ERNENERGIE VEILIG OP -- PIER ENERGI IN DE ~LAS - Laka.org

jaargang 9. no. 5se p t/okt 1989f. 2.50•ERNENERGIE V EILIG~OP --PIER•ENERGITRAAGIN DE ~ LAS• •PROGRAMMA •-

REDACTIONEELHet vorige nummer van Allicht was hetlaatste alternatieve energietijdschrift datde postbode handmatig bij u in de busheeft gedeponeerd. Wees er zuinig op .Niks geen ambachtelijkgekneutermeerop die ouderwetse, energieverslindendeelektrische typemachine. De tijd dat deeindredacteurde 5JA-inchfloppy thuisopde platenspeler uitprobeerde ligt voorgoedachterons:Allichtisvanafseptember1989 gecomputeriseerd. Maaromtrent de toepassingsmogelijkhedenverkeert de eindredacteur nog in hetstadiumvandewandlange spoelencomputeruit de jaren vijftig. Hij schijnt tedenken dat digitalisering van de alternatieveenergiebeweginghetschrijfwerkvande Allicht-redacteurenversnelt. Nognooit is de deadlinevan een nummer zovroegvoor de werkelijke verschij:n:tngsdaturngepland: "Beste••.I TelejOnisch krggikje maar niet te pakken, vandaar ditkngpkattebelleye. ?hu JU voor de volgendeAllicht (die medio september verschynt)weer een redactioneel willenschrgven?Inleverdatum is - schrOc niet ­aanstaande vrgdag 18. augustus. Dathet zo vroeg is, komt doordat we op decomputergaanenwe voorhetprintwerk,wat wezelfdoen, watvoorbereidingstgdnodig hebben". Hetwachten is nu alleenop 't eerste knypkatten-Jwge: "Beste •.••1Op kngpkattebelletJes reageerje ook alniet, vandaarditfwge. ?hujg voor devolgendeAllicht weer een redactioneelYewillen dooifaxen? En zeik ons dit keerniet af over onze digitale onbeholpenheid,want als energietydschJ1P lopenwe ver voorop en daar schrfJfje nooitover. Altgdmaarleukproberen te zjJn, endat is nou ook niet bepaald ons visitekaartJe.Neemjgdemilieuverontreinigingwel serieus, met je cynische geschrfJfover smog? Je weet toch dat we daar-INHOUDdoor vier abonnees verloren hebben? Oké,niet doorjouw geschrgf, maar door desmog zelf. Maarzoiets zetje toch aan hetdenken?Enjeweet ven:1Dmdgoed waaromwg zolang geaarzeld hebben met watjgweer zo spottend de 'digitalisering vande alternatieve energiebeweging' hebtgenoemd. Besefje niet hoeveel arbeidsplaatsenen dus ENERGIE met die automatiseringverloren is gegaan? wg zjJnpas bewust met die computer begonnentoen we zeker wisten dat er bg Allichtgeen medewerkers uit hoeftlen. En danmeenjg weer lollig te moetenzgndooropte merken daterdoor die computer wellichtweerwatmeermedewerkersbg zullenkomen.En dat wejouw item over DeVrouwenpartggeschrapt hebben, heeft niets metcensuurte maken. Eenpassage als 'Meteen echec van De Vrouwenpartg is depolitiekecultuurvaneenhoopzureregenverlost' vindenwgronduitsexistisch: Omvan het perverse 'Van Mierlo vrgt zonder.•.met Moeder Natuur' maar niet tespreken.Overigens, kunjeje redactioneel morgendooifaxen? Ofliefst vandaag algewoonbg onsop debusgooien?Wantwemoetenhet allemaalop tgdzien teftksen en metzo'nfax omgaan is toch een ftJes heelkarwei".2 ALLICHTEN ONTVANGEN?Gedurende 1989 krijgen alle abonneeséén extra exemplaar van een nummer.Een cadeautje waarmee u heel wat kandoen.Allichtheeftergraagabonneesbij.Als u uw extra Allicht aan vrienden,buren. kennissen of familie schenkt.winnenwij erwellicht eenabonnee mee.Kleine moeite, nietwaar? Vooral omdathet leukis iemand iets te geven. U kunthet allicht proberen.3 VOOR DE DUVEL NIET BANG - BELGIE STAP VERDER MET AFVALOPSIAG5 OPEN EUROPESE ENERGIEMARKI' - GEDRANG OP KOPPELNETrEN8 'lWEE HANDEN OP EEN VAT: COVRA EN GEMEENTE BORSELE11 ENERGIE IN DE KLAS - IlGFIETS LOOPTVOOR'IREFFEIlJK14 PAPIER IS GEDULDIG - VOORZICHTIG OPTIMISME OVER KERNENERGIE17 SANERING IN STADSVERWARMING20 MINISTER 'IREKTVERKEERDE CONCLUSIES - VERTRAGING WINDENERGIE22 BUITENPARLEM•..'AHlcht' Is een uitgavevan de stichting AllichtdiezichInzetvooreendemocratlsch.rnens-en mil­Ieuvriendelijk energiebeleid.Geenkernenergie ofkolen, maar doelmatigergebruik van energie enzoveel mogelijkaanwending van alternatievenaiszon en wind.Aan regionale ontwikkelingenwordt In ruimemate aandacht besteed.Ingezonden artikelen ofbrieven kunnen door deredactie worden bekort,Ondertekende artikelengeven niet noodzakelijkdemening van deredactieweer. Overname vantekst met bronvermeldingIs toegestaan. Voorovername van illustratiesen foto's dient men contactoptenemen metderedactie.Redactie: Thijs Belgers,PeterBIelars,WimKersten,René Maagdenberg.~werkers: Joost vander Aalst, Joost Andrik,Hans Bannlnk, AlardGovers, Toine Huljsmans,Toon de Laaf, SanderNeljnens, Wllbert Willems.Vormgeving: StichtingScavuttl (Postbus 1522,5200BNDen Bosch).Fotografie: StichtingScavuttl, Wim Kersten.Illustratie.: TIk-Tok-Teken­Ingen (postbus 3042,5003DA Tilburg), CeesChamuleau, senderNeljnens.Zetwerk: Green PagemakerBRXDrukwerk: DrukkerijMezclado v,o.f., BredaAfwerking: De Bundelaar,TIlburgRedaclleadre.: Postbus8107, 5004 GC TIlburg.Bezoekadre.: Stationsstraat15,5038 EB TIlburg.Telefoon: 013-351535Telefax: 013-358169Een jaargang omvatminimaal zes nummers.Een abonnement kunt unemen door storting vanf. 12,50 (steunabonnementf. 15,-:Instellingent.25,-) op girorekening4208201 ten name vanPennlngm. Allcht,TIlburg.Advertentietarieven opaanvraag.foto omslag: zonne-oven te Odeillo m ZUid-Frankrijk(foto: Thijs Belgers)Oplage: 750ISSN 0168-3748

BELGIE WEER STAPJE VERDER MET OPSLAGPROJECT..........................,.......................................................... ...............................' ................................. . ............••..........•.lJ... . .... . .. ............................... . ~................................................... ...............•.......•...........•.•.....•.......:.:-:.:.:.:.:.:.:;:.:.:~--::.....:.:.:::.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:-:.:.:.:...·.·.·.·.·.·.·.·.·.·2 '........ •••.••....••.•••••••.•••••••••••••••••••••••••••.•••••••.•••••••••••••••. ~................. .......•......•..................•.........•..•......••.•.•..........•.•.....-.:.:.:: .:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.: :.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.~: ..~ .••••••••••••••••••••••••••••• e ,.: ··~0:·:·:·:·:::· :.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:::. ~~. ;·':.·.·M.~ ••••••••••••••••,.\ \. .~~~\~. Mol ~\ ,~:::::::::::..,'~~~.,.t... (: ::::~::::::r.De "Boomse" kleilaag, ..» ~::~~~~~~~~~f ::..:.:.:.::::::::::::::::::::Voor de duvel niet bangDe onderwereld staat model voor de Belgische plannenvoordeopslagvanradioactieveafvalstoffenindeondergrond. Het HADES-project (Griekse god van deonderwereld) in Mol ligt goed op schema. Onlangsverscheen een tijdschema en een prijskaartje overhet nucleaire kerkhofin de Kempen.In hetjaar 2020 kan er begonnen wordenmet de deûnttieve aanleg van eenondergrondse opslagplaats :In de kleUa.gente Mol, en vijftien jaar later wordt heteerste atoomafval, afkomstig van devoormalige opwerkingsfabriek EurochemtcjBelgoprocess,opgeslagen. Vanaf2050 volgt het kemsplijtingsatVal datvanaf 1993 retour komt uit de opwerkingsfabriekLa Hague (Frankrijk). Ditafval moet eerst een kleine vijftig jaarbovengrondsafkoelenophetterreinvande Molse nucleaire instellingen. In hetjaar2080zou de geologische bergplaatsdeflnitiefgesloten'kunnenworden. Danis de totale operatie klaar en moet er23.660 kubieke meter middel- en hoogradioactiefafval :In de onderwereld begravenzijn. Het NIRAS (Nationale Instellingvoor RadioactiefAfval en Splijtstoffen)heeftberekenddatdeze operatietussen de 1,4 en 1,7 miljard gulden zalgaan kosten. Dat bedrag is echter exclusiefdeeventuele opslagvan 150.000kubieke meter laagradioactiefafval, datmomenteel al een probleem vormt. Belgiëslaagt er niet :In om een geschiktebovengrondse lokatie te vinden. Alleaangewezen gemeenten en het publiekstaan zeer huiverig tegenover een dergelijkeopslag. De meest geschikte plekwordt dan de gemeente Mol, waar eencompleet nucleair kerkhofontstaat.unieke plaats In de wereldS:lnds het midden van de jaren zeventigstuderen Belgische geologenen nucleairedeskundigen op de mogelijkheid van Wim Kerstenatoomafvalopslag in kleilagen. op 200meter diepte :In de bodem onder hetterrein van het Studie Centrum voorKernenergie (SCK) inMol.Deze kleilaag.de zogeheten 'Boomse kleilaag, vormtde zuidelijke rand van een dikke laagonder Nederland. Noordzee. Duitslanden België. In Mol worden momenteelexperimentenuitgevoerd om de praktijkte toetsen aan de theorie. De afgelopentienjaarwerd eenmijnschachtgeïnstalleentwaarmee men afdaalde tot tweehonderdmeter ondergronds. Met de handwerd :In de kleimassa een gangenstelselvan honderd meter uitgegraven. Daartoewerd de omgeving bevroren omdatmen ervan uitging dat de klei zich alstandpasta zou gedragen. Dezestroomvers1:lndende ingreep blijkt achterafniet nodig. "zodat de operatiegoedkoperkanwordenuitgevoerd. wantanders zou het allemaal te duur worden",aldus voorlichter Deregge van hetSCK. Het feit dat uitgerekend onder hetterrem van het Studiecentrum zo'ngeschikte kleilaag ligt. is puur toeval."Dit is een unieke plaats :In de wereld".Bovendien maakt het een aantal zakenveel gemakkelijker. omdat het gebiedvolgens hetGewestplan al eennucleairebestemming heeft. Overigens heeft meninde jarenzeventig ook gekekennaardeleisteenlagen in de Ardennen. maar diewerden ongeschikt bevonden vanwegebreuken en waterbewegingen.Aanvankelijk stond België in deatoomwereld helemaal alleen met hetalUcht • september/oktober 1989 3

onderzoek naar de geschlktheld vankleilagen voor kernafvalberging.Niettemin werd het onderzoek In Molgeduldfg doorgezet, en - naar men beweert- met succes. Want Frankrijk schijnt nuook belangstelling te tonen voor de resultatenvanhetuniekeMolse taboratoriumIndekleilaag.DeFransenwillendeBelgische resultaten gebruiken voor huneigen afweging lussen opslag In kiel ofgraniet.overheidsingrijpenDe besluitvorming In België rond dezeoperatie gebeurt zonder tussenkomstvan het parlement. Beslissingen overcrtterta, onderzoekegelden. en allerna­Ileve mogelijkheden voor afvalbergIngworden door de atoomlndustrte zelfgenomen. Weliswaar In samenspraakmet het ministerie van Economischezaken, omdat daar de subsidies vandaankomen voor onderzoek en uitvoering.Deze methode bevalt de Belgensteeds minder. Terwijl de e1ektr1dteltsmaatschappijenjaarlijks forse winstenbehalen (In 1988ruim 1,2 ml!Jard guldennetto) wordt er door hen geen frankgereserveerd voordelalere onontkoombareopbergingvan radioactiefafval datdoor hen zelf geproduceerd wordt. Die(financiële) zorg wordt overgelaten aande overheid, die de belasttngbelalerlaatopdraaien. Maar sinds kort heeft deminister een regeling kunnen treffenmet de 'e1ectrtd ens'. Elkjaarbelalendeslroommaatschappljen uit eigener bewegingeen bepaald bedrag terug aan hunklanten. Voor 1988 Is er sprakevan 230miljoen gulden voor 'klantenbtndmg'.HIervan wordt nu een kleine tien miljoengereserveerd voor de opberging vanradioacllef afval. Overigens mag ditgebaar niet worden uitgelegd als een'schuidbekentenis'naarhetpubliektoe,aldus het SCK.In het eerder vermelde NIRAS-rapportstaat nog een opmerkelijke uitspraakover de ontmanteling van de 'zevenbestaande kerncentrales'. Dat zou kunnenbetekenen dat België nu voorgoedafzlet van nieuwe kerncentrales. overeenkomstighet regeerakkoord lussencIu1sten-

OPEN EUROPESE ENERGIEMARKTGedrang op koppelnetten enin gasleidingenIn Brussel bestaat grote overeenstemming over detotstandkoming van een VIiJe energiemarkt in Europa.Er ligt sinds kort een plan op tafel om de geleideliJkeinvoering van deze open markt te realiserenen de concurrentie te prikkelen. Brussel stelt metnadruk zich niet te zullen bemoeien met de energieopwekkingom daarmee het kernenergiedebat indiverse lidstaten niet te frustreren.Voor de llberallserlng van de Europeseenergiemarkt worden drie fasenvoorgesteld. Degasnettenen hoogspanningsnettenIn alle EG-landen moetenvoor 1Jull 1990 aan elkaarworden gekoppelden van de lldstaten wordt verlangddat zij dienettendaarna terbeschikkingstellenvoordedoorvoervanenergie. DatIs nu nog lang niet overal het geval.Portugal. biJvoorbeeld, Is er al geruimetijd op uit om (atoom)stroom In FrankrfJkte kopen. Maar Spanje weigert om dieFranse elektrldtelt vla haar hoogspanningsleidtngnetnaar Portugal te transporteren.Ook Griekenland wIlltallë alsdoorvoerlandvoor Franse atoomstroom.In de tweede fase wil de Europese Commissiebeter geïnformeerd worden enoverleg voeren over nieuwe mvestertngenInde gehele energiesector, Ze denktop die manier de investeringen In deGemeenschap beter op elkaar te kunnenafstemmen. Dit proces komt nu alzeer moeizaam op landellJk niveau totstand, zoals In rkdJ!rland vla het JaarllJkseElektrtdtettsplan en het Plan vanOasafzet.In de derde en laatste fase wil 'Brussel'komen tot een verpllchting voor delldstaten om ookvoor rekeningvan derden(d.w.z. niet EG-lldstaten) energie tetransporteren. Deze voorstellen zullenwordenvoorgelegdaantwee commissiesvan deskundigen die over respectievellJkde gassector en de stroomsectoradvtezen moeten gaan geven.Wim KerstenalUcht - september/oktober J989 5

Uitwisseling elektriciteit in(1986)de EG-landenExport Import In1Wh' 1Wh' procent vanel .verbrulkDuitsland 0 4.6 1,1Frankrijk 25 .5 0 7 .6ltalie 0 22.1 10.3Nederland 0 2 .3 3 .3Belgte 0 .2 0 0 .3Luxembu rg 0 3 .5 78.0Gr.Brlttannle 4.2 0 1,4Ierland 0 0 0Denem arken 0 1,4 4.5Griekenland 0 1,2 4 .0Spanje 0 1,2 0 .9Portugal 0 1,9 8.6Europa- 12 0 14.2 cc 0. 8c I 1Wh [TeraWattu ur )= 1 miljard kWhe e Inclusief levering u it niet-EG-Iandenfoto: Ton de Klein6 allicht - september/ ok tober 1989

Volgens Europees Commissaris Cardosoe Cunha kan een -vrije energiemarkt'grote besparingen opleveren. Nu is hetvaak nog zo datmen in bepaalde regio's(Portugal) over veel te weinig capaciteitbeschikt, terwijl in andere regio's(FrankrJjk) een overcapaciteit bestaat dieniet gebruikt kan worden. Hierdoorontstaanergrote enmindergrotepr.gsverschillentussen de diverse landen. Ondanksdie situatie vormen vandaag dedag de onderlJnge elektrtciteitsleverantiesnog slechts vier procent van het totalestroomverbruik. De winst die uit eenopen elektriciteitsmarkt gehaald kanworden, raamt de Europese Commissieop 3 miljard gulden in 1992, op 5.3 tot12 miljardinhetjaar2000entotze1fs 14tot 30 miljard gulden in het jaar 2010.Deze winstzal tengoede komen aanhetbedrijfsleven en aan de kleinverbruikers.In de gassector ligt de situatie op ditmomentwat anders danin de stroomsector.Deonderlingegasleverantiesmakennu al 22 procent van het totale gasverbruikindetwaalfEG-landenuit.Nederlandneemtdaarvanhetleeuwedeelvoorhaar rekening met 40 miljard. kubiekemeter gasexport naar België, West­Duitsland en Italië. Maar als derden(Noorwegen. Algerije. Sovjet Unie) ooktoegangzoudenkrijgentothetgezamenlijkeEuropese gasnet. zou dat toch eenbesparing van 1.4 miljard. gulden perjaar opleveren.De Commissie wil ook dat de Europeseenerglernaatschappljentweemaal perjaaJaan Brussel melden welke pqjzen zijvoor hun produkten berekenen. Diegegevens wil men statistisch gaan verwerkenen vervolgens op grote schaalpubliceren als een energiemenukaartOok weerom de concurrenne te stnnuleren.Voor de verbruikers zou de situatieop de energiemarkt alleen maardoorzichtiger worden, zodat zij op denduur precies zullen weten waar ze hetgoedkoopst hun energie kunnen betrekken.Het Europese Parlement heeft grotetwijfels over deze beloofde kostenvoordelenomdat alle netaanpasstngen tothogere investerJngen kunnen leiden.Bovendien, aldusdeEnergiecommissie,kunnen er ongerechtvaardigde'doorvoerkosten' berekendworden doorde Europese elektriciteitsmaatschappijen.Cardoso maakte duidelijk dat de EuropeseCommissie zich nad.tukke1ijk nietwil bemoeien metde energt.eopwekmethodes.Dat wil zeggen dat de EG Commissiegeen standpunt wil innemen inhet debat over de kernenergt.e. De regeringenmoeten ze1fblgvenbeslissen welkeproduktiemethodenergehanteerdworden."Wat kernenergiebetreftstellenwijons volkomen neutraal op", aldus'Brussel'. Men heeft blijkbaar geen behoefteomzichtebrandenaannationalekwesties in de diverse lidstaten. zoalshet huidige kernenergt.edebat in West­Duitsland. Inhetverleden heeft 'Brussel'zich steedsuitgesprokenvooreenkernenergleaandeelvanminstens40%indeelektriciteitsproduktie. Gezien deoplevende publieke discussieindiverselanden laat men dit streven blijkbaarrusten. Ook het Europese Parlementdr.Ingt: er op aan de maatschappelijkeaanvaardbaarheidvande energieopwekkingniet voor de voeten te lopen.Momenteel bedraagt het kernenergieaandeelin de twaalflidstaten b:IJna 34procent.Frans-Duts monopolieInWest-Duitsland wordende Europesevoorstellen met gemengde gevoelensontvangen. VEBAAG. de grootste energieglgant.vreest dat de grote grondstofproducenten.zoals de chemiesector"rechts1reeksstroom gaanimporterenuitP\'ankrijk. Het huidigeVEBA-monopoliedreigttewordenondergraven. temeerdaar de EG ook bezig is om de openconcurrentie te bevorderen door allerleianti-kartelmaa1regelen te ontwikkelen.Toch iS VEBA niet pessimistisch: "Detoekomstige Europese samenwerking ophet gebied van atoomafval opent nieuwe perspectievenvoor totale samenwerking op hetenergieterrem. Stroom is namelijk eenvan de bindmiddelen b:IJ deze internationalesamenwerking in Europa". DeWestduitse energiegIgant wil nu samenmet EdF (Electricité de France) ditmogelijke samenwerkingsthema verdergaan uitwerken. De kans iS groot dat erop korte termijn een groot Frans-Duitsenergieblok kan ontstaan dat de halveEuropeses1roommarktkanbespelenendJrJgeren. Dan iS er geen sprake meervan open concurrentie, maar van eennieuw en nog groter monopolie. En datiS een ontwikkeling die de EuropeseCommissie nu net wilde voorkomen.kernenergie-neutraalalllcht· september/oktober 1989 7

COVRA EN DE GEMEENTE BORSELETwee handen op één vatHetgemeentebestuurvan Borsele heeftin augustusdefinitief ingestemd met een bouwvergunning voorde COVRA (Centrale Organisatie Voor RadioactiefAfval) in het Sloegebied. De COVRA wil hier al hetinNederland geproduceerde radioactieve afval opslaanen verwerken. Dat laatste omvat het opnieuw verpakken,hetsamenpersenenookhetverbrandenvanradioactief afval. Milieuorganisaties grijpen alle JUridischemiddelen aan om dit te voorkomen.Hans BanninkDe handelwijze van hetgemeentebestuurvan Borsele heeft sinds 1985. toen degemeenteraad zonder slag of stoot beslootomde komstvan de COVRAtoe testaan. aan steeds meer kritiek blootgestaan. Vanaf het eerste begin tot enmet de laatste raadsZitting heeft alleende PvdA-wethouderweerstand gebodentegen de vestiging van het afvalverwerkings-en opslagbedrtjf. VI1jwel tegelijkmet hetverstrekken van deze bouwvergunningzullenookdebetrokkenministeries(Economische Z9ken. VROM enSociale zaken en Werkgelegenheid) deKernenergiewetvergunnmg afgeven.radioactief afvalDe COVRAwerdin 1982 opgertchtenisnu nog in Petten gevestigd. De aldaaropgeslagen vaten met radioactief afvalzullen bmnen 2 jaar naar Borsele wordenovergebracht. wat elke dag tenminsteéén transport met radioactief afvalover de weg betekent. Jaarlijks krijgt deCOVRAtemakenmet circa 700kubiekemeterradioactiefafval uitZiekenhuizen.laboratorJa en kerncentrales. De kerncentralesDodewaard en Borssele leverenmeer dan 900Á) van dit afval. gemetennaar de radioactiviteit.De afgedankte spIgtstofstaven uit dekernreactoren worden in Engeland(Dodewaard) en Frankrijk (Borssele)·opgewerkt'. dat wil zeggen datbruikbaaruranium en plutonium eruit wordt gehaald.Het overblijvende hoogradioactievekernsplijtlngsafval komt óók naarBorsele. voorheteerstin 1994naarmenzegt.De COVRA-installatie wordt zodanigopgezetdathetookmogelijkwordtafgewerktesp~tstofstavenmeteen.duseonderopwerking. op te bergen. De COVRAmoet al dit radioactieve matertaal8 all1cht- september/oktober 1989gedurende de eerstkomende 50 tot 100jaar bewaren en ze heeft Zich verpJichtervoorte zorgendatradioactiefafvalnietin het milieu terecht komt of devolksgezondheid bedreigt.Tal van organisaties in Zeeland. maarvooral ook de 3500 bezwaarscbr.lftenvanuit de bevolking. I1chtten Zich tegende komst van de COVRA. Herhaaldelijkis gebleken dat de bezwaren van deinwoners van Borsele (15 dorpen in deomgeving van de kerncentrale die samende gemeente Borselevormen) geenweerklankvonden bij hun politiekevertegenwoordigersin de gemeenteraad. Metuitzondertng van de eerder genoemdePvdA. CDA, VVD en SGP hadden geenenkelbezwaarmeertegendeverwerkingvan atoomafval in hun gemeente sindsmenvorigjaargedaankreeg datde COVRAverhuisdevanhetPZEM-terretn (op 500meter afstand van het dorp Borssele)naar een nieuwe lokatie verderop in hetSloegebied. De enige opmerkingen vandie Zijde waren slechts: "Er Zit nietsanders op" en "Hou de vinger aan depols". Niet bepaald indrukwekkend ennog minder vertrouwenwekkend is debezorgdheid van de vroede vaderenwanneer de COVRA-fabrtek er straksstaat en werkt.oprichtIngsvergunningOok Milleutninister Nijpels heeft geenZin om de mening van de bevolking tehoren. Net als de meerderheid van hetgemeentebestuurvindthij datniet nodig.Er Zijn volgens hem al genoeg inspraakproceduresgeweest. Hij schermtnu met de zogenaamde 'Evaluatie-commissie'die straks. als de COVRA eenmaaleen tijdjeinbedr:gfis. een duurzamevertrouwensrelatie met de bevolkingmoetwaarborgen.De oprtchttngsve:rgun:nidie binnenkortdoor de minister zal worden afgegevengeldt voor een inrichtmg in zijn maximaleomvang. Dat betekent dat daartnnietalleenal hetbestaanderadioactieveafval. plus wat er op dit ogenblik nog inNederland wordt geproduceerd wordtverwerktenopgeslagen. maaróókalhettoekomstige afval. Hij vindtdan ookdater niet wordt vooruitgelopen op eenbesJissingoveruitbreidingvanhetaantalkerncentrales. Deze ministerteie

,•~.'..~

, ~I1 t ,,....- - •iI':lil • e.foto: Greenpeaceopvattlng moeten wezeker met de grootstmogelijke achterdochtbenaderen. wantde mfnisterzegtvervolgens ó6k (De Stem.22.7.89)dat ·aIle technische tnstaUattesmoeten zodoende lXJ1W,f het beginaanweztg zytL Een uttbreidtng In detoekomst als gevolg van een ultbretdtngvan hetkemenergtevermo houdt al1eenIn dat er opslagcapacltelt wordt bygebouwd.Daar Is wel een aparte veryunnlngvoor nodig".Zonder meer moet krachtig stelllngworden genomen tegenhet feit dat COVRAovensvoor de verbrandlngvan radioactiefafva1 gaat bouwen, teIwIjl nu alvaststaat dat er de eerste tienjaarnietsverbrand zal worden. Aan de euteerlngtechniekenom de lucht- en waterverontreinigingvandeze ovens tegente gaan kan de komende jaren nog veelverbeterd worden. Maarwat beJan8"1lkerIs, Isdatergeziendebeschikbareruimteop het COVRA-terretn In het Sloegebiedgeenenkelenoodzaakbeslaatomradioactiefafva1Ie gaan verbranden. Met hetsamenpersenwordt weliswaarwatmindermaartoch voldoendevolume-reductieberetkt en het radioacllefbesmettenvandeluchtenhetwaterIndeomgevingIs In leder geval nitgesloten. Zo zijn ernog een aantal belangrijke overwegingente noemen om de kernenerglewetvergunningtot bij de hoogste Instantie tebestrijden.shore-bedr:ijf te liggen en op korte afstand(500 meter)van Total RafDnad~Nederland. Verder op 2 kilometer vanM&T international (bestrijdlngsmiddelen),op2500metervandeEurogasLPGTerminal en op 2500 meter van devloeibare ammoniakopslag bll Hoechst.De kerncentrale BoI'19se1e lIgt op 1500meter afstand.B1lJft een open vraag of de~eIdwaarmee COVRAgedurende 50-100jaarmet hoogst gevaarlljk radioacllef afva1moetomgaan te allen tijdeverzekerdzalzijn, ook wanneer er In of b1J hetSloegebied een calamiteit plaatsvindt.Reeds geruime tijd Is een aantal landbouwersnabij het Sloegebied actlefbezlgomvla eenjurtdische proeedure schadevergoedlngteclaimenvoordemogelijkenade1lge gevolgenvoor hun landbouwbedrijvenwanneer de COVRAstraks werl

LIGFIETS LOOPT VOORTREFFELIJKEnergie in de klasde Ff.evobike"Kopers die twUfelenoferwel op tefletsen valt, bied ik aan om eenmaand na aankoop de Ffevobtketerug te brengen. ~ krfjgen hethelebedragterug alszeindie tgdernietop hebben lenm rgden. Nou. de eersteontevreden klant moet ik nog zien".Aan het woord is Johan VrteUnk,ontwerper van de ligftets die hYFfevobtke noemde. DienaamgqfhYeraan, omdat hYdeftets bIJ uitstekgesdtiktacht voor deprovindewaarhgwoont, de Ffevopolder. Ondergetekendeheeft niet een maand,maar slechts een uur op de ligftetsgezeten. Na het plengen van velezweetdruppels. lukte het om detrappers één keer helemaal rond tekrfjgen. En datvondhYnogeen heleprestatie ook. Maar het is wel degelfJkte leren, aldus Vrtelink. Zelfgebruikt de familie VrteUnk deFfevobtke regelmatig tot vaak. Nietalleen in het vlakke. recht:hDekfgepolderlandschap, maar ook deheuvels van de Veluwe en hetMunsterland kunnen genomenworden met een gemiddelde snelheidvan 25 kilometer per uur, inclusiefstopsendergelfJke. Vrtelink:"Ik ben nu bezig met sertemattgebouw. Eerst had ik een serie vantwintig stuks: die vlogen de deuruit. Op het ogenblik staan er viiftfgaan de lopende band". Een kant enklare Flevobtke kost rond de 1500gulden, met alle nodigeonderdelenzoals verlichting eropen eraan. Wiedit nog teveel vindt. kan zelf eenFrevobtke bouwen; een bouwtekeningkost slechts twintig gulden.Meer informatie hierover by JohanVrteUnk.03210-12027.Voor noggeentweehonderdguldeneenligftets die dedertig kilometer per uur makkelijk haalt. Dit voorrechtgenieten de leerlingen van het KMBO-metaal(Kort middelbaar beroepsondeIWijs) 't Roer in Lelystad.Zij betalenwat matertaalgeld. vervaardigen defiets zelf en krtjgen zo allerlei technieken onder deknie.Maar volgens leraar Gert Meijer zit er Thijs Belgersnogmeeraanvast. "Deleerlingenmakennuop praktlschewijzekennismetdebegrtppenenergie en milieu. Vong jaardraaide dit project voor het eerst en deleerllitgenzijn erheel enthousiastover".Ontwerpervandefiets isMeijers collegaJohan Vrte1ink. Hij doopte zijn creatieFlevobike. Vrte1inkreed aleenpoosjeopeen andere ligfiets, een Jouta. en ontwierpenvervaardigde zelfenkeleligfietsen.TIjdens de laatste 1\veewieler RAlmaakte hij kennis met de Cha-cha-bfkevanWim van Wijnen. Het concept hiervanveranderde hij door de fie~ te vereenvoudigenen door mogelijkheden temaken voor pra.k.tlsche extra's.Gert MeiJer: "Johan Vrte1ink heeft deFlevobike zelf ontw:lkkeld. Hij fietste erelke dag mee op en neernaar zijn werk,eentotale afstandvanveertig1d1ometer.De leerlmgen raakten erin geïnteresseerden werden er zelfs enthousiastover. Zo kwamen we op het idee deFlevobike tevertalennaareenwerkstukvoordeeerstejaars. De leerlingenmakenalles zelf.Daarbij gebruikenze alle techniekendieze datjaar moeten leren".De Flevobike is het en1ge werkstuk datde eerstejaars moeten maken. VolgensMeiJerheeftdatgrotevoordelen. "Jezouze ook bij alle technieken afzonderlijkeen werkstuk kunnen laten vervaardigen.Stel. .se moeten een naaf maken.Eerstkrijgenze wattheorte,daarnavolgtde praktijk met de technische afwerk­Ing. Is de naaf klaar, dan krijgen dealltcht - septemberloktober 1989 1I

leerlingen een cijfer en wordt het dmgeijeweggegooid. Dat is nogal kortzichtig.Inditprojectworden alle techniekenaangewend voor dat ene werkstuk. deFlevobike. De leerlingen zijn er nu heelfanatiek meebezig: ze doenhunuiterstebestomhemzo goed enmooi mogelijktekrijgen. Alseenonderdeelnietnaarwensis. wordt er onmiddellijk een nieuwegemaakt".Hij vervolgt: "Weggooien doen zenatuurlijk al helemaal niets. Aan heteinde van het jaar had iedereen eeneigen fiets. die duidelijk te onderscheidenwas van die van de anderen. Deoorspronkelijke kleur is overwegendgroen. maar al gauw kwamen anderekleuren op de proppen. Ook gebruikteiedereen weer andere onderdelen. naareigen smaak, inzicht en portemonnee",Toen de lJgfletsen eenmaal af waren.werd het schooljaar beêindigd met eenfietstocht. "We zijn toen van Lelystadnaar de Gazelle-fabrtek in Dieren gereden,voor sommige leerlingen een heleopgave. De eerste dag g1Dg hetmoet2aam.de tweede dag beter. en op de derde dagkwamen de sterke verhalen los. We zijnook naar een KMBO in Rheden en eenMISinAlmelo geweest, waarze plannenhebben voor een soortgelijk lesprogramma".Ideaal projectVolgens Gert Meijer is het een ideaalproject. "Het biedt ons als leerkrachtenaanknopingspunten naar allerlei belangrtjkezaken. Allereerst is het voor deleerlingen aantrekkelijk. Ten tweededoorlopen we hiermee alle belangrijketechnieken in één werkstuk. Maar watzeker ook meetelt is dat we hiermee delink kunnen leggen met energie en milieu.Kom daarmaar eens ombij leerlingen,die vooral in brommers geïnteresseerdlijken,Maar de Flevobike is eenvervoermiddel waarmee je gemakkelijk35tot40 kilometer peruurkuntrijden.De energie die daarvoor nodig is Wordtruimschoots aangevuld dooreenboterham.Zo kom je vanzelf op het energievraagstuk.En metde (lig)fietsals altematlefvoordeauto snijdjehetvedreersprobleemaan. Of .. heel praktisch - bijhet verven van de fietsen maken wegebruik van spuitbussen. Dan komenervragenalsWatzit erinspuitbussen?'.Wat doen drtjfgassen metde ozonlaag?'en'Hoeveel spuitbussenstaanerbijjouthuis?'. De leerlingen zijn dan heelconcreet met het milieu en met energiebezig. Gekoppeld aan hun enthousiasmeen de technische lessen, noem ikdat een ideale situatie".12 alUcht - september/oktober 1989De begrippenmilieu en energie zijn ookalsapartvakopgenomen inhetlessenprogramma.De docenten hebben een mapsamengesteld waarin de problemen rondecologie, grondstoffen enleefmilieu aanbod komen. De map (Voor wie verderwillen') eindigt met verdiepingsopdrachtenen mogelijkheden voor excursies.Die laatste gaandan bijvoorbeeld.naar de Flevocentrale of een waterzuiveringsinstallatie.Het milieuprogrammaisindividueelenookverplicht. zo belangrijkvinden de leraren het thema.Voor het komende schoogaar w111en GertMeijer enJohanVrtelinkhetFlevobikeprojectnog meerbetrekken bij het milieuprogramma.De map Voorwieverderwillen' zal daartoeworden hemen. MeIjer:"Daarmee moet de samenhang tussende fiets. de techniek en het milieu nogbeter tot Uiting komen.Voorts zullen we in dit tweede jaar dathet project draait. de Flevobike verderontwikkelen. Zo hebbenwe de fiets ookaltijd gezien, een project in ontwikkeling.Johan verkoopt bouwtekeningenervan; iedereenkandaarnatuurlijkzijnof haar wijzigingen in aanbrengen. Zoblijfje altijd zoeken naar de goedkoopsteen tevens beste onderdelen. Endoordat het een zelfbouwftets is. kunjeer zelf allerlei extra's op zetten.

ijvoorbeeld extra bagageruimte ofmogelijkheden voor een aanhangwagentje",Vanuit het hele land is belangstellingvoor het Flevobike-project uit Lelystad.Scholen uit Rheden. Almelo en Groningen.alsmede een randgroepjongerenprojectuitUmburg. gaanzichbezighoudenmet hetvervaardigen van het alternatiefvoor de fiets. de Flevobike. _aUlcht - september/oktober 1989 13

VOORZICHTIG OPTIMISME OVER KERNENERGIEPapier is geduldigradioactieve afval. Daarmee weet nogniemand raad. Maar het milieu speeltnog op een andere manier een belangrijkerol In de dtscuss1e over kernenergie.Vooral de VVD hamerde Ujdens decampagne op het schone karakter vankernenergie. Kernenergie gaat zure regentegen, kregen we te horen. nletaDeenvan de VVD overigens. maar ookvan deelektriclteltsbedrljven.Nu Is de SEP, de Samenwerkende E­lektricltetts ProdukUebedrljven, alUjdvoorstander geweest van de bouw vanenkele nieuwe kerncentrales naast dievan Borssele en Dodewaard. Tegenoverdeze pleidooien voor de uitbreiding vanhetgebruikvankernenergie staatde nuvnj algemene krtUek van de bevolkingop alles wat met kerncentrales, reactorenen radioacUvtteit te maken heeft.herbezinnIngHoe staat het met de toekomst van kernenergie InNederland? De verkiezingen zijn netachterde rugenover enige tijd moet er een nieuwe regering aantreden.Moeten er nieuwe kerncentrales gebouwd wordenofIa1Jgen andere energievormen een grotere roltoebedeeld? De vorige regering heeft een aantal adviezengevraagd van Instanties die met de energievoorzieningte maken hebben. Daaruit klinkt eenvoorzichtig opt1m1sme over een verdere toepassingvan kernenergie.Peter BIelars Kernenergie en kerncentrales hebbengeen grote rol gespeeld In de verkiezingscampagne.Eigenlijkwaren ze geencenlraa1 thema. Het milieu kreeg des temeer aandacht. Ml11eu en kernenergiehebben veel met elkaar te maken . Hetgrote nadeel van kernenergie Is het14 allJcht · september/oktober 1989DegroteaversiebleekhetdUidelijkstuitde uitslagvaneenenquetevan het afgelopenjaar.MaarUefst 80 tot 90 procentvan de bevolking (ongeacht de po1lUekevoorkeur) was tegen kernenergie. Deangst Is pas echt duidelijk geworden nade ramp met de kerncentrale In hetRussische Tsjernobyl, etnd april 1986.De regering en de Tweede Kamer haddendatookIndegaten.Naaraanleidingvan dat ongelukwerd beslotendateerstmeer lnformaUe beschlkbaar moestkomen voordat de besluitvorming oververderetoepasslngvankernenerglevoorde elektriclteltsvoorzlentng kon wordenvoortgezet, DIe studie kreeg de Utel'Projeet Herbezmnmg' Kernenergie'. Hetprojeetbestaatuitvtjfhoofdthema's: DeanalysevanderampInTsjernobylendeInternatlonale reacties. De vet1Ighetdsaspeetenbij kernenergiecentrales, De effeetenvan eenkernongeval op de omgeving.De externemaatregelen tegenkernongevallenen De economische schadebij een kernongeval.Het ongeluk van Tsjernobyl werd algemeeningezien als een ongeval dat veroorzaaktwerd door een opmerkelljkaantal menselijke fouten en schendingenvan de bedrljfsregels. B!I het reactortypevanTsjernobyllelddedattoteenexplosie. Vrij snel na de ramp werdenook de Nederlandse kerncentralesBorssele en Dodewaard onderzocht,Diverse vel1lgheldsmaatregelen bleken

toen onvoldoende. hoewel de centralesop zich wél als veilig werden verklaard.De kans dat zich hier een dergelijk ongevalals In Tsjernobyl zou voordoen.werd niet als aannemelijk beschouwd.De overheid gaf de speclaal hiervooropgerichte Commissie Reactmvel1lgheldopdracht de belde centrales nog eens tebeoordelen. Twee vragen stonden daarbijcentraal: wat doen de centrales aanongevalsbeheersIng en welke maatregelenzljnergenomenomfoutenbljmenselijkhandelen teniet te doen.De Ccmmisste kaatste debal terugnaarde overheid. Die zou samen met de dlrectlesvanBorsseleen Dodewaard binnenenkele jaren een serie maatregelenstoring. De werknemers volgden daardoorniet de Juiste procedure, maar deprocedure dle paste bij de verkeerdediagnose. Het ongelukInTsjemobyl werdveroorzaaktdooreenopmerkelijkereeksvan mense1ljke fouten en overtredingenvan bedr!lfsprocedures. Volgens deCommissie bestsan er onmiskenbareaanwijzingen dat dlt ongeval niet hadhoeven plaatsvinden wanneer daar ookvoldoende lering was getrokken uit hetHanisburg-ongeval.Staatsseeretarls De Graafheeftdltvoorjaarnoodprocedureslatenvoorbereidenvoor de te nemen stappen bij het optredenvanverschJjnselen.zoals een te hogemoeten onderzoeken om het risico opongevallenInbelde centrales te verminderen.Staatssecretaris De Graaf (SoelaIeZaken en Werkgelegenheid) heeftIn juni van dlt jaar toegezegd dat dleveI1Igheidsstudles er komen.Voordecentralevan Borsselestartronddeze tijd de ongeval-studle. Dlt onderzoekzal zo'n 1,5jaar In beslag nemen.Met de dlrectle van Dodewaard wordtnogoverleggevoerdoverdevoorwaardenwaaraan het onderzoek moet voldoen.De Commissie Reactorvel1lgheld onderzochtook de rlslco's door menselijkhandelen. Ze verwijst naar het ongevalmet de kerncentrale van Three Mlles1a1and bij Hanisburg. tienjaar geleden,waarhetbedienendpersoneelalsgevolgvan llIltlrek

foto: Oeceeneprocent van de aanwezige hoeveelheid)moet de kans kleiner zijn dan 1 op1.000.000 per reactorjaar en op eenmiddelgrote lozing (1 procent) 1 op100.000.000. Een grotere lozing moetworden uitgesloten. aldus het EeN.Na het ongeval in Tsjernobylls ook eenonderzoek gestart naar de omvang vande economische schade als gevolg vaneen kernramp. Er zijn drie scenarlo'sonderrocht. Het eerste bevateen kemcen·trale b!! Moerdijk. waarbij de radioactiviteitzich na een ongeval vla de zuidwestenwind rlchllng Utrecht vaspieldt.Ditscenariowordtrepresentatiefgeachtvoor een relatief grote schade aan delandbouw. Het tweede scenario gaat uitvan dezelfdelokatie. maarnubij ongunstigerweersomstandigheden. namel!!kregen en zuidoostenwind. zodat de radioactievewolk richting Rotterdamkoerst. Dit soenarto staatvooreen rela·tief grote schade aan bevolldng en industrie.Het derde scenario gaat uitvaneen kerncentrale langs de westel!JkeNoordoostpolderdIjk, waaIblj de besmettingzich overhetIJsselmeerende Waddenzeeverspreidt.De gevolgen voor het milieu zijn in allegevallen groot: bouwland wordt voorvelejaren totaal ongeschikt. het grondwaterzal vooral in de kalkarme zandgrondenvergiftigd worden al zal het soms jarenduren voordat dit gebeurt. Het maakthlerb!! niet uit of we 0,1% of 1% alsbronterm accepteren. Zelfs b!! de I%­norm in het minst ernstige scenario(centrale bij Noordoostpolder enzuidenwind tijdens de ramp) leidt eenongelukertoedathetIJsselmeertotdriejaar ongeschikt Is voor drlnkwatervorzlentog.Inhet meestongunstige geval(centrale Moerdijk, regen en veel windten t!lde van de ramp) leidt volgens de'geaccepteerde' 1%-norm een ongeluktot in leder geval 1000 ziektegevallen inde eerste maand na het ongeval. Ditrisico wordt dus acceptabel genoandlDe kans op een tumor zou in de eerste50jaar na een ongeluk oplopen van 30naar 30,15% tot op 15 kilometervan decentraleennaar30,05%tot 100kilometer.Totzoverde offidële djfers zoals dienu vastl1ggen in de adviezen aan deregering.Volgens deze rapporten zou de schadeaan de kerncentrale zelfnog het grootstzijn: gemiddeld 7.7 mtljard gulden. Degrootte van de schadehangtnauwelijksafvan de lokatie. het weer en de bronterm.Maarals de schadeaanlandbouwen industrie meegerekend wordt. looptdit bedrag op naar 17 mtljard. In hetgeval van een Moerdijk-ongeval , waarbijde radioactieve wolk Rotterdambereikt. neemt de schade verder toe totzo'n 30 mtljard volgens de berekeningen.Er Is al veel onderzoek verricht. zoalsblijkt. Samenvattend komen de onderzoekenuit op het volgende: uit economischoogpunt Is toepassingvankernenergiegunstig. Uit mIlIeu-oogpuntdraagt kernenergie bij totde bestrijdingvan het verzurtngsprobleem en hetbroetkaselfect. Waar de rapporten eeh-,terangstvallig over ZW1jgen Is het radioactiefafval. Daar weet ntemand eenoplossing voor.16 alltcht · september/oktober 1989

ENERGIEBESPARINGSPROJECTEN WORDEN TE DUURSanering in stadsverwarmingAlle stadsverwarmingsprojecten kijken aan tegeneen gezamenl1jk verlies van 300 miljoen gulden. Deexploitanten smeken aljaren tevergeefs om hulp bijde mlnlstervan Economische zaken. "Dit mlnlsterteheeftinhetverledensteedsonzeplannentoegejuichten ondersteund vanwege de energtebespartngseffecten".Een Rotterdamse truc heeft reddinggebrachtzodateensaneringsoperatie kan start-enwaarmeevoorloplg 100 ~oen gulden isgenlOddDetrieste lotgevallen van stadsverwarmlngstaan onomwonden beschrevenIn het Jaarverslag 1988 van de NVPNEM:·Hoewel wederom kan won1en gestelddat de stadsverwcumtngsacttvttettenIJOIdoen aan het doel om energie te besparen.blgvener m:lenenom de ontwIl".". 1989 17

van bijna 30 miljoen gulden. De gemeenteraadbesloot de e1ektrtciteltstarlevenmet 1.7 procent te verhogen omop die wijze het gat In de warmwaiervoorzieningdeels te dichten. Er kwamzoveel verzet vanuit het RotterdamsebedriJfsleven. dat minister de Korte (Ec0­nomische Zaken) Ineens bereid leek omover een constIuctleve oplossing tepraten. En Ineens ligt erhonderd mI1Joenop tafel. afkomstig van de SEP (SamenwerkendeElektrIcitelts Produktlebedrljven).Het riJk gaat nu studerenopeensaneringvanalleverliezen.Want Rotterdam Is slechts een voorbeeld.Alle zeventlen stadsverwarmIngsprojectenkampenmetIdentlekeproblemendie terug te voeren ziJn op de lagegaspr1Js en een dalend energleverllru1kbiJ de aangesloten verbruikers. Tweefactoren die IndertlJd bij de opzetvan deprojecten overhet hoofd werdengezien.ennu fataa1liJken te ziJn. Almeremelddeonlangs eenverliesvanruim 10 miljoenIn 1988. waarmee het totale resuitaatvanhet stadsverwarmlngsbedriJfMESAIn de afgelopenJaren Is aangegroeid tot65 miljoen neganef,aanwllencle maatregelenEen commissie van wijze mannen. ondervoorzitterschap van oud-ministervanAardenne. krljgt tot 1 januari 1989de tlJd om voorstellen te doen over deverdeling van de honderd milJoen. Datkan nog een aardig gevecht opleveren.want dit bedrag dekt slechts éénderdevan detotalever1Iezen.1nmIddeists ookbekend geworden dat de SEP bereid Isom nog meer aanvullende uitkeringenteverstrekkenIn hel kadervan maatregelenier verbelerlng van het milieu.Stadsverwarming werd en wordtaangeduid als een energtebesparendsysteem met duidelijke milieu-voordelen.Onlangs publiceerde de Vestln eenonderzoek naar de gevolgen voor hetmI1teu: toepassingvan stadsverwarmingleidt tot zeer lage emissies van kooldioxydeen stlkstofoxyden bij het verwarmenvan woningen. Wanneer In hetJaar 2000 een half milJoen woningen(IJX'menteel slechts 120.000) OP stadsverwarmingziJn aangesloten. wordt er perJaar 1.040.000 ton minder kooldIoxydegeplOduoeerd en250 ton minder stlkstofoxyde.Om die reden Is hel systeemvanstadsverwarming beiervoor het mI1teu.althans wanneer men het alleen vergeliJktmetdeindividuelecv-ketels.Overde uitstootvan schade1ljke enverzurendestoffen door de schoorstenen van dee1ektrtciteitscentrales weet dit onderzoekalleen te melden dat die geringerzullen ziJn.OpvallendIsverderhetfeit datdeVestlnnu een duidelijke voorkeur uitspreektvoor kleinschalige warmtekracht-Installatles.Maar de grote les van stadsverwarmingillustreert op ondubhelzlnntgt': wijze datmilieumaatregelen geld (gaan) kosten.alUcht- september/oktober 1989 19

VERTRAGING BIJ WINDENERGIEPROGRAMMAMinister trekt de verkeerdeconclusiesHet heeft lang geduurd, maar het ministerie vanEconomische zaken erkent nu dat de doelstellingenvanhet IPW (Integraal ProgrammaWindenergie) niettijdig zullenworden gehaald. Om in hetJaar 2000 degeplande 1000megaWattaanwindenergiete realiserenis een zwaardere inspanning nodig. De ministerbeschouwt de tragevergunntngenproceduresals hetgrootste probleem. De zwarte piet wordt doorgeschovennaar anderen.JaapLangenbachVereniging ODEDe evaluatie van de minlster bevat zeerweinig onderbouwende cijfers over deontwikkelingvan de kosten-effectiviteitindewindmolenindustrte. ErvJndtverdergeen analyse plaats van de diversecategorieën kopers (inclusief de potentiêlemarkt), het belang van de exportkomt niet aan de orde en er wordt geenwoordbesteedaanderelatietussenmilieubeleiden windenergie. "De actuelepositievan de (windmolen)industrie zalworden geanalyseerd." Toch is dit éénvan de hoofdproblemen bij de huicUgestagnatie Jn hetIPW-programma. Erkenningdaarvan zou moeten leiden tothogere JnvesterJngssubsidies dan welhogere tarieven, maar deze ministerwilzich zelf of zijn opvolg(st)er daarmeekennelijk niet lastig vallen. Het is danook niet verwonderlijk dat het mmtsteriedeproblemenlieverziet m de vormvan trage vergunningenprocedures(bouwvergunning en hJnderwetvergunning)die het bouwtempo van windmolenprojectenverstoren. De verantwoordelijkheidwordtdoorDenHaagdoorgeschoven naarde provtnctesendegemeenten. en naar "lastige"omwonenden die bezwaar aantekenentegen de plaatstngvanwindmolens. "Derealiseringvan 125megaWattJn'92-'93zal dan ookveel afhangen van de voortgangvan vergunntngenprocedures envaneenmogelijktegeringeproduktiecapaciteitbij de industrie".verkeerde benaderingAls mogelijke oplossingen komt hetministerie met een aantal banale toverwoorden:denutssectormoetmeerwindparkenbouwen. de serieproduktie moetomhoog. de kostprijs moetverlaagd enermoet meer overlegd worden. De ervarm-20 allicht - septemberloktober 1989--Windenergi: r:loop~~eelvert~agf::-:maDEN H= VerslaggeefSterP 1prolramma heelt- Het Windenergie- g:JOJJen, Er zijn wni~~opge- JrVOOr 16 Megawatt . ~es opgesteld eVOOr 20 MW bijk ,enditJlIarzaJernogeen v~en ODlen. Er WIls echterVOOrzien in 19~ tot 150 MW -en VanEconomisch'Zak ter De KOrte "de VOOrt~ en schrijft dit inilJ'~ dwJndenel'gie-Pro~~e OVer het'.IS e Kamer. ~- aan de Tweee-Volgens de be .as Vertr~ onderwtndsman wordt de~ door Planologisch meer veroorzaaktd~ kabinetten zull procedures. Volg en _Ir J1lng moeten 1 en een extra ÏOSpa.n~ 1000 MWin h:h:2~OO: haIbeoOgd;Sen.Deminister .~~Ucenten=dat de el~citeit. ~,r ~ wtndenergie. Hunb:::ri: ~vesteren Id~:mbiJit;n ~et de onzek:h:td eresseteIt van hun . over~ de betroUWbaarh . lJ1vest~enbl11es.eId van de Windtur.21-1 -rygenendefeitenvandelaatstejarenlatenzien dat dit niet de juiste uitgangspuntenzijnvoorde realiseringvan een beterwindenergiebeleid.Zo schijntmeninDenHaagmettewetendat de belangstelling van nutsbedrijvenvoorwindenergie mager is. Inde periode1986-1988 werd voor 25 megaWatt aansubsidie toegekend aan nutsbedrijven,terwijl particulierenvoor45mWbJnnensleepten.In 1989lietendenutsbedrijvenhet bijna volledig afweten. Daar dient,aldus deze evaluatienota. het overlegmeergeintensiveerd te worden.Over de teruglevertarievenis de mJnisterduidelijker: een goede tariefstelling kaneen aanzienlijke markt genereren. Endatmagblt1kenuitde

tievenop hetgebiedvan de tarteven. Datwordt overgelaten aan de VEEN, de VerenJgtngvan Exploitanten van EIektr1c1te1tsbedrtjvenIn Nederland. Weweten al dat daar voorlopig welnJg verbeteringvan verwacht mag worden.Als volgende oplossingdringt Den Haagaan op concentratie In dewmdmolenmdustrle.Ditoudestokpaardjeheeftgeenrea1lteltswaarde meer. aangezien jutstdeze sector In de afgelopenjarenvrtjwelvolledJg Is uitgedund tot drie firma's. Demtnlster benadert de kwestie van deverkeerde kant: aan de basis van eenlevenskrachtige industrie IJgt eenkoopkrachtige vraag. Als die er Is, komtde concentratie vanzelf. Zolang hetmtnistertete welnJgperspectievenbiedt,blijftde be1angstelllngvan de markt onderde maat.Erzit éénbelangrljknleuwelementIn deministeriële benadering van hetwmdturbmevraagstuk. Dat betreft derelatlverlng van het be1ang van deontwlkke1lng van grote turbines. Geconstateerdwordt dat deze inspanningenten koste gaan van de verdereontwtkkeltng van reeds beschJkbare mlddelgrotewlndmolens. "Het Is essentieeldat de middelgrote turbines wordenvervolmaakt alvorens grotere typen Inproduktie worden genomen", We kunnende mlnIster geruststellen: groteturbines zullen echt niet snel van delopende band rollen. Alle inspanningmoet nu gertcht zijn op de toepassIngvan middelgrote turbines.In deze evaluatie zit geen Insptrerendevisie, en evenmin straalt er een overtuigendestelllngname uit ten gunstevan de benutting van windenergie In denabije toekomst. Erheerst eerdertwijfeloverhetbelangende mogelijkhedenvanwtndenergte: "De mogelijkheden omwindenergie tot ontwikkeling tebrengen•..blljven aanwezig". Wie tot deconclusie komt dat "nagegaan zal wordenofdevoorwaardenbestaan om In dekomende jaren een verdergaande kostprijsreductietotstand te brengen", kentdefeiten niet enzalernooitIn slagenomwlndenergte In Nederland verdervan degrond te krijgen. Een nieuwe mtnistervoor Economlsch~Zaken doet er goedaan contact op te nemen met de DeenseenergtemtnlsterdievoorhetvoJgendjaareen radicaal energtebeleld heeft aangekondigd,waarbij ml1Ieu en energievolledJggeintegreerdzullenworden.Eenbelangrijk element vormt daarbij deweerspiegeling van de totale maatschappelijkekosten van de energteproduktleIndestroomprijzen.Datbetekentduurdere tarteven voor kolenstroom enreëleprijzenvoorwlndslroom:"belastingenop energiegebruik zullen een belangrijknieuw tnstrument zijn om tekomen totbesparingen en schone energiebronnen·,Met het Nationaal MilleubeleidsPlan op tafel kan een nieuwe regeringsploegweinig moeite hebben om m'nbeleid voor Nedertand In te vullen.geen InspiratiealltA:ht - september/oktober 1989 21

De PNEM onder druktrtclteltstarteven verlaagd. vroeg ik meaf? Ookhet eigenvermogen van de J>Nl;:Mlijkt onder druk te staan: het zakte vanboven de I miljard naar negenhonderdnegenendertig ml!Joen v1j1honderd zesenzeventigduizendgulden.Voldoendedusvoor nog een paar spectacu1alre overnamen!De hoeveelhetd gas. water, elektriciteitenhetaantalkabelaanslutttngenstegenweerfors. Enerzijdsdoordevoortgaandeopleving In de economie. maar ooknatuurlijkdoorde overnamevanenkeJelokale energiebedrijven (Roosendaal,nIburg, ZUndert, Otsterwtjk, 's-Gravenmoeren Geldrop). Hierin vinden weook de be1angrtjkste oorzaak van devermindertng van het eigen vermogenvan de PNEM: een kletne tweehonderdmiljoen werd aangemeentenuttgekeerdals afkoop voor hun misgelopen wtnsten.Ookdeva1Iespost van acht ml!Joenlijkt hieraan grotendeels toe te schrijven:de rentelasten zijn maar liefst met 36miljoen toegenomen.tarieven omhoogWilbert Willemslid Tweede KemerGroen Unks22 allicht - september/oktober 1989Het regende bij m!J de afgelopen maandenweer:dejaarlijksestortbutvanjaarverslagen.U kent de koersen: PhlIips+50, Shell +45. Esso +40, Akzo +35. Depercentages waarmee de winsthet afgelopenjaar weer was gestegen ten opzichtevan 1987. Het gaat dus goed metNederland. zeggen de mensen wterInkomenvooralvan dezemulllnationalsafhangt.EendissidentIndatrtjtjeIijktdeProvincialeNoordbrabantse En..-g1ernaatschappijte zijn. Mlsschlen wel voor het eerstIn haar 75-jarlg bestaan lijdt zij eenverlies van acht miljoen. Zou de PNEMecht zoveel milieumaatregelen getroffenhebben? Ofheeft ze misschien de e1ek·Genoeg over de cljférs. De PNEM zalvoorlopig geen echte problemen kennen,zeker niet nu de tarteven voor metname de kleinverbruikers op I januartjJ.weeromhoogzijngegaan. Vooral wasikgeïnteresseerd Inhet mI1leubewustzijnvan ons provinciaal reservepotje. Endan ben je vlug klaar. Waar het economischverantwoordIs, zullenze energiebespartngbevorderenlDatduurtdusnog wel even. Verder lezen we In hetEPZ-jaarverstag (EI'ZaPNEM+PIEM,red.l dat de NOX-emissle van de Amer­8 met 25 procent Is verminderd. Dat Is2.5 van de 76 kl1oton NOX per jaar InBrabant.De PNEM pronkt ookmet haarge&""W'eentree op de semi-commerclêle marktvan mest- en afvalverwerking. En watbetreft wlnd- en waterenergie: In 1989moet In Halsteren de eerste PNEMwtndturblneInbecb1jfkomen.Het schietal op! Vanharte sluttikmedan ookaanbtj de brtef van de PvdA-fractie In deProvInciale Ststen omvan de PNEM enEPZmeerinformatietekrtjgenoverhun'bIjdrage' aan de luchtvervul1ing. resp.hun inspanningen om deze te verminderen.Zouden ze btj de PNEM daarovereigenlijk wel lets weten?_

TechnieR Ran anders...Een excursie bij De Twaalf Ambachten betekent een unieke ervaring.Je krijgt dingen te zien, die je in één oogopslag duidelijk maken dat techniekwel degelijk ànders kan: mensvriendelijk en niet milieuverpestend. En tocheffectief, duurzaam, betaalbaar zelfs. 't Is ook een unieke ervaring omdat jeals bezoeker (altijd een kleine groep! ) volledig aan je trekken komt. Eenadvies nodig over je huis, over de verwarming, de verlichting, over de bouw(ook voor semi-ondergrondse bouw! )? Over waterzuivering of -besparinq?Over een ligfiets of een tegelkachel? Over stencilen of over zelfbouw vaneen werktuig, een tegelkachel, een oven, enz.? Over milieuvriendelijkwassen? Het hoort erbij en u krijgt het, mèt een lekkere kop koffie, voorf 6,- p.p, Elke veertien dagen op zaterdagmorgen, na aankomst bus om10.30 uur. Graag telefonisch aanmelden: 04116·72621. Centrum voorAlternatieve Techniek De Twaalf Ambachten, Boxtel.ROn1RijRen(advertenties)Drukkerijezcladoeen fusie vanDrukkerskollektief Salsedo enDrukkerij de Werkwinkel.Slingerweg 934814 AZ BredaTel.: 076-200210

ATOOMBROEDERSRECHTERS BLOKKE REN PRO CESNog steeds ts geen zitting gewijd aan dezaak van Coen Hamers tegen de kerncentralein h et Westduitse Ungen. De rechtbanklil Osnabrück is dOOT een hogererechtbank in Lüneburg opnieuw teruggefloten.De rechtbank in Osnabrûck h adin februari professor Winter u it Bremenverboden in het proces tegen de Ltngensekerncentrale nog langer op te tredenals a dvocaat van Coen Hamers u it h etNederlandse Denekamp .DIt Is de tweede keer in h et p roces, datHamers a l sinds 1982 voert. da t eenbesluit van de rechtbank in Osnabrücknietig Is verklaard door een hogere rechtbank.Ein d 1986 bepaalde het Bundesverwaltun gsgertcht In Berlijn d alHamers kon procederen tegen de bouwvan d e kerncentra le . nada t d e rech terinOsnabriick h em in 19 85 on bevoegd hadverkl aard .Pro fessor Winter Is h oogleraar aan eenuniversiteit en s taat n iet a ls advocaatIngeschreven. Daa rom m ag hij slechtsincidenteel als procesgevolmachUgdeoptreden . Het voeren va n de processentegen meerdere vergunningen voor dekerncentrale lJngen werd doorde rechtbankvan Osnabrûck als een beroepsmatigeactiviteit gezien. Het OberverwaltungsgertchtIII Lüneburg heeftOsnabrûck hiervoor teruggefloten.De suchung Burgerinspraak over deGrens is er met Ha m ers van overtuigddat de rechters met alle middelen willenvoorkomen dat 7~ een uitspraak moetendoen over de aanklacht. In de hoop dathij het bijltje er oott eens bij neergooit.De stichting heeft n u de rechtbank InOsnabrückv~htdebehandeUngvande zaak-Hamers zo snel mogelijk over tedragen aan een rechtbank die w èl Instaat is op korte termijn een oordeel tevellen .Frankrijk ts wereldkampioen a toomenergie.met zeventig procen t van de stroomuU kernenergie. Dat will en ze oo k graagweten. In Noord-Frnnkrtj k. b~ Gravéllnes(onder Duinkerken) staat een batterijkerncen tral es : zes reactoren in b lokkenvan twee op een rij tje. Samen ruim 5500MegaWa tt. De gemeente Grav èünes isverbroederd met de Westd uitse gemeenteB tblrs. En ja hoor. ook daar s tikt h et vande n u cleaire actMteJten: twee reactorenvan elk 1200 MegaWa tt. Kernenergieverbroedert de volkeren. En wat dacht uvan de naam van een dorpje op 65 kf -Iemeter ten zuiden van GravéHnes?BECg UERE U Twintig h ulzen. een kerkjeen een postagentschap. en dan zo'n naam.WATERMOLEN IN BEROERINGEen Duitse waterkrachtûrma. ReuschenbergerMühle uit Viersen. wil met deantieke EC J-molen te Roermond stroomgaan opwekken . De ftnna beschou wt d emolen a ls een "tndu strteel m onument"en wil de installatie uit 191 0 opnieu w Jnwerking stellen . Jaarlijks kan daarmeedrte roUjoen kWh aan Roermond wordengeleverd. een b esparingvan een miljoenkuub aardgas. Reuschenberger Mü h lehecht grote waarde aan de watermolen.Niet a lleen vanwege de müteuvrtendelIJkemanier van stroom p rodu ktie. ookhistorisch gezien Is de m olen van grotebetekenis . Immers , al zeven eeuwen langs laan er wat ermolens in h et riviertje deRoer,De gem een te Roermon d denkt er echteranders over, De ECI·molen komt ni etvoor In het nieuwe bestemmingsplanMaa soever en zal m oeten wijken voorwoningbou w. Maar Gedeputeerde Statenvan Umburg moeten zich ook nog buigenover de Ma a soever. Hopellj k zijn zij wèlgecharmeerd van een schone stroomproduktie.