Het Theosofisch Lyceum in Naerdinclant - De Omroeper / Stichting ...

ParticuliereTegel-collectie.en FayencefabriekDE OMROEPER, DECEMBER 2009, JAARGANG 22, NR. 4Redaclie: HenkSchaftenaar, tel.(035) 694 ó.s 60E-mail: info@stichlingvijverberg.nl Website: www.stichtingvijverberg.nlVormgeving: Grad Neijenhuis, Bad NieuweschansOpdearlikelen indil tijdschrift berusten auteursrechten.Gehele of gedeellelijke overname van artikelen en illustraties is slechts loegestaan navoorafgaande schrifteljjke toestemming van de redactie.blzINHOUD121 Het Theosoftsch Lyceum in Naerdinclant. Middelbaar en lager onderwijs op de buitenplaatsDrafna,Annic Vcnvcij140 Sober berichtje in het avondblad. Piet Veerman (1875-1952) stierfop het voetbalveld, HenkSchaf tC/laar.146 Lambertus Hortensius (1501/02-1574), rector, humanist, historicus, H.L.PIl. Lecuwcnbcrg]52 EengrootsijsfeestteNaarden, ViNI;] 56 Onthutsende praktijken op joodse de begraafplaats van Muiderberg in het Sladhuis van Naardenin J724 benxht, HarmenSnei.] 60 Oude gevclwand in Gansoordstraat op foto terug, Henk Schafte/waf.Het TheosofischLyceum in NaerdinclantMiddelbaar en lager onderwijs op de buitenplaats DrafnaAnnieVerweijDe Omroeper verschijnt viermaal per jaar. De abonnementsprijs voor 2009 bedraagtminimaal € 15,00. Opgave van abonnementen aan het onderstaande adres. U ontvangteen acceptgiro bij toezending van het eerste nummer. Abonnementen gaan in met heteerste nummer van de lopende jaargang. De reeds verschenen nummers van de lopendejaargang worden toegezonden. Opzeggingen dienen schriftelijk doorgegeven te wordenvóór I december.bouw,naar de geschiedenis vanHet hierna volgende verhaal is daarvan het resultaat. (red.)

Van Om men naar NaardenNiet in Naarden maar in Ommen stond de eerste school waar op theosofische basisonderwijs werd gegeven. In 1921 werd daar in de villa Henan de Pythagorasschoolgevestigd. Er was onderricht te volgen van de kleuterschool tot en met deeerste drie klassen van dc middelbare school. Ook was aan het instituut een internaatverbonden. ]n ]926 werd de school wegens gebrek aan financiële middelengesloten.Naarden als nieuwe vestigingsplaats was geen toeval. Sinds 1924 was op het landgoedDe Duinen nabij Oud Valkeveen een Theosofisch Centrum gevestigd. Dezeinstelling had grote plannen, zoals de bouw van een hotel, ecn sanatorium, een lyceumen zelfs een universiteit, alles op theosofische basis. Om de huisvesting voordie doelen te realiseren werd de Theosofische Bouw- en Woningcoäperatie Huizen-Ommenopgericht. Het is deze organisatie geweest die het historische landgoedDe Leeuwenbergaankocht metde bedoeling om daar een lyceum te doen verrijzen.Maar zovcr zijn we nog niet, het bestuur voor het lyceum moest namelijknog gevormd worden.Het beginHetcuratorium voor het lyceum werd deels gerekruteerd uit de Associatie voor deTheosofische \Vereldunivcrsiteit, ook a] een instelling die onder het TheosofischCentrum ressorteerde. Mevrouw Van Eeghen- Boissevain, de mecenas van de theosoflschebeweging, en haar schoonzus mevrouw Bonger-van Eeghen namen erzittingin. Met hen de gepensioneerde Oost-Indische ambtenaar prof. dr. Dirk vanHinloopen Labberton (1874-1961) en de oud-Iuitenant-ko]onel \V.H.C. Holle.Het waren deze heren die op 3] december] 927 door de Naardense notaris KlaasHoeflake de stichtingsakte voor het lyceum lieten passeren. Het kapitaal bedroegtoen ]00 gulden. Een schoolgebouw was er nog niet en daarom startte in septembervandat jaar de hbs in het landhuis Heerlijkheid aan de Meentweg. Daar woondetoen Van Hin]oopen Labberton.Met vicr jongens in de tweede, twee jongens en een meisje in dc derde en een jongenin de vierde klas werd Holle directeur van de hbs en Van Hinloopen Labbertonrector van het hele instituut. De school genoot al snel enige populariteit en hetleerlingenaantal steeg. Daarom werden ]aterin het schooljaar ook Berkenhave (dewoningvan Holle in het tegenwoordige Drafnalaantje) en It Reidhintsje (evenccnseen buis in de omgeving) als onderwijslocaties betrokken. Maar toen de druk opde particuliere woningen te groot werd en de bouwplannen voor De Lecuwenbergte lang op zich lieten wachten, besloot het bestuur de buitenplaats Drafna aan tekopen. De Rijksbouwmeester had het terrein geïnspecteerd cn het voor een onderwijsdoelgeschikt bevonden. De grote woning Drafna mocht als schoolgebouwworden gebruikt totdat op het landgoed nieuwbouw was gerealiseerd.Die nieuwbouw zou het aanzien van een Griekse tempel gaan krijgen meteen façadeaan de zijde van de Meentweg, les]okalen rondom en het houten Drafna in hetmidden. Zes woningen mochten er bovendien op de buitenplaats verrijzen. Maarhet hele plan werd op de lange baan geschoven en uiteindelijk volgde slechts een123

verbouwing van het oude huis. DeGriekse tempel kreeg slechts status alslogo op het briefpapier.Op 29 juni 1928 werd de buitenplaatsDrafna, 5 hectare groot, op naam vande Stichting Theosofisch Lyceum inNaerdinclant overgeschreve.p. Daarstond een hypotheek van 35.000 guJdentegenover. Een hectare werd verkochtaan Van Hinloopen Labbertonvoor de bouw van een rectorswoning.Dat werd een woning op de Meentweg la. De gemeente Naarden kreeg bij de verkoopeen strook grond over de lengte van de Meentweg tot aan Heerlijkheid cadeau,waardoor de smalle landweg kon worden verbreed.Al voor de koop was een verbouwing gestart. Die nam een krappe maand in beslag.Op 10juli 1928kon het pand als school in gebruik worden genomen. Een fotoin de avondeditie van Het Vaderland heeft dat heuglijke moment vastgelegd. Tweemaanden later was de officiële opening. Op het riante gazon van Drafna waren autoriteiten,ouders, leraren, leerlingen en andere genodigden bijeengekomen. MevrouwVan Eeghen-Boissevain hield een toespraak. Ze was blij dat het huis, waarhaar familie tweeëndertig gelukkige jaren geleefd had, nu als lyceum dienst gingdoen. Na het officiële gedeelte was cr een rondleiding door het landhuis, waarintoen zeven lokalen sober waren ingericht.Beginselen en werkwijzeHet lyceum moest op internationale leest geschoeid worden en leerlingen klaarmakenvoor universitair onderwijs. De leerstof liep parallel aan die van de hbs enhet gymnasium. Het ideaal was een levensblije groei, een harmonische ontplooiingen een bewustwording van de innerlijke mens in dienst van de samenleving. Inhet schoolgidsje staat:'Op vele scholen wordt het individu geknakt en teruggedrongen.Wij wensen bevrijding van de Nederlandse jeugd uit de banden van dogmat'Îeken sectarisme, die helaas ons volk zo verdeeld houden'.Van de leerlingen werd verwacht dat 'Lijzich als schoolmakkers op kameraadschappelijkevoeten zonder concurrentiegeest de voor de examens vereiste kenniseigen maakten. De band tussen leraar en leerling moest van een hartelijkevriendschapzijn om de studiezin wakker te roepen en te leiden. Uit de ouders werd eengroep van bijstand gevormd.De verplichte vakken werden zoveel mogelijk in de ochtend gegeven. Ballast in deleerstof werd vermeden. De middagen werden gebruikt voor niet -verplichte vakken,Hetschoolgeld voor heteerste kind bedroegper jaar2% van het inkomen vande ouders, 1,5%voor hettweedeen 1%voor elk volgend kind uit eenzelfde gezin.Het was de bedoeling om aan het lyzoalstekenen, mU'Liek,sport, machineschrijven enz. Het lesrooster was zo ingedeelddat er genoeg tijd over was voor ontspanning, zoals roeien, hockey of zelfstudie. Dezaterdag was vrij en dat was in die tijd helemaal niet gebruikelijk.Door het geven van geschiedenis in hetFrans, hande1saardrijkskunde in het Engelsen scheikundige analyse in hetDuits, hoopte men die kennis bruikbaarder te maken voorde wereldmarkten tevens een tijdwinst te verkrijgen inhetonderwijs in de vreemde talen. Datwas een nieuw experiment in ons land.125

Les in de rectorswolli"g;" 1937. Voor klas 5 gymnasillm staat doce1ll Kappenberg.ceum een internaat te verbinden. In 1932werd daarcen speciale brochure voor gemaakt.Naarderstraat 252, de woning van internaatsdirecteur J.W. Kouwe, wordtdaarin als adres genoemd. De kosten voor deze kostschool waren inkomensaf*hankelijk met een minimum van 1000en een maximum van 1800gulden per jaar.Dat was wel exclusief het schoolgeld en de kosten voor de was. Het internaat isechternooit van de grond gekomen.Geen steun van de overheidVanafhct begin hebben het bestuur,de rectoren de leraren erop vertrouwd dat hetRijk en de lokale overheden het instituut zouden subsidiëren. Op 12 maart 1928werd een verzoekschrift aan de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappenom subsidie bij de excellentie mondeling toegelicht doordevoort.:itteren rectorvan het lyceum. Zij kwamen enthousiast terug_ De minister, mr. M.A_M.Waszink,had namelijk beloofd aan bestuursvoort.:Îllcr Van HoogenhuY.lCen Van HinloopenLabberton desubsidiering mee te Hemen in zijn begroting voor 1929. Ookde voorzitter van de Naardensc Commissie van Toezicht op het Middelbaar Onderwijs,ds. EW. Drijver, deed een poging om rijkssubsidie toegezegd te krijgen.Hij schreef in juli 1928 aan de minister: 'Het Lyceum heeft uit eigen kracht reedseen vol schooljaar beslaan. Er zijn 13 bevoegde leerkrachten aan verbonden, welkaantal door de opening van de gymnasium-afdeling in september a.S.nog zal moetenworden uitgebreid. Aan de bestaande grote woning Drafna zijn voor voorlopiggebruik de nodige verbouwingen aangebracht, doch de groei van het leerlin-126genaanlal maakt een spoedige aanbouw van een aan de eisen van de wet voldoendschoolgebouw lot een dwingende noodzakelijkheid, ternrijl de venvezenlijking zondertoekenning van subsidie uit's Lands kas onmogelijk is.'In dezelfde maand nog wendde het bestuur van de school zich ook nog tot de koninginmet een beroep op 'Hare Majesteits grote onpartijdigheid, welke gewis ookhaar aandacht za]doen uitstrekken over een jonge, doch groeiende wereldbeschouwing,zodat op de eerstdaags aan de Staten-Generaal over te leggen ontwerp-begrotingvoor 1929niet verzuimd moge worden ook voor deze instelling, welke daaraanzo dringend behoefte heeft, op een bijdrage uit 's Lands middelen te rekenen:[n december bleek bij de behandeling van de Ondenvijsbegroting 1929in de TweedeKamer dat de bloeiende onderwijsinrichting niet op de subsidielijst voorkwam.De minister had tot zijn spijt geen geld dat jaar. Vrij zeker zou het lyceum in 1930voor subsidie in aanmerking komen.De geldnood was inmiddels hoog. Door de stichters en de leraren waren al grotepersoonlijke en geldelijke offers gebracht om de school een jaar in stand te houden.Zij genOlen geen geregeld salaris. De school moest het voorlopig blijven doenmet het enthousiasme van de docenten en de schoolgelden van de leerlingen.Om hel jaar 1929 door te komen, besloot het bestuur een tweede hypotheek aftesluiten. Er werd toen 60.000 gulden geleend.De bespreking van de Rijksbegroting 1930 leverde echter opnieuw geen geld op,maar wel veel kritiek. Een door de onderwijsinspectie gemaakt rapport over hetEen "itstapje /laar Amsterdam;1/ oktober 1933. Leerlingen van het 71wosofisc1/Lyceum bezoeke'l de re.clltbank. Met 1I0e(1 de rector Vml Hi"loopen LnbbertOll.127

Theosofisch Lyceum bleek zo vernietigenddat de minister, mr. Jan Terpstra,het in de Kamer niet wilde voorlezen.De kritiek richtte zich onder meer ophet ontbreken van een eersteklas bij destart. De leerlingen kwamen van verschillendemiddelbare scholen en erwerd gesuggereerd dat zij niet tot debestenbehoorden. Verder lieten de bevoegdheiden de ervaring van de docentente wensen over. Bovendien warende leermiddelen, met name voor dehoogste klassen, ten enenmale OllVoldoende.De examenresultaten warenslecht. Daarom, aJthans dat werd verondersteldin het rapport, was het aan- Meen/weg.tal leerl ingen bij het begin van hetnieuweschooljaar geslonken van 75 naar 42.De ministerwilde evenwel,omdat zijn voorganger een toezegging had gedaan, 25.000gulden aan de school toekennen. Maar de liberalen maakten bij monde van kamerlidTweeOok de Gooise dorpen waren niet vrijgevig in het toekennen van een subsidie.Sommige gaven een bedrag gerelateerd aan het aantal leerlingen uit hun gemeenmej.Westerman bezwaar en diendeneen amendement in om dat te voorkomen.Zij betoogde dat indien de schoolin bloei en aantal leerlingen was toegenomen,er misschien een reden zou zijnom een subsidie toe te kennen, maar nuwas het tegendeel het geval. Naar haarmening was de zaak veel te groots opgezet.Zij doelde hiermee op de aankoopvan het landgoed voor 80.000 gulden.Verder vreesde ze dat Drafna een 'drilschool'zouworden, die voorde leerlingenniet helemaal aansloot bij de universitairestudie. Maar bovenal wees zijopde 111 gezindten inNederiandendevoorzichtigheid die de Kamer moest betrachtenbij het toekennen van subsidievoor scholen van elk van die gezindten.De woordvoerders van deconfessionelepartijen waren het op dat laatste puntnatuurlijk niet met haar eens. Zij vondenhet ontoelaatbaar om een subsidie te weigeren op grond van de godsdienstigerichting van de instelling.Vervolgens betoogde het kamerlid ds. Lingbeek van de Hervormd-GereformeerdeStaatspartij dat de leerlingen van het lyceum geen kinderen waren van theosofischeouders, maar merendeels afkomstig waren van andere onderwijsinstellingen,die door hun ouders op hoop van zegen naar dit lyceum waren gestuurd. Hijvoegde er nog aan toe dat de resultaten van de school slecht waren en er in het Gooizeker geen behoefte was aan middelbare scholen.Het amendement Westerman werd daarop met een grote meerderheid aangenomenen daarmee was de subsidiëring van de baan.Op 19december 1930lrnramhet curatorium in spoedvergadering bijeen. Het voortbestaanvan de school was immers in gevaar. Men besloot evenwel om verder tegaan. Na de kerst gingen Van Hoogenhuyzeen Van Hinloopen Labberton naar ministerTerpstra om hun beklag te doen over zijn houding bij de toelichting van hetsubsidievoorstel in de Tweede Kamer. Maar zonder resultaat. Ook in latere jarenwerden alle verzoeken om een rijkssubsidie afgewezen.,,8 129

le, Naarden schonk jaarlijks ecn bedragvan 800 gulden en gaf eens een renteloosvoorschot van 5000 gulden voorenige verbeteringen, Bussum daarentegenheeft nooit aan het lyceum meebetaald.Door het ontbreken van vrijwel alleoverheidssteun modderde Drafna meteen beperkt budget verder. Er moest uiterstezuinigheid worden betracht. DeleerkTachten moesten zich zelfs blijvendfinanciële offers getroosten, opdat derente kon worden betaald en aan deaflossingsplkhtvan de hypothecaire leningkon worden voldaan. Met regelmaatwerden er acties en evenementenLeerlingen va1l6 gymnasium makeneell 'ereboog' voor hunlemres DuitslIIejllffrouwdrs. S.M. (SIiIIS) Heidetlreickop het landgoed georganiseerd die watgeld zouden kunnen opbrengen. Zo heeft de minister van Justitie in oktober 1932hel bestuur van het Theosofisch Lyceum toestemming gegeven om een loterij testarten met 50.000 loten van een gulden per stuk. De hoofdprijs was een villaatjeter waarde van 7000 gulden. De trekking moest voor I januari 1934 plaatsvinden.Hoe deze actie is verlopen, weten we helaas niet.Het koetshuis l'an Drafna omstreeks1865. Later was Klein Drafila hier gevestigd.in den beginne de leiding. Maar zijnfu net ie werd al snel overgenomen doorde heer Poot en later door de heer Westendorp.Naast het hoofd telde de schoolop den duur dric onderwijzeressen.Constante factor in het onderwijs daarwas mejuffrouw A.I. Moes uit Bussum,die door de jaren heen als blijvertje ccngeliefde onderwijzeres werd.Wat klein begon, groeide ook hier uittot een volledige lagere school. Toen inOndanks alle problemen en scepsis herstelde de schoolpopulatic zich na een aanvankelijketerugval wonderbaarlijk. In september 1935 werd zelfs een leerlingenaantalvan 121 bereikt. Daarvan kwamen er 27 uit Naarden,SO uit Bussum, 29 uitHuizen cn de overigen uit Blaricum, Laren, Hilversllfll,Ankeveen en Weesp. Hellerarenkorpstelde toen 21 docenten. In dat jaar was het lyceum uitgegroeid tot (Weecomplete studierichtingen, de hbs en het gymnasium met een tweejarige onderbOllw.Een lagere schoolAlvorens ovcr het lyceum verder te schrijven, gaan we even terug naar het schooljaar1928/1929, toen een vanuit de theosofische beweging beheerde lagere Montessorischoolwerd opgeheven. Reden voor hel bestuur van het Theosofisch Lyceumom een lagere school op het landgoed te stichten. Hel werd door hen een openluchtschoolgenoemd die de naam Klein Drafna kreeg. Klein Drafna werd in standgehouden met particuliere middelen en starlIc met de laatste drie leerjaren. Leerlingenmoestendaarom negen jaar zijn om te worden toegelaten. Klein Drafna wcrdgehuisvest in het voormalige koelshuisvan hellandgoed,een voorlopige locatie. Deheer De Vries, het voormalige hoofd van de Pythagorasschool uit Om men, kreeg er'3°De meisjes van Kleitl Drafna. Op de achtergrond wachten de jOtlgemop Illm rO/;1/het spel. Hoofdonderwijzer ""estem/orp kijkt toe. Onder het poortje staat 'Godelief:/lanst haar met gebloemde jurk Hmmie Poldervaart.'3'

Herinneringen aan de schoolOver de gang van zaken op school weet oud-leerlinge Hannie Poldervaart (1919­2008), dochter van de illustere Naardense dominee, nog veel te vertellen: 'Toen onsgezin in mei 1930 van Utrecht naar Naarden verhuisde, was ik net 1/ jaar gewordenen kwamik op Kleinwas hartelijk. Br was veel contact met medeleerlingen en hun familie, ook via sportenals tennis en paardrijden.'Uit haar kast haalt Hannie vervolgens een tweetal boeken. Een is een leerboek vandr. Willem Marius Kruseman (1902-1969),die van 1930 tot 1941 les gaf in plantendierkunde op DrafIu. Hij woonde in bij de familie Bergsma, dat was toen op hetadres Marktstraat 18 in Naarden. Zevertelt ons verder dat Kruseman voor zijn leerlingeneen vaderlijke en geïnteresseerde vriend was. Hij was goed in het bedenkenMet Klein Drafna naar Schiphol in 1931. Meester Westen dorp en juf Moes begeleidende kinderen.1933het koetshuis met42 leerlingen te klein was geworden, richtte het bestuur zichtot de gemeente Naarden om een subsidie voor een nieuw schoolgebouw annexgymnastiekzaal. Het was de bedoeling het gebouw op Drafna te doen verrijzen.Het verzoek om subsidie ontaardde in een strijd die lot op hoog bestuurlijkniveauwerd uitgevochten. B en W van Naarden hadden met de behandeling van het verzoekgewacht, omdat cr een wetswijziging in voorbereiding was. En jawel hoor, op4 augustus 1933 bleek volgens de nieuwe rijksregeling dat het leerlingenaantal niet40 maar voortaan minimaal 60 moest zijn.Maar er was een procedurefout gemaakt. De Naardense gemeenteraad had de aanvraaguiterlijk op 27 september moeten behandelen. De wettelijke termijn was daarmeeverstreken en Klein Drafna had automatisch recht op subsidie. Toen echter deprovincie zich tegen dit 'automatische besluit' keerde, ishet schoolbestuur met eenleerlingenaantal van 65 gekomen. Vervolgens werd de totstandkoming van dat getalhet onderwerp van verdere discussie. Uiteindelijk kreeg de school nul op het rekesten ging in beroep bij de kroon. De Raad van State besliste echter ook negatief en KleinDrafna moest op dezelfde wankele financiële basis verder gaan als het lyceum.'32133

en uitvoeren van experimenten, waarmeehij zijn lessen rijkelijk illustreerde.Het andere boek gaat over het leven vanJacob Hiegentlich (1907-]940). Dezejoodse leraar gaf van 1932 tot 1935 Nederlandsop Drafna en wijdde zich daarnauitsluitend aan zijn letterkundigwerk. Hij overleed in mei 1940 nadathij, bij de inval van de Duitsers, vergifhadingenomen.De latere neerlandicus prof. dr. GerritBorgers behoorde op Drafna toteen vanzijn leerlingen. Gerrit volgde daar dehbs en noemde Hiegentlich ooit 'eentalentvolle maar niet tot volle wasdomgekomen schrijver, die bij hem het entbousiasmevoordeliteratuur had wakkergemaakt'. Hij schreefoverbern: 'Hetmoetzo omstreeks /934 geweest zijnik hem toenPauze tussen de/essen op het gazon van Drafna in 1936. E/se van Steen is het meisjemet de stropdas.Drafna.nen met een enorme dikke tas.K/ein mannetje. ZwaaÎtEen lesuur duurde 50 mÎnuten.voor was, mochten we naar blliten.achter het huis werd de lesdan voortgezet. De buitenplaats z~lImetzijnbomen gaven onsDe wanden van de totwas Îezo somber als wal.Else van SteenHij waslen eerteleren.het eind van hethetdaaromHet1]4135

De bakker komt langs op Dmfna. Snel even een broodje halen. Voorjaar 1938.De docente oude tnlen drs. Hannkehet altijd muisstil zijn in de klas.bui was, maar dat gebeurde niet vaak,kon hij leuk vertellen over zijn lijd in Indë.veel sneeuwklokjes in d; tuin van zijn vil-Dmfna.de de schoolbel, stookte de kachels en was altijd met van alles i/1 de weer.De conciërgede heer BUlJSchoten.De laatste jarenDe tweede helft van de jaren dertig kenmerktc zich door een snelle opeenvolgingvan rectoren. In 1937volgde de 32-jarige dr. W.R. Vaynes van Brakell Buys uit LcidenVan Hinloopen Labberton op die voor studiedocIeinden naar Amerika wasvertrokken. Hij nam ontslag in mei 1940 na een verschil van mening over desalariëringvan de docenten. Een 7] -jarige heer W.H. Heydeman, ooit directeur vancen middelbare technische school te Amsterdam, werd zijn opvolgcr. 'toen hij kortdaarop overleed, werd hij weer opgevolgd door de gepensioneerde majoor van deinfanteric L.I~.van den Benden uitDcn Haag. Hij waseenoud-leraarvandeCadettenschool te Alkmaar.Van ecn stabiele situatie op Drafna was in die tijd geen sprake meer. Daarom bcslootin april 1940de Naardensc gemeenteraad om een onderzoek in te stellcn naar136 '37

Klein Draftm op Oud BUSSCTtJ i" de wimer van 1942. Rechts jllf De Jong, links jufMakkink en in het midden schoolhoofd KOl/we.de kwaliteit van het onderwijs op het lyceum. De hoop dat er ooit een rijkssubsidiezou komen, was toen al opgegeven. Daarom vonden sommigen hel beter hetlyceum niet langer Ic steunen. 'Liever geen inrichting dan een slechte', was de gedachte.In december van dat jaar werd de uit.kolllst van het onderzoek bekend. Wat meneigenlijk al wist, was nu op papier gezel. Er drukten zware lasten op de exploitatievan het lyceum. Uilge'.lOnderd de 100 gulden stichtingskapitaal, werd er gewerktmet uit geldleningen verkregen middelen. Als voornaamste inkomstenbron stonddaar de heffing van schoolgeld tegenover. De opbrengst daarvan was onvoldoendeom de laSlen te kunnen dekken. Jaarlijks cumuleerden daardoor de verliezen ende kaspositie werd steeds slechter. De beloning van de docenten was, los van hunprestaties, afhankelijk gemaakt van de kaspositie. Het gevolg was een buitengewoongroot aantal mutaties onder het personeel. Die omstandigheid leidde weertot een verslechteringvan de resultaten van de leerlingen. Een berekening wees uitdat bij C'Cnminimalevergoeding van de leraren er jaarlijks een subsidie van 20.000gulden nodig \"'as voor het instituut. Daar waren volgens de gemeentelijke commissiegeen motieven voor te vinden. De gemeenteraad besloot daarom haar subsidievan800guldenmet ingang van het schooljaar 1941in te trekken en adviseerdehel bestuur van het lyceum om haar financiën te saneren.Op 21 maart 194] werden echter het lyceum en de lagere school door het Duitsegez.aggesloten. De stichting werd opgeheven en het bestuur ontslagen. Op 4 apriJwerd, onder beheer van de Duitsers, toegestaan de scholen te heropenen en hetschooljaar af te maken. Daarmee viel het doek voor dit bijzondere lyceum.Kleill Drafrw omstreeks 1946 op Gud Bussem.Klein Drafna startte echter op 2 september 194] met een nÎemv schooljaar. Onderleiding van de heer Kouween de onderwijzeressen E.Makkink, E.de Jong-de Waardvan Gulik en M. Herwig ging de lagert' school op particuliere neutrale grondslagverder, opnieuw in hel koetshuis van Drafna. Maar doordat het landgoed was verkocht,moest de school al na enkele maanden verhuizen. Nieuwonderdak werd ge~vonden in de oude boerderij van Oud Bussem waarvan het voorhuis toen als herbergwas ingericht. Conciërge Bunschoten verhuisde met zijn gezin mee en namzijn intrek op de kleine donkere zolder daar. Klein Drafna - de naam bleefbehouden- heeft nog t.ot het eind van de jaren vijftig bestaan.Bronnen:- Documenten uit hel Nieuw Archief van de gemeente Naarden.- De dagbladen NRC en Het Vaderland.- Rrochurc'lntcrnaat vande Stichting TheosofISCh ~yceum in Naerdindant 1932'.- GerTit Borgen (1917-1987), uit 'Levensberichten' In het Jaarboek V-oIn de Maatschappij der Neder-Jandsetetlerkundcl988.- Biogr.lfisch Woorden~k van Nederland.- Interviews met de oud-leerlingen mevrouw H.mnie van der Schatte Olivîer-Poldcrvolart (1919-2008) en mcvrouw Elsc Hakker-van Steen (1917-2008). MevTouwSophie Post·Clingc Doorenbosstelde veel foto's ter beschikking en mevrouw Ciska v~n Boctzclaer·Dudok van Heel leverde in·fOClll'llieoverdelagcreschool'39

Sober berichtje in het avondbladPiet Veerman (1875-1952) stierf op het voetbalveldHenk Schaftenaarvan Ed.tijdens de'~~r~E'~::~voetbalhetgedichtHet was aJ ver in het najaar, maar meteen lichte bewolking, weinig wind eneen vriendelijk herfstzonnetje beloofdehet toch een mooie en spannendemiddag te worden. Een onwaarschijnlijkhoog aantal van zo'n 3000 supportersuit Naarden en Bussum had zichverzameld rond het voetbalveld achterhet zwemstadion, waarvan de ingangzich bevond tussen de huizen aan deHuizerstraatv.cg. Twee bakstenen pilastersmet een hardstenen kapi leel tussende huisnummcrs21 en 23zijn vandaagnog de stille getuigen van een ooitroemruchte entree.Het eerste elftal van 'Naarden' stond halverwege de competitie hoog in 'het linkerrijtje'en zou bij aanhoudend succes weleens kampioen kunnen worden en promoverennaar de derde klasse. Piet Veerman, bij vele Vestingbewoners beter bekendals 'Poerkie', en zijn vrouw waren enthousiaste supporters van de club. Pietwas al vele jaren met pensioen en in zijn werkzame leven brugwachter geweest vande ijzeren spoorbrug over de Bussumervaart (2) aan het begin van de Thierensweg.Op plek ligt nu een houten klapbruggetjevoor voetgangers en wielrijders.dePiet maakte destijds lange dagen. Naast zijn taak als brugwachterverzorgde hij eennaast het spoor gelegen volkstuin waarvan de rijpe oogst het gezin en kennissen inde buurt ten goede kWam. Een hut met een potkacheltje, gestookt op briketten vande stoomtram en met turf van passerende schippers, beschermde hem tegen regenen kou. Piet was een bekende figuur met een opgeruimd karakter. Hij was niet alleengezien bij de langsvarende schippers en het personeel van de tram maar ookbij de bewoners vaD de Vesting. Onderweg naar de brug en naar huis fietste hij zingendover straat en begroette iedereen steevast met de, nooit verklaarde' uitroep'Poerkie!' Vandaar zijn bijnaam.Iedere thuiswedstrijd van 'Naarden' ging het echtpaar Veerman op zondagmiddagmet dochter en schoonzoon, en vergezeld van vaste voetbalmaat Piet Overeem metzijn gezin de Kloosterstraat, naar het voetbalveld.uitDoorgaans stond 'Poerkie' aanhang langs de met zijlijn aan de zijde van de Hui-140

wensen voor de oud-brugwachter van de Gooische Stoomtram en zijn vrouw, ookvan de Naardense burgemeester Jur. Visser Jr. en wethouder Van Steeg.'Die was van Piet Veerman. Links en rechts van dezerstraatweg, op tien stappen lopen van het kleedlokaal annex kiosk met limonade,spritskoeken en andere versnaperingen. Maar tegen zijn gewoonte in had hijvoor de belangrijke derby van 23 november 1952voor de lange overzijde gekozen.Daar was een relatief smalle strook voor toeschouwers ingeklemd tussen het velden een brede zanderijsloot. Als je daar langs de lijn stond, moest je meermalen perwedstrijd een afgedwaalde bal met een schepnet uit de sloot vissen.De wedstrijd kende voor 'Naarden' een voortvarende start. De bij zijn leven allegendarischePiet Vosstond in de goal en was altijd een rots in de branding. Het zager naar uit dat 'Naarden' met grote cijfers zou winnen. Met flitsend combinatievoetbalstonden de geelzwarten door doelpunten van Jan van Rooijen, Ton Brouweren eoen Mulder binnen 25 minuten al met 3-0 voor. SOO werd weggespeeld.De aanhang van 'Naarden' verkeerde in een' opperbeste stemming. Ook 'Poerk' genootvolop en toen een aangeslagen supporter van SOO tegen hem zei: 'Gut, die'43

it op slagleek verdwenen. Vier tegendoelpunten kreeg de thuisclub vervolgens omde oren. Dedub verloor niet alleen een belangrijke wedstrijd, maar veel erger, ookeen van zijn trouwste supporters.2.[{)gcr'keeper heb ook alles', antwoordde hij zelfverzekerd: 'Ja, wat dacht je dan, hij staatdaar niet om vliegen te vangen'.Het waren meteen 'Poerkies' laatste woorden, want even later klopte dezelfde BussumerPiets dochter op de schouder met de opmerking dat hij de indruk kreeg datde oude baas niet goed was geworden. Toen dochterliefvader aankeek, liet deze hethoofd zakken en blies zijn laatste adem uit.De wedstrijd werd onmiddellijk gestaakt en er werd om een brancard geroepen.Even later werd het levenloze lichaam van Piet Veerman door familie en vriendenmidden over het veld gedragen en verbreidde de vreselijke mare 'Poerk is dood'zich onder de toeschouwers. Talloze Vestingbewoners waren van nabij getuige vanhet drama. Piet werd naar het kleedlokaal V

Lambertus Hortensius (1501/02-1574), rector,humanist, historicusH.L.Ph. Leeuwenbergin Montfoortgeleid in Utrecht en Leuven.Utrecht,1574De ouders van Lambertus Hortensius zijn onbekend gebleven. Zijn biograaf GijsbertusLap van Waveren meent dat Hortensius zijn verlatiniseerde naam ontleendeaan het beroep van zijn vader, tuinman of hovenier. Het jaar van zijn geboorteis niet bekend, maar moet geplaatst worden in 1501 of 1502. [n twee getuigenverklaringenverwijst Hortensius naar zijn leeftijd: in 1572 noemt hij zich '71 jaar ofdaaromtrent'; een jaar later jaren of daaromtrent'. Over zijn prille jeugd in het'70ouderlijk huis is weinig bekend. We weten dat Lambertus voor zijn primaire schoolopleidingnaaf Utrecht werd gestuurd. Teruggekeerd in Montfoortwerd hij op aandringenvan zijn verwanten, afgeschrikt door de kosten van verdere studie, in deleer gedaan bij een oom van moederszijde, die in Montfoort het beroep van beeldhouweruitoefende. Tijdens zijn schooljaren had hij immers met plezier mensenen dieren in was gekneed, waaruit men zijn artistieke \raardigheden en belangstellingmeende te kunnen afleiden. Maar dat bleek een misvatting te zijn: Lambertustoonde noch de kunde noch de interesse voor het beroep van beeldhouwer.en kerkscheuringen zouden echter spoedigachteruitgangbrengetl. Hortensiuswerd student van het Collegium Trilingue,dat 1520 was gesticht, genoemdnaardedrietalenin zoLatijn, Grieksen Hebreeuws die werden onderwezen.hierDeze drie talen werden gezienals onmisbare instrumenten voor dehumanistische vorming streefdedienaar een tekstkritische bestudering vanbijbelse geschriften en filosofischegrondteksten. Daarnaast volgden destudenten in de wijsbegeerte buitenlessenhet college. Zijn leermeesters, on­der wie de fameuze Vives, waren vriendenof bewonderaars van Erasmus,dieals de invloedrijkste vertegenwoordigerhumanistische ideaal gold,van het maar daarnaast ook een kritische houdingMet zijn vriend Johan Winter, ookaannam tegenover de katholieke kerk. dieal zijn medeleerling was geweest in Utrecht, stortte Lambertus zich vol overgaveop de bestudering van de talen.Zijn intellectuele gaven en belangstelling moeten duidelijk aan de oppervlakte zijngetreden, want zijn ouders besloten hem naar Leuven te zenden. Ook voor jongensvan eenvoudige komaf was een carrière in de wetenschap niet per definitie uitgesloten,als zij bepaalde begaafdheden toonden en een mecenas wisten te vinden.Die begaafdheden bleek Hortensius in ruime mate te bezitten; voor zijn studiekostenzal de veelbelovende jongeling wel een van vele studiebeurzen zijn toegekend.deOp 7 mei 1522 werd hij ingeschreven als 'Lambertus Johannis de Montfoort'. Hijnoemde zich dus nog niet Hortensius, maar bediendezich van een patroniem,zijnvaders doopnaam. Het jaar 1522 was een hoogtepunt voorde Leuvense hogeschool.Hel aantal studenten was gestadig gegroeid. In de talloze colleges werd onderwijsgegeven zowel volgens de aan de middeleeuwse universiteiten gangbare scholastiekemethode als in geest van de vernieuwingen van het humanisme. OorlogdeNa zijn studie vertrok hij naar Utrecht waar hij aan de Hieronymusschool Latijnen geschiedenis ging onderwijzen. Over zijn leraarschap heeft bij zich uitgelatenin zijn dichtwerken, maar deze mededelingen beperken zich tot algemeenhedenals de onhandelbaarheid van sommige leerlingen en klachten over de opvoedingdoor de ouders. In dit opzicht zijn de ervaringen van leraren constant te noemen.Volgens Lap zou Hortensius deze tijd tot priester zijn gewijd. Zoals voor zoveleingeestelijken vormde dat geen reden om de geneugten van het huwelijksleven te latenschieten. Bij een Utrechtse verwekte Hortensius twee zonen, die hij naar degrotekerkvaders Augustinus en Hieronymus noemde. Over deze concubine, die hijnergens bij name noemt, is verder niets bekend.Hortensius, die 1534 naar Deventer vertrok in maar naar het schijnt weer spoedignaar Utrecht terugkeerde, voelde zich goed thuis het klerikale milieu dat eeninzwaar stempel op Utrecht drukte. Hij onderhield vriendschappelijke relaties met147

tal van kanunniken enenkeleontwikkeJde leken. Hij bevond zich bij Dirk van Zuy­Ien op het huis De Haar, toen hij in 1544 de uitnodiging van het stadsbestuur vanNaarden onlvingom het rectoraat van de Latijnse school aldaar op zich te nemen.Hij nam de uitnodiging aan en zou tot zijn dood deze functie bekleden. Een aanbodvan het stadsbestuur van Delft in 1557 om destadsschool te komen leiden weeshij af met de woorden: 'Gij zoekt een engel. Ik ben een mens. Gegroet'.Zijn loopbaan werd wreed afgebroken door de inname van Naarden doordeSpanjaardenin december 1572 en de moordpartij die zij daar vervolgens aanrichtten.Op het laatste moment had het stadsbestuur nog gepoogd meteen aanbod lot overgavedoor zeven afgezanten, waaronder Hortensius, het onheil afte wenden, dochvergeefs. Eenmaal binnengelaten hielden de Spanjaarden op een gruwelijke manierhuis. Hortensius verloor niet alleen zijn zoon Augustinus, die in Naarden organistwas, ook zijn leerlingen werden grotendeels uitgeroeid. Hijzelf en zijn anderezoon bleven gespaard dankzij de bescherming van de graaf van I30ssu en enkeleofficieren, onder wie een oud-leerling die hem had herkend. Over de moordpartijen zijn persoonlijke tragedie heeft hij uitvoerig verslag gedaan in zijngeschiedenisover de inname van Naarden. Enkele Spaanse soldaten deden zich in zijn huis tegoed aan al wat ze aan eetbaars hadden aangetroffen: 'Tussendoor stonden zij opom buiten wat te moorden, dan keerden zij naar hun schranspartij terug. Ik zagmet eigen ogen in mijn huis en op mijn erf er vijf omgebracht worden en onderhen was ereen van mijn bloed'. Dit moet zijn zoon zijn geweest en het lijkterop datde getraumatiseerde Hartensius het niet op kon brengen diens naam te noemen.Onder medeneming van zijn boeken en handschriften vertrok hij onder geleidenaar Bussum, waar hij door Bossu ten maaltijd werd uitgenodigd. Vandaar reisdehij door naar Utrecht, waar hij onderdak vond bij Johannes van Hoge1ande, dekenvan St Marie.Voor zijn tweede zoon, Hieronymus, had hij een geestelijke loopbaan op het oog.Vanwege diens onwettige geboorte was hiervoor dispensatie vereist, die Hortensiusin 1566 regelde door een goede vriend, de domvicaris Thomas PersoeJs. Hieronymussloot zich spoedig aan bij de Hervormingen werd predikant. Door zijn onrechtzinnigheidZOLlhij voortdurend overhoop komen te liggen met zijn orthodoxe collega's.Hortensius zelfheeft zich nooit openlijk van de katholieke kerk afgewend, maardoorzijn tijdgenoten werd hij desalniettemin beschouwd alseen sympathisantvande hervormers. In Naarden werd hij zelfs de 'Luylerse paep' genoemd. Deze enigszinsdubbele houding doet denken aan de positie van Erasmus, die zich pas onderdruk openlijk uitsprak tegen het lutheranisme, hoewel h ij voor Luther en diens nlOtievenveel begrip toonde. De Leuvense jaren aan het college waar ErasmLlS hoog inaanzien stond hadden Hortensius ongetwijfeld diepgaand beïnvloed.C~lr·Jffl:lD~~::r~Ul.bttllDtt'4. S T 1{ 1 C K.IN I'G" ~ v E N_MA G RE,JI)'

Kerk te Naarden. Degene die'esteenhouHortellSius onderde dag in Utrecht, waar hij onderdak vond bij 7.ijnoude vriend en mecenas Johannesvan Hogelande. Een week later legde Hortensius een getuigenis af in de zaaktegen de pastoor van Korten hoef, die bij de inname van Naarden in het stadje wasaangetroffen en verdacht werd van heulen met de geuzen. Een nadere verklaringover deze zaak legde hij af voor het hof van de bisschoppelijke officiaal op 23 juni1573.ln Utrecht zal hij ook zijn begonnen zijn geschiedenis van het ontstaan en deondergang van Naarden op papier te stellen, die pas na drie eeuwen het licht zouzien. Zijn voorwoord op zijn commentaar op Lucanus is noggeschreven in Utrecht.Begin 1574 is hij naar Naarden teruggekeerd, kort daarop, tussen maarten oktober,moet hij daar zijn overleden. Hij werd begraven in de Grote Kerk aldaar.mEn stemmen spreken over zijn geleerdheid.1578van Lam-torische werken schreefhij ook neo-latijnse dîchnverken in de stijl van Horatius,de Satyrae, waarin hij enkele details over zijn jeugd verwerkte. Daarnaast schreefhij commentaren op klassieke sch rijvers, waaronder Virgilius' Aeneas (Bazel 1559),Lucanus (Bazel 1678), en Aristophanes van wie hij vier blijspelen in het Latijn vertaalde(Utrecht 1551-1561).Naarden werd op 1december 1572 ingenomen. Hortensius arriveerde de volgen-'5'

Een groots ijsfeest te Naarden'Vitus' verteltOnder de kop Gooische BrÎeven verschenen er in het landelijk dagblad Het Centrum,regelmatigstukjes onder het pseudoniem 'Vitus'. In de zaterdagcdilie van 7januari 1928 gaf deze schrijver zijn rubriek de onderlÎtel 'Het stille Naarden, eenijsfeest' mee. In het artikel ~waarin hij indrukken weergeeft opgedaan op de twecdedag van de nieuwjaarsmaand - schreef hij dat NaaTden weliswaar te boek staalals oord van wapenfeiten, schermutselingen en kanonskogels, maar dat er bedroevendweinig gewag wordt gemaakt van Naardens nijvere burgerij en welvaarlin vroegere tijden. Over de lakenweverijen, de bierbrouwerijen, Naarden als stapelplaatsvan Zuiderzeevis en export tot over de grenzen, vertelt de officiële geschiedenisvolgenshem bijna niets.Alseral aandacht aan wordt besteed,dan vooralsummier en in de kleinere werken. Het kostte hem in ieder geval veel moei te omze aan de vergetelheid te ontrukken.Van Naardens bloeiende nijverheid en handel was echter in 1928 niets meer over.Daar was ook 'Vitus' wel achtergekomen. Volgens de schrijver kenmerkte het Naardenvan zijn tijd zich vooral door 'eene rustige rust'.De enige levenmakers - we volgen Vit us' artikel nu letterlijk - die de rust in Naar~den voor korte poos soms kunnen storen, zijn de Gooische stoomtrams, een paarIjsvermaak op deNaardellsegmchten aat/llet eind vall de 1geeeliw. FOlO: CollectieNederlandsVestÎngl1lllscum.De Naardense ijsbaan tijdens door de KNSB in jalluari 1928 georganiseerde wed4strijde" schoot/rijdell.hevig ontstemde drrwiorgels en een ouderwetse trompetter, die met een schuiftrompetde trommelvliezen van Nnardens inwoners heel dikwijls aan een krachtproefonderwerpt. Een beschrijving van kunstenaars verschOlen plunje en pet envan diens Karell-achtige haardos (de artiest komt uit Laren) bespaar ik kort~heidshalve de lezers.Bij tijd en wijle is cr een veemarkt voor de rond Naarden wonende boeren, \'cehandelarenen slagers. Dan gebeurt hetdatde rust even plaats maakt voor een bujtengewonebedrijvigheid.Eén dag in hctjaar,op 31 augustus, is er gewoonlijk wal militair vertoon. Dan laatNaarden zien dat het een echt.e gnrnizoensstnd is. Op de gewone dagen merkt mendat niet zo zeer omdat men dan te hooi en te grns een landsverdediger in uniformof in werkpak (dat is niet veel moois!) Ic zien krijgt. Op Koninginnedagdaarentegenkoml hel hele garnizoen in zijn zondagse pak te voorschijn. Op het Promerspleinwordt dan een inspectie of pamde gehouden en na afloop volgt een rondgangdoor de Vesting. soms met muziek voorop. Al wat in Naarden menselijke benenheeft, loopt dan te hoop om de landsverdedigers fier voorbij te kunnen zien marcheren.Maar binnen een klein uur isde militaire film afgedraaid en keert de rustweer.Op de avond van Koninginnedag gaat het er binnen Naarden vrolijker en prettiger'Jan toe. Als nagenoeg alle Naardense ingezetenen op feestelijke wijze de verjaardagvan Hare Majesteit gedenken en z.ang en muziek de feestvreugde helpenverhogen, toont Naarden zich op zijn best. Zowel burger als soldaat legt dan een153

op de achtergrond de Kippenbrug. Foto van jalJuari /928.verknochtheid aan het Huis van Oranje voor de dag, die voor de beste onderdaanvan de koningin in het minst niet onderdoet. De stad baadt in een zee van lichtjesen lampions, terwijl taJJoze vlaggen met wimpels lustig wapperen.Ook in de ijsperiode, zoals nu op 2 januari 1928, is de 'rustige rust' van Naardenniet te bespeuren. In de straten komt men tien tegen één mensen met schaatsen tegen,die op de binnengrachtwaar een hele ijsvlakte feestelijk met vlaggen prijkt enzelfs elektrische verlichting wordt aangebracht, een baantje gaan maken.Het ijsvermaak op Naardens vestinggracht is voor mij een openbaring geweest.Vooral het avondfeest waarop velen in allerlei kostuums de schaatsen bereden hebben.Kleuriger en fleuriger groepen heb ik nog nimmer gezien, tenminste niet opHollands ijs. Ze kwamen van heinde en verre door talrijke auto's aangevoerd. Oud­Hollandse, Zeeuwse, Friese, Volendammer en Marker kJederdrachten krioelden,zwierden en scheerden tussen Tyrolers, Chinezen en Apachen door. Clownszwecfdenmet Sint Nicolaas in hoogst eigen persoon over de gladde baan, terwijl Zuid­Amerikaanse koeiendrijvers, Spanjolen, koekenbakkers en ridders in harnas enmaliënkolder, stiftsdames, gravinnen en jonkvrouwen in sierlijke wendingen enbevallige zwenkingen over de spiegelgladde ijsvloer heen en weer leidden.Op de nevenbanen was een duizendkoppige menigte aanwezig, die zich vrolijk opschaatsen voortbewoog en onder welke menig staaltje van volleerde schaatskunstwas te zien.Op een gegeven moment klonk er van een ravelijn een doordringend gefluit, dat'54op verschillende punten van de vestingwallen werd beantwoord door het zwaaienvan brandende flambouwen. Plots daarop werd een verlichting aan de bovenrandvan de vestingv"allen aangebracht, die heel scherp de mooie lijn van een deel vanNaardens verdedigingswerken markeerde.Op een meter afstand naast elkaar had men inmaakbussen, gevuld met petroleumen een harde turf, geplaatst en die in brand gestoken. Deze verlichting was zo schoonals een zomernacht in het Italiaanse Venetië, wanneer de paleizen der Doges, regeringsgebouwen,kerken en musea bij feestelijke gebeurtenissen in glanzend enstralendkunstlicht worden gezet.Een nveede fluittoon deed verscheidene vuurpijlen de lucht in stevenen die op onbepaaldehoogte uiteen spatten en vele gekleurde bolletjes, met strepen van rookboven zich, uit de lucht naar beneden lieten vallen. Een kleurigevertoning die metallerlei uitroepen van bewondering door de ijsgangers werd begroet.Na enkele kleinere vuurwerkstukken, waaronder er waren die een fikse knal lietenhoren, werden de grotere tot ontbranding gebracht. Op de hoeken van de bastionsontstonden fonteinen en watervallen van veelkleurig vuur van zulk een pracht datmen zich in de wonderbare wereld van 'Duizend en één nacht' verplaatst zag.Hoe schitterend staken de takken van de dorre, doch nu door het licht verzilverdebomen, zich tegen de donkere lucht boven Naarden af.Hoe prachtig waren ook degrijze wallen in de grootsheid van dit zo rijkelijk vloeiende licht.'Vitus'besloot zijn Gooische Brief met een woord van hartelijke dank, namens alleijsvermaak minnende Gooiers en Gooieressen, aan het bestuur van de NaardenscheIJsclub. Nog nooit had hij een met zoveel zorg in elkaar gezet en in zulke goedeorde verlopen ijsfeest mogen meemaken.155

Onthutsende praktijken op de joodse begraafplaatsvan Muiderberginhet Stadhuis van Naardenin 1724berechtHarmenSnelDe eerste Asjkenazische (Hoogduitse) joden die in Amsterdam overleden, werdenbegraven op Beth Haim, de begraafplaats van de Sefardische (Portugese) joden inOuderkerk aan de AmsteL Nadat de instroom van Hoogduitse joden de jaren indertig van de ]7e eeuw een vlucht had genomen, begon de Portugese Gemeentesteeds meer erop aan te dringen dat de Hoogduitse joden zelf VOOf hun overledenenmoesten gaan zorgen. Daarop werd gezocht naar een geschikte locatie en eenstuk grond aangekocht. In 1642 nam de Hoogduitse Gemeentevan Amsterdam debegraafplaats in Muiderberg in gebruik.Hettoe'Lichten de werkzaamheden op de begraafplaats werden uitbesteed aan nictjoden.Omdat de begraafplaats Muiderberg in het begin van de 18e eeuw vol begoninraken, werd een stuk gekocht in Zeeburg in de gemeente Diemen. Van­te landaf 1714 werden in Muiderberg de betalende leden begraven, in Zeeburg de nietbetalendeleden en de kinderen.Pas in ] 724 werd voor de begraafplaats in Muiderberg een joodse bewaker aangesteld.Het Hebreeuwse woord voor oppasser ofbewaker is sjomeer, het meervouddaarvan sjomrim. De reden dat pas in 1724 iemand eigen kring werd aangesteld,uiteen minder prettige achtergrond. In dat jaar werd de joodse gemeen­hadschap namelijk geconfronteerd met grafschennis op de begraafplaats Muiderberg.inEen joodse vrouw uit Naarden zag bij een verkoopster van oude kleren in haarwoonplaats een stuk linnen te koop liggen, dat naar mening afkomstig washaar156Oud gedeelte V(I/J het 'jodenkerkhof op de Muiderberg'.vandoodskleren. Zij waarschuwdeene Hartog, ook te Naarden woonachtig, dieopbewek ging verkoopster en nog meer lappen vond. Een van lappenbij de daar dehad rode vlekken, volgens Hartog mogelijk veroorzaakt door rode wijn. Hartagtoog daarop naar Amsterdam en maakte de parnassijns (bestuurders) van de HoogduitsJoodse Gemeente deelgenoot van zijn vermoedens. De parnassijns herinnerdenzich hierop dat enkele weken eerder ene lsrael \Vijnschenk was begraven,op wiens doodskleren zich inderdaad rode vlekken hadden bevonden. De vlekkenwaren,wals Hartogal vermoed had, afkomstig van rode wijn. Wijnschenk had volgensPools gebruik de seder zijn doodskleed gedragen en daarop wijn gemorst.bijDe parnassijns besloten de zaak verder te onderzoeken brachten op 22 februarien1724 een bezoek aan de burgemeester en schepenen van Naarden. De schepenenondervroegen de oudeklerenverkoopster, die bekende het linnen gekocht te hebbenvan de vrouw van Jan de Ruijter, bewaarder van de joodse begraafplaats tedeMuiderberg. Drie dagen later begaven Moses Prankfort, leraar bij het Doodgravers-College,en Salomon lsaac Rudelsheim, de koster, zich naar Naarden om hetStadsbestuur te vragen mee te gaan naar Muiderberg. Daar werden de bewaarder,zijn vrouwen beide wnen gearresteerd. Het lukte echter niet de gevangenen een157

ekentenis te laten doen, totdat MosesFrankfort door enige scherpzinnige vragende echtgenote door de mand lietvallen. Zij bekende dat zij vier lijken hadopgegraven, waaronder dat van Wijnschenk,en dat het echtpaar zich al zesjaar aan dit misdrijf schuldig maakte.Op 28 februari 1724begaf zich opnieuween groep personen naar de begraafplaats,bestaande uitdrieheren en tweedames van het Doodgravers-College.Daar ontmoetten zij het NaardensStadsbestuur en de schout. Zij opendenvijf graven, drie van mannen, twee vanvrouwen. Van één man en van één '~~';k~;'~':,;;~::::~~'~,:;~:;:~,~fenvrouw werden inderdaad enige doods- Veld Bikleren vermist. Nieuwe kleren werden va" he,' D"od,:mve,s-Col.leg,op de lijken in de kisten gelegd, waar- ste rustplaats vonden.na de graven gesloten werden. De JoodseGemeente schreef voor 23 maart 1724 een vastendag uit, omdat het volgens detalmoed een zonde der levenden is om overledenen op te graven.Jan de Ruijter en zijn echtgenote werden gegeseld en gebrandmerkt en voor eeuwigverbannen. Meteen nadat de grafschennis geconstateerd was, had de JoodseGemeente besloten een jood aan te stellen als sjomeer. Al op 27 februari 1724volgdede aanstelling van Zelig ben Sjmaje.Zijn familie zou tot 1januari 1933 het ambtvan bewaarder uitoefenen en in het huis bij de begraafplaats blijven wonen.vrouw,tekend. (Inventarisnr. ORA 3043).158159

Oude gevelwand in Gansoordstraatop foto terugDe zuidoostzijde van de Gansoordstraat kenmerkte zich tot in de jaren dertig nogdoor een reeks vrij gave oude gevelwanden. Een inbreuk daarop werd gemaakt toenin 1931 tussen hetwoonhuis nr. 18 en het voormaligeGarnizoenshospitaal drie oudewoonhuizen werden gesloopt. Van het aanzien van die oude panden kenden we totvoor kort enkel beeld. Daar is een eind aan gekomen bij het opduiken van de hiergeenafgebeelde foto. Links zien wc ce,u stukje van de pui van het hospitaal. Daarna volgende drie gesloopte woningen met de nummers 24, 22 en 20. De huizen 18 tot en met 12_we gaan op de foto van links naar rechts - staan nog altijd overeind. Eigentijkvormdende gesloopte woningen met de gepleisterde gevel één pand en mogelijk gaat hetzelfs om een heel oud bouwtype meteen houtskeletdat in de 16e eeuw werd versteend.De gevel van het derde afgebroken huis lijkt van 1ge-eeuwseouderdom. (H.S.)Toegang op de inhoud van allejaargangen van De Omroeperwww.stichtingvijverberg.nl160