buitenlanders aanleggen, wijken over hetalgemeen nogal sterk af van onze Noordeuropese opvattingen en deervaring leert dat de publieke opinie protesteert als door bepaaldegroepen hiervan wordt afgeweken. Er is ons overigens een geval bekend,waarbij circa 20 Turken zonder aanstoot te geven hun eigenhuisvesting runnen in een voormalige bedrijfscantine. In dit geval iser echter sprake van een informeel leiderschap van twee uitgesprokensterke persoonlijkheden, die een straf regiem handhaven.GezinnenHet probleem van de huisvesting van gezinnen van buitenlandsearbeiders staat in alle Europese emigratielanden in het middelpuntvan de belangstelling en het is bijna overal het moeilijkst op te lossenin verband met het grote woningtekort, dat in vrijwel alle industriegebiedenheerst.Op grond van de vigerende bepalingen krijgen Italianen en Spanjaardenna één jaar verblijf in Nederland het recht hun gezinnen telaten overkomen, echter onder voorwaarde dat "passende woonruimte"beschikbaar is. Voor arbeiders, die niet uit Spanje of eenE.E.G.-land afkomstig zijn, duurt de wachttijd 2 jaar. Zij komenhierdoor in de gelegenheid zich als woningzoekende op het huis-

142 I Bedrijf en streek: Textielindustrie - Twentevestingsbureau te laten inschrijven. Zij worden echter daarmede noggeen volwaardige concurrenten onder de vele woningzoekenden in Nederland,daar het begrip "passende woonruimte" inwoning e.d. uitsluit. Daarbijkomt nog, dat vaak bij het toewijzingsbeleid voor woningen wordtuitgegaan van de grootte van het gezin en van de medische situatie.Deze factoren komen bij de buitenlanders veelal niet in aanmerking,daar hun gezinnen meestal klein zijn en medische indicaties zich zeldenvoordoen. Gezinshereniging is voor hen het voornaamste motief, datkan worden aangevoerd.De vrouwen van kinderloze echtparen worden wel toegelaten, mitszij werk aanvaarden en de man zijn contractuele proeftijd heeft volbracht.Voor deze categorie geldt de beperkende bepaling van passendewoonruimte niet. .Op grond van het feit dat bovengeschetste bepalingen discrimineringvan gehuwde buitenlandse arbeiders ten opzichte van hun Nederlandsecollega's inhouden en gegeven het grote tekort op de N ederlandsewoningmarkt, zou het aanbeveling verdienen, dat voor buitenlandsearbeiders en hun gezinnen naar huisvestingsmogelijkheden vantijdelijke aard werd gezocht 1, waarin zij de wachttijd voor de definitievehuisvesting kunnen doorbrengen, speciaal ook voor die buitenlanders,die niet van plan zijn langer dan ongeveer 3 à 4 jaar inNederland te verblijven; men mag aannemen, dat dit het merendeelbetreft.Voor deze tijdelijke huisvestingsmogelijkheden zouden alle goed opgezetteprojecten, welke aan primaire eisen van hygiëne voldoen, inaanmerking kunnen komen. Dat bij de realisering van dergelijke projectenten nauwste met gemeentelijke en overheidsinstanties dient teworden samengewerkt, spreekt voor zichzelf. Enkele van deze tijdelijkevoorzieningen zijn overigens reeds met medewerking van de betrokkenautoriteiten gerealiseerd. Naast de geprefabriceerde houten woningen,welke hier en daar zijn gebouwd, verdient het "caravan-project" teEnschede bijzondere aandacht, speciaal ook door het uitgesprokentijdelijke karakter van deze opzet. De bewoners tekenen nl. een contract,waarbij zij worden verplicht de caravan te verlaten, zodra eennormale woning beschikbaar komt.4. Vrijetijdsbesteding en D1aatschappelijke zorgIn Enschede bestaat de Stichting Buitenlandse Werknemers Enschede.1 Zie echter voor een tegengesteld oordeel: hoofdstuk IV, blz. 75 en de conclusiesterzake in hoofdstuk X, blz. 207 e.v. (Voetnoot van de redacteur.)

Vrijetijdsbesteding, maatschappelijke zorg I 143Hoewel pas in 1965 opgericht kon de Stichting voortbouwen op deervaringen van een in 1960 gevormde "Commissie Recreatie". Eender uitgangspunten voor de activiteiten van de stichting is dat buitenlandersbuiten het bedrijf als groep benaderd dienen te worden en dat zelfwerkzaamheidmoet worden bevorderd. De uit de groepscontacten voortvloeiendeindividuele contacten, maatschappelijke noodgevallen en verzoekenom persoonlijke dienstverlening, worden zoveel mogelijk doorgespeeldnaar de instellingen voor Algemeen Maatschappelijk Werk,de bedrijven en andere in aanmerking komende instanties.Naast deze verwijsfunctie komen vanzelfsprekend gevallen voor, dierechtstreeks kunnen en moeten worden opgelost. Voorts wordt voorlichtinggegeven aan de buitenlanders door middel van maandelijksecontactbladen in de eigen taal en voorlichting aan betrokken Nederlandsegroepen en instanties.Door de groepsgewijze benadering en stimulering van de zelfwerkzaamheidwil men:1. de buitenlander de mogelijkheid verschaffen als persoon in groepsverbandte kunnen functioneren;2. kadergroepen vormen van buitenlanders, die langere tijd in Nederlandverblijven, welke een informele functie vervullen bij de eersteopvang en oriëntatie van nieuwkomers, welke bovendien bekendheidin de samenleving genieten en zodoende een identificatiemogelijkheidvoor de niet direct betrokken landgenoten verschaffen;3. door groepen buitenlanders in contact te brengen met groepen uitde Nederlandse samenleving de basis leggen voor wederzijdseinteresse en waardering.Het ontstaan van de werkwijzeDit uitgangspunt is geenszins hypothetisch, maar is ontstaan vanuitde achtergrond en de ervaring van een groepje mensen, die vanuitde "Commissie Recreatie" sinds 1960 de zorg voor de buitenlandersbuiten het bedrijf op zich genomen hebben. Onder hen bevond zicheen Italiaanse dame, gehuwd met een Nederlander, die direct bij dekomst der eerste Italianen door haar landgenoten werd ontdekt enals zodanig werd overspoeld door vragen om hulpverlening. Naastde behoefte aan een vertrouwelijk gesprek en het beantwoorden vansociaal-culturele oriëntatievragen verleende zij verbale- en socialetolkdiensten bij doktersbezoek, bij instanties van maatschappelijkwerk, bij moeilijkheden in de omgang met Nederlandse meisjes, kosthuisproblemen,ziekenbezoek, assistentie bij het vervullen van formaliteiten,contact met Consulaat en Ambassade etc., etc.

144 I Bedrijf en streek: Textielindustrie - TwenteWerkelijke aanpassingsproblemen, die tot gedesintregeerd gedragleidden, kwamen als zodanig vrijwel niet voor. Wel was een algemeenongeconcretiseerd onbevredigd zijn te constateren. Men trof elkaarop verzamelpunten in de stad en bij het station, vormde groepen dieaanleiding gaven tot wrijvingen met groepen Nederlandse en Duitsebromfietsers. In café's ontstonden enkele incidenten doordat plaatsenbezet werden en vrijwel geen verteringen gebruikt werden. De verzoekenom hulpverlening namen immense vormen aan, waaruit deindruk ontstond dat het gesprek, het contact en de belangstellingprimair waren ten opzichte van de oplossing der soms voorgewendeproblemen. Men vroeg herhaaldelijk om een feestavond. Dit brachtde bewuste dame in nauwer contact met het bedrijfsleven in verbandmet benodigde financiën. Het bedrijfsleven heeft direct dit initiatiefovergenomen en financiële zowel als personele steun verleend.De Commissie Recreatie werd in het leven geroepen, waarin onderandere een bedrijfsmaatschappelijk werkster, enkele personeelsfunctionarissenen mensen uit het vormingswerk voor industriejeugdzitting hadden.Deze groep mensen besloot dat vanuit de gegeven constellatie individueelmaatschappelijk werk door het ontbreken van de mankrachtniet mogelijk zou zijn. Op grond van de tot dan opgedane ervaringenrees bovendien een zekere twijfel of er een oplossing voor de gerezenproblematiek in gelegen zou zijn. Besloten werd het zwaartepunt teleggen op groepsgewijze benadering. De individuele contacten, diedaar onvermijdelijk toch uit voortvloeiden, zouden zoveel mogelijkdoorverwezen worden Als eerste benaderingswijze lag recreatie voorde hand. Er kon een ontmoetingscentrum voor buitenlanders worden geopend.Later bleek het nodig in verband met de gewenste eigen sfeerom een tweede centrum te openen, zodat Spanjaarden en Italianenieder hun eigen trefpunt hadden.Er is een duidelijk verschil tussen het Spaanse en Italiaanse centrum.Spanjaarden komen door de week weinig, maar in de week-ends ingrote getale. Er wordt dan vrij veel verteerd en mannetje aan mannetjestaande vinden de luidruchtigste conversaties plaats. Italianen zijnwat geregelder in hun bezoek en alhoewel het er verre van geruisloostoegaat, zijn ze toch rustiger in hun gedrag.In de verdere opzet van de hierboven geschetste uitgangspunten valtde invloed uit de hoek van het jeugdvormingswerk duidelijk te constateren.Toch moet gewezen worden op de inbreng van de Italiaansedame, die uit recente eigen ervaring wist wat het zeggen wilde om ineen vreemd land en een omgeving, waar men door de taalbarrière

Vrijetijdsbesteding, maatschappelijke zorg 145geen contacten mee kan onderhouden, te moeten verkeren. Belet detaalbarrière enerzijds dat in persoonlijke contacten wederzijds begripen interesse ontstaat, de ongeïnteresseerde Nederlandse samenlevinganderzijds frustreert elke poging om de moeilijke vreemde taal te gaanleren. Het mislukken van zoveel goed opgezette taalcursussen zouhiervan een gevolg kunnen zijn. ("Waarom zou ik me die inspanninggetroosten om Nederlands te leren, ik kan in dezelfde tijd beter Engelsleren, daar heb ik later nog wat aan".)Het spreekt haast vanzelf dat de hier beschreven werkwijze niet toepasselijkis zonder de beschikking over ontmoetingscentra. De gezamenlijkebeleving in de grotere gemeenschappelijke huisvestingsaccomodatiesbiedt overigens waarschijnlijk voor bepaalde aspectennog meer mogelijkheden. Of de spontane ontmoetingscentra, zoals diein verschillende café's en logementen in de grote steden zijn ontstaan,eveneens een dergelijke aanpak mogelijk maken, moet betwijfeldworden.Door het ontbreken van een vaste medewerker kon niet eerder danmedio 1964 een begin gemaakt worden met de werkwijze volgens degeschetste uitgangspunten.Het werk had ook behoefte aan een bredere basis. Eerst in eind 1964begon de voorlichting naar de kant van de Nederlandse samenleving10Organisatieschema van de Stichting Buitenlandse Werknemers te Enschede

146 I Bedrijf en streek: Textielindustrie - Twentevrucht af te werpen, waaruit resulteerde dat uit de in het organisatieschemagenoemde instellingen personen bereid gevonden werden omzitting te nemen in het bestuur van een op te richten stichting.Organisatie en samenstellingDe Stichting Buitenlandse Werknemers Enschede is samengesteld uitvertegenwoordigers van de volgende groeperingen en instanties: drieinstellingen van Algemeen Maatschappelijk Werk, Rooms-Katholiekeen Protestants-Christelijke Kerken, Gemeente en Gewestelijk Arbeidsbureaus,werkgevers- en werknemersvertegenwoordigers. De stichtingheeft een bureau met een vaste staf van medewerkers, een maatschappelijkwerker en twee sociale assistentes.Uit een aantal deskundigen en buitenlanders zijn een vijftal werkgroepengevormd, die het dagelijks bestuur adviseren en het bureaubehulpzaam zijn bij het uitvoerende werk.In het verband van de stichting zijn door de verschillende groepenbuitenlanders, respectievelijk een Spaans-, Italiaans- en Turks bestuurgekozen, vertegenwoordigende de Spaanse, Italiaanse en Turksekolonies. Leden van deze besturen hebben onder andere zitting inenkele van de werkgroepen (voor overzicht zie bijgevoegd schema).Voorts worden drie ontmoetingscentra geëxploiteerd. De stichtingheeft een plaatselijk karakter, doordat een der doelstellingen is op tetreden als service-orgaan, niet alleen voor de buitenlanders, dochook voor de bedrijven en de plaatselijke samenleving; een tweedereden is dat het plaatselijke bedrijfsleven tot voor kort de enige subsidiariswas. Sinds twee jaren wordt van de Rijks- en GemeentelijkeOverheid eveneens subsidie ontvangen.Soortgelijke stichtingen zijn inmiddels in Hengelo, Almelo en Oldenzaalopgericht of in oprichting. Er bestaat reeds een zekere vorm vansamenwerking tussen de vier stichtingen, welke naar verwacht magworden binnenkort zal uitgroeien tot een federatief verband.De werkgroepenDe stichting kent 5 actieve werkgroepen.De werkgroep "recreatie", welke bestaat uit Nederlanders en buitenlanders,houdt zich bezig met het organiseren van ontspanningsavonden,filmvoorstellingen, viering van de verschillende nationaleen kerkelijke feestdagen, excursies etc.De werkgroep "sport" bestaat eveneens uit Nederlanders en buitenlanders.Er is een sportvereniging opgericht, genaamd "Mediteraneo",

Vrijetijdsbesteding, maatschappelijke zorg I 147waarin de drie nationaliteiten samenwerken. In hoofdzaak is de activiteitgericht op voetbal - er nemen vier elftallen deel aan de normalecompetitie -; volleybal, schaak-, dam- en biljart-teams worden gevormdmet het doel deel te nemen aan Nederlandse competities.De werkgroep "maatschappelijk werk" bestaat uitsluitend uit N ederlandsedeskundigen, omdat het terrein dat bestreken wordt deskundigeinbreng vraagt, welke onder de buitenlanders niet beschikbaar is.Aan de werkgroep is een nogal centrale functie toebedacht inzakeadvies over de te volgen methodiek en de aard van de uit te voerenwerkzaamheden. Speciaal de assistentie aan gezinnen van buitenlandersbegint met de toename van het aantal omvangrijk te worden.Verder wordt vanuit deze werkgroep aandacht besteed aan de werkzaamhedender tolken in de bedrijven, samenspel tussen bedrijfs- enalgemeen maatschappelijk werk, w.o. vooral de kruisverenigingen enpreventieve gezondheidszorg, activiteiten gericht op hospita's, onderwijsvoor kinderen van buitenlanders, enz.De werkgroep "vorming" bestaat eveneens uitsluitend uit Nederlandsedeskundigen. Door het beleggen van weekend-bijeenkomsten wordtaan groepen van 20 à 30 buitenlanders van dezelfde nationaliteit demogelijkheid geboden om via inleidingen en discussie duidelijkheidte verkrijgen omtrent de plaats, welke de buitenlander in onze maatschappijinneemt, de mogelijkheden die er zijn om via zelfwerkzaamheiden interne samenwerking de eigen landgenoten behulpzaam tezijn, etc. Er worden programma's ontworpen voor algemene introductievoor nieuwkomers en voor cursuswerk, zoalsa. taal-, verkeers-, hobby- en tuinierscursussen;b. algemene ontwikkeling (vgl. Volksuniversiteit);c. gezinscursussen (praktische informatie).Opgemerkt dient te worden, dat deze activiteiten gedeeltelijk nog ineen stadium van voorbereiding en experiment verkeren.De werkgroep "publiciteit" bestaat weer uit Nederlanders en buitenlanders.Onder supervisie van deze werkgroep, waarin een publiciteitsdeskundigeals voorzitter optreedt, komen maandelijks drie contactbladenin respectievelijk de Spaanse, Italiaanse en Turkse taal uit.De redacties van deze bladen, bestaande uit de buitenlanders zelf,werken hard aan de uitgave van elk nummer. Gezien in het licht vanvoorlichting en communicatie zijn de contactbladen belangrijk; gezienin het licht van groepsactiviteit met een duidelijke doel- en taakgerichteopdracht zijn ze echter niet minder belangrijk. De werkgroep"publiciteit" verzorgt tevens de programmering voor voorlichtingaan groepen uit de Nederlandse samenleving, die veel met

148 I Bedrijf en streek: Textielindustrie - Twentebuitenlanders in contact komen. Deze activiteiten vinden uiteraardplaats in nauwe samenwerking met de andere werkgroepen. Van degroepen, die met deze voorlichting - schriftelijk zowel als in bijeenkomsten- worden benaderd, kunnen de volgende als voorbeeld vande verscheidenheid van deze groepen worden genoemd:hospita's, zusters van kruisverenigingen, maatschappelijk werksters,artsen, geestelijkheid, bedrijfsfunctionarissen, ziekenfondsfunctionarissen,politie, hoofdzusters der ziekenhuizen, onderwijzers, scheidsrechtersvan de voetbalbond, ambtenaren van stadhuis, huisvesting,sociale zaken en arbeidsbureau, etc.De besturen der buitenlandse koloniesTenslotte dient nog aandacht te worden besteed aan de besturen vande Spaanse, Italiaanse en Turkse kolonies. Deze besturen bestaanuiteraard geheel uit de buitenlanders zelf. De verkiezingen voor dezebesturen vinden jaarlijks plaats onder auspiciën van de stichting.Grote veranderingen in de samenstelling komen overigens niet voor.De betrokkenen zelf echter hebben behoefte aan een soort motie vangoedkeuring. Het hoofd van het bureau heeft toegang tot alle vergaderingenvan deze besturen. De leden van deze besturen hebbeneveneens zitting in drie van de vijf hiervoor genoemde werkgroepen.Veel van wat in de werkgroepen wordt besproken vormt in de driebesturen wederom punt van discussie, zodat een redelijke communicatiebereikt wordt. De leden van de drie besturen hebben buiten dewerkgroepvergaderingen ook onderling vrij veel contact. In een doorde stichting georganiseerd weekend, met inleidingen over vergaderen,besluiten en uitvoeren, bleek in de discussie een zeer vergaande bereidheidtot samenwerken. De bestuursleden worden regelmatig via hetbureau van de stichting ingezet als tolken en voor sociale assistentie.Het Italiaanse bestuur bestaat ruim anderhalf jaar. Er zijn tweemaalverkiezingen geweest, waaraan serieus, doch door relatief weinigItalianen - circa 20 % - werd deelgenomen. Uit het constantblijven van dit percentage kan geconcludeerd worden, dat de interessevoor de gemeenschapszaken hoofdzakelijk komt uit de groep, diereeds langere tijd in Nederland is en min ofmeer tot de blijvers kunnenworden gerekend. De verkiezing geschiedt schriftelijk en zonder moeilijkheden.Dit in tegenstelling tot de Spaanse verkiezing.Het Spaanse bestuur ondervindt nogal eens interne moeilijkheden.Hoewel er reeds enige jaren geleden een informele contact-commissiewas gevormd, waarmede men dus de Italianen voor was, kwam ervan eigen activiteit weinig terecht. Er waren twee rivaliserende groepen,die evenwel niet constant van samenstelling waren. De verkie-

Vrijetijdsbesteding, maatschappelijke zorg ! 149zingen, die in maart 1965 werden georganiseerd naar Italiaans voorbeeld,mislukten volledig. Het invullen van de stembiljetten (doorstrepenvan de niet gewenste candidaten) bleek te moeilijk. De vergaderingverliep zeer rumoerig en men concludeerde dat het geenzin had een bestuur te kiezen. Bij acclamatie werd één man tot voorzitteruitgeroepen, die de volledige vrijheid verkreeg om zelf eenbestuur te formeren. De tweede maal dat verkiezingen zijn gehouden,is beter geslaagd:a. door gebruikmaking van stembi~jetten voorzien van foto's dercandidaten;b. door het stemmen niet in een vergadering te laten plaatsvinden.De deelname aan de Spaanse verkiezingen is wat lager - circa 15 %- dan bij de Italianen, doch wel constant.In de tot nu toe opgedane ervaring kwam er duidelijk verschil tussenSpanjaarden en Italianen naar voren. Voordat er sprake kan zijn vansamen over iets spreken en samen iets uitvoeren, moet er een zekeregroepseenheid zijn. De Italianen hebben hiervoor ongeveer een halfjaar nodig gehad. De Spanjaarden z~jn thans zover dat ze elkaarbeginnen te kennen. Uiteraard is het optreden van de voorzitter hiermede debet aan. Binnen het bestuur is deze leid el zeer zwak, naarbuiten maakt hij echter een sterke positieve indruk. Al te vaak ishet voorgekomen dat aan het Spaanse bestuur zonder meer opdrachtwerd gegeven een bepaalde taak uit te voeren, terwijl de Italianenna intensief overleg besloten zich aan een bepaalde taak te zetten.Vanaf oktober 1965 hebben de Turken een eigen bestuur. De voorzitterheeft de zaak goed in handen en is buiten het bestuur eveneens deinformele leider. De groep Turken is veel kleiner - circa 200 personen- dan de groepen der andere nationaliteiten en veel, wat er binnende groep voorvalt, onttrekt zich aan de waarneming door de taalbarrière.Het contact met de groep gaat uitsluitend via tolken. Onderde Spanjaarden en Italianen zijn er vrij veel, die een beetje Nederlandskunnen spreken. De stemming over de bestuurssamenstellinggebeurt uiterst serieus, doch geheel mondeling en bij handopsteken.De deelname aan de verkiezing is 100 %. Er is een redelijk eigen initiatiefen een opvallende discipline in de afwerking van de geëntameerdetaken.

VIII. Inleidende opmerkingenHet vorige hoofdstuk vormde reeds een duidelijke brug tussen vraagstukken inhet bedrijf en vraagstukken van de maatschappelijke zorg. Het nu volgendehoofdstuk wordt door dit laatste geheel in beslag genomen.De bijdrage van Mr. L. S. J. Buis is ook belangrijk omdat de begeleidingssituatiein Utrecht wordt beheerst door de toestroming van spontanen, hetgeen zijn eigenproblemen meebrengt. Of deze geheel en al kunnen worden gewaardeerd op de wijzevan de auteur en of de door hem voorgestelde oPlossingen de meest toereikendezijn, is uiteraard de vraag. Een relativering vindt plaats in het daaropvolgendehoofdstuk over de beeldvorming in de pers en in het slothoofdstuk, dat de algemeneconclusies over het vraagstuk van de buitenlandse arbeiders bevat.

VIII. De buitenlandse arbeiderbuiten de poort (Utrecht)MR. L. S. J. BUIS1. Ontstaan van de Stichting Bijstand Buitenlandse WerknelnersDe eerste activiteit in Utrecht ten aanzien van buitenlandse arbeiders,te weten Italianen, is in 1960 uitgegaan van de zielzorg. De velevragen en problemen op allerlei terrein, die de Italianen bij de aalmoezenieraan de orde stelden, waren voor deze zielzorger aanleidingcontact op te nemen met het Katholiek Instituut voor MaatschappelijkWerk. Door dit instituut werden avondspreekuren ingesteld, die zichontwikkelden tot bijeenkomsten van tientallen Italianen. Deze spontanebijeenkomsten leidden tot de wens en het streven van de Italianen,de aalmoezenier en de maatschappelijk werker om te komen tot eeneigen trefpunt, een casa, voor de Italianen. Een Commissie RecreatieItalianen werd door het Kath. Inst. voor Maatsch. Werk opgericht,met als eerste doelstelling het creëren van een ontmoetingscentrum.Ter verkrijging van financiële hulp belegde de Commissie, met demedewerking van het Gewestelijk Arbeidsbureau (G.A.B.), enkelebijeenkomsten met vertegenwoordigers van de bedrijven, waar deItalianen werkten. Deze bedrijven werden in grote meerderheid bereidgevonden het werk van de Commissie financieel te steunen. Nukon voor de Italianen een ontmoetingscentrum in de weekendavondenopengesteld worden en konden ontspanningsactiviteiten bekostigdworden.Toen naast Italianen ook Spanjaarden in Utrecht kwamen werken,is de naam van de Commissie veranderd in: Commissie BijstandBuitenlandse Werknemers. Er werd bereikt, dat zielzorg en maatschappelijkwerk zich ook richtten op de Spanjaarden, en ontspanningsmogelijkhedenwerden ook aan hen geboden.In de volgende jaren kwamen ook Grieken en Turken in Utrechtwerken, waardoor de werkzaamheden voor de Commissie van vrijwilligersal te omvangrijk werden. De Commissie besloot, dat de totstandkomingvan een algemene Stichting bevorderd zou worden, envond het Provinciaal Sociaal Charitatief Centrum, de HervormdeStichting voor Kerkelijke Sociale Arbeid en de Katholieke Emigratie-

1.')4I Buiten de poort: Utrechtstichting bereid formeel als oprichters op te treden. In april 1964kwam de Stichting Bijstand Buitenlandse Werknemers tot stand.BestuurIn het Bestuur van de Stichting zijn vertegenwoordigd de gereformeerde,de hervormde en de roomskatholieke algemeen maatschappelijkwerk-instellingen, de Katholieke Emigratiestichting, het MaatschappelijkAdvies- en Inlichtingenbureau en de drie plaatselijke vakcentrales.Bovendien hebben zitting in het Bestuur de voorzitters vande werkgroepen. Deze werkgroepen komen hieronder nog ter sprake.Als adviseurs nemen aan de bestuursvergaderingen deel vertegenwoordigersvan de Gemeente Utrecht, het G.A.B., het Ministerie vanCultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk en van de bedrijven,die de Stichting financieel steunen. Het Bestuur houdt met de vertegenwoordigersvan de bedrijven, die met de Stichting samenwerken,regelmatig vergaderingen. In deze vergaderingen worden aangelegenhedende buitenlandse arbeiders betreffende gezamenlijk besproken,en wordt informatie uitgewisseld.FinanciënTerw~jl aanvankelijk alleen door bedrijven de financiële lasten werdengedragen, is in 1963 het Ministerie van Maatschappelijk Werk volgenseen speciale regeling de maatschappelijke begeleiding en de groepsactiviteitenten behoeve van buitenlandse werknemers gaan su bsidiëren.Tot dit jaar werd met 40 % gesubsidieerd in kosten voor salarisgroepswerker(s), voor bureau, groepsactiviteiten en ruimtelijke voorzieningten behoeve van de recreatie. Per 1966 is deze Rijkssubsidieverhoogd tot 70 % van genoemde kosten, hetgeen een welkome versterkingbetekent van de financiële basis van het werk. Als eerstegemeente in Nederland heeft Utrecht de erkenning van het plaatselijkbelang, dat met het werk ten aanzien van de buitenlandse arbeidersis gemoeid, door subsidiëring van de Stichting tot uitdrukking gebracht.In 1964 is Utrecht de Stichting gaan subsidiëren tot 35 %van de kosten. Evenals Utrecht subsidiëren thans ook Enschede enArnhem in de kosten van begeleiding, terwijl diverse andere gemeentensubsidiëring overwegen.Het bieden van de nodige hulp aan de buitenlandse arbeiders moet,meen ik, gezien worden als een gezamenlijk belang en een gezamenlijkeverantwoordelijkheid van onze samenleving. De hulp aan debuitenlandse arbeiders moet door overheid (Rijk, Gemeente en eventueelProvincie) en betrokken bedrijven financieel mogelijk gemaakt,;vorden, en zal moreel een daadwerkelijk gesteund moeten wordendoor onze maatschappelijke instellingen en verenigingen.

Taken van de instelling I 155Naast de financiering door overheid en bedrijven wordt aan de begeleidingsinstellingenwaardevolle hulp geboden door enkele ambassades.Deze zorgen voor een regelmatige voorziening van films en kranten,en stellen soms boeken, muziekinstrumenten en voetbaluitrusting terbeschikking. Dergelijke praktische hulpverlening lijkt mij voor eeninstelling wenselijker dan bijvoorbeeld subsidiëring door een ambassadein een percentage van de begroting. Dit laatste zou een ongewenstebeïnvloeding van het beleid tot gevolg kunnen hebben, enoverigens: ook de schijn van afhankelijkheid en gebrek aan neutraliteitmoet ten overstaan van de buitenlanders vermeden worden.AantallenDe. Stichting Bijstand Buitenlandse Werknemers in Utrecht richt zichin deze stad momenteel op vijf nationaliteiten, in totaal ± 4500Mediterranen, te weten: 400 Italianen, 1300 Spanjaarden, 600 Grieken,750 Turken en 1450 Marokkanen.Doelstelling van de StichtingStatutair is als doel van de Stichting gesteld:a. De Stichting stelt zich ten doel de bevordering van het algemeenwelzijn van en de verlening van maatschappelijke bijstand aanpersonen met een andere nationaliteit dan de Nederlandse vanwelke levensbeschouwing ook, werkzaam in de provincie Utrechten aan de gezinnen van deze personen;b. de Stichting beoogt niet het maken van winst.2. Taken van een instelling voor hulp aan buitenlandse arbeidersDe buitenlanders, die in Nederland komen werken, treffen hier eensituatie, die hen vreemd is. De taal, cultuur en mentaliteit, het klimaat,het eten en de aard van het werk zijn anders dan in hun vaderland.Zij treffen hier veel aan, dat hen niet bekend is, en zij kunnen in ditopzicht geholpen worden door informatie, door voorlichting. Daarnaastis er echter behoefte aan de mogelijkheid ergens met individuelevragen en moeilijkheden aan te kloppen. De persoonlijke moeilijkheden,die de emigrant moet overwinnen, liggen naar ik meen voornamelijkin een gevoelen van eenzaamheid, heimwee en ook verveling.Op het terrein van de collectieve voorlichting, de individuele hulp ende vrijetijdsbesteding liggen dan ook de voornaamste taken van eeninstelling voor begeleiding van buitenlandse werknemers, lijkt mij.Dat daarvoor speciale instellingen zijn ontstaan vindt zijn grond voornamelijkin de taalbarrière en de eigen problematiek. Deze instellingen

156 I Buiten de poort: Utrechthebben overigens naast hun werkzaamheid ten aanzien van buitenlandsearbeiders ook een taak te vervullen ten aanzien van Nederlanders.Ook de plaatselijke bevolking, en speciaal groepen daaruit,zoals bedrijfsfunctionarissen en pensionhouders en hospita's, hebbennut van voorlichting over de buitenlanders en hun achtergronden.Anderzijds kan iemand, die in contact is gekomen met een buitenlander,voor informatie, advies of vertaaldiensten de hulp van de instellinginroepen. Ik zal nu nader ingaan op de werkzaamheden, zoalsdie momenteel door de Stichting Utrecht verricht worden.Individuele hulpVoor het werk ten behoeve van de Spanjaarden, Turken en Griekenzijn momenteel tolken/assistenten in parttime dienstverband aan hetbureau verbonden, terwijl voor de Marokkanen een assistent fulltimein dienst is. Dit laatste houdt verband met het feit, dat bij de groep,die naar gemiddeld verblijf gezien het kortst in Nederland is, hetmeest behoefte aan informatie en hulp bestaat. Bij de snelle toenamevan het aantal Grieken in 1964 is daarom voor deze nationaliteit eenvolledige kracht aangesteld. Deze is in 1965 bij de sterke toestromingvan Marokkanen als volledige kracht opgevolgd door de tolk/assistentvoor de Marokkanen. Alleen de tolk voor Spaans is Nederlander, deandere tolken hebben de nationaliteit van de groep waarvoor zijwerken. Deze assistentenfgroepswerkers tolken tijdens de spreekuren,leveren vertalingen, onder meer voor circulaires, die aan de buitenlandersworden toegezonden, geven individuele hulp en fungeren alscontactpersoon tussen het bureau en de casa. Voor de diverse nationalegroepen wordt wekelijks een avondspreekuur gehouden in het bureau,en voor enkele groepen is er bovendien een spreekuur in de casa.Gevraagd wordt om informatie, advies en bemiddeling. De kwestiesliggen voor het merendeel op het terrein van loon, ontslag, socialeverzekeringen en huisvesting. Doordat de communicatie met de buitenlandsearbeider ook in het bedrijf vaak gebrekkig is, kunnen uiteraardgemakkelijk misverstanden ontstaan. Bovendien kan de situatie, waarinde buitenlander verkeert, het vreemdeling zijn, gemakkelijk wantrouwenbij hem doen ontstaan, en het idee tekortgedaan te worden. Ditleidt er toe, dat zij graag kwesties, die in de arbeidsverhouding liggen,voorleggen aan een instantie buiten het bedrijf. Dikwijls is men danook reeds tevreden, als bijvoorbeeld de juistheid van een loonbereke­Hing bevestigd kan worden. Ook tolken ontmoeten nogal eens wantrouwen.Beschuldigingen van eigenbelang, partijdigheid en politiekevoorkeur, die zij soms te verduren krijgen, zullen wel mede verklaardmoeten worden uit de situatie, die de buitenlander in het eigen landgewoon is. Daar kent men veel minder belangeloze en onpartijdige

Taken van de instelling I 157dienstverlening. De hierdoor begrijpelijke achterdocht ontmoet mensoms in het algemeen ten aanzien van de activiteiten van de Stichting.Het ligt voor de hand, dat behalve buitenlanders ook Nederlanders,die met hen in contact komen, informatie en tolkdiensten vragen aande Stichting, zoals bijvoorbeeld hospita's en meisjes, die kennis hebbenmet een buitenlander. Per week telt het bureau gemiddeld 45 bezoekers,buitenlanders zowel als Nederlanders.Collectieve voorlichtingAan de gevraagde hulp en informatie ontleent de Stichting hetmateriaal voor collectieve voorlichting. Deze wordt gegeven in circulaires,lezingen, forumavonden en voorlichtingsdagen. Het analfabetismebij een deel van deze buitenlanders, en de geringe leesvaardigheiden opnemingscapaciteit van geschreven woord bij een ander deel,maken, dat het gesproken woord bij diverse nationaliteiten effectieveris. Aan lezingen, forumavonden en discussiebijeenkomsten moet danook de voorkeur gegeven worden boven circulaires, periodieken e.d.Een geregelde algemene voorlichting van de in Nederland wonendebuitenlandse arbeiders, zoals via radio en televisie mogelijk is, werddoor de VARA in de afgelopen winter gestart. Op zondagen wordteen radioprogramma van een uur uitgezonden met telkens een kwartierinformatie en muziek, gericht aan de Italianen, Grieken, Spanjaardenen Turken. Een gelukkig en door deze buitenlanders ook zeergewaardeerd initiatief. In dit verband mogen wel vermeld worden dedagelijkse programma's van twee uur, die communistische zendersrichten op de Spanjaarden, Grieken en Italianen in West-Europa.Propaganda voor het communisme wordt overigens ook bedreven doormiddel van speciaal aan deze buitenlanders gerichte week- en maandbladen,vooral uit Tsjecho-Slowakije afkomstig. Tegenover de communistischepropaganda staat voor de buitenlanders weinig politiekemeningsvorming van andere richtingen. In dit opzicht, maar ook inhet algemeen ten aanzien van de vorming en scholing van buitenlandsearbeiders kan wellicht door de vakverbonden een geregeldeactiviteit ontwikkeld worden. In meerdere stichtingen voor hulp aanbuitenlandse werknemers zijn vakcentrales reeds vertegenwoordigd.De solidariteit van de vakbonden met de buitenlanders, die hieruitblijkt, zal mogelijk ook kunen leiden tot het creëren van geschiktevormings- en scholingsmogelijkheden voor de buitenlandse arbeiders.RecreatieVoor elk van de vijf nationaliteiten is een cas a, een ontmoetingscentrum,gehuurd. In de casa kan de buitenlander iets drinken, biljarten,kaarten, of naar de TV kijken, kranten uit eigen land lezen,

158 I Buiten de poort: Utrechtboeken lenen en geregeld fi1m-, dans- en feestavonden meemaken.Het centrum voor de Italianen, Turken en Marokkanen is in de weekendavonden geopend. Het Spaans en Grieks centrum zijn elke avondgeopend en op zater- en zondagen ook 's middags.Voor elke nationaliteit is een werkgroep geformeerd. De werkgroepfunctioneert met betrekking tot de activiteiten in de casa en het ontspanningsprogramma.In de werkgroep hebben Nederlanders en vertegenwoordigersvan de buitenlandse groep zitting. Op deze wijze isvorm gegeven aan de noodzakelijke samenwerking met en medeverantwoordelijkheidvan de buitenlanders. De voorzitter van dewerkgroep is tevens lid van het Bestuur van de Stichting. De Nederlandseleden van de werkgroep worden door de Stichting aangezocht,terwijl in principe de vertegenwoordigers van de buitenlandersdoor henzelf worden gekozen, en in gelijk aantal deel uitmaken vande werkgroep. In principe, want de ontwikkeling is in de verschillendewerkgroepen niet gelijk verlopen, en in de aanvang wordt wel samenwerkinggezocht met informele leiders, zoals momenteel bij de Marokkaansegroep. Daarbij wordt deze informele vertegenwoordigers uiteraardwel medegedeeld, dat na een bepaalde periode verkiezingengehouden zullen worden. De werkgroep organiseert met de hulp vanhet bureau de viering van kerkelijke en nationale feesdagen, een geregeldprogramma van films, dansavonden e.d., sportbeoefening, lectuurenboekenvoorziening, bustochten, enz. Er wordt voortdurend gestreefdnaar de vorming van muziek-, zang-, volksdans- en toneelgroepenen van sportteams. De nationale muziek, zang en dans vertegenwoordigenvoor de man in den vreemde iets van het land en hetleven, dat hem dierbaar is. Daar verlangt hij naar en daar is hij trotsop. Vooral ook de waardering, die vele Nederlanders hebben vooruitingen van hun cultuur, is voor hen belangrijk. Het vormt voor debuitenlander een tegenwicht voor het gevoel niet begrepen te worden.Een moeilijkheid bij muziek- en sportgroepen e.d. is steeds het verloop.Niet alleen doordat er voortdurend deelnemers zijn, die teruggaannaar hun land, zodat weer nieuwe leden gevonden moetenworden, maar ook door de onderlinge tegenstellingen door verschillenin ontwikkeling, streek van herkomst en politieke richting. Dergelijkeverschillen blijken voortdurend, en het vergt veel van de leiding vaneen groep deze te overbruggen. Worden de inspanningen echterbeloond en heeft het voetbalelftal, de muziek- of dansgroep succes,dan wordt dit toch een beetje als een nationaal succes gevoeld, hetgeende groepsverbondenheid en de waardering voor eigen cultuurstimuleert. Het bereiken van een zekere groepscohesie en eigen groepsleven,dat zijn centrum vindt in de casa, wordt nagestreefd. Zo'ncentrum kan, door de dagelijkse leiding gaandeweg meer in handen te

Spontanen I 159leggen van vertegenwoordigers van de groep, mogelijk een zelfstandigheidbereiken zoals die van een sociëteit. Moeilijkheid daarbij is dereeds gesignaleerde fluctuatie in de groep, en de onderlinge tegenstellingen.3. ToestrolDÎng naar Utrecht van spontanenNa U de Stichting Bijstand Buitenlandse Werknemers, en haar activiteitenop het terrein van individuele hulp, collectieve voorlichtingen recreatie te hebben geschetst, wil ik nog aandacht besteden aan deproblematiek, die samenhangt met de sterke toestroming van spontanennaar Utrecht en aan de huisvesting.Utrecht heeft een sterke toestroming gekend van Grieken en Turkenin 1963 en begin 1964, en van Marokkanen in 1965. Ultimo 1964woonden in de stad Utrecht een kleine 300 Marokkanen, ultimo 1965:1450, een toename dus van ruim 1150. Het totaal aantal Mediterranenin Utrecht is in 1965 gestegen met 1900. Overigens: het aantal nieuwemeldingen bij de vreemdelingenpolitie van Italianen, Grieken, Spanjaarden,Turken en Marokkanen bedroeg in 1965 ± 4000. Utrechtis dus wel een centrum van vreemde-arbeidersverkeer. Van de 4500buitenlanders, die in Utrecht wonen, zijn er in totaal 700 via officiëlewerving gekomen dus minder dan 16 %. Het opvallend grote aantalbuitenlanders in Utrecht kan niet alleen verklaard worden uit decentrale ligging in Nederland, een soort traditie en het feit, dat mener altijd wel onderdak vindt. Ook het beleid van de vreemdelingendienst,dat plaatselijk soms merkwaardig verschilt, spreekt hier mee.De spontanen komen in het algemeen op advies van familieleden,vrienden of dorpsgenoten, die hier al wonen. Deze relaties vangen denieuwgekomene aan het station op, helpen de man aan onderdak,proberen voor hem werk te vinden, of hebben dit al met hun eigenwerkgever geregeld. Men ziet vooral bij Marokkanen hele familiesbij elkaar wonen, soms met acht of tien man op één kamer, allen uithetzelfde dorpje en familie van elkaar. De onderlinge solidariteit ensociale controle vooral van de samenwonende groepjes familie- enplaats- of streekgenoten is groot, en zij helpen elkaar de weg te vindenen de moeilijkheden van de eerste periode te overwinnen.De grote toevloed van spon tanen is voor de bedrijven gemakkelijken voordelig, maar houdt voor de buitenlanders zelf toch belangrijkenadelen in, vergeleken bij de georganiseerde werving. 1 De geworvenarbeiders hebben na selectie, onder meer door middel van medische1 Of de in de volgende regels opgesomde nadelen door de buitenlandse arbeidersz.elfzo ervaren zullen worden is wel de vraag. (Voetnoot van de redacteur.)

160 I Buiten de poort: Utrechtkeuring, een jaarcontract aangeboden gekregen, dat behalve emolumentenzoals een gedeeltelijke pensiongeldvergoeding en betaling van deterugreis na afloop van het contract, ook de verplichting van de werkgeverinhoudt voor een behoorlijke huisvesting zorg te dragen. Dezekerheden van vast werk en behoorlijke huisvesting voor de buitenlanderen de bescherming voor de samenleving, die de selectie geeft,worden gemist bij de spontanen. Bovendien, als een bedrijf voor hetaantrekken van buitenlanders een aanvrage bij het Directoraat voorde Arbeidsvoorziening moet indienen, doet het een op zijn consequentiesweloverwogen stap. Neemt men buitenlanders aan, die aande poort komen, dan is de kans daarop minder groot.De toevloed van bijvoorbeeld Marokkanen naar Nederland, enhun sterke concentratie in Utrecht hebben veroorzaakt, dat eenaan tal van deze mensen in de laa tste maanden van het afgelopenjaar en in het begin van dit jaar met veel moeite of helemaal geenwerk konden vinden. Het arbeidsbureau had geen werk meer voordeze, meest ongeschoolde, buitenlanders, en slechts vragend van deene fabriekspoort naar de andere gaande, en steeds verder van Utrechtverwijderd, kon men nog werk vinden. Daarbij wordt nogal eensgeholpen door een soort arbeidsbemiddelaars, dat zich honderd tottweehonderd gulden laat betalen voor het vinden van een werkgever.Van de 1450 Marokkanen, die in de stad Utrecht wonen, werken erslechts ± 600 in de stad of in de kleine plaatsen direct rond de stad.Hoewel men in Utrecht is aangekomen, en dáár een onderdak heeftgevonden, gaat men dagelijks werken in Hilversum, Amersfoort,Zaltbommel, Gouda, enz. Door dergelijke omstandigheden, en in hetalgemeen door een ongunstige werk-, woon- en leefsituatie bestaathet gevaar, dat de spontanen een soort arbeidsreserve gaan worden,een sociaal zwakke groep, een nieuw proletariaat. Deze groep kan,ook door het gevaar van excessen, het nu nog betrekkelijk onvastebeeld, dat de samenleving van de buitenlander heeft, ongunstig beinvloeden.En het beeld, dat men van de buitenlandse arbeider heeft,de houding, die men tegenover hem aanneemt, zijn mede een zaak,die aandacht eist van een stichting voor hulp aan buitenlandsearbeiders. Het is wenselijk, dat de verschillende voordelen van hetsysteem van de georganiseerde werving ook gecreëerd worden tenaanzien van de buitenlanders, die op eigen gelegenheid naar Nederlandkomen. Dit zou gerealiseerd kunnen worden door de instellingvan een centraal arbeidsbureau voor buitenlanders, die in Nederlandwillen gaan werken. Dit arbeidsbureau zou dan kunnen fungerenzoals een wervingsbureau. 1 Medische keuring, antecendentenonder-1 Verg. echter de inzichten van hoofdstuk IV, blz. 72 e.v. en de conclusies terzakein hoofdstuk X, blz. 200. (Voetnoot van de redacteur.)

---~ - ---- -~-- -- --- - - -Huisvesting I 161zoek, afsluiting van een arbeidscontract met de voorwaarde van goedehuisvesting en eerste voorlichting zouden daar plaats kunnen vinden.Een dergelijk centrum zou door middel van tolken ook een adequatearbeidsbemiddeling kunnen geven, zodat de buitenlander het voorhem meest geschikte werk krijgt.4. HuisvestingVan buitenlandse arbeidersDe zorg voor behoorlijke huisvesting van geworven buitenlanders isdoor wervingstractaten op de werkgever gelegd. Deze verplichting isopgenomen in het arbeidscontract, dat bedrijf en buitenlander afsluiten.Een dergelijke juridische verplichting bestaat voor de werkgeverniet ten aanzien van de spontaan gekomen buitenlanders. Desituatie is daardoor zo, dat een aantal werkgevers ook de spontanenaan een goed kosthuis of pension helpt, dat een aantal zich wel moeitegetroost maar niet slaagt, en dat een aantal geen aandacht schenktaan de woonomstandigheden van zijn buitenlandse werknemers.In Utrecht wonen alle buitenlanders in particuliere kosthuizen enpensions, er zijn dus geen woonoorden of bedrijfspensions. De snellevermeerdering van het aantal buitenlanders in Utrecht heeft eengebrek aan behoorlijke pensionruimte doen ontstaan. Dat heeft hetverschijnsel van het "arbeiderspakhuis" tot gevolg gehad. Voor degemeente Utrecht was dit reden om in augustus 1965 een onderzoekin te stellen naar de woonsituatie van de buitenlandse arbeiders opgrond van de zeer bescheiden woontechnische maatstaven zoals diegelden volgens een plaatselijke Verordening op Logeerinrichtingen.Resultaat van het onderzoek was, dat ten aanzien van een aantalpensions bepaalde voorzieningen geëist werden, dat sommige hetaantal bedden moesten verminderen, en dat enkele geheel ontruimdmoesten worden. Pensions met in totaal 2300 bedden zijn gecontroleerd.Daarbij bleek, dat ± 190 buitenlanders elders ondergebrachtmoesten worden. 1 Alhoewel zich na het onderzoek nog een 400 buitenlandersin Utrecht vestigden, worden door dit gemeentelijk ingrijpentoch gaandeweg de grootste misstanden geëlimineerd. Bovendienwordt er thans op toegezien, dat de volgens de Verordening op Logeerinrichtingengeëiste vergunning wordt aangevraagd. Aan de verleningkunnen dan voorwaarden gekoppeld worden ten aanzien vanhet aantal bewoners en de nodige voorzieningen.Dat er controle door de gemeente wordt uitgeoefend op de pensionsvoor buitenlanders, is noodzakelijk gebleken. De mogelijkheid rigou-1 Zie ook hoofdstuk IX, blz. 170. (Voetnoot van de redacteur.)11

162 I Buiten de poort: Utrechtreus in te grijpen bij zeer slechte woonsituaties blijft echter beperkt: erdient een alternatieve geschikte woonmogelijkheid te bestaan, wantmen kan mensen niet letterlijk op straat zetten, of de problemen vanhet ene adres naar het andere verplaatsen. Om deze huisvestingsproblematieknader te onderzoeken en oplossingen te zoeken, is doorB & W van Utrecht een Commissie Huisvesting ingesteld. Naast degemeente Utrecht, vertegenwoordigd door de wethouders van Volkshuisvestingen Sociale Zaken, hebben in de commissie zitting vertegenwoordigersvan enige bedrijven, de Kamer van Koophandel,het G.A.B., het Ministerie van Cultuur, Recreatie en MaatschappelijkWerk en de Stichting B~jstand Buitenlandse Werknemers.Met betrekking tot de vraag wat de meest geschikte wijze van huisvestingis, is door bedrijven als Hoogovens en de Limburgse Mijnende voorkeur gegeven aan collectieve, deskundig geleide en begeleidehuisvesting boven particuliere kosthuizen. Ik meen, dat deze keuze inprincipe wel algemeen als de juiste wordt beschouwd. In een woonoord,gezellenhuis, botel en dergelijke woonprojecten kan een woonenleefklimaat geboden worden, dat tegemoet komt aan de behoeftenvan de daar wonende groep, en er kan begeleiding gegeven worden.Het eten kan aangepast zijn aan de smaak van de betrokken groep,en er kan voldaan worden aan de eisen, die de godsdienst stelt. Datdit een belangrijke zaak is, spreekt voor zich, maar blijkt overigensook uit het feit, dat in Utrecht de meerderheid van de IslamietischeTurken en Marokkanen zelf kookt. Men zoekt pensions, waar menzelf voor zijn kost kan zorgen. De voornaamste reden daarvan isgelegen in de regels, die door de Koran gesteld worden met betrekkingtot de bereiding en het gebruik van vlees. Een groot aantal, vooralonder de Marokkanen, gebruikt overigens helemaal geen vlees, alser niet op de voorgeschreven wijze is geslacht.Isolement en gebrek aan contactmogelijkheden met de Nederlandsesamenleving worden wel genoemd als bezwaren tegen woonoordene.d. Maar men dient te bedenken, dat de meesten van de buitenlanders,en vooral Turken en Marokkanen, niet de bedoeling hebbeneen aantal jaren of permanent hier te blijven. Men hoort overigensregelmatig van buitenlanders, die enige tijd in Nederland werkten,naar hun vaderland terugkeerden met het voornemen daar te blijven,maar enkele maanden later toch weer naar Nederland komen. Zijblijken zich niet meer te kunnen aanpassen aan de omstandighedenin hun geboorteland. Men kan vrezen, dat een aantal mensen aldusmin of meer ontheemd raakt, en zich niet in eigen land, noch in hetland waar men is gaan werken, goed thuis voelt. Het is dan ook nietwenselijk te trachten integratie van de buitenlanders in het algemeen

~ -- ~---_. --~~-~--~ - ---Huisvesting I 163in de Nederlandse samenleving te bewerken. Het lijkt mij van belangjuist ook te bevorderen, dat de buitenlandse arbeider betrokken blijftbij zijn vaderlandse situatie. Overigens, het is noodzakelijk achter desimpele term "buitenlandse arbeiders" de grote verscheidenheid tezien van mensen met zeer verschillende ontwikkeling, godsdienst,cultuur, mogelijkheden, verwachtingen en doeleinden. Er is behoefteaan veel onderzoek om de differentiaties te leren kennen, die nodigzijn op het terrein van begeleiding en voorzieningen. Voor mensenmet een zo geheel andere godsdienst, cultuur en mentaliteit als bijvoorbeeldTurken en Marokkanen is het, om een geschikte leefsituatie tebieden, zeer gewenst, dat zij collectief gehuisvest worden. Meer gewenstdan voor bijvoorbeeld Italianen of Portugezen, die veel meervan hun achtergronden hier terugvinden. Overigens zijn voor debuitenlander de eerste maanden, dat hij hier is, het moeilijkst, enbestaat er in deze periode het meest behoefte aan voorlichting, begeleidingen hulp bij de acclimatisering. Daarom lijkt het vooral voorde opvang van spon tanen van belang een soort opvangcentra, doorgangshuizente stichten. De Stichting Utrecht heeft de oprichting vaneen dergelijk opvangcentrum op haar programma staan.Op het gebied van de huisvesting is een gedifferentieerde bepalingvan de bestaande behoefte en de te treffen voorzieningen nodig opplaatselijk en regionaal niveau. Het is te hopen, dat de algemenevoorkeur, die thans gegeven wordt aan collectieve, vakkundig geleidehuisvesting, zal leiden tot een effectieve bevordering daarvan door deoverheid.Van buitenlandse gezinnenDe huisvestingssituatie van de buitenlanders, van de mannen, vraagtveel verbetering, maar ons woonruimtegebrek is het meest schrijnendvoor de buitenlandse gezinnen. Bij een summier onderzoek in Utrechtbleek van de Spanjaarden, Grieken, Turken en Marokkanen meer dan60 % gehuwd te zijn. Van de Italianen was slechts 20 % gehuwd, toenzij naar Nederland kwamen. Dit hangt samen met de voorwaardevan ongehuwd zijn, die aanvankelijk gold bij werving in Italië. Vande 400 Italianen, die thans in Utrecht wonen, zijn er ± 100 metNederlandse meisjes gehuwd. Een getrouwde Italiaan of Spanjaard,die hier is komen werken, mag na één jaar zijn vrouwen kinderenlaten overkomen, als hij passende huisvesting heeft voor zijn gezin.Voor de andere nationaliteiten staat een termijn van twee jaar. Vooralonder de Spanjaarden is er een betrekkelijk groot aantal, dat zijn vrouwen eventuele kinderen heeft laten overkomen: ± 230 in Utrecht. Dathet vinden van woonruimte een zeer moeilijke zaak is, spreekt voor

164 I Buiten de poort: Utrechtzich. Meer dan 200 van de Spaanse echtparen wonen niet zelfstandig,maar bewonen één of twee gehuurde kamers. 1 De huurprijs voor eenkamer bedraagt gemiddeld 135,- per week, meest exclusief dekosten van gas- en lichtverbruik. Vooral voor echtparen met kinderenis het bijna niet mogelijk onderdak te vinden. Het is wenselijk, dattijdelijke voorzieningen als passende huisvesting voor buitenlandsegezinnen geaccepteerd worden, om de mogelijkheden van gezinsherenigingte vergroten.5. SlotDe hulp, die de Stichting in Utrecht de buitenlanders kan bieden, isvan beperkte aard. Vraagt hij daarom, dan kan aan de individuelebuitenlander assistentie gegeven worden, terwijl de buitenlanders alsgroep, naar nationaliteit, mogelijkheden voor vrijetijdsbesteding eninformatie gegeven worden. Begeleiding van de buitenlanders individueelen collectief in het totaal van hun leefsituatie is praktisch nietmogelijk, door het verspreid wonen in meer dan 500 pensions en kosthuizen.Toch betekent dit wonen in pensions het huren van een bedop een kamer, waar nog drie, zes of tien anderen hun bed hebben.Het betekent vaak een minimum aan ruimte en woonvoorzieningen,zelf koken en het ontbreken van zorg en hulp van de zijde van de exploitant.Het leven in dergelijke omstandigheden is vaak in alle opzichtenongezond. Nodig is, dat een sociaal beleid gevoerd wordt ten aanzienvan deze meest tijdelijk in Nederland wonende mensen. Een beleid,dat is toegespitst op adequate huisvesting. Eerst bij goede collectievehuisvestingsvoorzieningen kan goede begeleiding geboden worden.Een goede begeleiding van de buitenlandse arbeiders is een belangvan deze mensen en van onze samenleving.1 Dit is onder de vigerende bepalingen in Nederland alleen mogelijk wanneer devrouw werk in toegestane arbeidssectoren verricht en geen kinderen zijn meegekomen.(Voetnoot van de redacteur.)

IX. Inleidende opmerkingenInzicht kan op grond van bestaande kennis worden verworven. Een van de groteverdiensten van goed empirisch onderzoek is dat het nieuwe kennis verschaft.Het in dit hoofdstuk vervatte onderzoekverslag heeft die verdienste zeker. Hetwas een gelukkige omstandigheid dat in het kader van dit boek een dergelijkonderzoek kon worden verricht.De uitkomsten van het onderzoek zijn bijzonder verhelderend. Ook gaat er eensterk relativerende werking van uit: een groot aantal dramatische uitsprakenwordt tot ontnuchterende proporties teruggebracht. Behartenswaardig zijn eenaantal concrete bevindingen, die het trekken van verantwoorde conclusies m.b.t.het vraagstuk van de buitenlandse arbeiders helpen mogelijk maken. Het inzichtin de wijze, waarop subjectieve beeldvorming en stereotypen over de buitenlandsearbeiders tot stand komen wordt door dit onderzoek zeker verdiept, terwijl deaard van de stereotypen en hun affectieve richting ook duidelijk naar voren komen.

- -- - - --~---IX. Buitenlandse arbeiders in de persEen inhoudsanalyse van werkgevers- en werknemerSperiodiekenen van de dagbladperslDRS. H. VAN EMMERIK-LEVELT en'DRS. A. W. M. TEULINGS1. InleidingDe introductie van buitenlandse arbeiders in de Nederlandse samenlevingis een verschijnsel dat zich, ondanks de beperkte omvang, inhaar consequenties nadrukkelijk manifesteert. In dagbladpers enperiodieken ziet men een neerslag hiervan: zowel wat omvang alswijze van berichtgeving betreft is het voor de argeloze lezer snel duidelijkdat hier iets bijzonders aan de hand moet zijn. Over buitenlandsearbeiders wordt veel geschreven en er wordt eerder met een zekereemotionele lading over geschreven.In alle landelijke en regionale dagbladen werd in 1965 meerdere malenover buitenlandse arbeiders bericht. Op basis van een steekproef konhet aantal van deze artikelen geschat worden op gemiddeld één perweek per krant. Een viertal kranten stijgt vér boven dit gemiddeldeuit en komt op een totaal van ongeveer honderd artikelen per krantper jaar. In werkgevers- en werknemerskring is de aandacht minderoverweldigend. Slechts zeven van de achttien werkgeversperiodiekenstellen in 1965 deze problematiek aan de orde, en voor de werknemersperiodiekengeldt een ongeveer gelijke verhouding: vijftien van detweeëndertig bladen informeren over de buitenlandse arbeiders. Demeeste aandacht wordt daar aangetroffen waar ook de meestearbeiders zijn tewerkgesteld: in de metaalsector, de bouwwereld ende mijnindustrie.De wijze van berichtgeving schijnt, met name in de dagbladpers,meestal vrij krachtig en soms zonder veel nuances. Enkele willekeurige"kopjes" boven de artikelen mogen dit illustreren: Marokkanen hokkenniet graag op één kamer; Buitenlanders hokken graag in één huis;Spa~aarden worden hier als slaven behandeld; Turken maken amokop kermis; Wat haalt streep door geluk Italianen?; Nederland behandeltde Spaanse arbeider als koelie; Italianen moeten gezin naar huissturen; Marokkanen handelden in marihuana; Marokkanen gingenvrijuit!De berichtgeving omtrent de buitenlandse arbeiders heeft twee be-

168 I Buitenlandse arbeiders in de perslangrijke componenten. In de eerste plaats worden in de pers een veelheidvan problemen - reële of irreële - gesignaleerd, welke in desamenleving van dag tot dag ontstaan: in een bepaalde streek, stadof woonwijk, op het werk of in de vrijetijd. Daarnaast echter zijn verschillendeinstanties bezig met de ontwikkeling van een beleid en detenuitvoerlegging van bepaalde maatregelen op het gebied van dearbeidsmarkt, werving, huisvesting, gezondheid, etc. Ook hieroververschijnen berichten in de pers. Zowel ten aanzien van de dagelijksegebeurtenissen als van de ondernomen stappen door overheid, werkgevers-en werknemersorganisaties en tal van andere instanties gaatde pers selectief te werk. Niet alle feiten en meningen worden voor delezer interessant geacht en vaak geven de relevant geachte feiten enmeningen voor de krant aanleiding tot commentaar, verheldering,"opluistering" .De vragen die kunnen worden gesteld zijn dus van tweeërlei aard:a. wat komt er in de pers en hoe wordt het gehracht?b. wat komt er "van boven" - van verschillende instanties - in depers en wat "van beneden" - van het dagelijks gebeuren? (fig. 1) .overheid }werkgeversenwerknemers-organisaties

· - -- -~ ~Opzet van het onderzoek 169gebeuren in hun omgeving. Desondanks speelt de pers (mogelijk ookradio en TV.) een ontegenzeggelijk dominante rol in het geheel vande beeldvorming omtrent het beleid tegenover en de problematiekvan de buitenlandse arbeiders.2. Opzet van het onderzoekHet onderzoek, dat op de beide genoemde vragen enig licht zou kunnenwerpen, is beperkt van omvang en heeft een beschrijvend, exploratiefkarakter. 1De keuze van de artikelenArtikelen werden verzameld uit werkgevers- en werknemersperiodiekenen uit de landelijke en regionale pers, verschenen in 1965.a. Van in totaal v~jftig werkgevers- en werknemersperiodieken werdde complete jaargang doorzocht op relevante artikelen. In tweeentwintiggevallen werden één of meer artikelen in een jaargangaangetroffen (zeven periodieken uit werkgevers-, vijftien uit werknemerskring).Op blz. 182 worden de bewuste periodieken vermeld.In totaal kwamen zo zevenenveertig artikelen beschikbaarvoor analyse (11 uit W.G.-kring, 36 uit W.N.-kring).b. Van de totale landelijke pers werd per dagblad een steekproefgenomen van 52 nummers, over 1965. In zeven landelijk verschijnendebladen werd een of meer artikelen over buitenlandse arbeidersaangetroffen. Hieruit kwamen 63 artikelen voor analyse inaanmerking. Van de regionale pers is een zodanige steekproefsamengesteld, dat iedere provincie met tenminste één krant werdvertegenwoordigd. Ook werd voorkomen dat meer dan één krantvan eenzelfde concern in de steekproef was vertegenwoordigd. Uittwee gebieden met een hoge concentratie van buitenlandse arbeiderswerden twee extra bladen toegevoegd. Tenslotte werd nogéén dagblad, gespecialiseerd in parlementaire berichtgeving, bijgevoegd.Het resultaat is dat de steekproef 14 regionale bladen1 Het onderzoek werd verricht in de eerste helft van 1966 in het kader van eenwerkgroep voor studenten in de sociale psychologie aan de Rijksuniversiteit teLeiden. De uitvoering werd mede mogelijk dankzij een subsidie van het Ministerievan Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Bij de materiaalverzamelingwerd verschillende malen medewerking verleend door het Instituut voor Perswetenschappente Amsterdam en het Documentatiecentrum van het Centraal­Sociaal Werkgevers Verbond. Aan alle betrokkenen zijn wij veel dank verschuldigd.In dit verband willen wij ook gaarne de medewerking bij de materiaal-analysevermelden van de studenten: Mej. E. Feldbrugge, Mevr. A. Hulsbergen, L. vanGeloven, J. Hulsbergen, N. Krijger, F. van der Meer, W. Verreck, H. van Wegen,R. de Winter, L. Toornvliet.

170 I Buitenlandse arbeiders in de persomvat, waarvan uit de jaargang 1965 elk 52 nummers werden getrokken.In totaal leverde dit 123 artikelen op met betrekking totde buitenlandse arbeiders.BewerkingDoor viel' beoordelaars werd onafhankelijk van elkaar een analyseschemaontworpen waarin plaats was voor verschillende probleemgebieden,de optredende instanties ofwoordvoerders, de kwaliteiten van deinhoud, etc. Na enkele wijzigingen kon dit schema worden gehanteerddoor de codeurs. Elk artikel werd driemaal gecodeerd door verschillendepersonen. Waar geen overeenstemming bleek te bestaan, werdna onderlinge discussie tot één bepaalde oplossing besloten. Deze zgn.consensusformulieren werden op ponskaarten overgebracht en doorde computer verwerkt.3. Wat kODit er in de pers?Het merendeel van de onderwerpen die in verband met de aanwezigheidvan buitenlandse arbeiders in ons land door de verschillende persorganenaan de orde worden gesteld, zijn van repetitieve aard, datwil zeggen men komt herhaaldelijk op eenzelfde of een verwant probleemterug. Men krijgt zelfs de indruk dat een aantal standaardthema'smet enige variatie worden gebracht en dat uit het verblijfvan "de buitenlander" bij voorkeur die gebeurtenissen of gedragingenworden aangegrepen welke het basisthema onderstrepen. De meesteaandacht kreeg in 1965 het huisvestingsprobleem. Hierover werd in 36 %van alle artikelen geschreven. 1Een rol hierbij heeft zeker gespeeld het onderzoek dat door de gemeenteUtrecht naar de huisvestingssituatie van buitenlandse werknemerster plaatse werd ingesteld. Hoewel slechts vijf à zeven procentvan de bezochte pensions niet aan de gestelde eisen voldeed, is aan"mensenpakhuizen", "arbeiders in kippenhokken" e.d. relatief veelaandacht geschonken. Eenzelfde aandacht bestaat voor wantoestandenin andere grote steden en in bepaalde centra in Limburg. Daartegenovertreft men een vrij uitvoerige informatie aan over de bouw,opening en het leven in woonoorden. De berichtgeving hierover ispositief, maar komt veelal van de zijde van verantwoordelijkeinstantIes.De tweede plaats op de ranglijst wordt ingenomen door wervings- enopvangsproblemen (in 30 % van alle artikelen). Ook deze berichten1 De percentages zijn berekend over alle artikelen gezamenlijk, zowel in dagbladpersals in periodieken.

~- - ~-- ~~~ - ---- ----~- -Wat komt er in de pers I 171komen in gunstiger en ongunstiger vormen voor. Problemen metarbeidscontracten, "grens-incidenten", contacten met de vreemdelingenpolitie,medische-, psychologische-, en sociale keuring, opvangcentra,ronselaarspraktijken zijn tot deze categorie te rekenen. Ookhier krijgen incidenten met enkelingen, afwijkende gedragspatronenzowel van de buitenlandse arbeiders als van enkele betrokken instanties,een ruime aandacht.Een derde "brandpunt" vormt de arbeidrmarkt-problematiek (in 25 %van alle artikelen). Hieronder valt de berichtgeving over algemenetekorten op de Nederlandse arbeidsmarkt, maar ook die in bepaaldedeelmarkten: kleermakers, verplegers. Een besluit van een bepaaldbedrijf om over te gaan op het inschakelen van buitenlandse arbeidersbereikt veelal ook de kolommen van de dagbladpers. Tot ditzelfdethema zijn ook de berichten gerekend, welke betrekking hebben oparbeidsoverschotten. Uit Utrecht en omgeving zijn hierover herhaaldemalen geruchtmakende nieuws-items in de pers verschenen. Van dezelfdestrekking maar van incidenteler aard zijn de tegen het eindevan 1965 optredende bedrijfssluitingen of inkrimpingen van het personeelsbestand..In de vierde plaats dient het nieuws over criminaliteit of ordeverstoringgenoemd te worden (in 23 % van alle artikelen). Het gaat hierbijoverwegend om geweldplegingen, waarbij buitenlandse arbeiders alsactieve partij zijn betrokken. Vermogens- en zedendelicten zijn ooktot deze categorie gerekend. In een aantal gevallen gaat het om berichtenover vergrijpen, waarvan een buitenlander zelf slachtofferwordt. Bv.: "Marokkaan opgelicht door ronselaar", "Zuinige Turkberoofd van 5000 gulden", "Italiaan uit café geslagen", "Turk inV enlo door nozems doodgeslagen".In de laatste maanden van 1965 treedt in dit verband een nieuwverschijnsel op de voorgrond waarbij vooral Marokkanen en Turkenworden genoemd: handel in marihuana en andere verdovende middelen.Zoals ook bij de huisvestingsproblematiek kon worden opgemerkt,is de ruime aandacht die in de pers aan dit onderwerp wordtbesteed niet in overeenstemming met de werkelijke proportie van hetverschijnsel. De feitelijke criminaliteit is onder de buitenlandse arbeiderszeker niet hoger en waarschijnlijk lager dan onder de Nederlandsemannelijke bevolking. lUit de dagbladpers zou men eerder de indrukkunnen krijgen dat de buitenlanders - na de provo's - tot het meestroerige en criminogene volksdeel behoren.1 Zie bijv. Wentholt, in deze bundel, pag. 110.

1 72 I Buitenlandse arbeiders in de persEen vijfde probleemgebied is gecentreerd rondom verschijnselen vanindividuele en sociale aanpassing (in 21 % van de artikelen). Metname in de journalistieke "reportages" van de dagbladpers, wordenin de regel terloops problemen en probleempjes uit de doeken gedaanrondom een veelheid van gewoonten, gedragsregels, uiterlijkheden enook diepliggende waardepatronen, waarin de buitenlander zich van"ons" onderscheidt. De taal, het voedsel, het klimaat, de godsdienst(dit vooral voor Turken en Marokkanen), de omgangsvormen, depositie van de vrouw, de verkeersregels, zij vormen evenzovele mogelijkhedentot misverstanden en incidenten.Een volgend thema is het probleem van de immigranten versus passanten.In 19 % van alle artikelen wordt uitdrukkelijk of onbewust aandachtgewekt voor de vraag of buitenlandse arbeiders zich in ons land maartijdelijk of op den duur blijvend, eventueel met hun gezin, zullenvestigen.Het probleem van de gezinnen (een onderwerp dat in 16 % van alleartikelen wordt besproken) hangt hier nauw mee samen. De overkomstvan gezinnen, clandestien of legaal, en vooral uitzettingenvormen de kern van de berichtgeving hieromtrent.De overige thema's zijn van geringere betekenis, in zoverre dat er inde pers en in werkgevers- en werknemers periodieken gemiddeldminder aandacht aan wordt geschonken. Nog te onderscheiden zijnde onderwerpen: recreatie (11 %) en gezondheid en hygiëne (6 %). Derecreatieve momenten zijn: radioprogramma's, televisie-uitzendingen,dansavonden, kerstfeestviering, cafébezoek. In het kader van degezondheid van de buitenlandse arbeiders stond enige tijd de mogelijkheidvan TBC-gevaar in de belangstelling. In dit verband zijn ookreportages over de hygiënische situatie in pensions en woonoordenopgenomen.De inhoud van de 229 voor het onderzoek relevante artikelen is doormiddel van de bovengenoemde onderwerpcategorieën - zij het inzeer globale vorm - beschreven. Negen thema's beheersen de berichtgevingomtrent buitenlandse arbeiders in pers en periodiek: huisvesting,werving, arbeidsmarkt, criminaliteit, aanpassing, immigratie,gezinsoverkomst, recreatie en gezondheid. Uit de korte inhoudsbeschrijvingenkan men vaststellen, dat niet uitsluitend - zelfs nietoverwegend - de problemen van de buitenlandse arbeiders zelfcentraal staan. De strekking van de artikelen gaat in vele gevallenjuist uit naar de problemen waarvoor de Nederlander, onze samenlevingzich geplaatst ziet. In de eerste plaats is dit merkbaar op hetstructurele vlak: de komst van de buitenlandse arbeiders lijkt een toets-

=----- ~- -- -- - - ~Stereotypen I 173steen voor het aanpassingsvermogen van bijv. het industrië1e- enoverheidsapparaat, van onze rechtsregels en maatschappelijke voorzieningen.In de tweede plaats wordt ons aanpassingsvermogen op het cultureleniveau beproefd: uitingen van universalisme of provincialisme op hetpunt van levensstijl, rechtsopvattingen e.d. zijn op vele plaatsen aanwijsbaar.Een zeker provincialisme kan bijvoorbeeld worden aangetroffenin de vorm van stereotypering, een zekere warsheid van nuanceringin de beeldvorming omtrent anderen, i.c. de buitenlandsearbeiders.4. Stereotypen van de buitenlandse arbeiderIn tal van artikelen komt men uitspraken tegen als: "buitenlandsearbeiders zijn ijverig en werken hard", "zijn donker en warmbloedig","vriendelijk en niet lastig", "hebben een hoge moraal, maar ze zijnprimitief". Zowel in journalistieke reportages als in verslagen vanpersconferenties waarin officiële woordvoerders bepaalde standpuntenvertolken kan soms diepgaand worden ingegaan op de karakterstructuuren persoonlijkheid van "de" buitenlander, "de" Italiaanof Turk.Naar aanleiding van enkele weigeringen van café- en restauranthoudersom buitenlandse arbeiders toe te laten, volgt bijv. het commentaar:"De heer X, voorzitter van de stichting Y, vindt het niet juist dat decaféhouders tegen alle nationaliteiten bezwaar hebben. De moeilijkhedenmoeten naar zijn inzicht voornamelijk ontstaan met Marokkanenen Turken, omdat die niet gewend zijn aan vrouwen op straaten in café's".Globale uitspraken omtrent de persoonlijkheidsstructuur van buitenlandsearbeiders of van bepaalde nationaliteiten, van positieve ofnegatieve strekking, werden in 11 % van de artikelen aangetroffen.De teneur van deze stereotyperingen is over het geheel genomen meestalpositief of neutraal. Negatieve, denigrerende uitspraken behoren totde uitzonderingen. Naast de gemiddelde frequentie en de richting,is de context, waarin deze stereotypering plaatsvindt, van belang. Inwelk verband worden globale persoonlijkheidstyperingen het snelstgebezigd? Welke thema's in de dagbladpers en mogelijk ook in deperiodieken van werkgevers en werknemers geven aanleiding totstereotype beeldvorming?

------------------- - - --- - -1 74 I Buitenlandse arbeiders in de persA. Werkgeversperiodiekengezondh.Oge zins- 0overkomstwerving 0aanpassingohuisvestingorecreatieimm.j /""::0 persoonlijkh.pass. ~".,'Ned. meisjesc. Landelijke dagbladpershuisvestingIopersoonlijkheidimm. j pass.lgezinnenarbeidsmarkt\wervinggezondheidoNed. meisjesaanpassingO"·~---_" 'Oo criminaliteitrecreatieoFig. 2. Associaties tussen probleemgebieden en stereötypering (zie ook blz. 175).

Stereotypen 175B. Werknernersperiodiekencriminaliteitorecreatie 1Ned.ome~espeTSOOnl~jk,h1TO~P~S~-' "/ + Ix"'''gezondh. O .. _____;;--"'0. ...... Igezmnen --- _____ .....ohuisvestingweroving~'-"\ arbeidsmarkt 00immigr.jpassantenD. Regionale dagbladpershuis~sting~Ö meisjesarbeidsmarkt /'\0\.gezmnen/imm. pass. pers.h. wervingO~ >o~ .~~04 ~O,a"r~ingg,wndhoidorecreatieVerklaringpersoonlUkheid[0pOSitIeve of negatieve stereotypering van debuitenlandse arbeiderdissociatief verbandassociatief verband (sterk, met X2-toetssignificant op 5 % -niveau)associatief verband (zwak, met XZ-toetssignificant op 10 % -niveau)

176 I Buitenlandse arbeiders in de persEen antwoord op deze vragen is mogelijk met behulp van een contingentieanalyseover het geheel van relaties tussen de verschillendethema's en de frequentie van stereotypen.Met deze door Osgood ontwikkelde techniek kan worden bepaald ofeen bepaald thema significant vaker tesamen met een ander themaaan de orde wordt gesteld (associatief verband) of significant vakerjuist niet samen wordt genoemd (dissociatief verband). 1In fig. 2 zijn de associaties tussen de probleemgebieden en stereotyperingvan de persoonlijkheid van de buitenlandse arbeider in kaartgebracht. De figuren A, B, C en D beschrijven achtereenvolgens hetgevonden relatiepatroon bij de werkgevers- en werknemersperiodieken,en bij de landelijke en regionale pers. Het blijkt dat in al devier gevallen een niet-toevallig verband bestaat tussen stereotyperingen een of meer van de inhoudelijke thema's.Het is dus niet zo dat voorlichting en berichtgeving in de pers in hetalgemeen, ongeacht het thema, blijk geeft van ongenuanceerde uitsprakenover buitenlandse arbeiders. De niet al te hoge gemiddeldefrequentie van persoonlijkheids-stereotyperingen deed dit overigensal verwachten.Het is evenmin zo, dat slechts bepaalde aspecten van de thematiek bijuitstek tot generaliseren aanleiding geven. Met uitzondering van dearbeidsmarkt- en gezinsproblematiek, komen bij alle onderwerpenassociaties voor met de stereotypering. Vergelijking van A, B, C enD laat echter zien dat tussen de vier soorten persorganen de grootsteverschillen bestaan.De regionale dagbladpers (D), wordt het duidelijkst gekenmerkt doorstereotypering. Het persoonlijkheidsstereotype staat centraal in het netwerkvan onderlinge relaties, en heeft het grootste aantal (vier) associatieveverbanden: huisvesting, werving, immigranten/passanten en gezondheid.Slechts de werknemersperiodieken (B) vertonen een enigszins vergelijkbaarbeeld. Het stereotype neemt ook hier een vrij centrale plaats inen bezit twee sterke en twee zwakke associatieve relaties met de figuur.In de werkgeversperiodieken (A) en in de landelijke pers (C) is deze stereotyperingeerder een randverschijnsel. In figuur A zijn zwakke associatieveverbanden aanwijsbaar met twee voor een werkgeversperiodiekminder relevante categorieën, te weten de recreatie en de verhoudingtot Nederlandse meisjes. In fig. C bestaat uitsluitend een samenhangmet huisvestingsproblemen.1 Zie Osgood, C. E. in: I. de Sola Pool (ed.), Trends in content analysis, Universityof Illinois Press; Urbana, 1959.

- - - - - - - - - - - -~~Stereotypen I 177Het verschil in centraliteit van stereotyperingen in de vier communicatiemediahoudt verband met de algemene stijl van berichtgeving.Op drie punten kan dit worden toegelicht.A. Verschillen in ketening van de berichtgeving. De negen onderwerpen,die tesamen in grote lijnen de inhoud van de berichtgevingbepalen, zijn min of meer op zichzelf staande nieuws-items. In talvan artikelen over de buitenlandse arbeiders worden echter meerdereonderwerpen gelijkertijd aangesneden, bijvoorbeeld in voorlichtendereportage-achtige stukken. De associatiepatronen in figuur 1 wijzenerop dat zowel in de werknemersperiodieken als in de regionale per~een dergelijke geketende vorm van berichtgeving gebruikelijk is. Inde werkgeversperiodieken en de dagbladpers overweegt daarentegeneen geïsoleerde benadering van de verschillende items. Een artikelover bijv. gezondheid bevat in de regel geen informatie over andereonderwerpen. De mate van ketening loopt geheel parallel met detendentie tot stereotypering. Hoe geketender de thematiek, des te sterker deneiging tot ongenuanceerde uitspraken over de persoonlijkheid van de buitenlandsearbeider.B. Verschillen in samenhang tussen de meer sociale en de meer economischethema's. Het is duidelijk dat met name in de regionale pers,economische problemen, zoals werving en arbeidsmarkt in nauwererelatie tot de "sociale problematiek" staan dan bijvoorbeeld in dewerkgeversperiodieken. In dit laatste geval bestaat er tussen "arbeidsmarkt"en de overige thema's zelfs een dissociatief verband (voorgestelddoor het onderbroken kader rondom arbeidsmarkt). Dit betekentdat er een volledige scheiding gemaakt wordt tussen economischeaspecten van de introductie van buitenlandse werknemers en alleoverige met name "sociale" themata.C. Verschillen in gerichtheid op "gevoelige" themata, zoals criminaliteiten de verhouding buitenlandse arbeiders - Nederlandse meisjes.Berichtgeving omtrent beide onderwerpen vormt een teer punt, omdater in dit verband meestal emotionele conflictstof wordt aangeboden,en tendenties tot vooroordeel aanwezig zijn. Ook op dit puntis het onderscheid tussen werkgeversperiodieken en regionale pers hetgrootst. In de eerstgenoemde media wordt het thema criminaliteitin het geheel niet behandeld. De verhouding tot Nederlandse meisjesslechts in verband met het forensisch karakter van het verblijf derbuitenlanders, en in positieve zin. De regionale pers geeft een uitvoerigeberichtgeving over criminaliteit en ordeverstoringen waarbijbuitenlandse arbeiders zijn betrokken nl. in 29 % van de artikelen.De berichtgeving over de verhouding tot Nederlandse meisjes houdt12

178 I Buitenlandse arbeiders in de pershiermee nauw verband. De teneur is in beide gevallen vrijwel uitsluitendnegatief. Terwijl echter de overige nieuws-items meestal met eenpositieve strekking en in nauwe onderlinge samenhang worden gedebiteerd,blijven criminaliteiten en Nederlandse meisjes echter op zichzelfstaandegegevens, die niet in het totaalbeeld (kunnen) wordeningepast. Eenzelfde tendens is overigens ook waarneembaar bij dedagbladpers. In de werknemersperiodieken daarentegen, wordt wèlover criminaliteit gesproken, maar niet in negatieve zin. Opvallendis hier het verband dat gelegd wordt tussen vermeende criminaliteit enaanpassing.Stereotype beeldvorming blijkt dus vooral op te treden bij een geketendebenadering van de problematiek, wanneer de nadruk opsociale facetten van het verschijnsel buitenlandse arbeider groter is.Er zijn aanwijzingen dat een negatieve berichtgeving over sociaalgevoeligeonderwerpen in bepaalde gevallen parallel loopt aan dezeover het algemeen positieve stereotyperingstendenties. De mogelijkheidtot stabilisering van bepaalde vooroordelen is hierdoor aanwezig.5. Officiële berichtgeving en de eigen nieuwsgaring van de dagbladpersDe tweede probleemstelling welke in de inleiding werd geformuleerdbrengt ons nog nader tot de vraag welke invloed aan de pers moetworden toegekend bij de beeldvorming omtrent de buitenlandsearbeiders. Een onderscheid werd gemaakt tussen het door een redactiezelf vergaarde nieuws omtrent het dagelijks gebeuren, en de berichtgevingvan door officiële instanties voor publikatie bestemde commentaren.Vooral wanneer er sprake is van eigen nieuwsgaring, bezit depers een duidelijke zelfstandig opiniërende functie, en de vraag is,in hoeverre deze activiteiten een complementair, aanvullend, dan weladditioneel, toevoegend effect heeft.Ter beantwoording van deze vraag is een onderscheid gemaakttussen informatie over de negen eerder genoemde thema's, welke explicietvia officiële woordvoe~ders in de pers komt, en overige informaties.Als officiële woordvoerders werden aangemerkt:a. vertegenwoordigers van werkgeversorganisaties en van grotereondernemingen of groepen van ondernemingen;b. vertegenwoordigers van werknemersorganisaties, op landelijk enlocaal niveau;c. vertegenwoordigers van de overheid, i.c. plaatselijke, regionale oflandelij ke bestuursorganen;d. vertegenwoordigers uit "gemengde" organisaties zoals de Stichting

Officiële berichtgeving en eigen nieuwsgaring 179van de Arbeid, de Sociaal-Economische Raad, het GewestelijkArbeidsbureau en dergelijke;e. buitenlandse autoriteiten, ambassadeurs en consulaire ambtenaren.Het overige nieuws is, expliciet of impliciet, afkomstig van eigenverslaggevers, of redacteuren van de krant.In de landelijke pers wordt 48 %, in de regionale pers 41 %, van deberichtgeving omtrent buitenlandse arbeiders in omloop gehracht viaofficiële instanties. De regionale pers steunt dus op dit punt in sterke mate opde eigen nieuwsgaring en heeft een belangrijke opiniërende functie. Welke effec-s: ,..CIS., a'000;,D,..CIS~OE'" ~:!::~ '"., :p '"CIS ~.. '" >'" ,..os:§~,...

180 I Buitenlandse arbeiders in de persten heeft dit op de nieuwsvoorziening ten aanzien van de verschillendethema's? Het inhoudsprofiel in figuur 3 geeft op deze vraag een eersteantwoord.In deze figuur, gesplitst naar landelijke en regionale pers, is eigennieuwsvoorziening en officiële berichtgeving, de relatieve aandacht voorelk der genoemde onderwerpen uitgezet. De relatieve aandacht isberekend door het aantal malen dat een bepaald thema werd opgenomente relateren aan het gemiddelde van de aandacht voor alleonderwerpen tesamen. De afwijking van dit gemiddelde werd uitgedruktin standaardeenheden, waardoor de profielen zowel "horizontaal"als verticaal vergelijkbaar worden. De eenheden ter linkerzijdezijn dus standaardeenheden.De eigen nieuwsgaring wijkt in de landelijke pers het duidelijkst afvan de officiële berichtgeving op de punten arbeidsmarkt en gezinsoverkomst.Het eerste thema is duidelijk het monopolie van de officiëleinstanties, het tweede echter overwegend een journalistieke aangelegenheid.De uitzetting van echtgenotes en kinderen van hier werkzamebuitenlandse arbeiders tengevolge van contractuele verplichtingenheeft dus weliswaar de nodige aandacht getrokken, maar vanofficiële zijde zijn er weinig commentaren, maatregelen en uiteenzettingenover het beleid op gevolgd of aan voorafgegaan. Hetzelfde,z~j het in iets mindere mate, geldt voor de thema's immigranten/passantenen criminaliteit. Voorzover deze berichtgeving een negatieve strekkingvertoonde, en dat is ten dele het geval, met name inzake decriminaliteit, kan hierdoor een situatie ontstaan die maatschappelijkgezien weinig aantrekkelijk is. De pers, die in haar eigen nieuwsvoorzieningvooral afhankelijk is van de zich voordoende gebeurtenissenvan alledag, zal bijvoorbeeld moeilijk incidentele delicten enordeverstoringen van buitenlandse arbeiders in de juiste statische proportiekunnen zien en spoedig tot overschatting en generaliseringengeraken. Het is de overheid voor wie in dit geval een sterke corrigerendefunctie is weggelegd.In de regionale pers is het verschil tussen officiële berichtgeving eneigen nieuwsvoorziening op het punt van criminaliteit nog aanzienlijkgroter. Een wat kleiner verschil treedt op bij berichtgeving over dewervings- en huisvestingsproblematiek, die uitvoerig door de (veelallocale) instanties wordt verzorgd.Uit de inhoudsprofielen van de landelijke en regionale pers kunnennog enkele andere conclusies worden getrokken, waarvan er in ditbestek één moet worden vermeld. Uit de verschillende "toppen" inelk van de vier profielen valt af te lezen dat in de landelijke officiële

Officiële berichtgeving en eigen nieuwsgaring I 181berichtgeving, berichten over arbeidsmarkt en werving domineren enin de eigen nieuwsvoorziening de criminaliteit. De regionale officiëlenieuwsvoorziening wordt beheerst door de huisvestingsproblematiek,de eigen nieuwsgaring vertoont wederom een duidelijke piek op hetpunt van criminaliteit en ordeverstoring.Samenvattend kan gesteld worden dat de landelijke én de regionaledagbladpers ten aanzien van de beeldvorming omtrent de buitenlandsearbeiders in niet geringe mate een zelfstandige opiniërende rol vervullen.Ten dele heeft deze activiteit additionele effecten, in zoverreaan de officiële berichtgeving door eigen nieuwsgaring items wordentoegevoegd. Een voorbeeld was de berichtgeving over werving enhuisvesting in de landelijke pers. Anderzijds kan op enkele punten ookvan een comPlementair effect gesproken worden: onderwerpen die doorofficiële woordvoerders relatief weinig onder de aandacht worden gebracht,krijgen via de eigen nieuwsgaring een belangrijker plaats inhet geheel van de nieuwsvoorziening en omgekeerd. Een voorbeeldhiervan was het thema van de gezinsoverkomst.Uit de profielanalyse liet zich tenslotte nog een conclusie van mogelijkwijdere strekking verbinden. De pers heeft ten opzichte van beleidvoerendeinstanties vaak de rol van correctiemechanisme: zo is zijopmerkzaam ten aanzien van bepaalde misstanden, of van nietvoorzienegevolgen vanuit een bepaald beleid voortvloeiende maatregelen.De krant, zo is deze gedachte samen te vatten, vormt een functioneelsubstituut voor de parlementaire controle. Deze visie is ongetwijfeldjuist, maar moet tevens eenzijdig worden genoemd. De corrigerenderol komt niet alleen de pers ten aanzien van de beleidvoerders, maarSOms ook de beleidvoerders ten aanzien van de pers, toe.Het is dan als bij de loketbeambte, die na op één ochtend twintigklanten voor zomerzegels te hebben verwerkt, tot de conclusie komt,dat er dit jaar een ongekende vraag bij het publiek bestaat en defelle kleuren van de zomerzegels als oorzaak van dit verschijnsel gaatzien. Totdat hij van de PTT-directie de landelijke verkoopcijfersheeft ontvangen, zal hij in elke volgende koper van zomerzegels, eentastbare bevestiging van zijn opvattingen zien.

- --~------=-- - - - - -182 Buitenlandse arbeiders in de pers6. Dagbladen en periodieken die in de analyse zijn opgenODlenen aantallen artikelen 11. Landelijke dagbladen (steekproef) 14. Offset (0)1. Algemeen Handelsblad (8)2. Parool (2)3. N.R.C. (13)4. Telegraaf (13)5. Trouw (4)15. Opbouw (1)16. Soc-Econ. Kroniek (0)17. VVerkgever (0)18. Zakenwereld (0)19. Gids v. Personeelsbeleid (2)6. Tijd-Maasbode (13)7. Vrije Volk (10) IV. Werknemersperiodieken1. Bedrijfsgemeenschap (0)11. Regionale dagbladen (steekproef) 2. De Bode (1)1. Binnenhof (5)2. Brabants Dagblad (11)3. Drentse en Asser Courant (10)4. Friese Koerier (6)5. Gelderlander (15)6. Goudse Courant (4)7. Haarlems Dagblad (3)8. Maas- en Roerbode (8)9. Nieuwsblad vJh Noorden(5)10. Provo Zeeuwse Courant (1)11. Rotterdammer (7)12. Tubantia (13)13. Utrechts Nieuwsblad (19)14. Zwolse Courant (12)lIl. Werkgevers periodieken1. De Aannemer (1)2. Bouwbelangen (0)3. Bouwvakpatroon RK (0)4. Bouwvakpatroon Chr. (0)5. FME-Bulletin (1)6. Hafabo (0)7. Handels- en Tr. Courant (0)8. Kath. VVerkgever (0)9. Magnus (1)10. Med. Ver. V. Prot.-Chr.VVerkgevers (0)11. Metalectrovisie (1)12. Ned. Industrie (0)13. N.K.VV.V. (4)3. Bondsblad (3)4. De Bouwer (2)5. Eendracht (3)6. Evangelie en Mij. (3)7. CNV-Gids (5)8. Grafica (0)9. Grafisch Orgaan (3)10. Industria (0)11. Mercurius (1 )12. Metaalbedrijf (3)13. Metaalkoerier (0)14. Mijnwerker (3)15. Ned. Vakcentrale (0)16. Ons Bondscontact (0)17. Op de Steiger (1)18. Ruim Zicht (2)19. De Schalm (0)20. St. Eloy (0)21. St. Joris ( n22. Steeds Voorwaarts (1)23. De Vakbeweging (0)24. Toenadering (4)25. De Ambtenaar (0)26. Arka (0)27. Beginsel en Bedrijf (0)28. Bondsstem (0)29. Buitendienst (0)30. Hoger Personeel (0)31. Lijn & Staf (0)32. RK Technicus (0)1 Vermeld tussen haakjes achter de betrokken krant of periodiek.

X. Inleidende opmerkingenIn de nu volgende slotbeschouwing wordt in eerste instantie een samenvattinggegeven van de bevindingen van de verschillende inleidingen in combinatie metde bevindingen van de op de conferentie gehouden discussies over de inleidingen.De indeling volgt daarom ook niet meer die van de voorafgaande hoofdstukkenmaar van de belangrijkste thema's die, dwars door de inleidingen heen, de bestuderingvan het vraagstuk beheersten. De argumenten pro en contra alternatieveactiemogelijkheden zijn daarbij gewogen en conclusies worden getrokken die dealgemene teneur van de op de clJnferentie tot stand gekomen inzichtvormingweergeven.Dit shthoofdstuk werd door de auteur iets nader uitgewerkt maar volgt geheelde samenvatting en conclusies die door hem op de conferentie werden gegeven.Waar de getrokken conclusies nadrukkelijk die van de deelnemers aan de con­Ferentie zijn, heeft hij daarom van de U-vorm gebruik gemaakt.De belangrijkste thema's bleken te zijn:- de economische realiteiten en wenselijkheden;- de morele verPlichtingen en verantwoordelijkheden;het vraagstuk van de immigratie versus het internationale forensisme;het vraagstuk van de officiële werving versus de spontane toeloop;de vraag naar het bestaan van sociale wantoestanden, vooroordelen en discriminatie;de roep om beleidscoördinatie;/zet vraagstuk van de huisvesting;de begeleiding in de leefsfeer.In de volgende paragrafen, waar de conclusies met betrekking tot deze thema'sworden geformuleerd, zal blijken hoe groot de samenhang is tussen de verschillendeterreinen. De conclusies op het ene terrein bepalen mede en worden mede bepaalddoor de aard van conclusies op andere cerreinen.

X. SlotbeschouwingPROF. DR.R.WENTHOLT1. Econonllsche realiteiten en wenselijkhedenDe buitenlandse arbeider is een uitkomst voor de Nederlandse economieen essentieel geworden voor de economische groei. Zijn bezettingvan sleutelposten in het produktieproces levert een bovenproportioneelrendement op, ook al zijn de kosten van zijn tewerkstelling hoog.Economisch is hier sprake van een verschijnsel van structurele (langdurige)aard, maar met een sterk wisselende (internationale forenzen-)bezetting, die in de Nederlandse situatie tamelijk klein te houden valt(een sluitpost van 2 % op de arbeidsmarkt) en die slechts positiefkan worden gewaardeerd.Macro-economisch gezien is het wenselijk de overgang van internationaleforens tot immigrant minimaal te houden, daar immigratie,anders dan de mobiele arbeidsmarkt van het internationale forensisme,wel economische nadelen levert maar de voordelen van het mechanismevan het internationale forensisme verloren doet gaan.Speciale aandacht verdient de concurrentiepositie van Nederland metandere Noordwesteuropese economieën in de strijd om buitenlandsearbeiders. De Europese vraag naar buitenlandse arbeiders is groterdan het aanbod. Deze verhouding tussen vraag en aanbod zal voorde geïndustrialiseerde landen van Europa in de toekomst nog ongunstigerworden. De concurrentiepositie van Nederland is qua loonhoogte,secundaire voorwaarden en sociale wetgeving niet uitzonderlijksterk. Haar sterkste troef is gelegen in een als positief ervarenarbeidsklimaat. Het zal zaak zijn deze gunstige factor te behouden ente versterken en niet door een negatief beleid teniet te doen.2. Morele verplichtingen en verantwoordelijkhedenHet tewerkstellen van buitenlandse arbeiders betekent niet als zodanigdat ontwikkelingsgebieden of werkkrachten uit ontwikkelingsgebiedendoor de hoog-geïndustrialiseerde landen die van buitenlandse arbeidersgebruik maken, worden uitgebuit. Economisch gezien is hier

--~- --- --~186 Slotbeschouwingsprake van een symbiose, waarvan niet alleen de ontvangstlandenmaar ook de leveringslanden en de buitenlandse arbeiders zelf profiteren.Het zou irreëel zijn het verschijnsel in zijn totaliteit op dezegronden te verwerpen.Blijvende vestiging van buitenlandse arbeiders hoeft niet (principieel)actief en systematisch te worden bevorderd, omdat een dergelijkbeleid niet aansluit bij de meest typerende dynamiek van het internationaleforensisme, dat niet naar blijvende vestiging toestreeft.Ethnocentrisme en subjectivisme dienen te worden vermeden, nietalleen in het negatieve (voor-)oordeel tegen de buitenlander, maar ookin de principiële stellingname over de buitenlander. Irreëel zou ookzijn op principiële gronden een algemeen immigratiebeleid te eisen,wanneer in de realiteit noch bij de buitenlandse arbeider in het algemeen,noch bij de Nederlandse samenleving in het algemeen, hehoefteaan een immigratiebeleid bestaat.Het niet-actief voeren van een immigratiebeleid wil echter niet zeggen:het actief verbieden of tegengaan van blijvende vestiging, wanneerdaaraan in concreto in individuele gevallen wel behoefte blijkt teworden gevoeld. Hiermee zou in het kader van de in onze samenlevinggeldende rechts- en rechtvaardigheidsopvattingen, de grens van hetmoreel verantwoorde worden overschreden.Niet te ontkennen valt dat de buitenlandse arbeider zich als internationaleforens, zij het vrijwillig, zij het ten eigen voordele en zijhet in principe slechts tijdelijk, een menselijk normale levenswijze ontzegt.Dit legt de aan hem werkverschaffende en van hem ook profiterendesamenleving verplichtingen op - en het beleid van diesamenleving de verantwoordelijkheid - om naar een zo goed mogelijkecompensatie te streven voor de gedurende zijn verblijf onderganemenselijke ontberingen. Ook hier zal ethnocentrisme in de beoordelingvan wat een verlichting van zijn levensomstandigheden inhoudtworden vermeden maar worden uitgegaan van de behoeften van debuitenlandse arbeider zelf.Het gevaar van proletarisering en het ontstaan van een nieuwe sociaalonderdrukte klasse is bij de huidige, in sterke mate en snel wisselendebuitenlandse arbeidersbevolking niet aanwezig. Dit gevaar zou welbestaan indien een aanzienlijke groep blijvende vestigers last kreegvan discriminatie op het werk (bijv. geen promotiekansen), in dewoonsfeer (ghetto-vorming) en in het leefmilieu (onaanvaardbaarheidals mede-burger voor de autochtone bevolking).Het gevaar is niet groot omdat:- blijvende ethnische minderheidsgroepen van enige omvang (qua

Internationaal forensisme of immigratie I 187territoir en samenstelling) ook in de toekomst slechts een geringerol kunnen spelen;- een anti-discriminatie-ideologie in de Nederlandse samenleving detegenhanger vormt van eventuele discriminatietendenzen;- onze cultuur al in vrij sterke mate een conglomeraat van zelfgenoegzame,langs elkaar heen levende en elkaar met rust latende bevolkingsgroepenvormt.Waakzaamheid blijft echter geboden. Op het plaatselijke en ondernemingsvlakdient daar waar nederzettingen van buitenlandse arbeidersmet hun gezinnen ontstaan, een anti-discriminatoire aanpakbewust te worden ontwikkeld.De buitenlandse arbeider is moreel het meest gediend met een benaderingvanuit een besef van algemene menselijkheid (mede-menselijkheid).Hetgeen ook inhoudt het besef van en respect voor zijn eigenwijze van mens-zijn en duidelijk moet worden onderscheiden van denormatieve dwingelandij van een beoordeling vanuit het Nederlandsemensbeeld. Op het concrete vlak van zijn rechten en verantwoordelijkhedendient gelijkwaardigheid van behandeling met zijn Nederlandseomgeving te worden benadrukt. Dit is in de werksituatie al zeerbelangrijk, omdat voor de internationale forens de werk-situatie inzijn gastland het primaire milieu is. Gelijkwaardigheid van behandelingis echter niet altijd hetzelfde als gelijkheid van behandeling. Debuitenlandse arbeider wordt er geen dienst mee bewezen indien hemgelijke behandeling wordt opgedrongen, wanneer vanuit zijn differentiëlesituatie bij hem de behoefte bestaat aan een wel gelijkwaardigermaar differentiële behandeling.3. Internationaal forensisDle of ÏDlDligratieDe waarnemingen omtrent de eigen dynamiek van het internationaleforensisme zijn door de deelnemers aan de conferentie in sterke mateondersteund. Er kan van worden uitgegaan dat de tijdelijkheid vanhet verblijf van de buitenlandse arbeiders, en daarmee de snellewisseling in het aanwezige bestand, kenmerken van het internationaleforensisme zijn, inherent aan het verschijnsel als zodanig. De neigingtot blijvende vestiging is onder de buitenlandse arbeiders procentueelgering.Dit betekent dat op nationaal niveau een actief passanten beleid kanworden gevoerd, aansluitend enerzijds op de macro-economische endemografische overwegingen, die voor een afremmen van immigratietendenzenpleiten, anderzijds op de morele overwegingen die geen

188 I Slotbeschouwingverbod van immigratie toelaten (hetgeen ook niet altijd mogelijk is)maar evenmin nopen tot een algemene bevordering van de immigratie.Een actief passantenbeleid zal zich niet negatief baseren op onderdrukkingvan immigratietendenzen maar zich positief baseren op dedynamiek van de internationale forensensituatie, door:de tijdelijkheid van de werkperiode te benadrukken, hierbinnenaanvaardbare levensomstandigheden te creëren (hetgeen ook devoor Nederland belangrijke factor van een gunstig arbeidsklimaatten goede zal komen);geen individuele sociale integratie in de Nederlandse samenlevingactief te bevorderen;- woonvormen te vinden die enerzijds het tijdelijke en gezellenkaraktervan het verblijf weerspiegelen, anderzijds sociaal aanvaardbareen positief beleefde levensomstandigheden voor de buitenlandsearbeiders creëren en die niet toch een feitelijke discriminatie inhoudenof dit suggereren.Individuele ondernemingen en bedrijfstakken kunnen - in tegenstellingtot de macro-economische overwegingen - belang zien inhet bevorderen van blijvende vestiging. Aangezien juist de groteondernemingen voor wie dit geldt en die een eigen beleid terzakekunnen voeren, een aanzienlijke bijdrage kunnen leveren tot hetnationale "passantenbeleid" is een coördinatie met het te voerennationale beleid gewenst. Hierbij ware te bedenken dat een vestigingsbeleidvoor buitenlandse arbeidskrachten op ondernemingsniveau ookvoor deze bedrijven op de lange duur geen alternatief vormt voordiepte-investeringen en bedrijfssanering en dat de geringe mate waarineen actief vestigingsbeleid tot nog toe is aangeslagen (één van de aanwijzingenvoor de sterkte van de internationale forensendynamiek)pleit voor een grotere concentratie op voorzieningen en faciliteitenafgestemd op een passantenbevolking.Naast de hierbij passende huisvestings- en sociale begeleidingsvoorzieningenzijn factoren op het niveau van het ondernemingsbeleid(waarvoor de Limburgse mijnindustrie als voorbeeld mag gelden):- de mogelijkheid om bij verlenging van het contract na het eerstejaar, 2 X per jaar buitenlands verlof toe te kennen zonder dat ditbenadeling van de Nederlandse werknemer inhoudt. Dit betekenteen verlichting van de levensomstandigheden van de buitenlandsearbeider, terwijl tendenzen tot het laten overkomen van degezinnen hierdoor worden geremd. (Een van U deed de suggestieom dit voor kleinere ondernemingen in regionaal verband te organiseren.);

Officiële werving of spontane toeloop I 189het vervallen van de kostgeld vergoeding bij gezinshereniging, opwelk tijdstip geen andere behandeling dan tegenover Nederlandsewerknemers meer ter zake is.In dit kader tot slot een waarschuwing. Het is niet onmogelijk dateen restrictief forensenbeleid (wering van binnenkomenden en bewusteinperking van het bestand) op nationaal niveau leidt tot eengrotere feitelijke immigratie. Verhevigde aandrang zal onder dezeomstandigheden worden uitgeoefend op de eenmaal aanwezigen, allerleifaciliteiten worden aangeboden om hen te binden, omdat er onvoldoenderemplaçanten zijn voor de vertrekkers. Bij die groepenwaar het spanningsveld tussen de natuurlijke internationale forenzendynamieken de in het gastland ontstane vestigingstendenzen hetgrootst is (dit geldt voor m.n. de Spanjaarden) kan dit doorslaggevendzijn voor het besluit om toch maar te blijven, terwijl tegelijkertijdde groepen die de minste vestigingstendenzen hebben, bij eendergelijk restrictief nationaal beleid het meest worden geweerd. Opden duur zou dit tot een hoger percentage immigranten leiden, hetgeenvermoedelijk een onbeoogd effect zou zijn van de getroffenbeleidsmaatregelen.4. Officiële werving of spontane toeloopDe conferentie heeft zich bezonnen op de vraag of de gegroeidesituatie in de aard van het buitenlandse arbeidersbestand bewusteombuiging vereist. In deze situatie vormen de zogenaamde spontanetoelopers nu reeds een meerderheid van ! tot ! van het totale aanwezigebestand, terwijl nog luttele jaren geleden de overgrote meerderheidvan buitenlandse arbeiders via de officiële collectieve wervingenons land binnenkwam.Het is geen uitspraak ten nadele van de officiële wervingen, die hunnut in het verleden hebben bewezen en de ontwikkeling van de spontanetoeloop hebben mogelijk gemaakt, om te constateren dat hetoverwegen van de spontane toeloop niet anders betekent dan dat heteigenlijke marktmechanisme van de internationale arbeidsmarkt inwerking is getreden.Een vergelijking van de voordelen en nadelen van de officiële wervingrespectievelijk de spontane toeloop levert de volgende argumenten op.Als voordelen van een regulering van het buitenlandse arbeidersbestandvia officiële wervingen kunnen worden gezien:het bestaan van een meer overzichtelijk beheersapparaat voor deregulering van toestroming en afvoering van buitenlandse arbeiders;

- ~ ~--=---- - -'----_._~ ........190 I Slotbeschouwingde begeleiding in de 3 milieus (werk-, woon- en leefmilieu) valtgemakkelijker consequent door te voeren;- het systeem vormt een goed instrument voor het wervingsbeleidvan grote ondernemingen.N adelen van een beperking van de buitenlandse arbeidersstroom totde officiële wervingen zijn echter:dit consequent door te voeren vergt een wel zeer drastische ombuigingvan de reëel gegroeide situatie;het is moeilijk te verwezenlijken in het licht van de bestaande enzich verder uitbreidende overtuigingen betreffende de rechten vande mens en de internationale regelingen en rechtsnormen;- indien het ware te verwezenlijken wordt een centralistisch, uitermateomvangrijk bureaucratisch beheersapparaat noodzakelijk;de afvoer van buitenlandse arbeiders blijft op deze w~jze wel overzichtelijkmaar de toevoer is bij officiële wervingen vaak zeer traagen voldoet niet aan de eisen van het bedrijfsleven;er is een zeer grote afhankelijkheid van de overheden van de wervingslanden(hetgeen de ontwikkeling van de spontane toeloop ooksterk heeft gestimuleerd) en dure ambtelijke wervingsbureaus inde wervingslanden zijn noodzakelijk;- het aantal buitenlandse arbeiders dat op deze wijze kan worden aangetrokkenis ten enemale onvoldoende om in de behoefte te voorzien;- kleinere ondernemingen worden door exclusieve doorvoering vandit stelsel gedupeerd.Op het voorgaande aansluitend kunnen als verdere voordelen vanhet bestaan van een spontane toeloop worden genoemd:- het geeft een meer natuurlijke arbeidsvoorzieningssituatie;het laat het vrije marktmechanisme op het meso- en micro-niveaude vrije loop, hetgeen een betere afstemming op elkaar van vraagen aanbod op de arbeidsmarkt mogelijk maakt dan met een tot indetails regulerende bureaucratisch geleide economie mogelijk is;het kan steunen op de wederzijdse informatie en voorlichting vande "bush-telegraph", die effectiever is dan officiële voorlichtingskanalenooit kunnen zijn.Als bijkomende nadelen van het stelsel van de spontane toeloop moetenworden vermeld:het laat veel over aan de "hit and miss"-methode van de ongeleidewerkelijkheid. Dit leidt tot het voorkomen van individuele mislukkingen.(Waaraan echter moet worden toegevoegd dat mislukkingenvoor de internationale forens minder ingrijpende consequenties

Officiële werving of spontane toeloop I 191hebben dan voor de traditionele immigrant en dat het stelsel van deofficiële wervingen zeker niet zo waterdicht is dat zij zich daar nietvoordoen.) ;- het geeft tot nog toe aan kleine ondernemingen de kans om zichaan hun verplichtingen t.o.v. buitenlandse arbeiders te onttrekken,op het vlak van de keuringen, op het vlak van de huisvesting, voorwat betreft de secundaire arbeidsvoorwaarden en voor wat betreftde sociale begeleidingsmogelijkheden.Twee argumenten tegen de spontane toeloop kunnen door U vanuitUw praktijkervaringen niet worden onderschreven. Het eerste argumentbetreft de afwezigheid van selectie vooraf, waardoor een groterpercentage arbeidsongeschikten of cultureel oninpasbaren zou voorkomendan bij de officiële wervingen. In feite blijkt echter de grotegroep spontanen (in tegenstelling tot de geworvenen) in 4 verschillendecategorieën uiteen te vallen:buitenlanders die al eerder in Nederland hebben gewerkt;- buitenlanders die eerder in andere Noordwesteuropese landenhebben gewerkt;- de zogenaamde "nominatieven", die rechtstreeks uit het eigenland komen, maar persoonlijk zijn opgeroepen via aanbevelingenvan en contacten met reeds aanwezige werknemers;- zij die op de bonnefooi komen zonder contacten, om ook eens hungeluk in het buitenland te proberen.De laatste categorie blijkt een minderheid te zijn; het merendeel isal met het terrein vertrouwd, (het arbeidsterrein van de internationaleforens is niet een bepaald land maar industrieel Noordwesteuropa)of wordt opgevangen door met het terrein vertrouwden. Ook hierblijkt het vrije marktmechanisme veel voordelen te bieden. Er treedteen autoselectie op die in de praktijk goed voldoet en de nadelen vaneen (in de Westerse democratieën slecht passende) tot in details vanbovenaf geleide arbeidsmarkt vermijdt. Een intern probleem dat zichin dit verband binnen een buitenlandse arbeidersgroep kan voordoen(het is met name gesignaleerd bij de Spanjaarden) is dat van ronselpraktijken.Mgezien van het feit dat deze praktijken te incidenteel zijnom hieraan een argument voor een gedwongen buitenlands arbeidsbestelte kunnen ontlenen, staat hier tegenover dat in de vooraf samengesteldegroepen van de collectieve werving het probleem van deautoritaire informele leiders kan voorkomen, hetgeen bij de spontanetoeloop weer veel minder het geval is.)Het tweede tegen de spontane toeloop aangevoerde argument datdoor de discussies in de conferentie werd ontzenuwd betreft de zoge-

192 I Slotbeschouwingnaamde "grotere gevaren voor de samenleving". Op geen enkelewijze kon worden aangetoond of zelfs aannemelijk gemaakt dat metde spontane toeloop een "ongunstiger" of "minder betrouwbaar"type buitenlanders zijn entree in de Nederlandse samenleving heeftgemaakt. De praktijkervaringen van de deelnemers aan de conferentiespreken dit zelfs nadrukkelijk tegen.Uw algemene conclusie is dan ook dat bezwaren tegen spon tanen opdeze gronden niet berusten op kennis en inzicht maar op vooroordeel.Een uitgesproken voorbeeld hiervan vormt de groep der Marokkanen,wier aanwezigheid geheel het gevolg is van een spontane toeloop enwaartegen ook in werkgeverskringen aanvankelijk veel argwaan ofonzekerheid bestond, maar waarmee de werkervaringen tot de allergunstigstezijn gaan behoren terwijl zij in het leefmilieu tot de rustigstegroepen behoren en de tendens tot blijvende (gezins-) vestigin g zichbij hen nog het allerminst doet gelden.Ongunstige factoren in de situatie van de spontanen onder de buitenlandsearbeiders in Nederland in vergelijking met de officieel geworvenen,kunnen niet worden toegeschreven aan de aard van de eerstgenoemdecategorie, maar moet worden gezocht in de omstandighedenvan hun werksituatie.De vele factoren tegen elkaar afwegende kwam U als meest genuanceerdeoplossing tot het algemene oordeel dat het niet goed mogelijk,niet nodig en ook niet wenselijk is de spontane toeloop tegen te houden,maar dat voor de spontanen dezelfde opvang- en begeleidingsvoordelendienen te worden gecreëerd als voor de officieel geworvenen.De grote ondernemingen passen reeds het beginsel van de "nondiscriminatie"1 toe tussen officieel geworvenen en aanmeldingen"aan de poort". De laatste krijgen dezelfde secundaire arbeidsvoorwaardenen voorzieningen als in de wervingsaccoorden gelden. Ookde kleinere ondernemingen die alleen met spontane toelopers onder debuitenlandse arbeiders werken, moeten hiertoe worden verplicht. Zijzullen de extra-kosten die de secundaire arbeidsvoorwaarden meebrengenmoeten dragen, terwijl in het woon- en het leefmilieu veelmeer dan tot nog toe kan worden bereikt door onderlinge samenwerkingen door samenwerking met overheid en vakbeweging.Op deze wijze is aansluiting mogelijk bij de overwegingen van hetalgemene beleid en kan beter aan de morele verplichtingen tegenoverde buitenlandse arbeiders in ons land worden voldaan.1 Het gebruik van de term discriminatie ("non-discriminatie" is hier synoniem met"geen onderscheid maken") in dit verband is echter minder gelukkig. Zie blz. 196.

Vooroordelen en discriminatie I 1935. De vraag naar het optreden van sociale wantoestanden, vooroordelenen discrinûnatieDe noodzaak van relativering van de nogal eens geuite vrees voorcomplicaties in het Nederlandse sociale bestel door de komst vangroepen buitenlandse werknemers uit ontwikkelingsgebieden, werdbevestigd door een aantal feitelijke gegevens, de analyse van de berichtgevingin de pers en Uw eigen ervaringen met buitenlandsearbeiders in de bedrijven. Een aantal aspecten zijn in voorafgaandeinleidingen al uitvoerig behandeld en hoeven hier niet nogmaals teworden opgesomd. Bezien wij nog eens in het kort wat de reële bevindingenzijn met de buitenlandse arbeiders in werk-, woon- en leefmilieu.Het valt op dat zich in het werkmilieu geen belangr~jke problematischeverschijnselen van sociale aard voordoen. Hoewel er tussen de verschillendelandaarden onder de buitenlandse arbeiders zeker nationaleverschillen optreden in de reactiepatronen op de Nederlandse arbeidssituatieen daarmee in de aanpak die van de personeelssector wordtvereist, is de tevredenheid met hun werkprestatie en gedrag op hetwerk algemeen. (Interessant was ook dat een aantal van U hebbengeconstateerd dat, in tegenstelling tot de verwachtingen, het ziekteverzuimonder de buitenlandse werknemers niet hoog bleek te zijnen op de lange duur zelfs iets lager dan onder de Nederlandse werknemers.)Moeilijkheden met Nederlandse collega's op het werk blijkennauwelijks voor te komen. Hoewel stereotypievorming over en weerzeker plaatsvindt zijn de werkverhoudingen collegiaal. GroepsspanningentI eden niet op.In het leefmilieu is gebleken dat de criminaliteit onder de buitenlandsearbeiders laag is, dat zij geen ordeverstorende elementen in de sarr.enlevingzijn en dat er van confiictpatronen met de Nederlandse bevolkinggeen sprake is. De positieve concrete ervaringen in zowel werkmilieuals leefmilieu gelden voor zowel de "spontanen" ondel debuitenlandse arbeiders als voor de officieel geworvenen. Anders is ditslechts in het woonmilieu, waar de huisvesting van de spontanen eenonderwerp van aandacht voor het Nederlandse beleid mag wordengenoemd.Omdat de term discriminatie op de conferentie veelvuldig gevallenis - en niet altijd in dezelfde betekenis - wordt hier nog ingegaanop het onderscheid tussen stereotypen, vooroordeel en discriminatie.Stereotypering ontstaat wanneer men gebruik maakt van één of enkeleoppervlakkig waargenomen maar in het oog springende kenmerkenom een verschijnsel dat men niet kan overzien desondanks te kunnentyperen. Bij de stereotypering van personen uit andere culturele milieus13

194 I Slotbeschouwingdan waar men zelf in is opgegroeid wordt de vreemde persoon"gekend" door hem een persoonlijkheid toe te schrijven die is ontleendaan gemakkelijk waarneembare (maar uitermate ethnocentrischgeïnterpreteerde) verschillen in standaardwijzen van optreden enreageren tussen deze culturele milieus.Met betrekking tot de buitenlandse arbeiders treedt stereotypievormingzeker op, ongetwijfeld ook wederzijds. Zoals in Nederlandzich indrukken zullen vestigen: de Spanjaarden zijn zus, de Turkenzijn zo, zo zullen ook bij de buitenlandse arbeiders stereotypen voorkomenover de Nederlanders die het vreemde en andere van de henin Nederland confronterende handelwijzen begrijpelijk en hanteerbaarhelpen maken.Stereotypering is een universeel menselijk verschijnsel. Het is een grofmaar voor de hand liggend instrument om vat te krijgen op een complexenieuwe realiteit die men nog onvoldoende kan begrijpen maarwaar men toch mee wordt geconfronteerd en waartegenover men zijnhouding wil bepalen. Stereotypen kunnen emotioneel positief, negatiefof neutraal van toon zijn. Zolang zij zich niet verharden tot vooroordelenen zolang zij bij nadere kennismaking met de nieuwe, stereotypbeoordeelde realiteit plaatsrnaken voor meer genuanceerde en persoonlijkverwerkte oordeelsvorming, hoeven zij in de feitelijke verhoudingentussen met elkaar in contact komende ethnische groepenook niet als sociaal gevaarlijk te worden gezien. Stereotypen wordenpas dysfunctioneel wanneer zij dusdanig in de subjectieve perceptievan een situatie verankerd raken dat een meer op de objectieve realiteitenvan de situatie afgestemde nadere inzichtelijke beheersing, diemeer feitelijke kennis en geverifieerde inzichten vereist, er door bemoeilijktwordt. Het gevaar dat dit optreedt is groter wanneer bij deoorspronkelijke stereotypering negatieve stereotypen de boventoonvoeren dan wanneer in de fase van de oriënterende beeldvormingpositieve of neutrale stereotypen de overhand hebben. De mate waarinstereotypen bij nadere kennismaking worden doorbroken wordtook sterk beïnvloed door de geladenheid waarmee zij worden beleefd,terwijl dit laatste weer afhankelijk is van de centraliteit die de stereotypenkrijgen in het vaste levensbeeld waarmee een individu zijn verhoudingtot de hem omringende wereld structureert.De bij de Nederlandse bevolking voorkomende stereotypen omtrentbuitenlandse arbeiders lijken nog overwegend positief of neutraal vangerichtheid te zijn, terwijl de buitenlandse arbeiders zozeer aan deperiferie van haar belangstelling blijven staan dat van emotionelegeladenheid in de attituden van de Nederlandse bevolking ten opzichtevan de buitenlandse arbeiders nauwelijks sprake is.

Vooroordelen en discriminatie I 195Vooroordelen kunnen wij in het huidige verband omschrijven als sterknegatieve en emotioneel geladen stereotypen omtrent groepen mensen,waarbij een lid van zo'n groep automatisch wordt beoordeeld (negatiefgewaardeerd) op grond van zijn lidmaatschap van die groep ende aan de groep als zodanig toegeschreven negatieve kenmerken. 1Indien leden van de groep bij nadere kennismaking onweerlegbaaranders blijken te zijn dan de stereotypering zou doen verwachten,dan zijn zij automatisch "uitzonderingen die de regel bevestigen".Het negatieve oordeel omtrent de groep als geheel wordt er niet dooraangetast, de beeldvorming blijft ongewijzigd bestaan. Daarentegengeldt elk voorval waarbij een lid van de groep waartegen het vooroordeelbestaat in een ongunstig daglicht komt te staan, als bewijs enbevestiging van de gerechtvaardigdheid van het vooroordeel. Vooroordelenzijn "verharde" stereotypen, die tegen beter weten in wordengehandhaafd. Hier wijken de algemene, "vrijblijvende" stereo-. typen uit de oriënterende fase in de kennismaking met nieuwe groepenmensen niet meer voor meer genuanceerde en realistische oordelenwanneer men met de contactsituaties vertrouwd raakt, maar kunnende feiten van de situatie het oordeel over de situatie slechts met degrootste moeite weerleggen.Blijkt bij de Nederlandse bevolking in het algemeen geen tendens ombevooroordeeld te staan tegenover de buitenlandse arbeiders in hetalgemeen, wel moet er tegen worden gewaakt dat de (onjuiste) stereotypenomtrent de criminaliteit onder de buitenlandse arbeiders enhun verhouding tot Nederlandse meisjes, niet uitgroeien tot vastevooroordelen die het beeld van de buitenlandse arbeiders en de verhoudingmet hen zouden vertroebelen.In tegenstelling tot de Nederlandse bevolking die in haar houdingten opzichte van de verschillende buitenlandse arbeidersgroepen zeergematigd blijft, treft men in sommige beleidskringen wel vooroordelen,die op niets anders blijken te berusten dan op sterk negatieve stereotypebeeldvorming die door de feiten wordt geloochenstraft. Een voorbeeldhiervan is het vooroordeel tegen de "spontanen", die een gevaarzouden vormen" waartegen de samenleving moet worden beschermd".Een zeer specifiek voorbeeld is het in deze kringen bestaande vooroordeeltegen de groep der Marokkanen, die voor "messentrekkers","onrustige elementen", "onhandelbaren" of "criminelen" worden aan-1 Vooroordelen op ander terrein dan dat van groepen mensen en positieve vooroordelenblijven in dit verband buiten beschouwing. Op het probleem van de bevooroordeeldepersoonlijkheid, voor wie de handhaving van het vooroordeelpsychisch noodzakelijk is omdat zijn identiteitsbesef ervan afhankelijk is geworden,kan hier evenmin worden ingegaan.

196 I Slotbeschouwinggezien, slechts op grond van het feit dat zij cultureel verder van onsafstaan dan andere buitenlandse groepen en het romantische beelddat van Noord-Mrika, Arabieren, Marokko en Moren bestond voordatwij met Marokkanen in enige getale in ons land te maken kregen.Vooroordelen zijn sociaal veel schadelijker dan algemene stereotypievorming,omdat zij een basis - maar een misleidende - lijken tevormen niet slechts voor inzicht maar voor selectieve actie. Waarmeede basis is gelegd voor discriminatie.Discriminatie treedt op wanneer vooroordelen in daadwerkelijke actieworden omgezet en aan individuen in een samenleving algemeengeldige rechten en mogelijkheden worden ontzegd niet op grond vanhun individuele (laakbare) handelingen maar automatisch op grondvan de hun toegeschreven karakteristieken als lid van een groep waartegenhet vooroordeel bestaat. Discriminatie is er wanneer aan deingang van een café (zoals in België) valt te lezen: Défendu aux Nord­Mricains. Discriminatie is er wanneer in tegenstelling tot de algemenebeleidsbepalingen door sommige gemeenten (zoals in Nederland)Marokkanen zonder meer worden geweerd.Het voorgaande moet echter wel worden onderscheiden van selectieveof differentiële behandeling van verschillende groepen of categorieënmensen in het algemeen. Het woord discriminatie werd door verschillendeUwer gehanteerd in deze laatste zin, waarbij alle differentiëlebehandeling van buitenlandse arbeiders, onder welke omstandighedenook, op welke gronden en met welke doeleinden, als ontoelaatbarediscriminatie van de hand werd gewezen. Zo gehanteerd verliesthet begrip discriminatie zijn reële en specifieke betekenis. Leerplichtgeldt in onze maatschappij bijvoorbeeld niet voor volwassenen, slechtsvoor kinderen in een bepaalde leeftijdscategorie. Om dit discriminatiete noemen (van volwassenen of van jeugdigen, al naar gelang de waarderingvan de leerplicht) zou een miskenning van de betekenis vanhet begrip discriminatie betekenen. Maar op soortgelijke wijze hoortmen het woord discriminatie wel vallen wanneer buitenlandse arbeidersniet in dezelfde ratio in een bazenopleiding worden opgenomenals Nederlanders, of wordt omgekeerd ook wel van discriminatie tegenNederlanders gesproken wanneer buitenlandse arbeiders secundairearbeidsvoorwaarden ontvangen die Nederlandse arbeiders die terplaatse wonen niet kennen. In beide gevallen is wel van differentiëlebehandeling sprake maar niet van discriminatie. De differentiële behandelingvloeit hier niet voort uit een veroordeling van de differentiëlegroep of categorie als zodanig, op grond van het haar toegeschrevenintrinsieke en onveranderlijk meegegeven "inferieure" karakter,maar op het bestaan van verschillen in levensomstandigheden, situa-

~----Vooroordelen en discriminatie I 197tionele vereisten of behoeften en vermogens. Een dergelijke differentiëlebehandeling zal dan ook in principe niet op zogenaamde karakterkenmerkenvan de groep zijn afgestemd maar op kenmerken van desituatie waar zij in verkeert; zal tijdelijk van aard zijn, zal uitzonderingentoelaten en zal aan een voortdurende herwaardering onderhevigzijn op grond van ontwikkelingen en veranderingen in de differentiëlelevensomstandigheden, situationele eisen, behoeften of vermogenswaarin zij op zo rechtvaardig en adequaat mogelijke wijzetracht te voorzien.Een woord van waarschuwing is hier toch op zijn plaats. Al kan eendifferentiële behandeling van bijzondere groepen die in een bijzonderesituatie verkeren en bijzondere behoeften hebben noodzakelijk enonvermijdelijk zijn, het gevaar dat zij uitgroeit tot een klakkeloosaanvaarde en volgehouden discriminatoire praktijk is zeker aanwezig.Het principe om aan de buitenlandse arbeider zoveel mogelijk van denormale vrijheden en rechten die in onze samenleving gelden te verlenenvindt in dit argument nieuwe bevestiging. Differentiële beleidsvoorzieningenen activiteiten op overheids- en bedrijfsniveau zijn totop zekere hoogte een vereiste voor de grote aantallen internationaleforensen onder de buitenlandse arbeiders - gezien hun situatie, hunbehoeften en de Nederlandse verplichtingen tegenover hen. Voor deblijvers onder hen zijn zij onhoudbaar. Uitgangspunten voor een weloverwogenbeleid blijven hier:- de herhaaldelijke toetsing van de differentiële behandeling aan derelevante situationele kenmerken;- de beperking van de differentiële behandeling tot een minimumen haar herhaaldelijke toetsing aan algemeen geldige menselijkevrijheden, rechten en verantwoordelijkheden in onze samenleving;- het verlenen van een aflopend karakter in tijdsduur aan de toepassingvan de differentiële behandeling, zodat personen die door hunlangere aanwezigheid in meer normale Nederlandse situaties zijnkomen te verkeren dezelfde behandeling ondergaan als alle anderewerknemers, ingezetenen en leden van de samenleving in dezerespectievelijke rollen.Daadwerkelijke discriminatie van officiële zijde tegen eenmaal aanwezigeen werkende buitenlandse arbeiders is in Nederland slechts inbeperkte mate mogelijk. Het bestaan van hardnekkige vooroordelenin sommige beleidskringen heeft echter zijn effect op de totstandkomingvan een beleid op langere termijn. Om het langdurige bestaanvan deze vooroordelen - tegen de bewezen realiteiten in - te kunnenbegrijpen, moet men rekening houden met de volgende factoren:- er is bij het beleid in onze tijd in het algemeen al een vrij grote

198 I Slotbeschouwingmate van onzekerheid als gevolg van de snelle maatschappelijkeveranderingen waardoor ons tijdperk wordt gekenmerkt op eengroot aantal fronten. Deze onzekerheid leidt bij sommigen tot hardnekkigepogingen om de maatschappelijke status quo zonder meerte handhaven op al die fronten die men denkt nog in de hand tekunnen houden;hieruit kan een versterkte vrees ontstaan voor vreemde en daarmeemogelijkerwijze - indien men bevooroordeeld is zelfs per definitie- evenwichtverstorende elementen in onze samenleving;- indien men behept is met een vrij grote mate van cultureel ethnocentrismesluit bij het voorgaande nauw aan een sterke argwaantegen "vreemde snoeshanen" als zodanig; (Dit soort vooroordelenis bijv. in de kringen van justitie en politie niet onbekend, hoewelzeker niet alleen daar en ook daar niet alleen-heersend.)deze argwaan wordt gerationaliseerd tot een waarschuwing tegenexcessen. Wordt de hiermee tot uitdrukking gebrachte angst nietdoor de feiten bevestigd, dan wordt het voorgestane beleid (hetzoveel mogelijk weren van de vreemdeling) geponeerd als in dienststaand van de preventie van excessen.de ervaringen met bijzondere probleemgevallen (die niet typerendzijn voor de vreemdelingen groep als geheel maar incidenteel voorkomen)waar men als beleidsinstantie mee in aanraking komt,kunnen dan worden verabsoluteerd en veralgemeniseerd in de eigenvoorstelling en de voorstelling naar buiten. Zij lijken zo een rechtvaardigingte bieden voor het voorgestane restrictieve beleid, waardoormen zich in staat voelt gesteld aan de feitelijke situatie in zijnreële proporties lang weerstand te bieden.Tegenover de mentaliteit die zich bij zijn algemene standpuntbepalinglaat leiden door negativisme, angst voor het nieuwe en vooroordeeltegen het vreemde, staan een aantal meermalen genoemde en op delange duur sterkere tegenkrachten, zoals de maatschappelijke veranderingenen schaalvergrotingen zelf, de doorbreking van het provincialismeen de groei naar een meer cosmopolitische levensstijl,de internationale verplichtingen en regelingen, de economische realiteiten,de normatieve verplichtingen ten opzichte van de buitenlandsearbeiders en de feitelijke ervaringen met de bmtenlandse arbeiders.Het blijft echter nodig om vooroordelen te bestrijden, ooken juist in de kringen van het beleid.Een bijzondere verantwoordelijkheid treft de pers. De pers speelt alsopinievormend medium ongetwijfeld een rol in de publieke beeldvormingrondom de buitenlandse arbeider. Buitensporige aandacht,besteed aan uitzonderlijke maar door het publiek (omdat het weinig

Beleidscoördinatie I 199anders over buitenlandse arbeiders hoort en op weinig andere wijzenmet hen in contact komt) licht voor typisch gehouden "humaninterest" gevallen, vestigt een verkeerde indruk. Op deze wijze kande beeldvorming via de pers negatieve stereotypen en daaruit voortvloeiendeen zekere mate van algemeen vooroordeel toch in de handwerken. Een beroep op het gezonde verstand en het verantwoordelijkheidsgevoelvan de pers is hier op zijn plaats. De pers heeft hiervoorechter zelf voorlichting nodig en dient zoveel mogelijk gegevens teworden verstrekt waardoor het haar mogelijk wordt de zich voordoendevraagstukken van algemene en ook de voorvallen van incidenteleaard in hun juiste proporties te plaatsen.Hierbij doet zich de complicatie voor dat het beleid dat deze voorlichtingzou moeten verstrekken zelf voorlichting behoeft en in zijneigen meningvorming tot nog toe mede wordt beïnvloed door deonbewuste maar sterk subjectieve beeldvorming die van de huidigead hoc berichtgeving in de pers uitgaat. Een onafhankelijk documentatie-,studie- en voorlichtingscentrum betr. buitenlandse arbeiders zouin deze lacune naar beide kanten kunnen voorzien. Een dergelijkcentrum zou het zowel het beleid vergemakkelijken zijn informatievetaak ten opzichte van de communicatie-media te vervullen als depers haar informatieve taak ten opzichte van de samenleving.6. Het vraagstuk van de beleidscoördinatieHet tot nog toe gevolgde ad hoc beleid, waarbij sprake is van eennegatief evenwicht van de aan elkaar tegengestelde krachten van eenaantal met verschillende uitgangspunten werkende overheidsinstanties,werd door U in sterke mate veroordeeld als te onzeker, te weinigbeheersend en te willekeurig. Het is op zichzelf niet uitzonderlijkdat een beleidslijn ontstaat als resultante of synthese van verschillendekrachten en uiteenlopende belangen. Een consistente beleidslijn tenopzichte van het vraagstuk van de buitenlandse arbeiders bestaatechter nog niet. Wel bestaat een aantal kortsluitingen tussen departementenen tussen landelijke en plaatselijke overheden, die de feitelijkesituatie voor de buitenlandse arbeiders zelf en voor allen die met hente maken hebben, ten zeerste bemoeilijken. Terwijl door het gebrekaan duidelijkheid ook enkele beleidspraktijken zijn gegroeid die nietgedekt worden door de wet, maar die zich door (plaatselijke of departementale)subjectieve interpretaties de status hebben aangemeten vaneen twijfelachtig gewoonterecht.De totstandkoming van een positief evenwicht van krachten in eengecoördineerd, realistisch en constructief overheidsbeleid is dringend

200 Slotbeschouwingnodig. De "gemakkelijke" oplossing van een afsplitsing van all~buitenlandse arbeiderszaken in een apart centraal overheidslichaamvoor buitenlandse arbeiders, werd door U gezien als een schijnoplossingdie ontkent dat het internationale forensisme onderdeel isvan een groter geheel van maatschappelijke krachten waaruit hetniet geïsoleerd kan worden. Deze buiten alle reële proporties gegroeide,radicale oplossing zou de meer structurele problemen rondom hetverschijnsel van de buitenlandse arbeiders eerder verzwaren dan oplossenen daarbij een aantal nieuwe scheppen van fundamentelerstrekking voor het Nederlandse institutionele bestel dan het vraagstukvan de buitenlandse arbeiders alleen. Het idee van een centraalarbeidsbureau voor buitenlandse arbeiders werd door U verworpenals een bureaucratisch onefficiënt, aan zijn doel voorbijschietend enook maatschappelijk nadelig middel. Aan de reeds opgesomde nadelenvan een beperking van het bestand tot de officiële werving,met in dit geval bovendien een dermate logge en stroeve centralistischeapparatuur dat de arbeidsvoorziening er blijvende schade meezou worden berokkend, moet hier nog worden toegevoegd dat dewetgever in een dergelijke organisatievorm niet voorziet en dat,indien hij hiertoe zou willen overgaan een blijvende uitzonderingsendwangpositie voor een bepaalde groep binnen de arbeidendebevolking van Nederland zou worden geschapen, die moeilijk aanvaardbaarvalt te maken. (Wel is mogelijk een betere communicatie tussende arbeidsbureaus zodat het niet voorkomt dat op de ene plaats eentekort aan arbeidskrachten en op de andere plaats een overschot aanbuitenlandse arbeiders is. 1)Aangezien de roep om een centraal arbeidsbureau voor buitenlandsearbeiders, leidend tot een straffe beperking, selectie, regulering enbeheersing van bovenaf van het totale bestand, niet voortkwam uiteconomische overwegingen of een verdediging van de belangen vande buitenlandse arbeiders zelf, maar uit gevoelens van onbehagenmet de in de Nederlandse samenleving ontstane situatie, heeft Unadere aandacht besteed aan de motivering van deze gevoelens. Zijbleken deels te berusten op vage maar sterke overtuigingen dat deaanwezigheid als zodanig van grotere aantallen, ethnisch van onzebevolking afwijkende, buitenlanders uit "minder-ontwikkelde gebieden"grote gevaren voor de Nederlandse samenleving zou opleveren.Deze overtuigingen hebben zich niet waar weten te maken.Deels berusten de gevoelens van onbehagen op de signalering vanconcrete problemen, die op een concrete wijze kunnen worden aangepakten opgelost op het eigenlijke vlak waar zij optreden en die) Zie blz. 73.

BeleidscoärdinatieI 20 Iniet hoeven te worden gebruikt als hefboom om zich van het verschijnselvan de buitenlandse arbeiders als zodanig zoveel mogelijkte ontdoen.Is het mogelijk een beleidslijn te bereiken die de nieuwe situatie inonze samenleving en de daarmee gepaard gaande vraagstukken harmonischweet op te vangen en in te passen in de Nederlandse ontwikkelingzonder bl~jvende schade te berokkenen aan de menselijke vrijhedendie onze maatschappij dierbaar zijn en aan de democratischemachinerie die voor ons staatsbestel onontbeerlijk is?Het is niet doenl~jk hier een pasklaar, tot in details geregeld beleidsplanop tafel te leggen. Wel is het nu mogelijk een keuze te doen eneen greep te krijgen op de veelheid van besproken belangen en uitgangspunten.Een positief, gecoördineerd beleid zal rekening houden met de volgende- elk op zichzelf reeds in extenso besproken - uitgangspunten:1. het reële economische belang van de buitenlandse arbeider (voorde Nederlandse economie, voor de leveringslanden en voor debuitenlandse arbeider zelf);2. de bestaande internationale rechtsorde en verplichtingen en deontwikkelingen op dat vlak;3. de wenselijkheid van een algemeen internationaal forensen-beleidin Nederland, niet van een immigratie-beleid;4. de algemene morele verplichtingen jegens de rechten van de mens;5. de bijzondere morele verplichtingen jegens de buitenlandse arbeiderin zijn internationale forensensituatie;6. de wenselijkheid van een bevordering - ook op dit internationalevlak - van het vrije markt-mechanisme op de arbeidsmarkt, maarde bescherming van de (spontane) buitenlandse arbeider tegen uitbuitingvan zijn nadelige onderhandelingspositie.Uitgangspunten 1, 2, 4 en de eerste helft van 6 zijn elkaar wederzijdsversterkende factoren, die voor een zekere liberalisering van hetbeleid lijken te pleiten. Uitgangspunten 3, 5 en de tweede helft van 6zijn elkaar wederzijds versterkende factoren, die voor een zekereregulering lijken te pleiten.Inhoudelijk zal de integratie van de genoemde fundamentele uitgangspuntenin ieder geval kunnen leiden tot de volgende in dat kaderpassende principes en maatregelen:geen fundamentele wijzigingen in het vigerende verblijfs- en werkvergunningenstelsel,maar perfectionnering en coördinatie van de

--- --- - - --~ - - ----202 I Slotbeschouwingverschillende regelingen binnen dit stelsel, met duidelijke en uniformerichtlijnen. Rechttrekking van plaatselijke willekeur en verschillenin interpretatie en behandeling. Opheffing van cryptobeleidsmaatregelen;1het verplichten van werkgevers tot het verlenen onder soortgelijkeomstandigheden van soortgelijke secundaire arbeidsvoorwaardenen voorzieningen aan spontanen als aan officieel geworvenen; 2het bevorderen van voorzieningen en activiteiten bij werkgeversdie zijn afgestemd op een passanten-bevolking, in plaats van blijvendevestiging aan te moedigen; 3het volgen van een positief forensenbeleid in de begeleiding vande buitenlandse arbeiders in het algemeen, maar het toekennenvan alle relevante rechten - zonder onderscheid en discriminatiein vergelijking met de Nederlandse bevolking - aan diegenen diezich na verloop van tijd blijvend wensen te vestigen; 4- het instellen van een onafhankelijk documentatie-, studie- en voorlichtingscentrumvoor de systematische kennis- en informatievergaringen verspreiding met betrekking tot buitenlandsearbeiders; 5een structurerende oplossing van concrete knelpunt-situaties op hetconcrete terrein waar zij voorkomen.De knelpuntsituaties waar het om gaat zijn:de huisvestillgssituatie, waarvoor een netwerk van voorzieningen moetworden geschapen; 6het persoonlijke welzijn, de recreatie en de vrije-tijdsbesteding, waarvoorfaciliteiten in de leefsfeer noodzakelijk zijn; 7de gezondheidszorg, waarbij m.n. een als sluis fungerende koppelingvan werk- of verblijfsvergunning aan een tuberculose-keuring onvermijdelijkis. 81 Zie blz. 199. 2 Zie blz. 192. 3 Zie blz. 188. 4 Zie blz. 197. 5 Zie blz. 199.6 Zie de volgende paragraaf van dit hoofdstuk.7 Zie paragraaf 8 van dit hoofdstuk.8 Dit is inmiddels gebeurd (zij het dat de over de wijze waarop verschil van meningzeker mogelijk is). Op 16 mei 1966 is een nieuwe overheidsmaatregel in werkinggetreden, waarbij het verstrekken van een verblijfsvergunning aan "spontane"werkzoekenden van buiten de E.E.G.-landen mede afhankelijk is gesteld van degunstige uitslag van keuring op tuberculose.De hieruit reeds geresulteerde statistische gegevens zijn interessant. Van de 1399personen die in de weken na de genoemde datum (in 27 van de 49 consultatiebureausvoor tuberculosebestrijding) werden gekeurd, bleken 23 - d.i. 1,6 %wegens tuberculose-aandoeningen te moeten worden afgekeurd. (Van deze 23werden 12 uitgewezen, 11 in Nederlandse sanatoria opgenomen. M .a.w. 0,78 %van de gekeurden leed aan een ernstige vorm van tuberculose.) De aandoeningen

~ - ---.-Beleidscoördinatie ! 203Als algemene benadering van het vraagstuk van de buitenlandsearbeiders blijkt het meest reële standpunt te zijn dat in de huidigesituatie de keuze niet primair gaat tussen een grotere liberaliseringof een grotere regulering als zodanig, en dat de beleidsbeheersingniet moet worden gezocht in een beperking van de vraag, noch in eenbeperking van het aanbod, maar in een beperking en beheersing vande gevolgen en nevenverschijnselen. Een wijs beleid zal hierbij hetjuiste midden zoeken tussen een teveel aan laissez-faire en een teveelaan bemoeienis. Het zal ethnocentrisme vermijden, zijn gevoel voorverhoudingen niet verliezen en tolerantie en respect opbrengen voorhet anders zijn van mensen met een andere achtergrond dan de onsbekende.Bij de doorwerkingen uitvoering van een dergelijk positief buitenlandsearbeidersbeleid is een intensieve samenwerking op het plaatselijkvlak van overheid, werkgevers- en werknemersorganisaties van grootbelang. De samenwerking van werkgevers in plaatselijk of streekverbandis op zichzelf reeds in een aantal opzichten noodzakelijk.Actieve coördinatie met de uitvoerende en stimulerende werkzaamhedenvan de plaatselijke overheid en met daadwerkelijke activiteitenvan de vakbeweging kan aanzienlijk bijdragen tot het ontstaan vaneen optimale werk-, woon- en leefsituatie voor de buitenlandse arbeiderster plaatse en hun harmonische inpassing in het plaatselijkemaatschappelijk gareel. De werknemersorganisaties zijn tot nog toeslechts sporadisch actief geweest in uitvoerende werkzaamheden tenbehoeve van buitenlandse arbeiders, maar de belangstelling van devakbeweging voor de problemen van de buitenlandse arbeider isgroeiende. Met betrekking tot de behartiging van zijn werknemersbiekenzich te beperken tot Turken en Marokkanen, als volgt:284 Spanjaarden56 Portugezen724 Marokkanen277 Turken25 Grieken2 Joegoslaven31 Overigen1399 Totaalopgerwmen insanatorium65uitgewezen84% afgekeurde Marokkanen: 1,9% afgekeurde Turken: 3,2(Bron: Ministerie van Sociale Zaken en Volksgezondheid, 1 juli 1966.)Uit deze gegevens blijkt dat er geen reden is om alarmistisch te zijn over de percentageaan tuberculose-aandoeningen lijdenden onder de "spontane" buitenlandsearbeiders, maar eveneens dat een specifiek beleidsmaatregel voor dit specifieke probleemnoodzakelijk en gewettigd was.

204 I Slotbeschouwingbelangen en de hem te bieden hulp, ook op het persoonlijke vlak,wacht de vakbeweging, ondanks communicatiemoeilijkheden, eendankbare taak.7. Het vraagstuk van de huisvesting en het beleid in de woonsfeerHet bestaan van wantoestanden in de huidige situatie op woongebiedbleek wel te moeten worden gerelativeerd. Alarmerende ontdekkingenvan "mensenpakhuizen", "arbeiders in kippenhokken" enz., wordenperiodiek in de pers en ook wel in sociale beleidskringen gedaan,maar wanneer gemeentelijke overheden gebruik maken van hunbevoegdheden om pensions en kosthuizen waar buitenlandse arbeidersverblijven te inspecteren op de vereiste woontechnische maatstaven- hetgeen terecht meer begint te gebeuren - blijkt dat slechts geringepercentages niet aan de normen voldoen en dat over het geheel genomenwantoestanden bepaald niet als typisch voor de huisvestingssituatievan de spontaan binnengekomen buitenlandse arbeiders kunnen wordengezien. Dit neemt niet weg dat de huidige toestand, waarbij despontane buitenlandse arbeider grotendeels aan zijn lot wordt overgelaten,weinig bevredigend is, terw~jl als gevolg van de uitbreiding vanen het toenemende percentage "spontanen" in het bestand niet magworden verwacht dat een verandering ten goede vanzelf zal optreden.Van een knelpuntsituatie - zij het minder voor de bescherming vande Nederlandse samenleving dan van de buitenlandse arbeider -is zeker sprake.Uitgaande van de noodzaak om in de behoefte aan aangepaste woonvormenvoor de internationale forens te voorzien, heeft U zich bezonnenop de alternatieve mogelijkheden die hier bestaan. U heeftgekozen voor de collectieve huisvesting om de volgende redenen:- deze woonvorm is afgestemd op een internationaal forensenbeleid;zij is systematisch realiseerbaar;schept een eigen sociaal milieu voor de buitenlandse arbeiders;- vergemakkelijkt een op de behoeften afgestemde voedingssituatie;maakt het minimaal noodzakelijke onderricht in Nederlandse taal,spel- en leefregels beter mogelijk;schept een milieu voor de voorbereiding op het leven na de terugkeerin het eigen land;schept betere recreatie- en sociale begeleidingsmogelijkheden;voorkomt uitbuiting door Nederlandse pensions en kosthuishouders.Aan de gekozen collectieve huisvesting kunnen echter ook nadelenvastkleven. Bij de daadwerkelijke vormgeving zullen daarom de volgendeoverwegingen voor ogen worden gehouden:

Beleid in de woonsfeer I 205een kazernesituatie is ongewenst en onnodig. Hoewel eisen vanhygiëne, efficiency en regelmaat het bestaan van huisregels noodzakelijkmaken, zal ook hier naar het juiste midden tussen een teveelaan Jaissez-faire en een teveel aan bemoeienis worden gezocht. Omdatin de Nederlandse situatie van eerstgenoemde vereisten al eensterke druk uitgaat, zal extra aandacht worden besteed aan hetverlenen van zoveel mogelijk vrijheden en het uitoefenen van zoweinig mogelijk sociale controle, vanuit de Nederlandse leiding zomin als vanuit de eigen groep;een l-persoonskamer-systeem van kleine slaapkamers met afdoendecollectieve ruimten voor gezamenlijke activiteiten, verdient devoorkeur boven het meer-bedden-systeem van collectieve slaapkamersmet weinig gemeenschapsruimten voor gezamenlijke activiteiten;- zelfbestuursactiviteiten binnen het woongebouw dienen te wordengecreëerd en aangemoedigd. De mogelijkheden bij een wisselendebevolking en verschillende landaarden, elk met zijn eigen hebbel~jkheden,zijn hier beperkt. Eén mogelijke oplossing ligt in het scheppenvan een kader van langer blijvende buitenlandse arbeiders, met eenhiervoor geschikte persoonlijkheid. Deze personen kunnen ook eenbelangrijke contact-, communicatie- en wegwijzers-functie vervullen.Voorzichtigheid is hierbij echter geboden en takt en menselijkinzicht bij de keuze. Verkeerde keuzen en eenmaal gevestigdebelangen kunnen tot verhoudingen van authoritair informeelleiderschap leiden, waartegen bij de buitenlandse arbeiders snelressentimenten onstaan en die het woonklimaat zouden schaden.Waar mogelijk dienen democratische procedures voor de totstandkomingen vernieuwing van zelfbestuursactiviteiten te wordenbevorderd;persoonlijke expressie-mogelijkheden dienen in het woongebouw teworden ingebouwd; bijv. voor het zelf koken van een hapje eten;(Zo zou met een door een van U gedane suggestie dat het beter is deofficiële voeding in overeenstemming te brengen met de Nederlandsevoedingseisen en een uitwijkmogelijkheid te creëren voor af en toe- individueel of in kleine groepjes - zelf eten koken, kunnenworden geëxperimenteerd.)in het woongebouw zullen de mogelijkheden voor een eigen gemeenschapsleven(accomodatie, spelen, organisatie van activiteiten)dienen te worden geschapen maar niet opgedrongen. Ook hierdient de aanpak structurerend, niet afdwingend van aard te zijn.Voor de adequate realisering van een over het land verspreid netwerkvan dergelijke collectieve woonvoorzieningen voor tijdelijk aanwezige

206 I Slotbeschouwingbuitenlandse werknemers IS In de komende jaren een aanzienlijkeinspanning vereist. Zij zal niet ten koste gaan van de Nederlandsegezinswoningbouw. Zij vereist wel een zeer actief, op de totstandkomingvan deze voorzieningen specifiek gericht overheidsbeleid, datkan aansluiten op reeds bestaande initiatieven in het bedrijfslevenen in samenwerking met het bedrijfsleven systematisch te werk zalgaan. (Het bedrijfsleven zal, via een verdeelsleutel, een zware medeverantwoordelijkheid,ook financieel, voor de totstandkoming moetendragen.)Nodig is ook dat de samenwerkende instanties die de belangenvan de buitenlandse arbeiders ter harte gaan, de bouwen exploitatievan deze woonvoorzieningen zelf in handen nemen (bijv. viade stichtingsvorm). Uitbesteding aan contract-pensions of -hotelsdie op een winstbasis werken, leidt onvermijdelijk tot beknibbelingop de behoeften en belangen van de buitenlandse arbeiders.Het in Nederland, in verhouding tot andere landen tot een geringpercentage beperkt blijvend, wel structureel in de economie opgenomen,maar qua samenstelling regelmatig wisselend bestand vaninternationale forensen, kan als dit netwerk eenmaal is ontstaan vooreen aanzienlijk deel in de collectieve woongebouwen worden gehuisvest.Waarmee een van de knelpunten in de buitenlandse arbeiderssituatiegoeddeels wordt weggenomen en een belangrijke bijdragewordt geleverd tot de oplossing van andere knelpunten. Nogmaalsdient te worden gesteld dat de aanpak geen afdwingende dient tezijn voor de buitenlandse arbeider zelf. Wanneer voldoende adequateaccomodatie aanwezig is en nieuwaangekomenen door de hen tewerk stellende werkgevers (die dan ook een kostgeldvergoeding moetengeven) worden verwezen naar een woongebouw in de omgeving,zal de overgrote meerderheid daar ook terechtkomen. Indien in datgebouw een redelijk woonklimaat bestaat zal de meerderheid daarook gedurende hun verblijf blijven wonen. Soepelheid moet echterworden betracht. Als een buitenlandse arbeider in de tweede fasevan zijn verblijf, meer gewend en wegwijs geraakt, individuele huisvestingin de stad zoekt (hetgeen ook de doorstroming bevordert)mag dit zeker niet tegen worden gegaan. Zijn kostgeldvergoedingdient dan echter te vervallen: de man heeft een persoonlijke keuzegedaan en de grond voor de differentiële behandeling is weggenomen.De taak van de gemeentelijke overheid om via haar controle zorg tedragen dat de particulier gehuisveste internationale forens niet tochwordt uitgebuit, wordt uiteraard reëler en constructiever wanneeralternatieve woonvormen in voldoende mate voorhanden zijn.Een apart chapiter vormt het vraagstuk van de ge;:;inshuisvesting. Zoals

Beleid in de woonsfeer I 207is gebleken gaat het in vergelijking met de totale buitenlandse arbeidersbevolkingin Nederland en in vergelijking met de Nederlandsebevolking om geringe aantallen. Voor de buitenlandse arbeiders diehet regardeert is het uiteraard wel degelijk een probleem. Op deconferentie werden suggesties gedaan en praktijkvoorbeelden aangehaald(zoals caravan-projecten) om tot tijdelijke, intermediairegezins-woonvormen te komen als oplossing voor optredende gevallenvan drang naar gezinshereniging in Nederland. Deze suggesties envoorbeelden werden door U verworpen op de volgende gronden:zij bieden aan mensen die nu in principe in de normale samenlevingworden opgenomen abnormale woonvormen, die tijdelijk zijnbedoeld maar zich in de praktijk toch perpetueren;het effect van deze abnormale woonvormen is in de omgeving sociaalstigmatiserend;zij herbergen daardoor het gevaar van ghetto-vorming;zij werken een naar binnen gekeerd groepsproces in de hand waar,in tegenstelling tot de tijdelijke forensensituatie van de als gezellevende buitenlandse arbeider, de bevordering van integratie opzijn plaats is;- zij vormen in feite een immigratie-beleid, maar dan juist een antiintegrerendimmigratie-beleid.De aangeboden oplossing van de "tijdelijke, intermediaire woonvormvoor gezinshuisvesting" wordt veelal door de desbetreffende buitenlandsearbeiders eerder aangegrepen uit een natuurlijk verlangen naargezinshereniging (waarbij over een aantal bezwaren moet wordenheengestapt) dan uit een sterke wens om Nederlands immigrant teworden. De Nederlandse bronnen van deze oplossing zijn tweeërlei.In de eerste plaats zijn het bedrijfstakken of grote ondernemingen dieom redenen van bedrijfsbelang op deze wijze buitenlandse werknemersaan zich zoeken te binden. Zij krijgen dan echter niet meer temaken met internationale forensen maar met immigranten en hungezinnen en moeten hiervoor de verantwoordelijkheid die zij op zichhebben genomen ook dragen. Slagen zij er niet in voor de reedslangere tijd voor hen werkende buitenlanders die naar huis en haardverlangen, volwaardige woningen te vinden, dan mag geen genoegenworden genomen met blokken noodwoningen of stigmatiserendetweede-rangswoonvormen, maar zal naar andere oplossingen moetenworden gezocht, die voor de werkgever minder bevredigend zullenzijn, maar die voor de werknemer wel een vooruitgang in zijn situatiebetekenen en die althans voldoen aan de verder dan de bedrijfsbelangenvooruitdenkende maatstaven van het algemene beleid.(Aangepaste verlofregelingen die het de buitenlandse werknemer ge-

------ - --208 ! Slotbeschouwingdurende zijn verblijf in de vreemde mogelijk maken althans halfjaarlijkszijn gezin te bezoeken, vormen zo'n oplossing.)Een tweede bron voor het idee van de tijdelijke, intermediairewoningen ligt bij instanties voor de sociale begeleiding. Hier is inzekere zin sprake van een verwarde ideologie en een gebrekkigrealiteitsbesef. Het komt voor dat dezelfde sociale beleidsinstantie dieop het macro-vlak een grote angst heeft voor veranderingen in deNederlandse samenleving en allerlei excessen verwacht van de aanwezigheidvan groepen buitenlandse arbeiders, op het micro-vlakijvert voor de realisering van genoemde noodoplossingen, ten behoevevan de gezinshereniging van de gehuwde buitenlandse arbeidersin Nederland. De paradox is te verklaren uit de combinatie vaneen in deze kringen voorkomende tendens om generaliserend te denkenvanuit de individuele probleemgevallen waar men uit hoofde van zijnberoep mee is geconfronteerd, met een sterke gezinsideologie die inhet gezinsleven de oplossing van alle sociale problemen ziet, in deafwezigheid van een gezin de grootste sociale gevaren. (De gedachtengangis ongeveer als volgt: houdt de buitenlandse arbeiders, hoe danook, tegen. Zijn ze er toch, dan zijn het individuen. Zorg dan dat hungezinnen, hoe dan ook, er bijkomen.)De enige reële aanpak van het gezinshuisvestingsvraagstuk is uiteraardom intermedia re, nieuwe problemen scheppende en voor een immigratie-situatieschadelijke woonvormen te vermijden, maar om diebuitenlandse arbeiders die zich in Nederland blijvend willen vestigenen die aan de toelatingseisen van de verbl~ifsduur hebben voldaan,niets in de weg te leggen en op precies dezelfde wijze als woningzoekendeNederlanders te behandelen en te helpen. Hierbij ware voorogen te houden dat:- de tendens tot blijvende gezinsvestiging onder de buitenlandsearbeiders procentueel gering is;- door het voeren van een positief forensenbeleid kan worden gezorgddat deze geringe tendens bepaald niet kunstmatig wordt versterkt;de doorsnee buitenlandse arbeider geen "arme stakker" is maareen man die voor het tijdelijke internationale forensenbestaan bewustheeft gekozen als zijn oplossing voor zijn situatie;het meten met twee maatstaven door beleidsinstanties (waarbij heto.m. kan gebeuren dat aan buitenlandse arqeiders hogere woningeisenworden gesteld voor zij hun gezin mogen laten overkomen danvoor Nederlanders gelden) onmogelijk moet worden gemaakt.

De begeleiding in de leefsfeer I 2098. De begeleiding in de leefsfeerDe begeleiding in de vrijetijd-sector sluit nauw aan bij in de voorafgaandeparagrafen gedane suggesties en kan zich volgens dezelfdeprincipes voltrekken. Voor de standpuntbepaling was dit terrein eenvan de minst moeilijke terreinen omdat in de prakt~jk reeds enkelegoed lopende begeleidingsvormen bestaan, die hebben aangetoondhoeveel constructief werk kan worden verricht en welke vormen daarbijvruchtbaar zijn.Plaatselijke stichtingen die door middel van het bieden van toereikendeaccomodatie (de "casa"-vorm is hier belangrijk), het organiserenvan activiteiten, het geven van voorlichting en het mogelijkmaken van eigen groeps-expressiemiddelen, aan buitenlandse arbeidersgroepeneen positief leefmilieu met de eigen groep bieden, zijnhet best op de sociale en psychische behoeften in de vrije-tijdssfeerafgestemd. Zij spelen in op de realiteiten van de internationale forensensituatie,bevorderen de handhaving van de eigen identiteit, vermijdenethnocentrisme in de behandeling van de buitenlandse arbeiders,dringen geen individuele integratie in de Nederlandse samenlevingop, die eerder tot eenzaamheid zal leiden dan tot assimilatie,en vermijden op deze wijze ook onbewust mee te werken aan eenvervreemding van de forens uit zijn eigen cultuur, die zijn latere heraanpassingna terugkeer in het eigen land extra moeilijk maakt.Stichtingen van deze aard verdienen en krijgen steun van overheiden bedrijfsleven. Zij vormen bovendien een organisatorisch kaderwaarin het particuliere initiatief, het bedrijfsleven en de overheidtot vruchtbare samenwerking kunnen komen voor de oplossing vanproblemen op het plaatselijke vlak. Belangrijk is wel dat niet wordtgetracht het sociale leven van de buitenlandse arbeiders in de aangelegdekanalen te dwingen en het daartoe te beperken, maar datdeze kanalen wel in alle plaatsen waar buitenlandse arbeiders ingrotere getale aanwezig zijn bestaan. Belangrijk is ook hier het creërenvan mogelijkheden van zelfbestuur.M.b.t. de vormgeving van de begeleiding in de leefsfeer zal het accentmeer worden gelegd op het groepswerk, de groepsvoorlichting en degroepsactiviteiten dan op individuele hulp en voorlichting. Dit betekentniet dat het laatste mag worden verwaarloosd. De specialetaken voor de vakbonden, ook v.w.b. de hulp en de voorlichting inde leefsfeer, zijn al eerder aangestipt. Juist omdat het werkmilieuin de internationale forensensituatie zo centraal staat en de vrije-tijdssfeervoor de buitenlandse arbeider zozeer een onderdeel is van zijnwerksituatie, is het belangrijk voor de buitenlandse arbeider om zich14

-------- .-----~- ~ ------ - - --210 1 Slotbeschouwinggeruggesteund te weten door een vertrouwensinstantie die voor zijnzakelijke belangen opkomt en tot wie hij zich tevens kan wenden metzijn persoonlijke moeilijkheden. De moeilijkheden die hier voor devakbeweging bestaan, liggen in de taal-barrière, het gebrek aan ervaringen het zich niet geëquipeerd voelen voor maatschappelijkwerktaken. Initiatieven en experimenten op dit vlak zijn echter gaandeen tonen aan dat op deze weg met vrucht kan worden voortgegaan.Wat bij de sociale begeleiding, de groepsvoorlicllting en de individuelehulp vermeden dient te worden is het geven van bewuste ideologische,politieke en normatieve beïnvloeding. Hierover is in een van de inleidingenal veel gezegd dat nu niet meer hoeft te worden herhaald.Wel moet nog iets worden gezegd over het vraagstuk van de sexualiteit.Dit boek heeft zich beziggehouden met de vraagstukken die voor eenbeleidshepaling relevant zijn en waar het beleid iets aan kan doen.Buiten beschouwing zijn gebleven problemen van privé aard, diebuiten het beleid omgaan en waar het zich pas mee kan bemoeienwanneer in de samenleving vastgelegde grenzen worden overschreden.De sexualiteit is zo'n probleem.Natuurlijk ligt hier in het persoonlijke leven van de internationaleforens een knelpunt. Natuurlijk zal hij zo goed en zo kwaad als hetgaat ook zijn oplossingen vinden. Het beleid heeft hier geen taak,moraliserend noch regulerend, stimulerend noch onderdrukkend. Hetkan bijv. Turken die stellen dat zij te trots zijn om bij Nederlandsemeisjes zoete broodjes te bakken en daarom als jonge mannen omeen zakelijke oplossing, m.a.w. om een bordeel vragen, deze voorzieningniet bieden. Het kan evenmin huitenlandse arbeiders verbiedenom prostituées te bezoeken. Voor ons is het slechts belangrijkom de volgende punten te constateren:het persoonl~jke probleem voor de buitenlandse arbeider ten gevolgevan het ontberen van de normale sexuele expressie-mogelijkhedenvoor de gehuwde volwassen man, is niet geworden tot een beleidsprobleemomdat patronen van ongeoorloofd, onaangepast gedrag,van conflictsituaties met de Nederlandse bevolking en van zedenmisdrijvenen psychische breakdowns niet zijn ontstaan;- in de meeste culturen bestaan tendenzen om de exotische vreemdelingtoe te rusten met uitzonderlijke sexuele potentie, driften enbekwaamheden. Onze cultuur is hierop geen uitzondering. Debuitenlandse arbeiders zijn geen uitzondering op de heel normale,daadwerkelijke algemene sexuele geaardheid van de mens. Vooroordelenmoeten ook hier worden bestreden. Romantische veronderstellingenworden ook hier door de prozaïsche feiten weerlegd.

Tot slot I 211In dit boek is ook niets gezegd over specifieke problemen van buitenlandsevrouwen en meisjes in Nederland. Dit is een tekort. Het isbewust nagelaten omdat de vraagstukken die wij behandeld hebbenin zeer sterke mate specifiek zijn voor de grote groepen mannen.Voorzover werkneemsters (in de dienstensector tewerkgesteld) gehuwdevrouwen zijn, die hun mannen hebben gevolgd (voornamelijkSpaansen) passen zij in de behandelde patronen. De kleine aantallenongehuwde meisjes die zelfstandig naar Nederland zijn gekomen enook niet in het groepsleven van de buitenlandse arbeiders zijn opgenomenvormen een apart vraagstuk. Gesteld wordt wel dat juist bijhen veel misère en mislukkingen voorkomen. Dit zal moeten wordennagegaan en vormt een aandachtpunt, in eerste instantie, voor hetmaatschappelijk werk. De problemen zijn hier echter van zodanigandere dimensies en eigen aard, dat zij in dit boek niet zomaar kondenworden meegenomen.9. Tot slotEen aantal terreinen zijn de revue gepasseerd die uitermate nauwverweven bleken te zijn en slechts in hun samenhang en onderlingverband konden worden bestudeerd en beoordeeld.Het vraagstuk van de buitenlandse arbeiders is geen dramatisch probleemgebleken met sensationele kanten, vragend om simpele endrastische oplossingen. Het is wel een veelzijdig vraagstuk met veelaspecten die om een genuanceerde en uitgebalanceerde aanpakvragen, waarbij enerzijds een handhaving van fundamentele basiswaardenin onze samenleving op het spel staat, anderzijds ook krachtigeinspanningen om nieuwe situaties op een constructieve manier opte vangen worden vereist.Voor het moderne Nederland is het bestaan van het vraagstuk eenuitdaging om de nieuwe situatie in zijn veelzijdigheid te vatten, demeespelende belangen en overwegingen naar waarde te schatten, entot een aanpak te komen die op de realiteiten van de situatie is afgestemden die realiteiten aankan. Het Nederlandse beleidsbestel heefttrekken van een verzorgingsstaat, die de dingen niet graag op zijnbeloop laat, niet graag onverwachte ontwikkelingen erkent die hetniet duidelijk kan overzien, en die sterke bevoogdingstendenzen vertoont.Nederland is ook een rechtstaat, die basisrechten en -vrijhedengarandeert en terwille daarvan de grenzen van zijn bevoegdhedenmoet respecteren. De spanningssituatie van deze twee krachtenveldenis op zichzelf niet ongezond. Zij vormt wel een test-case voor de volwassenheidvan het Nederlandse beleid in een nieuw tijdperk.

- - ~---~~..---~- ._-----~--------------- -- ----- - ~-- .

---~------BIJLAGEN

------- - - --"""'-.

IA. Aantal geldige vergunningen t.b.v. buitenlandse arbeidskrachten naar nationaliteit, ultimo 1960 en ultimo 1965Ultimo 196011Ultimo 1965grens- aangeworven overige vast Totaal grens- aangewor- overige vast- Totaalarbeiders tijd. tijd. verblijvend arbeiders ven tijd. tijd. verblijvendNationaliteit verblijvend verblijvend verblijvend verblijvendM1VI M 1VI M I V I M I V 1MI V 11Australische 1 - - - 27 6 12 6 40 12 - - - - 68 28 113 36 181 64Canadese - - - - 27 10 42 11 69 21 I - - - 87 28 191 47 279 75Chinese 1 - - - 16 4 285 22 302 26 - 1 - - 26 1 162 27 188 29Deense - - - - 35 14 48 11 83 25 I - - - 32 17 59 18 92 35Duitse 542 657 - - 856 414 3.279 2.581 4.677 3652 521 249 - - 1.750 299 3.981 1.528 6.252 2.076Franse 6 1 - - 94 34 177 89 277 124 5 - - - 521 38 281 81 807 119Griekse 13 18 - - 38 8 33 7 84 33 73 137 6 - 1.564 63 112 13 1.755 213Engelse 3 I - - 386 88 615 177 1.004 266 10 - - - 814 157 1.015 247 1.839 404Hongaarse 1 5 - - 30 8 1.198 330 1.229 343 10 3 - - 18 5 815 115 843 123Italiaanse 140 104 - - 1.516 55 713 212 2.369 371 196 311 2.456 - 2.743 174 1.950 270 7.345 755Joegoslavische 7 1 - - 13 3 155 50 175 54 10 14 - - 784 5 145 26 939 45Noorse - 1 - - 64 18 34 12 98 31 - - - - 84 19 49 4 133 23Oostenrijkse 1 1 - - 180 77 321 244 502 322 1 - - - 156 55 425 172 582 227Poolse 28 51 - - 17 6 1.209 81 1.254 138 42 77 - - 13 6 916 42 971 125Portugese 1 - - - 4 7 12 5 17 12 1 2 - - 783 73 235 36 1.019 111Spaanse 3 5 - - 58 25 36 24 97 54 67 47 6.869 81 7.336 1.179 856 93 15.128 1.400Turkse - - - - 13 1 7 1 20 2 39 5 3.708 2 2.830 36 661 5 7.238 48Amerikaanse 2 - - - 266 25 181 12 449 37 1 - - - 582 59 374 58 957 117Zweedse - - - - 19 9 41 14 60 23 - - - - 58 21 60 13 118 34Zwitserse 1 1 - - 133 30 226 67 360 98 - - - - 158 31 210 40 368 71Marokkaanse - - - - 1 - - 1 1 1 49 1 - - 5.257 2 187 1 5.493 4Overige Nationaliteiten 9 11 - - 315 41 4.593 279 4.917 331 53 17 - - 863 157 3.204 180 4.120 354M1V1MV1\MI V \M1V1M\VTotaal 759 \ 857 \ -\- \ 4.108 \ 883 \ 13.217\4.236 118.08415.976 111.080 1 864 113.039 1 83 \ 26. 527 1 2 .453 116.001 13.052\56.64716.452

IB. Aantal geldige vergunningen t.b.v. buitenlandse arbeidskrachten naar status en periode, ultimo 1960 t!m 1965Status1960 1961 1962 1963 1964 1965M V M V M V M V M V M VI I I I I Igrensarbeiders 759 857 934 888 962 826 1.154 994 976 975 1.080 864tijd. aangeworvenen - - 4.785 - 7.437 50 8.970 62 12.101 62 13.039 83ov. tijd. verblijvenden 4.108 883 3.313 868 4.732 949 7.950 1.211 17.743 2.145 26.527 2.453vast verblijvenden 13.217 4.236 13.516 3.686 13.486 3.527 14.265 3.418 14.546 3.063 16.001 3.052Totaal 118.084 1 5.976 1 22.548 1 5.442 1 26.617 1 5.352 132.339 5.685 145.366 1 6.245 1 56.647 I 6.452

IC. Geldige vergunningen van een aantal nationaliteiten, vanaf ultimo 1939 tlm 1965ultimo I M I VItalianen I Spanju"'," I Gd, k," I Po"ug,,,o I Tud"" I M=kk.o," I )""""l.voo I OVO""," I TotaalI1939 658 215 13 15 19 1 2 1 12 2 14 - 385 185 21966 19883 23069 203031948 779 1621949 1135 168 9 14 - - - - - - - - - -1950 912 186 15 16 - - - - - - - - 332 591951 800 232 11 13 - - - - - - - - 326 691952 771 231 13 14 - - - - - - - - 359 701953 726 242 22 13 - - - - - - - - 301 661954 709 233 18 15 23 12 4 6 8 1 2 - 305 761955 898 245 28 14 28 8 2 8 10 - 2 - 282 761956 2076 255 36 13 60 11 3 7 6 - 1 - 281 571957 1 3371 286 45 25 159 12 5 3 4 3 3 - 217 601958 2464 280 38 26 69 14 4 8 7 2 - - 207 611959 1629 255 36 32 58 16 10 7 8 1 - - 183 561960 2369 371 97 54 84 33 17 12 20 2 2 1 175 54 15338 5455 18102 59821961 5142 496 1212 84 161 49 60 17 71 1 7 - 193 54 15702 4741 22548 54421962 6134 583 3821 180 291 65 130 22 204 4 8 1 259 53 15770 4444 26617 53521963 6108 659 6684 474 1376 161 228 24 682 11 110 1 546 58 16605 4306 32339 56941964 6534 674 11670 1164 2191 196 428 54 4485 99 1955 2 651 162 17452 3894 45366 62451965 7345 755 15128 1400 1755 213 1019 111 7238 48 5493 4 939 45 17730 3876 56647 64521 (ult. nov.)

ID. Aantal geldige vergunningen t.b.v. buitenlandse arbeidskrachten naar bedrijfsklasse, ultimo 1960 en ultimo 1965Ultimo 1960 Ultimo 1965IAard van het bedrijf grens- aangeworven overige I vast Totaal grens- aangewor- overige vast Totaalverblijvend arbeiders tijd. tijd. verblijvend arbeiders ven tijd. tijd. verblij vendverblijvend verblijvend verblijvend verblijvendMIVII I IIII I I I1 I I I I I I I I II M V M V M V M V M V M V M V M V M VIAardewerk 116 111 - - 71 - 279 19 466 130 189 306 730 - 1.104 14 297 14 2.320 334Diamant - - - - - - 7 1 7 I - - - - 5 2 4 I 9 3Grafische nijverheid 6 - - - 51 10 285 43 342 53 I - 65 - 298 14 313 37 677 51Bouwnijverheid 33 - - - 180 3 1.279 30 1.492 33 27 - 542 - 1.612 19 1.515 26 3.696 45Chemische nijverheid 8 2 - - 136 13 382 41 526 56 79 5 143 - 1.060 55 460 39 1.742 99Hout, kurk enz. 26 4 - 31 1 216 13 273 18 43 17 400 - 604 11 228 6 1.275 34Kleding 30 251 - - 22 26 186 293 238 570 2876 ~305116 -\ 325 1: \202 ! 557 ~ 535~Reiniging 5 12 - - 13 29 95 114 113 155 3 24 83 196 155Kunst. Nijverheid - - - - 1 1 5 - 6 1 I 4 - - - - 6 - 7 4Leder, rubber enz. 91 68 - - 107 4 268 24 466 96 105 128 828 - 960 30 430 27 2.323 185Expl. delfstoffen 51 - - - 276 2 1.571 22 1.898 24 111 - 110 - 3.076 1 1.684 20 4.981 21Metaal Nijverheid 91 6 - - 1.250 28 3.433 219 4.774 253 223 77 6.140 - 9.870 288 4.528 281 20.761 647Papier Nijverheid 14 22 - - 14 5 103 26 131 53 23 19 275 - 410 37 189 12 897 68Textiel Nijverheid 155 311 - - 439 30 626 139 1.220 480 86 134 2.184 33 2.049 205 589 90 4.908 462Gas, Water en Electriciteit 68 - - - 10 - 69 3 147 3 65 - 256 - 87 15 90 2 498 17Levens- en Genotmiddelen 16 1 - - 136 17 572 126 724 144 46 35 841 38 1.712 177 742 66 3.341 316Landbouw 4 - - - 98 18 156 10 258 28 1 - - - 145 6 81 6 227 12Visserij - - - - 1 - 4 - 5 - - - - - 3 - 10 - 13 -Handel 23 38 - - 335 89 1.253 547 1.611 674 22 18 72 - 967 198 1.565 510 2.626 726Transport 9 1 - - 188 21 813 93 1.010 1151!( ~ ( ~ ~~ ~1~2 ! 251 ~ 728~ 1.755 ( 128(Horeca 3 7 - - 148 65 634 148 785 220 647 1:( 1.261 343Bank- en Credietwezen - - - - 7 8 59 40 66 48 1 - - - 42 23 72 49 115 72Verzekeringswezen - - - - 14 6 73 50 87 56 1 - - - 26 11 81 43 108 54Overige 6 3 - - 516 190 683 1.300 1.205 1.493 7 6 3 10 732 547 1.214 654 1.956 1.217Onderwijs 3 6 - - 59 53 133 112 195 171 3 6 - - 142 72 222 147 367 225Eredienst - - - - - 4 15 5 15 9 - - - - - 1 7 4 7 5Huishoudelijke dienst 1 14 - - 5 260 18 818 24 1.092 - 7 - - 6 171 18 516 24 694ITotaal 759 \ 857 \ -\ - \ 4.108 \ 883 \ 13.217 \ 4.236 \ 18.084 \ 5.976 \\ 1.080 \ 864 \ 13.039[ 83 [26.527 \ 2.453 [ 16.001 [3.052 \ 56.647 \ 6.452

Bijlage IIA 219HA. Enige details van onderwerpen op het werkterrein van de CommissieBuitenlandse Arbeiders van de centrale werkgeversverbonden.N.B. De Commissie verspreidt haar adviezen via de betrokken werkgeversvakverenigingen,die de ondernemingen inlichten.Mededelingen over Nederlandse taalboeken en -cursussen voor buitenlandsearbeiders; over tolken, brochures: deze laatste op het gebied van desociale verzekering.Samenstelling en/of medewerking en/of verspreiding van brochures:over de Nederlandse sociale Sociale Verzekeringsraad;verzekeringZiekenfondsraadde veiligheidsvoorschriften VeiligheidsinstituutverkeersregelsVerbond van Veilig VerkeervoedingVoedingsraaddiversen (o.a. N ederlandsch-Turksche Vereeniging)adviezen over voorlichting bij de werving in het buitenlandverspreiding van mededelingen van de Ambassades ten behoeve van debuitenlandse arbeiders.Con tacten met Keuringsartsen.Contacten met Stichting van de Arbeid en College van Rijksbemiddelaarsinzake tekst beschikkingen (bijdrage huisvesting en voeding,huurcompensatie) .Contacten met Ministerie van Financiën (beschikkingen, geldswaardehuisvesting en voeding; buitengewone lasten).Contacten met Ambassades.Contacten met Nederlandse Spoorwegen (Kerstreizen).Contacten met diverse reisbureaus (idem; voorts vakantievervoer, gecombineerdevluchten).Contacten met uitgevers van taalcursussen etc. (diverse plannen voor deuitgave van een apart blad voor buitenlandse arbeidersbleken niet realiseerbaar).Paspoortkwesties (kosten).Formulierenkwesties (foto op keuringsformulier).Blanco uittreksel uit strafregister.R egelingen in verband met verkiezingen in het moederland.Verzekering terugzending stoffelijk overschot (collectieve voor het bedrijfslevengeldende regelingen niet uitvoerbaar gebleken).R egeling uitbetaling kinderbijslag (Spanje).

~-- --- ~- -220 I Bijlage /lASluiten van ziekenfondsverzekeringen voor Spaanse gezinsleden, vooruitlopendeop SociaaI-Wederkerigheidsverdrag, bij Spaans verzekeringssyndicaat(later volgde bij aparte wet teruggave van de hiervoor extra betaaldepremie, uit het Vereveningsfonds).Stimuleren van instelling opvangcentra.Incidentele interventies bij gerezen moeilijkheden.Incidentele beslissingen bij beroep op "werkgeverspotten" ingeval vanrepatriëring.Medewerking aan studieconferenties.

Bijlage IIB 221IIB. Enkele bijzondere werkzaamheden van de Commissie BuitenlandseArbeiders.De werkgevers, die via de wervingsregelingen buitenlandse arbeiders aanvragen,moeten per arbeider een bepaald bedrag betalen aan het Directoraat-Generaalvoor de Arbeidsvoorziening, ter voorziening in de kostenvan de werving, de reis van de geworvenen, bepaalde verzekeringen enz.Het toezicht op het beheer van deze gelden berust bij de Commissie.Een geheel andere zaak - en leerzaam in een periode waarin de E.E.G.­landen zich opmaken het vrije verkeer van arbeidskrachten tot stand tebrengen: de sociale wetgevingen en de internationale verdragen op ditgebied passen theoretisch wellicht heel goed op elkaar, maar er blijkt in depraktijk nog wel het een en ander te ontbreken aan een afgestemde uitvoering,soms zijn er zelfs lacunes. Van dit laatste een sprekend voorbeeld:de Italiaanse arbeiders vallen pas onder de Nederlandse sociale verzekeringswetten,wanneer zij met hun feitelijke werkzaamheden zijn begonnen.Gedurende de periode van vertrek uit het wervingscentrum in Milaan tothet moment van aanvang van hun werk in Nederland (twee, drie dagenlater) zijn zij dus niet verzekerd. Krijgen zij onderweg een ongeval, ofkomen zij ziek aan, dan zouden ze geen uitkering ontvangen. Om daarinte voorzien sloot de Commissie Buitenlandse Arbeiders een reisongevallenverzekering,die tevens voorziet in een uitkering bij ziekte op het momentvan aankomst en overigens een dekking biedt tegen verlies of beschadigingvan de bagage. (Eenzelfde verzekering wordt later gesloten voor Spanjaardenen Turken.)De werving in Spanje is in 1961 begonnen. De Spaanse arbeiders in Nederlandvielen gewoon onder de Nederlandse ziekenfondsverzekering enbetaalden premie, evenals de werkgever. Hun achtergebleven gezinsledenwaren echter niet verzekerd omdat een Sociaal Wederkerigheidsverdragwel in de maak was doch nog niet van kracht geworden.De Nederlandse werkgevers besloten, in overleg met het Ministerie vanSociale Zaken en de Ziekenfondsraad, in verband daarmede bij een Spaansesyndicale verzekeringmaatschappij een particuliere ziekenfondsverzekeringvoor de gezinsleden af te sluiten, welke verzekering zo werd geconstrueerddat zij viel te beschouwen als een vooruitgreep op de totstandkoming vanhet Sociaal Wederkerigheidsverdrag dat op 1 november 1963 in werkingtrad, opdat de dubbel betaalde Spaanse premie zou kunnen worden gerestitueerd.Achteraf vond het Departement het toch beter hiervoor een apartwetje te maken, dat inderdaad tot stand kwam.In het kader van de wervingsakkoorden bestaat van tijd tot tijd overlegtussen de autoriteiten der betrokken landen inzake toepassing en herzieningder afspraken (bijv. ten aanzien van de bijzondere arbeidsvoorwaarden),eventueel in aanwezigheid van deskundigen. De Commissie isdaarbij dan vertegenwoordigd, terwijl ook de Nederlandse vakbewegingvertegenwoordigd kan zijn.

----- - - - -- -222 Bijlage lIGII C.Afschrift.RAAD VAN NEDERLANDSE WERKGEVERSVERBONDENBetr.: uitwijzing Spaanse vrouwen.Excellentie,'s-Gravenhage, 15 november 1962.Aan Zijne Excellentie deMinister-PresidentProf. Dr. J. E. de Quay,Ministerie van Algemene Zaken,Plein 1813-4,'s-G r a ven h a g e.Op 26 oktober jl. heeft Zijne Excellentie Minister Beerman het standpuntvan de Ministerraad bekend gemaakt inzake het terugzenden van deechtgenoten van Spaanse arbeiders, die hier te lande werkzaam zijn. Hetgaat om de vrouwen, die op een toeristenpas naar Nederland zijn gekomenom zich bij hun echtgenoot te voegen, en veelal een werkkring in het industriëlebedrijfsleven hebben gevonden.De Ministerraad heeft besloten, dat aan deze vrouwen alleen een verblijfsvergunningwordt verstrekt, indien het huwelijk kinderloos is en de vrouwwerkzaam is in de sociale sfeer. Tewerkstelling in de industrie is niet toegestaan.Behoudens in enkele uitzonderingsgevallen, zoals voor Spanjaarden uitde watersnood gebieden, zal uitwijzing volgen, indien de vrouwen op1 januari 1963 niet aan de gestelde voorwaarden voldoen. Wij hebbenbegrepen, dat een belangrijk argument voor deze beslissing het gebrekaan woonruimte in ons land werd geacht. Het personeelstekort in de socialesfeer, van ziekenhuizen, bejaardencentra, e.d. is aanleiding geweest, dat dedreigende uitwijzing van de reeds hier te lande werkende Spaanse vrouwenachterwege blijft, indien zij aanstonds in die sector gaan werken.Omdat wij de genomen beslissing in haar algemeenheid niet als juist gevoelen,zouden wij gaarne het volgende onder Uw aandacht brengen.1. Van de Spaanse arbeiders is slechts een deel gehuwd, zonder twijfelis slechts een deel van de echtgenotes in de gelegenheid naar Nederlandte komen, wegens gezinsomstandigheden of andere redenen. Voor eengrote toeloop van gehuwde vrouwen behoeft niet te worden gevreesd.

Bijlage IlG I 2232. Zeer vele Spaanse arbeiders willen ten hoogste enkele jaren in Nederlandwerken. Zij zijn hier om in korte tijd zoveel mogelijk te verdienen ente sparen, en dan naar hun land terug te keren. Een blijvende vestiginghier te lande ligt niet in hun voornemen. Vele echtgenotes zijn hiereveneens komen werken zowel uit behoefte tot gezinshereniging, als omhun echtgenoot te helpen in deze korte tijd zoveel mogelijk te verdienen.3. De mannen zowel als de vrouwen wonen meestal in kosthuizen of opkamers; voor deze woonruimte heeft bijna steeds de werkgever gezorgd.Van een en ander behoeft derhalve nauwelijks, en in elk geval geenblijvende aanspraak op de in ons land beschikbare woonruimte te wordengevreesd.Dat de consequentie van de komst van het echtpaar naar Nederlandis, dat hun kinderen in Spanje bij familie moeten verblijven, ware tehunner eigen beoordeling te laten. Gezien de familiale verhoudingen indat land, is dit niet ongewoon. Deze situatie behoeft van Nederland uitgeen correctie.4. Een aantal van de vrouwen heeft werk gevonden in het bedrijfsleven.In vele bedrijfstakken bestaat een dringend tekort aan vrouwelijkpersoneel. Voorzover bekend heeft om die reden het Rijksarbeidsbureaudeze vrouwen een werkvergunning verstrekt, geldig voor de periode vande contractduur van de man.Deze vrouwen door middel van het onthouden van een verblijfsvergunningdwingen, hun werkkring in het bedrijfsleven op te geven en eldersin ons land te gaan werken, achten wij niet alleen een tevergaande inmengingin de persoonlijke vrijheid, maar ook een discriminatie tenopzichte van het bedrijfsleven, dat deze arbeidskrachten slechts nodekan missen.5. Temeer geldt dit laatste, omdat reeds een aantal van de betrokkenSpaanse mannelijke arbeiders te kennen heeft gegeven, het contract tezullen verbreken wanneer hun vrouwen worden teruggezonden - ofwat daarmede gelijk staat, elders in den lande zouden moeten gaanwerken.6. Aan de werving en aanstelling van de buitenlandse, inzonderheidSpaanse mannelijke arbeidskrachten zijn hoge kosten verbonden.Niettemin hebben vele ondernemingen dienaangaande geen keus,omdat het hier gaat om de dringend nodige bezetting van arbeidsplaatsen,waarvoor geen Nederlands personeel meer kon worden gevonden.Onbezet blijven van deze plaatsen zou tot stagnatie of zelfsstilstand van bepaalde werkzaamheden en derhalve van de produktieleiden.7. In andere landen, met name in die van onze E.E.G.-partners, West­Duitsland en Frankrijk, zijn sinds jaar en dag buitenlandse arbeiders

-- ----~~ - + - ............... ---,.224 I Bijlage liGwerkzaam in aantallen, die een veelvoud bedragen van het aantal hierte lande werkzame buitenlanders. De overheid in die landen is in depraktijk, ten behoeve van de arbeidsvoorziening van het eigen bedrijfsleven,soepeler ten aanzien van het toelatingsbeleid van vreemde arbeidskrachten,zowel als van hun gezinsleden.8. Is in verband met de in onze nabuurlanden hogere nominale lonen deNederlandse concurrentiepositie op de buitenlandsè arbeidsmarkt reedsmoeilijk, te vrezen valt dat de geringe soepelheid van de Nederlandseoverheid als hierboven bedoeld deze concurrentiepositie zal schaden, endaarmede uiteindelijk ook de economische concurrentiepositie van velevan onze bedrijven.In verband met het vorenstaande zouden wij het op hoge prijs stellen, indienU Uw beslissing op de door ons aangeduide punten wilt herzien.Inmiddels verblijven wij,met verschuldigde hoogachtingRAAD VAN NEDERLANDSE WERKGEVERSVERBONDEN

Bijlage lID I 225lID.Afschrift.RAAD VAN NEDERLANDSE WERKGEVERSVERBONDENBetr.: tewerkstelling vanbuitenlandse arbeiders.Excellentie,'s-Gravenhage, 3 december 1965.Aan Zijne Excellentiede Minister van Algemene Zaken,Voorzitter van de Raad van Ministers,Plein 1813, no. 4,'s-G r a ven h a g e.Nog onlangs hebben de minister van Economische Zaken en de staatssecretarisvan Sociale Zaken bij verschillende gelegenheden gewezen ophet grote belang van de tewerkstelling van additionele arbeidskrachtenuit het buitenland voor ons bedrijfsleven en daarmede voor de economischegroei van ons land.Met name de staatssecretaris is hierop uitvoerig ingegaan bij de behandelingvan de begroting 1966 van het Ministerie van Sociale Zaken en Volksgezondheidin de vergadering van de vaste Commissie voor Sociale Zaken enVolksgezondheid van de Tweede Kamer. De staatssecretaris heeft daarbijtevens gewezen op de bijzondere problematiek die de aanwezigheid van dezebuitenlandse arbeiders met zich brengt, op het gebied van de verzorging enhuisvesting, van de volksgezondheid, van de opvang, de aanpassing en debegeleiding.Terecht heeft hij de gunstige ervaringen van het bedrijfsleven en vanonze samenleving daarbij op de voorgrond gesteld en erop gewezen, datminder prettige ervaringen en misstanden tot de uitzonderingen behoren,doch veel meer in de publieke belangstelling komen dan de overgrotemeerderheid van de gevallen, waarin de zaken bevredigend en normaalverlopen.Onze Raad heeft grote waardering voor de wijze waarop de problemendoor de genoemde bewindslieden worden gesteld en deelt geheel hun opvatting,dat de mogelijkheid om buitenlandse arbeiders te werk te stelleneen levensbelang is voor zeer vele van onze ondernemingen.Het is U bekend dat het bedrijfsleven kampt met een groot tekort aanarbeidskrachten. Volgens de laatstbekende cijfers van ultimo oktober jl.was er bij de Gewestelijke Arbeidsbureaus een openstaande vraag geregis-15

----------------------------------~ - - --------< .... ,-~226 I Bijlage IlDtreerd naar 87.412 mannen en 40.975 vrouwen. Dit is voor het najaar eenzeer hoog cijfer, dat overigens in de zomermaanden de laatste jaren nogaanzienlijk hoger lag.Als gevolg van het absoluut tekort aan personeel dreigt bij vele ondernemingenpermanent onderbezetting van het produktie-apparaat, methet gevaar van stagnatie of zelfs stilstand van de produktie, wanneer deonderneming er niet in slaagt althans bepaalde arbeidsplaatsen onder alleomstandigheden bezet te houden.De bevordering van de produktiviteit en de economische groei wordenhierdoor in ernstige mate belemmerd. Nu de rentabiliteit van de investeringeneen dalende tendentie vertoont, is het van het grootste belangdat de bezetting van het produktie-apparaat zo hoog mogelijk is.Het is in vele gevallen onmogelijk gebleken de openstaande plaatsen metNederlanders te bezetten. Daarom moest worden omgezien naar het aantrekkenvan buitenlanders.Vele bedrijven zijn hiertoe overgegaan ondanks de hoge kosten aan wervingen tewerkstelling verbonden. De kosten zijn hoog, als gevolg van de bijzonderearbeidsvoorwaarden van de buitenlandse arbeiders (huisvestingen voeding, extra reisdagen enz.), de speciale voorzieningen, welke huntewerkstelling noodzakelijk maakt (bijvoorbeeld tolken, recreatie) en alsgevolg van de tijd van aanpassen en inwerken, bemoeilijkt door het taalverschil.Dat men niettemin deze bezwaren accepteert, bewijst hoe dringendde behoefte aan deze additionele arbeiders is.Met de officiële wervingen in het buitenland is intussen dikwijls veel tijdgemoeid en de resultaten stellen teleur wanneer het aanbod van geschiktekrachten gering is.Uit een oogpunt van arbeidsvoorziening is het daarom een gunstige factor,dat de laatste jaren een niet onbeduidende stroom is ontstaan van spontaannaar ons land komende buitenlandse arbeiders. Zij zijn ongetwijfeld medeaangetrokken door een gunstige indruk omtrent het industriële klimaatin Nederland, en praktisch zonder uitzondering vinden zij allen terstondwerk.Het is voor de goede gang van zaken in het bedrijfsleven noodzakelijk, datzowel de werving als de spontane toeloop van de buitenlandse arbeidersgehandhaafd blijft, want het laat zich aanzien dat vele bedrijven in verschillendebedrijfstakken "structureel" zijn aangewezen op additionelearbeidskrachten uit den vreemde. Deze verwachtingen spreken ook uitde grote investeringen, welke vele ondernemingen bereid zijn gebleken tedoen voor de huisvesting van hun buitenlandse werknemers.In dit verband moet voorts worden gewezen op het feit, dat in ons land deberoepsbevolking slechts 38 % vormt van de totale bevolking, het laagstepercentage van de E.E.G.-landen en welk cijfer volgens de verwachtingenin de komende jaren nog zal dalen. De in ons land relatief kleine groep

Bijlage IID 227buitenlandse arbeiders - nauwelijks meer dan I % van de beroepsbevolking- is buitengewoon belangrijk, omdat zij bepaalde bottle-necks inde bezetting van de ondernemingen helpt oplossen, met als gevolg een meerdan evenredige verbetering van de produktie.Onze Raad verheelt niet, dat aan de tewerkstelling van beduidende aantallenarbeiders bepaalde problemen kunnen zijn verbonden voor henzelf,voor de bedrijven en voor de Nederlandse samenleving.De grote economische betekenis van de tewerkstelling wettigt naar onzemening een gezamenlijke inspanning van bedrijfsleven en overheid omeventuele moeilijkheden te overwinnen. De werkgeversverbonden zijn,voorzover dat op hun terrein ligt, bereid daaraan mede te werken.Omtrent het probleem van de huisvesting heeft onze Raad onlangs doortussenkomst van de Directeur-Generaal voor de Arbeidsvoorziening eenrapport voorgelegd aan de rechtstreeks betrokken ministers. Het rapportbevat een aantal suggesties, waarvoor ook te dezer plaatse de bijzondereaandacht van de regering wordt gevraagd.Een ander vraagstuk is dat van de gezondheid. Het is U bekend datvoordat bij de werving een vreemdeling wordt toegelaten tot het sluitenvan een arbeidsovereenkomst, hij in het land van herkomst medisch wordtgekeurd. Vele bedrijven laten de buitenlanders die spontaan naar onsland zijn gekomen en bij hen in dienst willen treden, eveneens keuren. Dewerkgeversverbonden dringen er bij hun leden ten zeerste op aan, in elkgeval keuring te doen plaatsvinden en het onderzoek op tuberculoseperiodiek te herhalen.Er zijn problemen van aanpassing. Het is voor de buitenlandse werknemer,mede tengevolge van het taalverschil, geen gemakkelijke opgave zich aante passen aan de verhoudingen en gewoonten in onze samenleving. Dewijze waarop hij wordt opgevangen en begeleid is voor hem en zijn ongevingvan groot belang. De onderneming heeft op dit gebied zeker eentaak, doch het gevaar dat een grote bemoeiing vanwege de ondernemingleidt tot een te nauwe relatie tussen werkmilieu en leefmilieu, stelt aan dietaak grenzen. Particuliere initiatieven worden daarom door ons aangemoedigden van bedrijfswege gesteund.In dit verband vermelden wij hetgeen wordt verricht door de LandelijkeStichting tot bijstand aan buitenlandse werknemers en de regionale enplaatselijke stichtingen van dezelfde aard.In de afgelopen zes jaren heeft zich over praktisch de gehele reeks vanproblemen, verbonden aan de werving, tewerkstelling en de aanwezigheidvan buitenlandse arbeiders, een nauw overleg ontwikkeld tussen de CommissieBuitenlandse Arbeiders van de werkgeversverbonden en het Directoraat-Generaalvoor de Arbeidsvoorziening, aan welk overleg van tijd tottijd ook door vertegenwoordigers van de vakcentralen en van andereIS-

228 I Bijlage lIDdepartementen wordt deelgenomen. In het kader van dit overleg wordtde ontwikkeling op de voet gevolgd. Hierin ligt naar onze mening eenbelangrijke waarborg voor een zo goed mogelijke gang van zaken.Voorts merken wij op dat het ons noodzakelijk lijkt, juist met het oogop de concurrentiepositie van ons bedrijfsleven, dat Nederland ten aanzienvan het toelaten van de buitenlandse arbeiders ter verbetering van dearbeidsvoorziening, een zelfde beleid blijft voeren als de andere landen vande Europese Economische Gemeenschap, waar de overheid het aantrekkenvan buitenlandse arbeiders op ruime schaal toestaat en bevordert.In het algemeen achten wij voor de verhoudingen in dit deel van de wereldeen zoveel mogelijk vrij verkeer van arbeidskrachten van belang.Voor de landen, van waar de buitenlandse arbeiders naar de industriegebiedenvan West-Europa komen, ligt een belangrijk stuk ontwikkelingshulpin het feit dat deze arbeiders, voor een groot deel ongeschoolden, alsgeoefende en ervaren industrie-arbeiders kunnen terugkeren. Daarnaastvormen de zeer grote bedragen die zij regelmatig van hun verdiendeinkomen naar de familieleden in het moederland overmaken, een belangrijkebijdrage tot verhoging van de welvaart aldaar.Onze Raad heeft gemeend in kort bestek nog eens de aandacht vande regering te moeten vestigen op het grote belang van de tewerkstellingvan buitenlandse arbeiders. Met het oog op de economische ontwikkelingvan ons land zowel als van de ondernemingen individueel is het van hetgrootste gewicht, dat het beleid van de afgelopen jaren met betrekkingtot de toelating van buitenlandse arbeiders wordt voortgezet en opengehouden,zoals dit ook in de omringende landen van de Europese EconomischeGemeenschap het geval is.Ten behoeve van de leden van de Raad van Ministers voegen wij een dertigtalexemplaren van deze brief hierbij.Tenslotte delen wij U mede, dat het in ons voornemen ligt de inhoud vandeze brief openbaar te maken.Met verschuldigde hoogachting verblijven wij,RAAD VAN NEDERLANDSE WERKGEVERSVERBONDENw.g. H. J. de KosterVoorzitter.

Bijlage IIE 229HE.Afschrift.OverlegorgaanNederlands Verbond van Vakverenigingen - Nederlands Katholiek Vakverbond- Christelijk Nationaal Vakverbond.Utrecht, 23 december 1965.Excellentie,Aan Zijne Excellentiede Minister van Algemene ZakenVoorzitter van de Raad van Ministers,Plein 1813, no. 4,'s-G r a ven h a g e.In zijn brief van 17 augustus 1965 heeft het Overlegorgaan de aandachtvan de regering gevraagd voor een aantal aspecten van de intrede, opgrotere schaal dan vroeger het geval was, van buitenlandse werknemersin de Nederlandse samenleving.Het overlegorgaan sprak als zijn mening uit, dat een weloverwogen en eengoed gecontroleerd wervingsbeleid en een weloverwogen beleid ten aanzienvan de tewerkstelling van buitenlandse werknemers buiten de officiëlewervingscampagnes om, alsook een gecoördineerd beleid met betrekkingtot de huisvesting en de integratie van buitenlandse werknemers, noodzakelijkzouden zijn om eventuele excessen te kunnen voorkomen.Het overlegorgaan neemt gaarne aan, dat zijn brief van 17 augustus bijhet regeringsberaad, dat over de tewerkstelling van buitenlandse werknemerswordt gevoerd, mede in de beschouwingen wordt betrokken.Desondanks meent het overlegorgaan op zijn brief van 17 augustus nogeens de bijzondere aandacht te moeten vestigen en wel naar aanleidingvan de uitvoerige brief van 3 december 1965, die de Raad van NederlandseWerkgeversverbonden over de tewerkstelling van buitenlandse arbeiderstot u, als voorzitter van de Raad van Ministers heeft gericht en mede naaraanleiding van de sluiting van een aantal bedrijven behorende tot bedrijfstakken,waarin nog in het recente verleden op vrij grote schaal tot tewerkstellingvan buitenlandse werknemers werd overgegaan.De opvatting van de Raad van Nederlandse Werkgeversverbonden datzowel de werving als de spontane toeloop van buitenlandse arbeiders

230 I Bijlage lIEzonder meer gehandhaafd moeten blijven, is voor het overlegorgaan, inhet licht van de toenemende moeilijkheden op het gebied van de huisvestingen de maatschappelijke begeleiding van de gastarbeiders én vande onzekerheden, die er, gegeven de massale ontslagen, die er in de afgelopenweken hebben plaatsgevonden, t.a.v. de werkgelegenheid blijken tebestaan, volstrekt onaanvaardbaar.Naar de mening van het overlegorgaan is het integendeel dringend gewensthet bestaande toelatings- en werkvergunningen beleid in het bijzondermet betrekking tot de z.g. spontane toeloop, in nadere overweging tenemen. De vraag die hierbij rijst is of de bestaande overlegstructuur tenaanzien van het beleid betreffende de buitenlandse werknemers voldoendeis.Voor wat de maatschappelijke aspecten betreft, constateert het overlegorgaandat het overleg hierover in de in 1964 ingestelde commissie voorContact en Overleg inzake Bijstand aan Buitenlandse Werknemers plaatsvindt.Het vrijblijvende overleg over de andere aspecten, tussen de overheid en dezogenaamde Commissie Buitenlandse Arbeiders van de Werkgeversverbonden,waaraan ook het overlegorgaan deelneemt, hoe belangrijk datvoor sommige meer "technische deelaspecten" ook moge (geweest) zijn,voldoet naar de mening van het overlegorgaan niet aan de behoefte die ert.a.v. het betrokken zijn van het bedrijfsleven bij het te voeren overheidsbeleid(en omgekeerd) bestaat, gegeven de toenemende omvang van detewerkstelling van buitenlandse werknemers en de daarmee gepaardgaande verschijnselen. Het overlegorgaan acht het daarom gewenst, inanalogie van de Commissie voor Contact en Overleg inzake Bijstand aanBuitenlandse Werknemers, dat ook voor de andere aspecten een officieeloverlegorgaan wordt aangewezen of gecreëerd.Voorshands valt hierbij te denken aan de Centrale Commissie voor deArbeidsvoorziening, aan een Commissie van de S.E.R. en in het bijzonderaan de Commissie van Advies en Bijstand van het Rijksarbeidsbureau.Voorts dient er naar de mening van het overlegorgaan een relatie te zijntussen de beide hierboven bedoelde overleginstanties.Het overlegorgaan vertrouwt gaarne, dat in het voortgaande regeringsoverlegaan de hiervoor genoemde zaken aandacht zal kunnen wordengeschonken.Met verschuldigde gevoelens van hoogachting,NAMENS DE BESTUREN VOORNOEMDw.g. Th. Offermans,adj. secretaris.

Bijlage IIIA 231IIIA. Arbeidsmarktgegevens voor Nederland, Limburg en de Mijnstreek,1959-1965.22020018016014012010080604020\ Aanbod per 100 openstaande aanvragen (mannen)\\--NEDERLAND- --LIMBURG\ ...............- MIJNSTREEK, \willig rUim\arbeidsmarkt\ vraag = aanbod•........ ~\ ..X··· ...... ' \ arbeid~markt~< ........... .. "-overspannen---', --...< ... ............... "" ..:.:.:.: .... .. = ................ ~" .............. ....-o1959 60 61 62 63 64 65aannemingsstop staatsmijnen------ - - - - - - - .werving Italianen---werving Spanjaarden---- - - - - - - -w. Joegoslaven____ aanneming Marokkanen(spontaan )

- ---~~~~_~~-~_ ---=-=-__ - - - - __ M:; ",,",' - -232 I Bijlage IIIBlUB. Assimilatie-milieus van buitenlandse arbeiders (de dichtheidvan de arcering geeft de mate van bedrijfsactiviteiten aan).

lUC. Bezetting buitenlandse arbeidskrachten G.S.L.1. TotaalBijlage lIlC I 233Nationaliteit Ondergronds Bovengronds1963 1964 1965 1963 1964 1965Italianen 462 417 371 119 118 119Spanjaarden 375 359 286 94 192 246Joegoslaven 444 486 633 60 64 59Marokkanen 246 1244 1368 5 114 239Grieken 5 4 - 110 168 146Overigen 1432 1386 1270 1 143 1 102 1 081Samen 2964 3896 3928 1 531 1 758 1890In % v.d. bezetting 11,3 15,1 16,1 7,1 8,3 9,12. "Nieuwe buitenlanders"Nationaliteit Ondergronds Bovengronds1963 1964 1965 1963 1964 1965Italianen 153 165 125 67 70 72Spanjaarden 373 358 286 94 192 250Joegoslaven 403 445 614 38 45 23Marokkanen 246 1243 1325 5 112 273Grieken 8 4 - 109 162 147Overigen 22 35 24 215 227 212Samen 1205 2250 2374 528 808 977In % v.d. bezetting 4,6 8,7 9,6 2,5 3,8 4,7

234 I Bijlage IIIDIHD. Verloop arbeidskrachten in de mijnindustrie.al.100908070\~, ," ,'. \"\~". \\', "'\ "~, , , , ~\ ~Percentage nog in dienstna n maanden605040,\~\," ,"-\, ,, \, ,, ,, \....,~--------Nederlander Abuitenlander A302010o\., , , , ,"- "-, ................................. "-............................. :::::t;;;;;.""'"_ ....... ~.!!::.::::::: ...6 12 18 24maandenNederlander Bbuitenlander B

Bijlage IIIE 235JHE. Gecumuleerde kosten en opbrengsten in de eerste 2 jaar bijwerving van 100 ondergrondse arbeiders per maandtenhtd~ n50Lo5LoO3530252015105Rekening werd gehouden met verwachtingen omtrent- verloop- verzuim- produktie_ opbrengstprijs v. d. produktie_ kosten primaire en secundaire arb. voorw.- aanwerf kosten_ variabele produktie-kostenj .""---opbrengsten} buitenlander A---kosten iJ-i"" /- - - OPbrengsten} buitenlander B- - --- kosten............... opbrengsten } nederlander A V················· kosten1 2 3. ~~~j.""0// ..... ,,'-""ti" ...- -:.:~:....ff /:. -::~-::../'/ If'" ~ 'l.~~y.~:::./17.: ..... I ~ .;;" /II..... /}-:-.>' II.:;··;;,;;;'r................ II.~ .;:~ . ;.., IIIIII..,- I IILo 5 6 17I8 9tnederlander A./" .... ",:/10 11 12 13 Ilo 15 16 17 111 19 20 21 22 23 2 LoI It ,maand"nbuitenlander A buitenlander Bee'n~d~n1 0095908580757065605550Lo5LoO3530252015105

236 Bijlage JUFIUF. Ligging van gezellenhuizen en pensions voor buitenlandsearbeiders in Limburg .• Stichting HuisvestingAlleenstaandeno OverigeBEZETTING GEZELLENHUIZENNederlandersult '63 ull'6S340 223Italianen 299 166Spanjaarden 472 493Joegoslaven 446 645Marokkanen 247 1612Grieken 104 97Overige nat. 173 105Totaal 2081 3341•• e SRUNSSlRoI• BeRG EN TERBllJT•.••• 0.BEME l EN• • KLIMMEN'\I!.Sg.,.G'HOUTHEMGULPENo•• 00• HOENSeROEKHEERLENtSPEKHOLZERHE IDEe0000 . """"ADE

-~~--- - --