Zeehonden aan de Belgische kust - Zoogdierwinkel

Toren en omliggende contrescarp van Fort Honswijk. Foto Bernadette van Noortlandse Waterlinie worden nieuwe plannenuitgewerkt met als doel de forten te behoudendoor ontwikkeling. De plannen variërenvan het ‘eenvoudig’ verwijderen vanbomen en struikvegetatie tot het ontwikkelenvan menselijke activiteiten door derealisatie van conferentiezalen en hotels.Soms bestaat het plan alleen uit een consolidatierestauratie,zodat specifieke gebouwenop het fort niet verder aftakelen.Doordat alle in Nederland voorkomendevleermuissoorten strikt zijn beschermd, iséén van de randvoorwaarden, voortvloeienduit de Flora- en faunawetgeving, dat ereen onderzoek wordt uitgevoerd naar deaanwezigheid van vleermuisfuncties op hetbetreffende fort. Om deze reden wordt deZoogdiervereniging sinds 2004 regelmatiggevraagd om forten te onderzoeken opaanwezigheid van vleermuizen.Gebouwen De Nieuwe Hollandse Waterliniebestaat uit bijna duizend militairebouwwerken. De gebouwen zijn om verschillende(militaire) redenen per locatiespeciaal ontworpen en vaak in de loop vande tijd aangepast. Hierdoor is geen van dehuidig aanwezige gebouwen meer gelijk.De Nieuwe Hollandse Waterlinie is eenzeer belangrijke overwinteringsgebied. Vande verschillende vleermuissoorten overwintert6-25 procent van de Nederlandsepopulatie in de gebouwen van de linie. Bijzondervoor vleermuizen zijn de grotegrondgedekte gebouwen met meerdereverdiepingen, zoals het torenfort Honswijk,of de grotere bomvrije kazernes en groterekruitmagazijnen. Deze zijn in de winterzeer soortenrijk, waarbij iedere soort zijneigen voorkeuren lijkt te hebben en op andereverdiepingen te vinden is, afhankelijkvan de temperatuur en luchtvochtigheid.Maar de grotere grondgedekte gebouwenzijn vaak niet alleen bijzonder soortenrijkin de winter, ook in de zomer en nazomerhebben zij belangrijke functies. Bijzonderis bijvoorbeeld de aanwezigheid in dezomer van groepen watervleermuizen ineen groot aantal van de torenforten. Insommige gevallen gaat het om kraamgroepen,in andere gevallen zijn het grotegroepen mannetjes. Deze groepen makenvooral gebruik van verschillende afgeslotenrook- en kruitdampkanalen. Mogelijkzijn deze een goed alternatief voor de in deomgeving ontbrekende boomholten enhebben zij ook een stabieler warm klimaat.Ook tussen de forten zijn diverse kleineremilitaire bouwwerken en grotere sluizenaanwezig. Welke functies op een locatieaanwezig zijn hangt af van het klimaat inde gebouwen, een beschutte ligging en degrootte van het object. In verschillende seizoenenkunnen objecten tevens verschillendefuncties hebben. Hoe groot deaanwezige populaties zijn, hangt onderZoogdier 22-1 pagina 9

Wintertellingen in binnenring van Fort Honswijk. Foto Bernadette van Noortmeer af van het gevoerde beheer.Op veel forten vinden we de zeer belangrijke‘zwermfunctie’ (zie kader). In de nazomerkomen individuen uit een wijdeomgeving naar een fort toe, om te paren enom nakomelingen zwerm- en winterlocatieste tonen. Deze locaties zijn over het algemeensterk beschut gelegen waarbij hetzwermen vooral plaatsvindt in gebouwen,op locaties die in een nazomernacht warmerzijn.Het landschap Welke soorten ’s zomersop of rond een specifiek fort aanwezigzijn, hangt sterk af van het aanwezigelandschap. De forten en vestingen wordenvaak omringd door beschut liggend watervan de grachten. Dit trekt grote aantallenjagende gewone en ruige dwergvleermuizen,laatvliegers en rosse vleermuizen.Vaak liggen de verblijfplaatsen op het fortzelf of op zeer korte afstand. Van enkelerosse vleermuizen kon vastgesteld wordendat deze grote afstanden afleggen om specifiekboven deze fortgrachten te gaanjagen. Soms zijn ook bijzondere soortenals baardvleermuis en meervleermuis aante treffen.Van groot belang zijn vooral de beschut liggendefortgrachten in stadsranden. In hetvroege voorjaar zijn daar zeer grote aantallenjagende gewone en ruige dwergvleermuizente vinden. Waarschijnlijk zijnde in de stad overwinterende vleermuizensterk afhankelijk van deze plekken. Op fortenwaar de begroeiing teruggebracht is inde – naar de mening van sommige historici– ‘historische staat’ (bijna geheel kaal)worden nauwelijks nog jagende vleermuizenwaargenomen.Jagende laatvliegers worden vaak waargenomenop forten met groepjes oude eikenof kastanjes en hoge meidoornstruiken. Opforten met dichte begroeiing van populierenjagen juist grote aantallen gewone enruige dwergvleermuizen en enkele gewonegrootoorvleermuizen. In het voor- en najaarvormen de warme buitenmuren van destenige delen op de forten een bijzonderjachtgebied voor soorten als de gewonegrootoorvleermuis, baardvleermuizen engewone dwergvleermuizen.Belangrijke vliegroutes van onder anderewatervleermuizen en meervleermuizenworden gevonden bij alle vestingen en verschillendeforten. Voor andere soortenspeelt de begroeiing waarschijnlijk ookeen belangrijke rol als migratieroute vanen naar de forten waar wordt gezwermd enoverwinterd.Verblijfplaatsen in bomen zijn maar op enkeleforten gevonden. Op forten en liniedijkendichtbij rivieren werden in ouderebomen wel paarverblijfplaatsen van ruigedwergvleermuizen gevonden. Alleen opFort Rijnauwen en Fort Everdingen zijnZoogdier 22-1 pagina 10

Uitgelicht: Fort HonswijkFort Honswijk, in de uiterwaarden vande Lek in de gemeente Houten, is éénvan de grotere forten binnen deNieuwe Hollandse Waterlinie. DeZoogdiervereniging heeft in 2009 eenjaarrond onderzoek uitgevoerd naar deaanwezigheid van vleermuisfunctiesen de consolidatierestauratie van hettorenfort begeleid (zie ‘Verder lezen’).Tijdens dit veldonderzoek werden voornegen vleermuissoorten functies aangetroffenop Fort Honswijk (zie tabel1). In bijna alle grondgedekte bijgebouwenen veel van de moderne (nietgrondgedekte)loodsen en deschietbunker werden verblijfplaatsenvan vleermuizen aangetroffen, maarvooral de toren en de zogenoemde‘contrescarp’ bleken van groot belangvoor vleermuizen. Ook werd het gebruikals jachtgebied vastgesteld vanverschillende groenstructuren en degracht .Het onderzoek richtte zich vooral ophet vaststellen van aantallen bij hetzwermen aanwezige dieren. Tijdens depiek van het zwermen (rond eind augustus)worden alle verdiepingen vande toren gebruikt om te zwermen, debinnenplaats en een deel van de gangtussen de contrescarp en de toren. Hetzwermen vindt dus zowel binnen alsbuiten plaats.Tijdens de piek van het zwermen werdenin drie netten in 2,5 uur maarliefst meer dan 120 dieren gevangen.Op de verschillende avonden komenverschillende individuen naar het fort,per avond zijn dit een zeer groot aantalunieke dieren. Geschat wordt dat tijdensde piek van het zwermen pernacht 700-950 dieren naar het fortkomen. In het voor- en naseizoen zijndit tussen de 40-225 dieren per nacht.De mannetjes en vrouwtjes zwermenniet op exact dezelfde dagen.Overwinterende vleermuis . Foto Bernadette van NoortSoort Zomerverblijf Nazomer Paarverblijf Winterverblijf** Jachtgebiedzwermlocatie*Gewone dwergvleermuis >35 (n) >3000 5 >300* >20Ruige dwergvleermuis - - 50 - >10* 1-3Watervleermuis 35-85 (n) >4000 (>15) >165* 3-5Baardvleermuis spec. - (n) >50 (>3) >150 1-3Franjestaart - >35 - >20* -Meervleermuis - ? - 1 1-3- = afwezig, (n)= nachtrustplaatsen aangetroffen.* schatting bijgeschat met behulp van zoekfout op basis van vangen, merken en terugvangen** bijgeschat op basis van zoekfout.Tabel 1 Samenvatting van de in 2009 aangetroffen functies en aantallen per soort op Fort Honswijk.Zoogdier 22-1 pagina 11

ZwermenHet zwermgedrag bij vleermuizen is inNederland een nog relatief onbekend fenomeenen is in ons land nog maar weinigonderzocht. Tijdens de zwermperiodenin de nazomer en in mindere mate inhet voorjaar komen groepen vleermuizen‘s nachts naar specifieke locaties toe. Deaanwezige dieren blijken uit een grootaantal verschillende zomerkolonies tekomen uit de wijde omgeving. Meestalkomen de individuen maar één tot drienachten naar een bepaalde zwermlocatietoe. Zowel mannetjes, vrouwtjes als jongedieren komen naar zo’n plek toe. Dezwermplekken blijken zeer belangrijk tezijn voor de genenuitwisseling tussenverder in het jaar gescheiden levende populaties.Op enkele locaties komen dan inenkele weken 10.000-65.000 dieren tezamen.Zwermende gewone grootoorvleermuis. Foto Eric Jansenrosse vleermuizen en op Fort Abcoude eengroep gewone grootoorvleermuizen inbomen aanwezig. Mogelijk is het aantalgeschikte holten in de omgeving vaak teklein voor een netwerk van een populatieboombewonende vleermuizen.Conclusies De onderzoeken die de afgelopenjaren zijn uitgevoerd laten zien datde forten voor vleermuizen duidelijk meerte bieden hebben dan alleen een goed winterverblijf.Sterker nog, de Nieuwe HollandseWaterlinie herbergt een compleetlandschap voor de verschillende soortenvleermuizen. De bouwkundige eigenschappenvan de gebouwen zijn redelijkuniek en hebben voor veel verschillendesoorten veelal de gunstige klimaten.Het landschap op en om een fort is ook belangrijk.Delen van de omgeving vormenvaak een belangrijk onderdeel als leefgebiedvan lokale populaties. Daarnaastspeelt de begroeiing ook een belangrijkerol voor het klimaat in de gebouwen en alsverbinding naar de verblijfplaatsen op deforten.Gezien de vele plannen voor intensievermenselijk gebruik, is het erg belangrijk datvroegtijdig goed vleermuisonderzoek wordtuitgevoerd om de plannen te kunnen sturen.Dat onderzoek moet zich, zoals blijkt,niet alleen richten op de overwinterendedieren. Groepen vleermuizen zijn zeertrouw aan hun verblijfplaatsen en komenvaak jaren achtereen terug naar dezelfdeplekken. Wanneer de vleermuisfunctiesniet goed worden meegenomen in de planvorming,ontstaan er grote risico’s voor devleermuispopulaties in de wijde omgeving.Hoe verder? Vleermuizen en nieuweactiviteiten hoeven elkaar niet in de weg teForten rond AntwerpenHet Vlaamse verhaal is erg gelijkaardigaan het Nederlandse. Rond de stad Antwerpenliggen twee fortengordels. Dekleinste ‘ring’ bestaat uit bakstenen fortendie rond 1860 werden gebouwd; degrootste ‘ring’ zijn betonnen forten vanrond 1910. Op dit moment brengt de provincieAntwerpen de verschillende functiesvan de forten in kaart. Hiermee wil zeeen plan opmaken waarin om de verschillendefuncties naast elkaar te laten bestaanzonder dat ze elkaar hinderen. Eenzeer goede kennis over de verschillendefuncties die de forten en fortdomeinenvervullen voor vleermuizen is hiervoorerg belangrijk.De Antwerpse forten zijn totnogtoe ookvooral gekend als overwinteringsplaatsvoor vleermuizen. Maar het besef groeitdat ze ook op andere momenten een belangrijkerol spelen in het vleermuisleven.Meerdere soorten gebruiken defortdomeinen in de zomer als jachtgebieden in dezelfde periode vinden we in meerdereforten groepjes watervleermuizen.Recent onderzoek heeft bovendien aangetoonddat er heel wat gezwermd wordtin de forten.Kris BoersZoogdier 22-1 pagina 12

Reduit van Fort Rijnauwen. Foto Bernadette van NoortVerder lezen?zitten, want er zijn veel mogelijkheden ombeide samen te laten gaan. Voor een deelis het een kwestie van een doordachtejaarplanning, om kwetsbare periodes vande vleermuizen te ontzien en vast te leggenwat wel en niet kan in een gebouw.Soms is ook het scheiden van functies voormensen en vleermuizen belangrijk. Ditgeldt voor zowel de restauratie- als de gebruiksfase.Op een aantal forten, zoals op Fort bijVechten, de Kromhoutkazerne (Fort Vossegat)en Fort aan de Klop, wordt geëxperimenteerdmet het aanbieden van nieuwevleermuisvoorzieningen en/of het verbeterenvan bestaande gebouwen voor vleermuizen.Op een creatieve wijze werkenarchitectenbureaus BunkerQ, Buro Fritz,Dienst Landelijk Gebied en de Zoogdiervereniginghier samen aan praktische oplossingen.Hierdoor kunnen plekken op hetfort die minder geschikt zijn voor vleermuizen,gebruikt worden voor andere activiteiten.Maar de inzet en de verwachtingis dat de vleermuiswaarden op deze locatieser netto uiteindelijk op vooruit gaan,terwijl het fortterrein ook toegankelijk isvoor een groot aantal bezoekers. Onzeinzet de komende jaren is dat ook anderepartijen deze voorbeelden gaan volgen.Eric Jansen (eric.jansen@zoogdiervereniging.nl),Herman Limpens en StefanVreugdenhil werken bij de ZoogdierverenigingZoogdier 22-1 pagina 13• Limpens, H.J.G.A. & E.A. Jansen, 2007.Ondersteboven van de Nieuwe HollandseWaterlinie. Rapport 2007.014 VZZ/LNV/SBBDeel 1 & 2: Synopsis en spelregels.• Limpens, H.J.G.A., E.A. Jansen & J.J.A.Dekker, 2007. Ondersteboven van de NieuweHollandse Waterlinie. Rapport 2007.014VZZ/LNV/SBB Deel 3: Onderzoeksrapportage.• Jansen, E.A., H.J.G.A. Limpens en S.J.Vreugdenhil, 2009. De aanwezigheid vanvleermuisfuncties in en om de toren van FortHonswijk. Richtlijnen, beoordelingen enaanbevelingen voor de consolidatie-restauratie.Zoogdiervereniging rapport 2009.043.Zoogdiervereniging, Arnhem.• Jansen E.A, H.J.G.A. Limpens en S.J.Vreugdenhil, 2010. De vleermuisfuncties vanFort Honswijk. Jaarrond onderzoek naar seizoenen,soorten aantallen en locaties tenbehoeve van een Flora- en faunawettoetsing.Rapport 2009.041. Zoogdiervereniging, Arnhem.Downloadbaar viahttp://kennisloket.waterliniekennis.nl/media/contentItems/681.pdf.

Vrijlating van gewone zeehonden in de Westerschelde. Foto Sea Life BlankenbergeOpvang en evolutie van zeehonden in de zuidelijke NoordzeeZeehonden aan de Belgische kustSinds 1998 worden zeehonden die ziek of verzwakt stranden op de Belgische en Noord-Franse kust, opgevangen in het Sea Life Centrum te Blankenberge in België. In de loopder jaren zijn een vijftal soorten opgevangen, waaronder een aantal noordelijke dwaalgasten:ringelrob, klapmuts en zadelrob. Het gros van de opgevangen zeehonden bestaatuit gewone en grijze zeehonden. Na een aantal zware klappen, lijkt zowel de populatiegewone als grijze zeehonden zich in de zuidelijke Noordzee te herstellen. Terugkerendpunt van discussie blijft de rechtvaardiging van opvang.John Van GompelVoor de gewone zeehond (Phoca vitulina)vormen de zuidelijke Noordzee en het aangrenzenddeel van Frankrijk, de Waddenzeeen een aantal estuaria belangrijkeleefgebieden. Jacht en waterverontreinigingmet gifstoffen brachten de verschillendepopulaties in de twintigste eeuwzware klappen toe. Pas na 1970 begon eengeleidelijk herstel, onderbroken door tweevirusepidemieën in 1988 en 2002. Hierbijkwamen telkens 20.000 tot 25.000 dierenom. Dit is meer dan de helft van de toengeschatte volledige Noordzeepopulatie.Het aantalsverloop in de verschillende kolonieswas niet gelijklopend.Zoogdier 22-1 pagina 14

In de Waddenzee herstelde de populatiezich na de epidemieën met het Morbillivirusspectaculair. Momenteel leven er minimaal22.000 dieren (getelde aantallen)waarvan zevenduizend in het Nederlandsedeel van de Noordzee. Er is een hoge reproductieen er zijn adequate beschermingsmaatregelen.In de Baai van deWash aan de Engelse oostkust bevindt zicheen tweede belangrijke kolonie. Deze populatievan 4.000 dieren viel na de epidemieënterug tot minder dan 2.000. Integenstelling tot de Waddenzee kon de populatiegewone zeehonden zich hier in devolgende jaren niet herstellen: in 2009waren er nog steeds minder dan 2.500.Verontrustend is overigens dat recent ookeen achteruitgang wordt vastgesteld vande totale populatie van de Britse eilandenvan 30.000 in 2007 naar 24.000 in 2009.In de Zeeuwse Delta leefden in het beginvan de twintigste eeuw minimaal 6.000gewone zeehonden waarvan 1.000 in deWesterschelde. Rond 1960 waren ze erechter volledig verdwenen. Pas na 1990vestigden er zich opnieuw enkele exemplaren.De eerste jongen werden in 1992waargenomen op de plaat van Valkenisse.Sindsdien groeit de populatie geleidelijk.De huidige zomerpopulatie wordt op 180geschat, met jaarlijks 15 tot 25 jongen.Het reproductieproces is in vergelijkingmet de Waddenzee echter problematisch.Verstoring op de zandbanken, toeristischepleziervaart en aanwezigheid van visnettenen fuiken veroorzaken een grote uitval vanjongen waarvan er vele verdwalen en ziekof erg verzwakt worden teruggevonden. Demeeste dieren worden overgebracht naarZeehondencrèche Lenie ‘t Hart in Pieterburen,daarnaast komen er waarschijnlijkook nog terecht op de nabijgelegen Belgischekust.Belgische kust Aan de Belgische kustplant de gewone zeehond zich niet (meer)voort. Desalniettemin is er een toenemendaantal waarnemingen en vormt zich delaatste jaren een kleine winterpopulatievan een twintigtal dieren bij de Vlaamsebanken, vermoedelijk omdat dit een goedvoedselgebied is. In groepjes van 5 tot 15dieren overnachten ze in de IJzermondingen op golfbrekers in Koksijde. Vooral jongedieren verblijven tijdelijk ook in de kusthavens.Naast verstoring vormen vooral dewarrelnetten op de Belgische strandeneen bedreiging. Recent besliste het gemeentebestuurvan Koksijde de zone rondde belangrijkste rustplaats vrij te makenvan netten.Het op de Noordzee aansluitende deel vande Franse kust (van de Belgische grens totaan de Baai van Mont St.Michel in Normandië)is het enige leefgebied van de gewonezeehond in Frankrijk. Debelangrijkste kolonie situeert zich in deBaai van de Somme. In het begin van de20e eeuw leefden er hier nog “meerderehonderden” maar net als in Zeeland warenze rond 1960 volledig verdwenen. Na 1980waren er opnieuw enkele aanwezig, pas in1994 werd er reproductie vastgesteld. In2010 bedraagt de populatie meer dan 200dieren. Aanvankelijk ging tot 40 procentvan de jongen verloren. Vanaf 2007 werdhier echter door vrijwilligers van l’AssociationPicardie Nature een permanente bewakingingesteld waardoor verstoring enhet verlies van jongen sterk beperkt konworden tot vijftien procent in 2010.Grijze zeehonden Aan de Belgischekust werd in 1973 voor het eerst een grijzezeehond (Halichoerus grypus) gezien. Desoort nam in de twintigste eeuw sterk inaantal toe rond de Britse eilanden.De populatie wordt er in 2009 geschat op183.000 exemplaren, dit is 45 procent vande wereldpopulatie. Grijze zeehonden blekenniet gevoelig voor het Morbillivirus. Inde Waddenzee is er vanaf 1990 een kleinekolonie, momenteel omvat die al 2.000 dieren.In de Zeeuwse Delta en in de mondingvan de Franse rivier de Somme plantengrijze zeehonden zich tot nu toe niet voort.Wel zijn er concentraties zeehonden aanwezigbuiten het voortplantingsseizoen: inZeeland tot maximaal 200 in de Voordelta,aan de Somme tot maximaal 60. Recentneemt het aantal waarnemingen voor deBelgische kust toe maar grijze zeehondenzijn niet permanent aanwezig.Opvang Het aantal opgevangen zeehondenis de laatste jaren toegenomen van 15in 1998 tot 28 in 2010. Het gaat voornamelijkom twee soorten: de gewone zeehond(179 dieren opgevangen) en de grijzezeehond (79 dieren opgevangen). Na verzorgingkon 83 procent van de gewone zeehondenen 92 procent van de grijzezeehonden worden vrijgelaten. Buiten devoortplantingsperiode zijn zeehonden uit-Gewone zeehonden op een zandplaat. Foto Sea Life Blankenberge

De auteur bij een groepje gewone zeehonden in buitenbad van het centrum. Foto Sea Life Blankenbergegesproken zwervers. In de winter trekkenze naar open zee. Op het land zijn degrootste aantallen aanwezig eind augustus.Opgevangen en weer vrijgelaten dierenin het Sea Life Centre zijn voorzien vaneen staartmerk (een groen plaatje metaanduiding BE en een nummer) en eenelektronische chip. Uit de gegevens van deopgevangen dieren en terugmeldingen vandieren die werden vrijgelaten, blijkt dat ereen intense uitwisseling bestaat tussen deverschillende populaties van de zuidelijkeNoordzee en het aansluitende deel vanNoord-Frankrijk.De gewone zeehond plant zich niet voortaan de Belgische kust. Er zijn aanwijzingendat een belangrijk deel van de pups afkomstigis van de Baai van de Wash. Zowaren er vóór 1998 enkele waarnemingenvan jongen met een in Engeland aangebrachtstaartmerk, ook in het Sea LifeCentre werd een dier verzorgd dat reeds inEngeland gemerkt was. Een tweede aanwijzingis de sterfte van een aantal pups in1998 ten gevolge van het Morbillivirus: datjaar werd de ziekte niet vastgesteld in deWaddenzee, maar in de Baai van de Washwas er wel een abnormaal hoge sterfteonder de pups. Ten slotte is het feit dat demeeste pups die stranden nogal zwartwitgekleurdzijn (zwartgrijze vlekken opeen witte ondergrond) een aanwijzing. Inde Waddenzee zijn de meeste dieren bruiner(bruine vlekken op een zandkleurigeondergrond). Anderzijds zijn er wel degelijkeen aantal opgevangen jongen uit deWaddenzee afkomstig. In het Sea Life Centrezijn twee dieren verzorgd afkomstig uitPieterburen en één uit de Duitse Waddenzee.De Zeeuwse Delta en in het bijzonderde Westerschelde liggen vlakbij de Belgischekust en het is dus aannemelijk dat delaatste jaren in België aanspoelende pupsook van daar afkomstig zijn. Een aanwijzingdaarvoor was onder meer de waarnemingvan drie volwassen dieren vergezeldvan twee jongen op het strand van Knokke,niet toevallig de dag na een ernstige verstoringvan de kleine populatie op de kopvan Schouwen.Boeiende informatie Terugmeldingvan na verzorging vrijgelaten zeehondenlevert boeiende informatie op. Van de ruimhonderd zeehonden die tussen 1998 en2007 werden vrijgelaten in de Westerschelde,zijn er binnen vier maanden zesdieren dood aangetroffen in de ZeeuwseDelta, zeker drie ervan waren verdronkenin netten. Tussen een en drie jaar na vrijlatingwaren er terugmeldingen van eenvijftal dieren die gezond en wel in de Deltaverbleven. Aan de Belgische kust waren ereveneens een paar terugmeldingen, ééndier werd in 2002 dood gevonden alsslachtoffer van het Morbillivirus twee jaarna het vrijlaten. Een pup was na tweemaanden gezond en wel aanwezig op deEngelse Oostkust. Een dier zat na een jaarin de Baai van de Somme en een anderewerd in dezelfde baai als slachtoffer vanvishaken zeven jaar na vrijlating gevonden.Ten slotte was er een tweetal waarnemingenin de Baai van het Franse Mont St. Michel,vier jaar na vrijlating. Vanaf 2007werden de dieren aan de Belgische kustzelf vrijgelaten. Daarvan waren er drie totvier maanden later meerdere terugmeldingenbij de IJzermonding en in de voorhavenvan Zeebrugge, een verbleef op dezuidkust van Engeland. Opvallend in dezehele reeks is het ontbreken van terugmeldingenuit de Waddenzee.De grijze zeehonden werden allemaal vrij-Zoogdier 22-1 pagina 16

Onderzoek van de mondholte bij een gewone zeehond. Foto Sea Life Blankenbergeaantal25201510501998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010jaargewone zeehondgrijze zeehondFiguur 1 Aantal opgevangen zeehonden per jaar in Sea Life Centregelaten bij de Baai van Heist aan de Belgischekust. Enkele bleven maandenlangaanwezig in de omgeving (voorhaven Zeebrugge).Drie dieren werden kort na hetvrijlaten dood gevonden aan de Belgischekust, waarvan er twee waren verdronken ineen net en één ernstige verwondingen haddoor aanvaring met een schip. Twee dierenwerden enkele maanden na het vrijlatendood gevonden aan de Nederlandse kust(respectievelijk in Noordwijk en in Bloemendaal).Eentje werd dood aangetroffenin de Westerschelde. Hier was er eveneenseen waarneming van een gezond exemplaardat de Schelde was opgezwommentot in de haven van Antwerpen.Nut opvangcentra De vraag wordtsoms gesteld of de verzorging van (vooraljonge) zeehonden in opvangcentra wel verantwoordis. Vanuit de ethische visie vandierenbescherming en naar het publiektoe is dit zeker het geval. Het gaat immersom de zorg voor individuele hulpbehoevendedieren met een hoge aaibaarheidsfactor.Vanuit de visie van hetnatuurbehoud is dit niet zo vanzelfsprekend:de verzorging van zieke en verzwaktedieren kan op termijn zelfs contraproductiefzijn omdat ze tegen de natuurlijke selectiein gaat. Dat laatste geldt echtervooral als het om normale, gezonde populatiesgaat met een natuurlijke uitval. In dezuidelijke Noordzee gaat het echter ompopulaties die pas zeer recent hersteldenen vroegere leefgebieden herkoloniseerden.Vooral in de Zeeuwse Delta verloopthet herstel zeer moeizaam omdat een abnormaalgroot percentage van de jongen inde problemen komt door menselijke oorzaken.In die omstandigheden levert de opvangen het na verzorging terugplaatsenvan jonge dieren zowel vanuit Pieterburenals vanuit Blankenberge wel degelijk eenwaardevolle en wellicht zelfs noodzakelijkebijdrage aan de opbouw en de slaagkansenvan de populatie.Vraag is of het zinvol is dat te blijven tedoen zolang de omstandigheden niet verbeteren.Om die reden, maar ook omwillevan de vaststelling dat een groot deel vande in de Schelde vrijgelaten dieren het gebiedzeer snel verlaat, worden de dieren uithet Sea Life Centre vanaf 2007 aan de Belgischekust zelf vrijgelaten. Een tweede,niet minder belangrijke reden die het bestaanvan opvangcentra rechtvaardigt, isvan wetenschappelijke aard. Opvangcentraleveren niet alleen belangrijke informatieover de gezondheidstoestand van populaties,zij maken het ook mogelijk in eenvroeg stadium problemen en de preciezeaard ervan te signaleren. Virusepidemieën,infecties met ook voor de mens potentieelgevaarlijke bacteriën en de aanwezigheidvan antibiotica-resistente kiemen zijn hiervanvoorbeelden.John Van Gompel,dierenarts Sea Life CentreKoninginlaan 40 – B 8370 BlankenbergeZoogdier 22-1 pagina 17

Nuances in discussie vol emotieBoven: luchtopname van een kudde koniks Rechts: edelherten in de sneeuwDe grote grazers van deOostvaardersplassenEen internationale adviescommissie onderzocht hoe het beste kan worden omgegaan met deHeckrunderen, konikpaarden en edelherten in de Oostvaardersplassen. Hoe wetenschap nuances brengtin een discussie met hoog oplopende emoties.Tekst Marijke Drees / Foto’s Ruben SmitNa de lange winter van 2010 laaide de discussieover de behandeling van de grotegrazers in de Oostvaardersplassen op.Nadat de Tweede Kamer uitsprak dat degrote grazers moesten worden bijgevoerd,besloot de regering om de geplande evaluatiete versnellen en voor de tweedemaal een internationale adviescommissiein te stellen. Deze commissie werd het ‘InternationalCommittee on the Managementof large herbivores in theOostvaardersplassen’. Onderzocht werdhoe de adviezen van de eerste ICMO-commissieuit 2006 zijn uitgevoerd. Daarnaastwerd geadviseerd over het te volgen beheer.Het rapport van de tweede commissieis een mooi voorbeeld van detoepassing van (de wetenschap van) deecologie in natuurbeheer.Het systeem De Oostvaardersplassenwaren een braakliggend deel van Flevolandtoen ze door de grauwe ganzen werdenontdekt als een veilige plaats om teruien. Inmiddels heeft het erkenning alseen belangrijk groot natuurgebied, zelfs zobelangrijk dat de spoorlijn er een stukjevoor is verlegd. Het gebied wordt beheerddoor Staatsbosbeheer.Dankzij de grootte van het gebied is hethier mogelijk om de natuurlijke processenhun gang te laten gaan. Het gebied groeideechter dicht. Achtereenvolgens zijnZoogdier 22-1 pagina 18

daarom drie soorten grote grazers geïntroduceerd:Heckrunderen, konikpaardenen edelherten. Het zijn deze drie zoogdiersoorten,waarover de discussies sindsdiengaan.Heckrunderen zijn gefokt door de gebroedersHeck om een gelijkenis te krijgen methet uitgestorven Europese wilde rund. Konikpaardenzijn halfwilde paarden uitPolen, waarvan men denkt dat die hetmeest het Europese wilde paard benaderen.Zorgplicht De steeds terugkerendevraag is of we deze dieren moeten beschouwenals ‘wild’ of als ‘gedomesticeerd’.En hebben de mensen eenzorgplicht, moeten we de dieren inententegen ziekten en moet er worden bijgevoerdin de winter? Dit soort discussiesspeelt ook in andere natuurgebieden,maar de discussie in de Oostvaardersplassenbereikt zelfs de Tweede Kamer.De commissie meent dat de huidige statusvan de dieren zich bevindt tussen volledigwild en gedomesticeerd. Dat heeft gevolgenvoor de verantwoordelijkheid van demens.Er wordt in het rapport uitgebreid aandachtbesteed aan het welzijn van de dieren.Het welzijn is in het algemeen alsgoed beoordeeld. Zo kunnen de dieren hunnatuurlijke gedrag vertonen, zoals kuddesvormen en hun eigen partner kiezen. Zekunnen ook zelf reageren op veranderingenin voedselkwaliteit, op ziekten enstress. Ze kennen bovendien minder stressdan in gebieden waar gejaagd wordt.De commissie besteedt uitgebreid aandachtaan de duur van het lijden voordat dedieren doodgaan. Doordat Staatsbosbeheeringrijpt is dat korter dan bij natuurlijklevende populaties. Op dit momentgrijpt Staatsbosbeheer in als het duidelijkis dat een dier de winter niet zal overleven.De commissie meent dat deze beoordelingvroeger in de winter kan worden gemaakt,zodat er al eerder kan worden ingegrepen.Draagkracht Sinds hun introductieszijn de aantallen van de Heckrunderen, konikpaardenen edelherten toegenomen (ziefiguur 1). Hoe lang zal dat nog doorgaan?De commissie heeft de draagkracht vanhet terrein voor de drie soorten uitgerekendop grond van de historische cijfers.Figuur 2 is een voorbeeld van zo’n berekeningvoor de konikpaarden. Het percentagevan de volwassen dieren dat doodgaatneemt langzaam toe, en het percentagevan de jongen dat één jaar oud wordt (de‘recruitment’ ) neemt langzaam af. Het zijngeen rechte lijnen, want de omstandighedenverschillen van jaar tot jaar. Maar jekunt wel een rechte lijn trekken door deverschillende punten. Het snijvlak daarvanis de draagkracht: het aantal dieren dat indat terrein kan leven.De draagkracht wordt in de Oostvaardersplassenbepaald door de hoeveelheid beschikbaarvoedsel. Dit is de natuurlijkesituatie voor grotere grazers, ook in meernatuurlijke ecoystemen als de Serengeti.Daarbij is niet alleen de hoeveelheid vanhet voedsel belangrijk, maar ook de kwaliteit.Dat is in Serengeti bijvoorbeeld dereden dat de gnoes met de regen meetrekken.Bijvoeren Een algemeen verzoek vanuithet publiek en de Tweede Kamer is om dedieren aan het eind van de winter bij tevoeren. De commissie gaat hier uitgebreidop in. Met bijvoeren verhoog je de draagkrachtvan het gebied, want door het extravoer blijven er meer dieren in leven. Maarhet volgende jaar is er dan extra sterfte inde winter.De commissie bespreekt ook andere redenenwaarom bijvoeren op zo’n laat momentniet effectief is. Eén van deze redenen isdat het aangeboden voer van goede kwaliteitniet meer kan worden opgenomenLinks: grazende konikpaarden Onder: Heckrunderen

Konikpaarden, edelherten en Heckrunderen in de Oostvaardersplassen.40003500totaal allegrazers30002500Edelhert2000150010005000 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010KonikpaardHeckrund2015Figuur 1 Aantallen individuen ouder dan 1 jaar tussen 1983 en 2011per capita birth or death rate (%)during the following year4540Death rate indiv. older then 1 yrEffective recruitment rate intoadult cohort353025201510500 200 400 600 800 K 1000 1200Figuur 2 Population size on 1 Januarydoor dieren waarvan het maag-darmstelselhelemaal is aangepast aan het aanwezigewinterse voer van slechte kwaliteit. Ditis niet goed voor de dieren.Aanbevelingen In haar aanbevelingendringt de commissie aan op een opencommunicatie van de regering met allendie zich betrokken voelen. Zij vraagt aan deregering ‘om algemeen bekend te maken’(1) dat populaties van herbivoren (planteneters)in het algemeen beperkt wordendoor hun voedsel; (2) dat sterfte aan heteind van de winter een natuurlijke eigenschapis van populaties van herbivoren; (3)dat het bijvoeren van dieren in een slechteconditie om ze in staat te stellen om dewinter te overleven hun dood slechts uitstelttot het volgende jaar en dat bijvoerengeen verstandige optie is; (4) dat al hetmogelijke moet worden gedaan om onnodiglijden en sterfte door honger te voorkomen,in het bijzonder aan het eind vande winter; (5) er op toe te zien dat de ontwikkelingvan de soortenrijkdom in hetecosysteem van de Oostvaardersplassendeel uitmaakt van het beheerplan.Marijke Drees is werkzaam bij de RijksuniversiteitGroningen,marijke.drees@kpnplanet.nlZoogdier 22-1 pagina 22Verder lezen?• Het rapport kan worden gevonden op de websitevan Staatsbosbeheer (zoek op ‘CommissieGabor’).• Oostvaardersplassen voorbij de horizon vanhet vertrouwde is een fotoboek van Ruben Smitdie in opdracht van Staatsbosbeheer een jaarrond fotografeerde in de Oostvaardersplassen.Naast de foto's het verhaal achter de Oostvaardersplassen,opgetekend door Rinske Hillen enJan Daan Hillen. Open en objectief met het doelde lezer zelf een mening te laten vormen.Het boek is voor € 24,95 te koop via de webwinkelwww.staatsbosbeheer.nl,www.rubensmit.nl, de boekhandel en bol.com.

Verdwenen zoogdierende hyenaWelke zoogdieren kwamen in vroegertijden in Nederland en/of Vlaanderenvoor maar verdwenen uit de lage landen?Jelle Reumer, directeur van het NatuurhistorischMuseum Rotterdam, blikt indeze nieuwe rubriek terug.Fossiele uitwerpselen van een hyena. Foto Hans WildschutDe vraag die me door de redactie vanZoogdier werd gesteld was om een rubriekte verzorgen over verdwenen zoogdierenuit Nederland en/of Vlaanderen. Dat isgeen probleem: er zijn meer zoogdieren uitde lage landen verdwenen dan dat er nunog leven. Sabeltandtijgers en grottenleeuwen,apen en nijlpaarden, siesels envliegende eekhoorns, oerrunderen en tapirs,mastodonten, watermollen en eikelmuizen,bij het horen van de vraag alleenal trekt een complete circusoptocht stampenden piepend doorhet brein. Verdwenen isiets anders dan uitgestorven.De Krijtmuis(die helemaal geen muis was maar eenmini-opossumpje: kijk, daar is al een onderwerpje)uit Maastricht en de Pliocenetapir uit Maalbeek zijn uitgestorven, maarde leeuw en de hyena zijn wel verdwenenuit ons land (gelukkig maar), doch levenelders nog voort (idem).Het leven van de (zoogdier)paleontoloog iswerkelijk een verademing. Ons materiaalis ruimschoots voorhanden, je hoeft ergeen dieren voor te vangen en met dikkehandschoenen te hanteren, er zijn geenrabiës-vaccinaties voor nodig, er hoeft niette worden geëuthanaseerd, het onderzoeksvoorwerpheeft zelfs nooit de neigingom plotseling te ontsnappen. We hebbenbovendien niets te maken met enige vormvan bureaucratie, we behoeven geen vangvergunningen,er zijn geen fossieleproefdierreglementenen er is zelfs geenethische commissie nodig om over de onderzoeksmethodete waken. Het is wetenschapvoor gemakzuchtigen.Maar toch zit je af en toe in de shit. Datoverkwam me onlangs letterlijk toen er tijdenseen vistocht in het kader van de aanlegvan de Tweede Maasvlakte eenhyenakeutel te voorschijn kwam. Het is‘Verdwenen is iets anders dan uitgestorven.’een coproliet, zoals wij paleontologen danzeggen (letterlijk ‘poepsteen’). Coprolietenvallen in de categorie sporenfossielen,samen met dingen zoals pootafdrukken.Van de hyena waren al wel botten bekenduit ons land, en ook een andere vorm vansporenfossiel: door hyena’s aangeknaagdebotten van mammoeten of andere grotezoogdierkarkassen. Coprolieten van hyena’swaren wel bekend uit grotten in Midden-Europa,maar een Noordzee-hyenadrolhadden we nog nooit gevonden. Devistocht van 18 augustus 2010 bracht daarverandering in. Het is, dat moet gezegd,een mooie keutel. Het fossiel is onderdeelvan de totale bolus van de hyena, die zijnontlasting in de vorm van een snoer vanzulke bollen naar buiten werkt. Een versedrol is wittig of witgrijs van kleur, wat eengevolg is van het hoge kalkgehalte in deontlasting. Dat hoge kalkgehalte is afkomstigvan de aangeknaagde en opgegetenbotten en is tevens de oorzaak van demooie fossilisatie (een fossiele koeienvlakennen we daarom ook niet).De publicatie van de keutel veroorzaakteeen lawine aan publiciteit (en vaak flauwegrappen). De voorspelling dat we er welmeer gaan vinden kwam bovendienal snel uit. Hethype-je leverde twee nieuwegevallen op, want twee privéverzamelaarsbleken een hen onbekendding in hun collectie te hebben dat bij naderebestudering ook een hyenacoprolietis. De hyena Crocuta crocuta is dan welverdwenen uit onze streken, maar zijn fossieleuitwerpselen liggen er nog altijd.Jelle Reumer is paleontoloog en bioloog.Hij is bijzonder hoogleraar aan de Universiteitvan Utrecht en directeur van het NatuurhistorischMuseum te Rotterdam. Hijis auteur van meerder boeken waaronder“Opgeraapt Opgevist Uitgehakt”, een standaardwerkover fossielen in Nederland.Zoogdier 22-1 pagina 23

HyperKORTDirk Criel bespreekt op eigen wijze onderwerpen over zoogdieren.De rubriek Hyperlink is veranderdin de rubriek Hyperkort.Een andere opzet en wat kortermaar met dezelfde auteur. DirkCriel bespreekt op eigen wijzeonderwerpen over zoogdieren.De links waar Criel zijn kortestukjes mee afsluit, zijn ook tevinden op www.zoogdiervereniging.nlVleermuizen drinken metaalHeb je er al bij stilgestaan hoe dorstigevleermuizen te weten komen waar zedrinkbaar water kunnen vinden? Wetenschappersvan het Max-Planck-Instituutvoor Ornithologie onderzochten 15 soortenen stelden vast dat de akoestische waarnemingvan water aangeboren is en vannature uit niet met andere structuren teverwisselen is. Met onze eigentijdse materialenzijn wij mensen er evenwel in geslaagdde beestjes op het verkeerde beente zetten. Ongeschoolde vleermuizen proberentelkens weer metaal te drinken,omdat ze meer op hun gehoor vertrouwendan op hun andere zintuigen. De dierenworden misleid door het gladde oppervlakDag of maand met hermelijnDe fotowebsite van de Franse natuurfotograafJérôme Salvi is bescheiden van opzetmaar zonder twijfel een bezoekje waard.Hij toont er onder meer twee fotoreportagesover de hermelijn: één van onze kleinemarterachtigen waarvan goede beeldenzeldzaam zijn. En om ons helemaal te verlekkeren,heeft hij er nog een setje van eenmuizenvangende vos aan toegevoegd.http://beaute-sauvage.fr/page_banniere/articles.htmGewone grootoorvleermuis. Foto Wesley OvermanZoogdier 22-1 pagina 24

van metaal, maar ook van hout en plastic,dat sterk op water gelijkt, zeker wanneerdeze grote oppervlakken vormen.http://www.nature.com/ncomms/journal/v1/n8/full/ncomms1110.htmlMollen helpen dagpauwogenWie had durven vermoeden dat vlinderseen relatie onderhouden met mollen. DeMol. Foto Dieder Plumannetjes van de dagpauwoog zijn eerderlui en gaan tijdens de voorplantingstijd nietactief op zoek naar vrouwtjes. Ze laten dedames liever tot zich komen en nestelenzich daarvoor op een vaste stek, die methand en tand wordt verdedigd. Om de gegadigdenhet hof te maken, moeten ze zichvoorverwarmen. Pas als hun frêle lichaamde 30 graden overschrijdt, komen ze goedop gang. Molshopen leveren een uitstekendeplek om zich boven de grasvegetatiete verheffen en van daaruit de eerste zonnewarmtete absorberen. De mannetjeskiezen systematisch molshopen uit als uitvalsbasisvoor hun bruiloftsvlucht.De hermelijn, de vos en de dasDeze magere maar verder overduidelijketitel draagt een Franse documentaire dieom beurten de families van drie bijzondereroofdiersoorten volgt. Een voorproevertjeis op het internet te vinden. Mocht je verlekkerdraken dan is hij voor een deftigprikje online te bestellen.www.filmsdocumentaires.com/films/207-hermineVerschil tussen dag en nachtMoeten mollen de ogen openhouden ofkunnen ze ook zonder? Het Iberischebroertje van onze mol twijfelt nog. Zijnooglid is quasi dichtgegroeid. Het beetjelicht dat af en toe zijn nut bewijst, weegtHuismuis. Foto Wesley Overmanniet op tegen de schade en infectie die hetoog kan oplopen wanneer hij zich doorheende losse bodem woelt. Onderzoekersvan de Universiteit van Aberdeen onderzochtenhet hoe en waarom en stelden vastdat de mol weliswaar het licht aan het eindvan de tunnel ziet maar nog niet bereid omzich blindelings te laten leiden.www.newscientist.com/article/dn14994-blind-mole-can-still-tell-night-fromday.htmlwww.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2587461/Hoe vleermuizen de wereld zienWetenschappers van het Max-Planck-Instituut doen onderzoek naar echolocatieen zintuiggebruik van vleermuizen en merkendat elke soort zowat zijn eigen methodenheeft. Dat voorkomt dat ze elkaar gaanbeconcurreren. Zo is er duidelijkheid overde wijze waarop vleermuizen het geritselvan rondkrabbelende insecten kunnen onderscheidenvan ruisende vegetatie of autolawaaien weten we nu hoe ze hollebomen ontdekken.www.mpg.de/bilderBerichteDokumente/dokumentation/jahrbuch/2009/ornithologie/forschungsSchwerpunkt/index.htmlHuismuizen tonen de wegEr zijn reeds verschillende onderzoekengebeurd naar de kolonisatie van gebiedendoor muizen. Vooral soorten die hun levenverbonden hebben met dat van de mensvormen een geschikt onderzoeksobject. Dealom bekende huismuis staat daarbij vooraanin het lijstje. De studie van het beestjeis vooral interessant omdat het kolonisatieverhaalin twee richtingen werkt. Uit hetverspreidingsproces van de huismuis isevengoed af te leiden hoe en wanneer demenselijke kolonisatie verliep.www.biomedcentral.com/1741-7007/8/131Zoogdier 22-1 pagina 25

WaarnemingenBijzondere waarnemingen van zoogdierenin Vlaanderen en Nederland.BalancerendedassenDe forten van de Nieuwe Hollandse Waterliniezijn vaak prachtige rustgebieden ineen verder drukke omgeving. De oude gebouwenen ondergrondse kelders wordennogal eens door vleermuizen gebruikt. Debegroeiing van zo’n fort bestaat meestaluit oude bomen en dicht struikgewas. Degebouwen zijn beschermd met een dikkelaag zand, dat uit de ondergrond beschikbaarkwam bij het graven van de brede endiepe gracht. De forten vormen aldushoge, droge punten in een nat landschap,dat onder water zou worden gezet als devijand naderde. Al jaren was bekend datvossen op één van de forten bij Utrecht enkeleholen hadden. In 2010 bleek dat eropeens veel meer graafactiviteit was danvoorheen. Tot ieders verrassing haddenook dassen het eiland ontdekt als een perfecteplek voor een burcht. Maar hoe stakenze toch de gracht over?Om daar achter te komen, hingen we innovember en december 2010 op allerleiplekken fotovallen op, die korte filmpjesmaakten zodra er iets bewoog. Dat had onmiddellijksucces. Er bleken twee dassenop het eiland te huizen: een grote en eenwat kleinere. We betrapten ze ook bij eenparing: de kleinere das was blijkbaar eenmannetje, de grotere een vrouwtje. Gezienhun soms natte vachten is het mogelijk datze zo nu en dan de gracht overzwommen,al konden we dat niet met de camera’svastleggen. Wel bleek, dat de dassen goedgebruikmaakten van een paar met kettingenaan elkaar geschakelde drijvendeboomstammen (barrière tegen drijvendvuil), die op één plek een verbinding vormentussen het eiland en de vaste wal. Ookvossen en bruine ratten liepen over deboomstammen heen en weer. De kleinedas had weinig moeite met de gladdeschommelende stammen en liep er in flinktempo overheen. De dikke das liep voorzichtig,al balancerend, naar de overkant.Die is er vast wel eens afgegleden.Intussen is het oversteken heel wat gemakkelijkergeworden. De beheerder vanhet forteiland, Staatsbosbeheer, heeft de‘dassenroute’ verstevigd met extra boomstammenen een prachtig plankier. Staatsbosbeheeris wel op zoek naar een vormvan gebruik van het fort die bijdraagt aande instandhouding ervan. Dat zal allerleimenselijke activiteit met zich meebrengenen daarmee onvermijdelijk minder rustvoor de aanwezige fauna. Voor de dassenis te hopen dat dit forteiland een rustpuntmag blijven.Enkele filmpjes van de dassen van het forteilandzijn te zien op Youtube: zoek met determ ‘Muldernatuurlijk’. De hierbij afgedruktefoto’s zijn stills uit de opgenomenfilmpjes. Gebruikte camera: Doerr Bolyguard5.0.Jaap Mulder is roofdierspecialist met eeneigen onderzoeksbureau: Bureau Muldernatuurlijk.Hans Vink is in zijn vrije tijd degrootste dassenkenner van Nederland.info@muldernatuurlijk.nlDe dunne das op de drijvende stammenDe dikke das loopt voorzichtig over de glibberige boomstamDe dassen paren op de burchtZoogdier 22-1 pagina 26Een vos op het laatste stuk van de drijvende boomstam

Spraints otterIn het vorige nummer van Zoogdier stond een artikel over sporen van otters. Daar is een hinderlijke fout in geslopen. Een fotowaarop duidelijk een spraint te zien is, ontbrak. Bij deze plaatsen we deze foto van Hugh Jansman alsnog.Hugh JansmanOtterspraints. Foto Hugh JansmanTer toelichting: de snelheid waarmee hetvoedsel bij otters door het spijsverteringskanaalgaat, is hoog en de opname vanvoedingsstoffen is weinig efficiënt. Zodoendekunnen otters tientallen ontlastingenper dag produceren. Otters poepenniet alleen om de afvalstoffen kwijt teraken maar periodiek vooral vanuit communicatieveoverwegingen. In Nederlandworden deze spraints vooral in de periodeoktober-april gevonden. Otters kunnenaan een spraint ruiken wie de eigenaar isen wat het geslacht en de voortplantingsstatusis van de ‘afzender’. Vandaar datspraints vaak op duidelijk zichtbare plaatsenworden afgezet en dus ook voor mensenrelatief eenvoudig vindbaar zijn.Mocht u een spraint vinden, geef het dandoor (waarnemingen@zoogdiervereniging.nl)zodat de spraint op een goedewijze kan worden verzameld en geconserveerddoor onderzoekers. Zij bestuderenhet DNA van de otters en zo de ontwikkelingvan de populatie. Zie hiervoor het vorigenummer van Zoogdier.Locaties waar otters hun spraints bij voorkeurafzetten zijn met enige ervaring goedherkenbaar en vanuit otterperspectiefgoed verklaarbaar. Kruisingen van waterwegen,onder bruggen, een solitaire boomlangs een rietkraag, (kano)steigers en andererelevante locaties hebben de voorkeuromdat ze daar eenvoudig door soortgenotenkunnen worden gevonden. Vooral controleonder bruggen is zeer lucratief! Omde geur makkelijker te laten verspreiden,worden de keutels vaak op een verhoginggedeponeerd, zoals wortelstronken vanbomen, stenen of molshopen. Mochten dieniet aanwezig zijn dan kunnen otters zelfgras- of zandhoopjes creëren om daaropte markeren. Veel spraintlocaties wordenfrequent gebruikt zodat het voor onderzoeksdoeleindenloont om ze goed te documenterenen controleren.De kleur, consistentie, vorm en grootte vanspraints is zeer variabel. De kleur kan variërenvan zwart, bruin, groen, geel, wit totrood en wordt onder andere bepaald doorhet voedsel. De consistentie kan variërenvan vast tot zacht-geleiachtig en zelfs vrijwelvloeibaar. Als gevolg van de vele onverteerdevoedselresten als botjes enschubben hebben de meeste spraints eenruw oppervlak en is de spraint erg breekbaar.Dit is bij andere marterachtigen veelminder het geval; die keutels zijn doorprooiresten met haren of veren over het algemeenbeter in elkaar gedraaid. De zachterespraints of gelei kunnen quaconsistentie teerachtig zijn maar ook bijnavloeibaar en bevatten vaak minder herkenbarevoedselresten. Ze ruiken wel typischnaar otteruitwerpselen en ook van dit typespraints is de kleur erg variabel. Ze wordenniet door de anaalklier geproduceerdmaar in de darm en het betreft waarschijnlijkslijm dat geproduceerd wordt omde ruwe voedselresten makkelijker uitscheidbaarte maken. Gedacht wordt datde zachtere spraints of gelei worden afgezetwanneer een otter wil markeren maargeen uitscheidbare voedselresten in zijndarm heeft.Ondanks de grote variatie in spraints zijnze zeer karakteristiek en meestal niet metandere zoogdieruitwerpselen te verwarren.Bij twijfel, bijvoorbeeld bij uitwerpselenvan een nerts, wasbeer en egel of braakbalvan ijsvogel, is de unieke geur een belangrijkonderscheidend kenmerk. De wat zoetige,visachtige geur is zo karakteristiekdat wie het eenmaal geroken heeft het nietsnel zal verwarren.Spraints kunnen afhankelijk van de locatieen het weer maanden lang blijven liggen.Op beschutte plekken zoals onder bruggenkan dat wel een jaar zijn. Behalve als bewijsvoor ottervoorkomen zijn spraints ookgeschikt voor onderzoek naar de dieetkeuze,belasting met PCB’s en parasietenmaar vooral voor DNA-onderzoek. Bij veelvuldigverzamelen van spraints in een gebiedkan zodoende ook depopulatiestructuur en -dynamiek wordenbestudeerd . Van belang daarbij is datspraints worden gemeld zodat de spraintop een goede wijze kan worden verzamelden geconserveerd door de onderzoekers.Zoogdier 22-1 pagina 27

Foto Aaldrik PotOver snelwegen en stokjesknagerijSporen herkennen: muizenHet herkennen en duiden van diersporen is niet alleen een leuke bezigheid, het draagt ook bij aande kennis over welke zoogdieren zich in een gebied ophouden. Sporen zijn vaak de eerste aanwijzingdat een bepaalde soort aanwezig is. In deze reeks wordt telkens een aantal typische sporenvan een soort of soortgroep voor het voetlicht gebracht. Deze keer gaat het over muizen.Aaldrik PotBij diersporen denken veel mensen in eersteinstantie meestal aan de prenten diebeesten in de sneeuw of modder achterlaten.Bij muizen kun je daar echter meestalniet zo veel mee. Spitsmuizen laten doorhun geringe gewicht nauwelijks sporenachter. Alleen in een dun laagje versesneeuw of slib is het mogelijk spitsmuizensporente herkennen. De afmetingenvan de voetafdrukken hebben echter zoveeloverlap dat het vaak bij de constatering‘spitsmuis’ blijft. Mocht een spitsmuisonverhoopt eens in een modderpoeltjeverzeild raken dan lijkt de prent veel op dievan de egel; een middenkussen, langetenen met een ‘ballonnetje’ op het eind.Ook de nagelindrukken zijn vaak goedzichtbaar. Voor woelmuizen en ware muizengeldt eveneens dat het loopspoor vaakmoeilijk ‘leesbaar’ is. Een leuk onderscheidendkenmerk tussen beide familiesis de staartafdruk in bijvoorbeeld desneeuw. Die van de ware muizen laat eengolvend en af en toe onderbroken patroonzien. De staartafdruk van woelmuizen isrecht en ononderbroken. Een ander kenmerkis de zogenoemde spronggalop.Hierbij beweegt een muis zich springendvoort, waarbij steeds de afdrukken vanvoor- en achterpoten in een groepje bij elkaarstaan, met relatief grote tussenafstandentussen de groepjes prenten. Dittype loopspoor is kenmerkend voor waremuizen, bijvoorbeeld de bosmuis.Zoogdier 22-1 pagina 28

Loopspoor van een muis in de sneeuwAardmuis. Foto Wesley OvermanStokjesknagerijaardmuis>Veel leuker zijn eigenlijk de andere sporendie muizen achterlaten. Misschien wel hetmeest kenmerkende is de zogenoemdestokjesknagerij. Woelmuizen, en danvooral de aardmuis en noordse woelmuis,eten de groene delen van pitrus. De pittenvinden ze niet lekker en laten ze als eensoort mikado liggen. Ook in korte stukkengeknaagde grasstengels vallen onder dittype knaagspoor. Meestal zijn er in debuurt van deze eetplaatsjes ook uitwerpselente vinden.Foto Aaldrik Pot

Foto Aaldrik PotEetplaatsje bosmuis>Andere eetsporen van muizen, zoals aandennen- en sparrenkegels, zijn goed teonderscheiden van bijvoorbeeld de eekhoorn.Daar waar de eekhoorn de kegelsnogal rafelig achterlaat, doen muizen datjuist heel netjes en regelmatig. Ook lateneekhoorns vaak het bovenste topje van dekegel intact, terwijl muizen de kegelmeestal over gehele lengte kaal eten. Erzijn natuurlijk uitzonderingen, waardoordit geen expliciet onderscheidend kenmerkis. Onder oude met mos begroeideboomstobben vind je soms grote hoeveelhedenafgeknaagde larikskegels. Dit isBosmuis. Foto Paul van Hoofmeestal het werk van de rosse woelmuisof bosmuis. Soms leggen ze een voorraadjeaan van deze kegels in een voorraadkamer.Af en toe wordt er groteschoonmaak gehouden en worden alle afgeklovenkegels naar buiten gewerkt.Snelwegen veldmuis>Aan het eind van de winter komen in degraslanden vaak hele labyrinten vansmalle looppaadjes onder het sneeuwdekvandaan. Deze ‘snelwegen’ zijn afkomstigvan de sociaal levende veldmuis. De looppaadjeszijn vaak zo’n 3 centimeter breeden verbinden meerdere muizenholletjesmet elkaar. Andere, meer solitair levendewoelmuizen, zoals de aardmuis en denoordse woelmuis, vind je vooral in ruigereterreinen en moerasgebieden. Dedichtheid aan looppaadjes is hier meestalbeduidend lager. Noordse woelmuizenlaten hier soms kleine ‘molshoopjes’ achter.Een interessant spoor voor een eersteindruk of er ‘noren’ in het terrein zitten!Aaldrik Pot is boswachter bij Staatsbosbeheeren redacteur van Zoogdier,www.natuurspoor.comFoto Aaldrik PotVeldmuis. Foto Wesley OvermanVerder lezen?• Meer weten over diersporen?Onmisbaar is dan de Veldgids Diersporenvan Annemarie van Diepenbeek.KNNV Uitgeverij.ISBN 978-90-5011-114-0

Kort nieuwsNieuws van de Zoogdiervereniging (Nederland) en van deZoogdierenwerkgroep en de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt (Vlaanderen).NEDERLANDLandelijke Zoogdierdagmet veel ledenvoordeelDe Zoogdiervereniging was in 2010 betrokkenbij de uitgaven van de boeken‘Wilde Zwijnen’ en ’De steenmarter’.Begin 2011 verschijnen weer twee boekenwaaraan de Zoogdierverenigingheeft meegewerkt. Het betreft het boek‘Vleermuizen’ en het boek ‘Egels’. Beideboeken worden uitgegeven door Tirion.Alle bovengenoemde boeken worden opde Landelijke Zoogdierdag met extrakorting aangeboden.Vrijwilligers voorNatuurmonumentenNet als vorig jaar zoeken we mensen diehet leuk vinden om inventarisaties uit tevoeren in een aantal natuurgebiedenvan Natuurmonumenten. Voor 2011gaat het om het inventariseren vanvleermuizen in gebieden in Noord-OostTwente, Midden-Brabant en de omgevingvan Winterswijk. Ervaring met hetherkennen van soorten is wel nodig.De samenwerking met Natuurmonumentenheeft als doel om het verzamelen,delen en overdragen van relevantekennis voor het natuurbeheer te verbeteren.Hiermee wordt de kennis over watsoorten nodig hebben gecombineerdmet de kennis over welke beheersmaatregelenmoeten worden getroffen enhoe dat beheer moet worden uitgevoerd.Ook worden de gegevensgebruikt om trends tesignaleren in het voorkomen vansoorten.Als u interesse heeft, kunt u eene-mail sturen naar vrijwilligers@zoogdiervereniging.nl.Vermeld naar welk gebied uw interesseuitgaat. Dan brengen wiju in contact met de juiste persoon bijNatuurmonumenten en ontvangt u verdereinformatie.Samenwerking Inezia ToursDe Zoogdiervereniging en Inezia Toursgaan een samenwerkingsovereenkomstaan met het doel om voor de leden vande Zoogdiervereniging aantrekkelijker temaken om aan zoogdierreizen van EneziaTours deel te nemen. In een flyer bijdit nummer van Zoogdier valt meer telezen over deze reizen. In een volgendnummer van Zoogdier leest u meer overdeze samenwerking.Een alternatieve aanpakvan muskusrattenOnlangs hebben de Dierenbescherming,de Faunabescherming en Bont voorDieren een nota aangeboden aan waterschappenen provincies. Hierin stellenzij dat de bestrijding van dit dier financieelondoordacht en ethisch onverantwoordis. Muskusratten (Ondatrazibethicus) worden al sinds 1946 in Nederlandgedood vanwege de schade dieze (zouden) aanrichten aan oevers enwaterkeringen. Alleen al in 2010 werden120.000 muskusratten gedood. Om ze tevangen worden vaak vallen gebruiktwaarin de muskusrat na een minutenlangedoodsstrijd verdrinkt. Ook stervenjaarlijks duizenden andere dieren in devallen, waaronder eenden, waterhoentjesen vissen. Deze wijze van bestrijdingkost 34 miljoen euro per jaar.De natuurlijke sterfte onder jonge dierenligt tussen de 55-90 procent. Het isgoed mogelijk dat de een groot deel vande bestrijding binnen deze marge plaatsvindt. Als dat zo is, dan heeft de bestrijdingweinig invloed op de populatieomvang.In situaties waar niet bestredenwordt, zoals in Zweden, blijkt ook dat-Uit Lutra-‘Meeste verkeersslachtoffers dassen bij gemeentelijke wegen’De meeste verkeersslachtoffers onder de dassen vallen op gemeentelijkewegen. Juist hier zouden dus maatregelen genomenmoeten worden. En deze maatregelen blijken goed te werken, zoblijkt uit onderzoek gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschriftLutra van de Zoogdiervereniging.In de jaren ’80 werd jaarlijks een groot deel (op sommige locaties25 procent) van de in Nederland aanwezige dassenpopulatie(Meles meles) door het verkeer gedood. Dit gegeven was de aanleidingvoor de Nederlandse overheden om een groot aantal uiteenlopendemaatregelen te nemen, zoals de aanleg vanfaunatunnels en de plaatsing van rasters.Om de effectiviteit van deze maatregelen te kunnen nagaan werdenvervolgens in de periode 1990-2006 gegevens over het voorkomenvan dassenslachtoffers verzameld. Jasja Dekker en HansBekker presenteren in Lutra de onderzoeksdata, tonen de verdelingvan slachtoffers over wegtypen en toetsen of maatregelen eenafname van slachtoffers tot gevolg hadden.Het verloop op jaarbasis van de gevonden aantallen dode dassenvertoont een duidelijke piek in april. Er vallen daarentegen relatiefweinig slachtoffers in de maanden december, januari en februari.De meeste slachtoffers vallen binnen het verspreidingsgebied vande das, maar ook daarbuiten werden slachtoffers gevonden. Deverhouding man/vrouw onder de slachtoffers was 1:1, met uitzonderingvan 1990 toen er buiten het verspreidingsgebied van de dasmeer vrouwelijke dan mannelijke slachtoffers werden gevonden.In absolute aantallen vielen de meeste slachtoffers op gemeentewegen.Gewogen naar lengte van elk wegtype, vielen de meesteslachtoffers op provinciale wegen.Het aantal verkeerslachtoffers onder dassen was significant lagernadat er maatregelen waren getroffen (mitigatie).De uitdaging voor wegbeheerders ligt nu vooral in het minimaliserenvan het aantal slachtoffers onder de dassen op gemeentewegen.Aangezien het aantal kilometers van dit wegtype in hetverspreidingsgebied van das enorm groot is, is dit geen geringeopgave. Er zijn echter goed uit te voeren methoden beschikbaarzoals aanleg van tunnels en rasters bij bekende dassenwissels,het verlagen van de maximumsnelheid of het verkeersluw makenvan bepaalde wegen in kerngebieden van de das.Zoogdier 22-1 pagina 31

het aantal dieren vanzelf daalt, na de ineerste instantie explosieve toename.Ook staat niet vast dat er een relatie istussen het aantal muskusratten en dehoeveelheid schade aan dijken en oevers.Schade treedt ook al op bij zeerlage aantallen. Als leegstaande holenopnieuw worden betrokken ontstaat ergeen nieuwe schade. De levenswijze vandit dier, dat ’s nachts actief is, in combinatiemet de grote vruchtbaarheid en individuelevariatie in vangbaarheid (jehebt voorzichtige en ondernemendemuskusratten), zorgt dat het voor muskusrattenbestrijdersniet mogelijk is omalle dieren uit te roeien, hoe intensiefvervolging ook plaatsvindt. Schade doormuskusratten is daarom niet volledig tevoorkomen door deze dieren te doden.Uit onderzoek blijkt bovendien dat deprimaire zeewering geen gevaar loopt.Muskusratten kunnen niet graven indeze dijken. De secundaire waterkeringenkunnen aangepast worden op eensoortgelijke manier, waardoor muskusrattenen andere gravers niet meer kunnengraven. Verder worden in het rapportmogelijkheden beschreven om dekwaliteit van oevers en dijken op een anderemanier in de gaten te houden, bijvoorbeeldmet sensoren. Na toepassingvan deze middelen is doding niet meernodig.Zeker in de minst risicovolle gebiedenkan per direct gestopt worden met hetdoden van dieren. Door dit in eerste instantiekleinschalig toe te passen en tegelijkertijdschade te registreren en eenvolledige kosten-batenanalyse te makenvan de huidige methode en van de alternatievemethoden, kan per gebied eenconcrete onderbouwing worden verkregenvoor een beleid van niet-doden,waarmee maatschappelijk en bestuurlijkdraagvlak kan worden gecreëerd. Deorganisatie van de huidige muskusrattenbestrijdingkan gebruikt worden doordeze om te vormen naar een schadesignaleringsstructuur.Hulp gezochtop kantoor!Om de medewerkers op kantoor te ondersteunen, zoeken wij vrijwilligersvoor een aantal klussen. Het gaat om de volgende werkzaamheden:winkelversturen van artikelen en administratieve afhandeling van ordersbibliotheekopnemen van nieuwe boeken en tijdschriften en het bijhouden vanhet registratiesysteemsecretariaat Zoogdiereerste contact voor nieuwe artikelen, verslagleggingvan redactievergaderingen (4 keer per jaar)Voor alle drie de functies gaat het om een dagdeel per week en de werkzaamhedenworden op ons gezellige kantoor in Nijmegen uitgevoerd (secretariaatZoogdier kan deels vanuit huis). Als je meer dan een dagdeelper werk wilt helpen, is een combinatie van werkzaamheden mogelijk.We zoeken mensen die van aanpakken weten en die voor een langere periodebeschikbaar zijn. Reiskosten worden vergoed. Heb je interesse?Neem dan contact op met onze medewerker vrijwilligers (Neeltje Huizenga)via vrijwilligers@zoogdiervereniging.nl of 024-7410500.14 boommarters in OostelijkeVechtstreekOp initiatief van Landschap Noord-Hollandis in 2010 onderzoek gedaan naarhet voorkomen van boommarters in deOostelijke Vechtstreek. De resultatenzijn bekend.Het veldwerk is uitgevoerd door 24 vrijwilligersen 4 medewerkers van Natuurmonumenten.LandschapNoord-Holland zorgde voor de organisatie,materialen, financiering en projectleiding.Met behulp van 21 fotovallenis vastgesteld dat er minimaal 12-16boommarters aanwezig zijn.Bijzondere waarneming is de vaststellingvan de aanwezigheid van een otter.De vrijwilligers gaan nu verder met onderzoekals werkgroep van LandschapNoord-Holland (zie vorige nummer vanZoogdier).Wilde zwijnen in het kanaalOp 6 februari raakten zes wilde zwijnente water bij Nederweert. Voorbijgangerskonden op film opnemen dat de wildezwijnen vanaf de naastgelegen landbouwgronden,via een greppel en eenasfaltweg zich in de Zuid-Willemsvaartlieten glijden. Los van het feit dat hetniet vaak voorkomt dat dit kan wordengefilmd, is het niet verwonderlijk datzwijnen een kanaal zoals de Zuid-Willemsvaartoversteken. Net als demeeste andere zoogdieren zijn hetgoede zwemmers. Bovendien staat dezesoort er om bekend dat het zich nietsnel laat afschrikken. Juist hierdoor ishet dier zo succesvol in het koloniserenvan nieuwe leefgebieden.In dit geval konden de zwijnen het kanaalmoeilijk uitkomen door de aanwezigheidvan steile beschoeiing. Alleen deleidbagge (het vrouwelijk dier, dat op debeelden beduidend groter is dan de anderen)kon gemakkelijk op de kantkomen. De brandweer kwam dan ook inactie om de dieren uit het water tehalen. Voor één van de zwijnen is dezehulp te laat gekomen, een ander dierheeft op enkele kilometers verderop eenfauna-uittreedplaats gevonden en isalsnog zelf op het droge gekomen. Deoverige drie dieren zijn met een bootjeuit het water gehaald en uiteindelijk uitgezetin het nabijgelegen natuurgebiedde Groote Peel.Over het loslaten van de dieren in deGroote Peel is regionaal veel discussieontstaan. Want formeel is de GrootePeel een onderdeel van het zogenaamde‘nulstandsgebied’, waar geenwilde zwijnen mogen voorkomen. AlleenZoogdier 22-1 pagina 32

C O L U M Nin het hemelsbreed 30 kilometer verdergelegen natuurgebied De Meinweg enop de Veluwe mogen volgens het huidigebeleid wilde zwijnen voorkomen.In de praktijk is bekend dat er in dichterbijNederweert zwijnen leven, tenoosten in de grensstreek met Duitslanden ten westen onder meer zuidelijk vanEindhoven. Veel landbouwers zijn hierniet blij mee, omdat zij vrezen voorschade door overdracht van ziektes ofgewasschade. Daarom zijn de boerenorganisatiesongelukkig met het loslatenvan de zwijnen in de Groote Peel.In 2010 hebben de Zoogdiervereniging,ARK Natuurontwikkeling en Alterra-WUR een kansenkaart gemaakt metvoor het wild zwijn geschikte leefgebieden.De Groote Peel viel daar als zelfstandigleefgebied net buiten vanwegede omvang, maar als deelleefgebied ishet zeker geschikt.Bekijk de video van de wilde zwijnen viaonze website.Boek Vleermuizen nu ook ineen Nederlandstalige uitgaveOp 16 april a.s. verschijnt het boek“Vleermuizen”, hét standaardwerk overalle vleermuizen in Europa en NoordwestAfrika. Dit is een geheel herzienevertaling van “Handbuch der FledermäuseEuropa’s” geschreven doorChristian Dietz, Otto von Helversen,Dietmar Nill. De vertaling en bewerkingis van Peter Lina.Tijdens de Landelijke Zoogdierdag op 16april a.s. wordt dit boek gepresenteerden is het met een aantrekkelijke ledenkortingte koop.Baten van en voor zoogdierenVorig jaar heeft de Zoogdiervereniging door Triple E een studie latenverrichten naar de economische baten van zoogdieren. Dit onderzoekheeft duidelijk gemaakt dat de baten van edelherten, zeehonden, zwijnen,otters en bevers aanzienlijk zijn en ruim opwegen tegen de kosten.Het betreft baten uit toerisme, outdoorkleding, optiek e.d. Al eerderwas uitgerekend dat de baten van natuur voor de samenleving erg grootzijn. Het meest duidelijk is dit te zien aan de hogere prijzen van huizenin de nabijheid van natuurgebieden. Tel daarbij op de waarde van natuurvoor gezondheid van mensen en de al eerder genoemde inkomstenuit de recreatiesector. Die waarde is goed begrepen door deondernemersorganisaties MKB, LTO en VNO/NCW die in november2010 samen met 30 natuurbeschermingsorganisatie (waaronder deZoogdiervereniging), een intentieverklaring tekenden om te komen toteen Platform Biodiversiteit en Bedrijfsleven. Al 20 jaar lang is de EcologischeHoofdstructuur (EHS) de kern in het natuurbeleid van het rijk.In 2018 zou de EHS afgerond moeten zijn. Dan zou er een aaneengeslotennetwerk van natuurgebieden moeten zijn met een oppervlaktevan in het totaal 730.000 ha (ongeveer 18% van het landoppervlak vanNederland). Een langetermijnvisie dus. Essentieel in deze EHS zijn deverbindingszones die het mogelijk maken voor zoogdieren, maar ookveel soorten lager in de voedselpiramide, om meer gebieden te bereikendan de geïsoleerde kernen waarin zij nu voorkomen. Het wekt danook verbazing dat het huidige kabinet dit succesvolle beleid, zo vlakvoor de eindstreep, stopzet. In een periode waarin moet worden bezuinigdvalt het te begrijpen dat het tempo van de realisatie van de EHSwordt afgeremd. Ook het verleggen van het accent van het natuurbeleidnaar agrarisch natuurbeheer zou op mijn begrip kunnen rekenenals dit een strategie was om de kwaliteit van het cultuurlandschap teverbeteren. Het versterken van de zgn. groenblauwe dooradering, ookwel de ecologische detailstructuur genoemd, kan veel natuur opleveren.Extra investeren in een aantrekkelijker landschap is goed voor alleNederlanders, voor de boeren en voor de natuur. Een echte landschapsimpulsvergroot de belevingswaarde van het landschap, maaris ook goed voor kleinere zoogdieren als marters, muizen en vleermuizen.Alleen al vanuit een economische optiek bezien zou het versterkenvan het natuur- en landschapsbeleid een verstandige keuzezijn. En ook zoogdieren en vele andere organismen profiteren er vanmee. Ik vrees echter dat er niet voor een robuuste natuur gekozen zalworden. Hoe de keuze ook uitvalt: wij als Zoogdiervereniging willen enzullen de effecten van dat beleid nauwgezet monitoren.Jacob van OlstVoorzitter ZoogdierverenigingZoogdier 22-1 pagina 33

VlAANDERENFotowedstrijd!In aanloop naar deze kortste nachtwordt een fotowedstrijd georganiseerd.Wie met zijn foto de nauwe band tussenmens en zoogdier het best kan vastleggen,mag zich verzekeren van een mooieprijs en publicatie van de foto.Zie Zo ZoogdierDe tweejaarlijkse zoogdierentelcampagnevan de Zoogdierenwerkgroepvindt dit najaar weer plaats in het weekendvan 15 en 16 oktober. Een heelweekend lang zullen weer heel wat activiteitenverspreid over Vlaanderen inhet teken van het zoogdier staan. Iederenatuurliefhebber wordt ook extra aangespoordom zijn of haar waarnemingenvan zoogdieren door te geven viahttp://www.ziezozoogdier.be.ArdennenweekendVoor het traditionele Zoogdierenweekend,dat dit jaar plaatsvindt van 21 tot 23oktober, trekken we naar het Groot HertogdomLuxemburg. We zullen er onderandere wetenschapper Marc Moes helpenmet zijn onderzoek naar hazelmuizen.Daarnaast krijgen we ook heel watte horen over het onderzoek naar dewilde kat in Luxemburg en brengen weeen bezoek aan het Musée Nationald’Histoire Naturelle in de hoofdstad.Meer informatie krijgt u via de websiteThema van de jaarlijkse Kortste Nacht van het Zoogdier:‘Zoogdieren in de stad’.Op 18 juni kun je in het natuurgebied De Bourgoyen, aan de rand van de stadGent, alles te weten komen over zoogdieren in de stad. Gaande van muizenen ratten tot steenmarters en vossen. Met het ‘batcafé’, waarbij de geluidenvan langsvliegende vleermuizen versterkt worden voor het publiek van decafetaria, vergeten we ook onze vliegende vrienden niet.en de nieuwsflits van de zoogdierenwerkgroep.http://www.zoogdierenwerkgroep.beDebat rond de vos in Vlaanderenblijft levendigMet de recente versoepeling van dejachtvoorwaarden omtrent de vos hebbenniet alleen de natuurbeweging inVlaanderen, maar ook de wetenschappersvan het Instituut voor Natuur enBos Onderzoek (INBO) een slag in hetgezicht gekregen. Ondanks deze tegenslagblijft het debat echter levendig metonder andere een documentaire in hetgerenommeerde Canvasprogramma‘Panorama’, waarin de huidige gang vanzaken aan de kaak gesteld wordt.http://www.natuurpunt.be/nl/vereniging/pers/natuurpunt-hekeltuitbreiding-jacht-op-de-vos_382.aspxZoogdier 22-1 pagina 34

Agenda & adressen16 april Landelijke Zoogdierdag in teken van vleermuizenDe Landelijke Zoogdierdag staat dit jaar in het teken van het Jaarvan de Vleermuizen. Op het programma staan diverse lezingen overNEDERLANDZoogdierverenigingPostadres: Postbus 6531, 6503 GA NijmegenBezoekadres: Natuurplaza, Mercator 3, Toernooiveld 1, 6525 ED NijmegenTelefoon 024-7410500 Fax 024-7410501info@zoogdiervereniging.nl www.zoogdiervereniging.nlVeldwerkgroep NederlandEric Thomassen, Middelstegracht 28, 2312 TX Leiden, 071-5127761,veldwerkgroep@zoogdiervereniging.nlonder meer de ecologie van vleermuizen, wat mensen zelf voorvleermuizen kunnen doen en het samenleven met vleermuizen. Bovendienwordt het boek ‘De Vleermuizen van Europa en Noordwest-Afrika’ (vertaald en bewerkt door Peter Lina) gepresenteerd. Ookwordt de eerste Algemene Ledenvergadering van 2011 gehouden.De dag is in het Ecodrome te Zwolle.10 en 19 mei Cursus ‘Vleermuiswaarden in quickscans’Tijdens deze cursus leren deelnemers hoe ze overdag van een gebouwof gebied de potentiële waarden voor vleermuizen zo goed mogelijkkunnen inschatten. De cursus bestaat uit twee dagen waarbijtheorie en praktijk worden gecombineerd. Locatie: Antropia in Driebergen,kosten: €700,- (inclusief catering en cursusmateriaal).14 mei Cursusmiddag vleermuizen voor natuurgidsenIn het kader van het Jaar van de Vleermuizen willen we de Nacht vande Vleermuis dit jaar extra groots aanpakken. Naast de bekende excursiesmet batdetectors nodigen we natuurgidsen van IVN, KNNV,beheerders van bezoekerscentra en anderen uit een eigen activiteitte organiseren. Om goed beslagen ten ijs te komen kunnen zij op 14mei een cursusmiddag over vleermuizen bijwonen.26 en 27 augustus Nacht van de Vleermuis17 en 18 september Derde Egelweekend19 november Algemene Ledenvergadering ZoogdierverenigingNajaar 2011 Tweejaarlijks symposiumTweejaarlijks wordt door de Zoogdiervereniging en Natuurpunt eenzoogdiersymposium georganiseerd. In 2011 vindt dit symposium inNederland plaats. De exacte locatie en het programma worden in deloop van 2011 vastgesteld.Ga voor actuele informatie naar onze websites:www.zoogdiervereniging.nlwww.zoogdierenwerkgroep.beMateriaaldepot VeldwerkgroepJan Alewijn Dijkhuizen, materiaal@zoogdiervereniging.nlVleermuiswerkgroep NederlandAnne-Jifke Haarsma, p/a Postbus 6531, 6503 GA Nijmegen, 023-5472583,vleermuiswerkgroepnederland@zoogdiervereniging.nlwww.vleermuis.netWerkgroep ZoogdierbeschermingMarijke Drees, p/a Postbus 6531, 6503 GA Nijmegen, 024-7410500,info@zoogdiervereniging.nlWerkgroep Boommarter NederlandBen van den Horn, Celsiusstraat 4, 3817 XG Amersfoort, 033-4625970,boommarterwerkgroep@zoogdiervereniging.nlWerkgroep ZeezoogdierenJan Willem Broekema, Brikkenwal 20, 2317 GT Leiden,jw@broekema.infoWerkgroep Kleine marterachtigenTim Hofmeester, p/a Postbus 6531, 6503 GA Nijmegen,werkgroep-kleine-marterachtigen@zoogdiervereniging.nlBeverwerkgroep NederlandGerrit Kolenbrander, Postbus 6531, 6503 GA Nijmegen, 024-7410500beverwerkgroep@zoogdiervereniging.nlZoogdierwerkgroep ZeelandNanning-Jan Honingh, Schoondijkse dijk 35, 4438 AE Driewegen, 0113-403259,nanning-jan.honingh@slz.landschapsbeheer.nlZoogdierwerkgroep OverijsselAnnelies van der Blij, p/a Natuur & Milieu Overijssel, Stationsweg 3,8011 CZ Zwolle, 038-4250979, blij@natuurmilieu.nlRedactie wetenschappelijk tijdschrift LUTRAp/a Postbus 6531, 6503 GA Nijmegen, 024-7410500, 026-3705318,lutra@zoogdiervereniging.nlVLAANDERENNatuurpuntNatuurpunt StudieGoedele Verbeylen, Coxiestraat 11, 2800 Mechelen,015/297244, goedele.verbeylen@natuurpunt.beNatuurpunt ZoogdierenwerkgroepPaul Van Daele, Rekkemstraat 144, 9700 Volkegem, 0494-401777,saripaul@skynet.be, www.zoogdierenwerkgroep.beNaast de overkoepelende Vlaamse Zoogdierenwerkgroep zijn plaatselijk ookheel wat lokale en regionale zoogdieren- en natuurstudiewerkgroepenactief rond zoogdieren. Hun contactgegevens vind je op de website.Natuurpunt VleermuizenwerkgroepAlex Lefevre, Klissenhoek 85, 2290 Vorselaar, 014-516201,vleermuizenalex@yahoo.com, www.natuurpunt.be/vleermuizenwerkgroepJNM ZoogdierenwerkgroepDaan Dekeukeleire, Polderdreef 37, 9840 De Pinte, 0474-488979,daan@jnm.be, www.jnm.beZoogdier 19-1 pagina 35

Het moment van...Hans SchinkelIn deze rubriek presenteren fotografen hun meest geliefde foto en het bijbehorende verhaal.Uw inzending is welkom. Stuur deze naar redactie.zoogdier@zoogdiervereniging.nl of per post naar deredactie op Postbus 6531, 6503 GA NijmegenHaas Mei is de maand om oranjetipjes te fotograferen, ze vliegen dan in grote aantallen in onze omgeving.De laatste vrijdag leek ideaal: zon, wind en wolken. Ik ging naar een van mijn vaste plekjes in het stroomdal van deDrentse Aa. Er vlogen oranjetipjes rond en ze gingen in en tussen het gras zitten zodra er een wolk voor de zonkwam. Nu was het een zaak van goed opletten en maar hopen dat sommige vlinders een fotogenieke plek zoudenkiezen. Dat deden ze helaas niet, de rustplaatsen waren allesbehalve fotogeniek, geen foto’s van oranjetipjes dus.Tijd om te stoppen, ik keek om me heen en zag de haas dichtbij zitten, hij leek het niet helemaal te vertrouwen enkwam wat dichterbij. Werd er geposeerd? Ik weet het niet, ik weet wel dat die paar minuten met die haas een momentwas om te onthouden en dankzij de foto’s is dat makkelijker.