De steur terug in de Rijn - ARK Natuurontwikkeling

colofonDit rapport is geschreven door ARK Natuurontwikkeling enis mede mogelijk gemaakt door het Wereld Natuur Fonds enSportvisserij Nederlandtekst en samenstelling Bram Houben, Leo Linnartz (ARK)& Jaap Quak (Sportvisserij Nederland)fotocredits Bram Houben, Willem Overmars, Caroline vander Mark, Jan Haelters (kbin), Leo Linnartz, Ivonne Pellworm &Beeldbank rwsillustraties Jeroen Helmer & M. Vecseiopmaak Franka van LoonToernooiveld 16525ED NijmegenTel: +31(0)6 30 54 34 41email bram.houben@ark.euInhoudVoorwoord 5Samenvatting 7Leeswijzer 81 Inleiding 92 De Atlantische steur2.1 Beschrijving 112.2 Karakteristieken 112.3 Habitat en levenswijze 122.4 Voedsel 123 Recent en historisch voorkomen3.1 Oorspronkelijke verspreiding 133.2 Huidige verspreiding 133.3 Oorzaken achteruitgang 133.4 Teloorgang van de Nederlandse populatie 153.5 Actuele situatie 174 Is de Rijn geschikt?4.1 Waterkwaliteit 194.2 Paai- en eiafzetplaatsen 194.3 Opgroeimogelijkheden voor zeer jonge steur 194.4 Leefgebied voor 2 tot 4-jarige steuren 214.5 Een open verbinding met de zee 224.6 De Noordzee 255 Herintroductie in Nederland5.1 iucn criteria 275.2 Doel van de herintroductie 275.3 Verdwenen oorzaken van uitsterven 275.4 Nog openstaande problemen 285.5 Nieuwe problemen: exoten 295.6 Acipencer sturio of Acipencer oxyrinchus in deRijn? 295.7 Juridische aspecten 306 Bestaande initiatieven6.1 Frankrijk 316.2 Duitsland 326.3 Europees actieplan 336.4 Initiatieven en bereidheid in Nederland 337 Conclusies 358 Literatuur 36

4 Voorwoord5Zelden is het werken aan natuurbescherming concreterdan op het moment van het uitzetten van een lokaal uitgestorvendiersoort. Neem bijvoorbeeld de succesvolleherintroducties van de bever in de Nederlandse rivieren,de zwarte en witte neushoorn in zuidelijk Afrika,de Indische neushoorn en gaviaalkrokodil in Nepal, ende Siamese krokodil in Vietnam. Het is een ontstellendbelangrijk signaal aan het bredere publiek: natuurherstelis mogelijk en in bepaalde omstandigheden kunneneenmaal verdwenen soorten zich met een steuntje in derug opnieuw vestigen. Als het spontaan kan, dan is dathet fraaist, zoals de machtige zeearend, die uit het zwerkonze verfijnde herintroductieplannen negeerde en in2006 zelf neerstreek in de Oostvaardersplassen. Wie nude Provincie Flevoland binnenrijdt, ziet de imposanteroofvogel trots prijken op borden langs de snelweg. Zokan de terugkeer van een soort ook de regionale of nationaletrots van een gebied nieuw leven inblazen.De terugkeer van een soort markeert vaak de kroonop het werk van vele jaren herstel van het leefgebied.Verbetering van waterkwaliteit, herstel van verdwenenecosystemen, verbinden van natuurgebieden; allemaalstappen die voorafgaan aan de meeste herintroducties.Het terugbrengen van een diersoort maakt het ecosysteemdan weer compleet, of op zijn minst completer.Maar ook verbindt herintroductie partijen: we bevestigenwat er tot dan toe behaald is en realiseren ons datwe net dat tandje extra bij moeten zetten om de vestigingen voortplanting van de soort tot een definitiefsucces te maken. Met een dergelijk concreet en tastbaardoel voor ogen weten we beter waar we het voor doen enaangezien de soorten vaak als indicatorsoort werken isons succes ook meetbaar.Hetzelfde geldt nu voor de Europese steur. Na eenafwezigheid van zestig jaar in de rivier de Rijn, menenwij dat het leefgebied voldoende hersteld is voor herintroductie.Daarmee vieren wij dat de waterkwaliteitverbeterd is, en dat er in Nederland succesvol is gewerktaan herstel van natuurlijke uiterwaarden. Het op eenkier zetten van de Haringvlietsluizen speelt ook eencruciale rol en gelukkig gaat dat nu echt gebeuren. Maarbovenal willen we dit als stimulans laten gelden voorecht behoud en herstel van het voor de steur zo belangrijkeestuariene ecosysteem in de Rijn/Maasdelta vanNederland, met een geleidelijke overgang van zoet naarzout, ruimte voor de monding van de rivier en voldoendevoedselrijk water. Het zijn allemaal factoren dievan belang zijn om de steur zich weer helemaal in zijnelement te laten voelen.De iucn stelt dat er geen andere diergroep zo kritischbedreigd wordt als de steur. De steur is wereldwijd danook uitgeroepen tot een van de belangrijkst te beschermendiersoorten van het Wereld Natuur Fonds. Dezeoeroude vissoort verdient alle bescherming waar hij nogvoorkomt. En waar de mogelijkheid zich aandient voorhernieuwde vestiging, zoals nu in Nederland, werkenwe graag samen met onze partners om zo’n kans werkelijkheidte laten worden en deze imposante trekvissenweer een nieuwe thuishaven te bezorgen.Johan van de GrondenAlgemeen directeur Wereld Natuur Fonds Nederland

6 Samenvatting7Door zijn grote zeldzaamheid is de Atlantische steur(Acipenser sturio) nauwelijks bekend en weten weinigmensen dat deze enorme zoetwatervis vroeger in degrote rivieren en kustgebieden van Europa rondzwierfen ook ons Rijnstroomgebied bevolkte. Nu komt onzeinheemse steur nog maar op één plek voor: in de mondingvan de rivier de Gironde, bij Bordeaux in Frankrijk.Dankzij grote inspanning van Franse natuurorganisatieswaaronder cemagref en het Wereld Natuur Fondsis hij daar ternauwernood voor uitsterven behoed.Tot in het begin van de 19de eeuw was de Rijn samenmet de Elbe de belangrijkste West-Europese rivier voorde Atlantische steur. Uit de vangstcijfers blijkt dat eenpopulatie van minimaal tienduizend dieren afhankelijkwas van de Rijn. De combinatie van een lange, dieperivier met veel paaimogelijkheden en een uitgestrektestuarium met veel opgroeimogelijkheden voor dejuveniele dieren maakten de Rijn tot een zeer geschikterivier. De kleine populaties in andere West-Europeserivieren waren voor hun voortbestaan waarschijnlijkafhankelijk van de grote populaties in de Rijn en de Elbe.Door een combinatie van factoren –riviernormalisaties,verstuwing, vervuiling en overbevissing -, is de Atlantischesteur in de Rijn uitgestorven. In 1952 is het laatsteexemplaar in de Waal bij Tiel gevangenIn het kader van het project ‘Ecologisch herstel Rijn’en de ‘Kader Richtlijn Water’ van de EU is er de laatste20 jaar hard gewerkt om de Rijn weer schoon en leefbaarte maken voor allerlei organismen. De Rijn is inmiddelseen van de schoonste grote rivieren van Europa ensneller dan verwacht keren planten en dieren terug. DeRijn is er klaar voor om ook de Atlantische steur terug teverwelkomen.Van de Atlantische steur is niet te verwachten dat zijzonder hulp van de mens op korte termijn de Rijn weerzal koloniseren. In de winter verblijft een klein deel vande Franse populatie op de Noordzee, maar deze steurenzwemmen om te paaien terug naar hun geboortegrond.De Atlantische steur heeft daarom onze hulp nodig! Metde herintroductie van Atlantische steuren in de Rijnwordt deze prachtige oervis voor uitsterven behoed enkan deze tegelijkertijd het symbool worden voor hetherstel van het Rijnsysteem.De Waal bij Nijmegen: De laatste 20 jaar is hard gewerkt om deRijn weer schoon en leefbaar te maken voor allerlei organismen. DeRijn is inmiddels een van de schoonste grote rivieren van Europaen sneller dan verwacht keren planten en dieren terug. De Rijn is erklaar voor om ook de Atlantische steur terug te verwelkomen

8 Leeswijzer1 Inleiding9De eerste hoofdstukken geven een beeld van de Atlantischesteur zelf, zijn verspreiding in het verleden en nuen de oorzaken van zijn achteruitgang. Daarna wordt deactuele situatie beschreven waarbij gekeken wordt naarde potentiële leefgebieden voor de steur in het Rijnsysteem.Hier komt het Duitse en het Nederlandse deel vande Rijn aan bod maar ook de delta en de Noordzee.In hoofdstuk 5 worden de mogelijkheden voor eenherintroductie in de Rijn op een rij gezet en worden deaandachtspunten beschreven. De initiatieven voor hetherstel van de steur in het buitenland en Nederland inhet verleden en nu, worden in hoofdstuk 6 behandeld.Waarna wordt afgesloten met de conclusie.Al in de jaren ‘90 werd gezegd dat de Atlantische steur(Acipenser sturio) zeldzamer is dan de panda. De soortis er echter niet bekender door geworden en hij wordtnog steeds met uitsterven bedreigd. Toch moet dezeoervis tot de verbeelding spreken. Met een maximumlengte van 3,5 meter is het de grootste zoetwatervis dievroeger in grote delen van Europa rondzwierf. Nu komtdeze ook bij ons oorspronkelijk inheemse steur nogmaar op één plek voor: in de monding van de Gironde,bij Bordeaux in Frankrijk. Dankzij grote inspanning vanFranse natuurorganisaties waaronder cemagref (CentreNational de Machinisme Agricole du Genie Rural desEaux et des Forets) en het Wereld Natuur Fonds is dezesoort er nog aanwezig en is hij ternauwernood vooruitsterven behoed.De steur paaide vroeger vooral in het Duitse deel vande Rijn. Maar net als voor vele andere vissoorten wasde delta van Rijn en Maas voor de steur een belangrijkopgroei- en leefgebied. Omwille van de veiligheid is na1932 (Afsluitdijk) en 1953 deze delta in stukjes geknipten ongeschikt geworden voor veel soorten. De laatstetijd wordt steeds duidelijker dat de deltawerken veelongewenste bijeffecten hebben: voedselrijkdom metblauwalgenbloei en zeeslabloei in de ene tak en voedselarmoedeen kwijnende schelpdierpopulaties in deandere tak. Daarbij komen nog de zeespiegelstijging enandere gevolgen van de klimaatsverandering. Het is danook hoog tijd om onze inrichting van de delta zodanig teherzien dat de veiligheid ook voor de toekomst gegarandeerdis en tegelijkertijd belangrijke negatieve effectenopgelost worden; een soort deltawerken 2.0. De Atlantischesteur kan hiervoor een prachtige symboolsoortzijn.

10 2 De Atlantische steur11figuur 2Atlantische steurfiguur 1Biologische levenscyclus van de Atlantische steur in het Gironde estuarium, Frankrijk. cemagref 2005 (© epidor).2.1 beschrijvingSteuren (Acipenseridae) behoren tot een van de oudstenu nog op aarde levende visfamilies. Fossiele vondstenzijn bekend vanuit de vroege Trias-periode, ca 220 miljoenjaar geleden. De Atlantische steur, Acipenser sturio,is de enige inheemse in West-Europa voorkomendevertegenwoordiger van deze familie. De familie omvat27 soorten verdeeld over vier genera. Het genus Acipenseris het meest vertegenwoordigd met 17 soorten. Driesoorten worden onderscheiden in het genus Pseudoscaphirhynchusen twee soorten binnen de generaScaphirhynchus en Huso (Rochard et al. 1991).De Atlantische steur heeft een langgerekt lijf, met inde lengterichting vijf opvallende rijen beenplaten, dieverzonken liggen in de huid. De beenplaten liggen inde lengterichting: een over het midden van de rug, tweeover de flanken en twee op de overgang naar de buik.Ook de kop is gepantserd met beenplaten. Het aantalbeenplaten op de rug varieert van 9 tot 16, op de flankvan 24 tot 40 en op de buik 8 tot 14 (Holcyk et al. 1989,Rochard et al. 1991). De beenplaten zijn groot en stevigen vuilwit tot helder wit. Het aantal beenplaten is kenmerkendvoor elke soort.Net als bij haaien is de staartvin asymmetrisch, waarbijde bovenlob groter is. Ze zijn echter niet verwant aanhaaien. De snuit is toegespitst en loopt iets opgewiptomhoog. Aan de onderkant zitten vier tastdraden voorde onderstandige bek, die geen tanden bevat (Holcyk etal. 1989). Het oog is klein, licht ovaal met een bronsgeleiris en een zwarte pupil met een groene tint. De kleurvan de volwassen vissen varieert van grijsgroen engrijsbruin tot blauwzwart op de rug en hoofd. Zeer groteexemplaren hebben een goudgroene rug. De flankenhebben een lichtere kleur met vage donkere vlekken vanvariabele intensiteit (Roule 1925). De buik is zilverwit,wit of geelachtig.De Atlantische steur kan met de Russische steur (Acipensergueldenstaedti) (Holcyk et al. 1989), de Sterlet(Acipenser ruthenus) (Maitland 1980) en Noord Amerikaansesteur (Acipenser oxyrinchus) hybridiseren.De hybride met de Russische steur heeft een langere enmeer puntige snuit dan de Russische steur.2.2 karakteristiekenOuderdomDe vrouwtjes van de Atlantische steur worden ouderdan de mannetjes (Holcyk et al., 1989). Verder is deleeftijd die Atlantische steuren bereiken per gebied verschillend.Het oudste vrouwtje gevangen in de Girondewas 42 jaar en 255 cm lang. Het oudste mannetje wasdaar 25 jaar (Trouvery et al. 1984). Maximale leeftijdsverwachtingligt rond de 70 jaar.GeslachtsrijpheidAtlantische steur wordt afhankelijk van de groottegeslachtsrijp. De groeisnelheid hangt onder andereaf van temperatuur en beschikbaarheid van voedsel(Trouvery et al., 1984). Dit veroorzaakt ook geografischeverschillen: Atlantische steuren uit zuidelijke populatieszijn hierdoor eerder geslachtsrijp dan die uit noordelijkepopulaties.Van de steuren uit de Gironde worden de mannetjesgeslachtsrijp op een leeftijd van 8 tot 10 jaar en devrouwtjes tussen 12 en 16 jaar. Uit onderzoek blijktdat de mannelijke dieren elke 2 jaar deelnemen aan devoortplanting, terwijl de vrouwelijke dieren slechtseenmaal in de 3 of 4 jaar de rivieren optrekken omte paaien. Mannetjes zouden tot hun 25e levensjaarmee doen aan de voortplanting, vrouwtjes tot 40 jaar(Trouvery et al., 1984). Paairijpe vrouwelijke Atlantischesteuren dragen 500.000 tot 2.500.000 eieren in zich.LengteRecent opgemeten steuren en gecontroleerde vangstenuit het verleden leveren een maximale lengte van 3,5

12m. cemagref (1995) geeft als maximale maat voor deAtlantische steur 3,5 m en als gemiddelde maat voorde geslachtsrijpe dieren 145 tot 220 cm. De grootstelengtes worden door de vrouwtjes bereikt; de maximalemaat voor mannetjes is twee meter (Mohr, 1952). Inde Gironde zijn de mannetjes maximaal 200 cm en devrouwtjes 255 cm (Magnin 1962). De mannetjes Atlantischesteuren in de Rijn werden maximaal zo’n 200-220cm lang, de vrouwtjes 260-280 cm (Kinzelbach 1987).GewichtMagnin (1962) stelde in de Gironde vast dat de lengteop hogere leeftijd minder snel toeneemt, terwijl hetgewicht wel blijft toenemen. De zwaarste dieren die indie tijd werden gevangen wogen circa 90 kg en waren40 jaar oud. Extrapolatie levert op dat dieren die demaximale leeftijd van 70 jaar bereiken 300 kg zoudenmoeten wegen bij een lengte van 350 cm. Zulke grotedieren zijn uit de Gironde echter niet bekend. Hetgemiddelde gewicht van de steuren die tussen 1895-1920 in Nederland werden gevangen ligt rond de 80 kg.2.3 habitat en levenswijzeDe Atlantische steur is een anadrome vissoort, dat wilzeggen een vis die zijn volwassen leven grotendeelsop zee doorbrengt en voor de voortplanting een rivieroptrekt. In Figuur 1 is de levenscyclus uitgebeeld van desteurenpopulatie in de Gironde. Deze geeft een beeldvan het gebruik van de rivieren, het estuarium en de zeedoor deze steurpopulatie.Atlantische steuren hebben een lange levenscyclus,waarbij ze pas op zijn vroegst in het 8ste levensjaargeslachtsrijp worden. In het voorjaar trekken volwassensteuren de rivier op om te paaien. De exacte locatie vande paaigronden is niet bekend. De paaigronden liggenechter altijd op plaatsen waar schone, grotere stenen alssubstraat aanwezig zijn en het water voldoende hardstroomt, zodat slib en fijn zand niet bezinken (Rochardet al., 2001). Het vrouwtje, beladen met eieren, zwemtrakelings over de bodem en zet met tussenpozen haareieren af op een diepe, met stenen bedekte plaats. Hetmannetje zet tegelijkertijd zijn hom af. Nadat de eierenuitgekomen zijn, blijven pasgeboren jonge dieren eentijd bij de paaigronden. Vervolgens zakt de jonge steurde rivier af om in het estuarium op te groeien. Daarzijn de omstandigheden, wat voedsel en temperatuurbetreft, gunstiger dan in de rivier (Rochard et al, 2001).Na een verblijf van circa 2 tot 4 jaar in het brakkewater trekken ze voor het eerst naar zee. Op zee verblijvenze de eerste jaren in de getijdenzone in de nabijheidvan het estuarium op een diepte van circa 20 tot 50 m.In het voorjaar keren deze dieren samen met paairijpesteuren terug naar het estuarium en verblijven daarenkele maanden, de zogenaamde St. Janstrek. In deherfst migreren ze weer naar zee.De meeste onvolwassen dieren blijven dichtbij dekust. Over volwassen steuren is veel minder bekend.Sommige steuren maken zwerftochten van duizendenkilometers, grotere individuen schijnen zelfs op eendiepte van 100 m tot meer dan 200 m voor te komen.Voor zover bekend gaan de meeste niet verder danenkele honderden kilometers van de riviermondingen tot een diepte van 40 m. Recent Amerikaans onderzoekmet pop-up zenders aan een verwante steursoort(Acipenser. oxyrinchus) wijst op migratie tot circa 500km, het merendeel van de dieren blijft in water tussen 5en 40 m diepte. Daarnaast lijkt er sprake van aggregatiesoftewel het samen optrekken van individuen, waarbij inde winter het diepste water, in de zomer ondieper waterwordt bezocht. (Erickson et.al., 2011).In tegenstelling tot de eenmalige voortplanting vanbijvoorbeeld zalmen, trekken paairijpe mannetjes vande Atlantische steur iedere 2 jaar de rivier op terwijl devrouwtjes dit circa eens in de 3 à 4 jaar doen. Voortplantingvindt plaats in mei, begin juni, afhankelijk van dewatertemperatuur. Volwassen steuren die niet aan devoortplanting deelnemen, blijven op zee.2.4 voedselDe Atlantische steur zoekt voedsel door met de tastdradenover de bodem te gaan. De uitstulpbare bek fungeertals stofzuiger, waarbij met het voedsel ook bodemmateriaaltijdelijk in de bekholte wordt opgenomen. Daarwordt het voedsel van het bodemmateriaal gescheiden.Het niet eetbare materiaal wordt weer uitgespuugd(Ehrenbaum 1923, Belyaeva & Matreeva 1965, Wheeler1969, 1978). Bij de selectie in de bek is de smaakzin vanbelang.In zee eet de steur naast bentische organismen zoalswormen, mollusken (schelpdieren), en crustaceeën(garnalen, kleine kreeften, e.d.) ook vissen. Volwassensteuren eten niet of weinig op weg naar hun paaiplaatsen(Mohr 1952). Het estuarium en de rivieren zijn alsvoedselgebied vooral belangrijk voor de juveniele steuren.Bentische organismen zoals insectenlarven, mollusken,crustaceeën en wormen vormen ook voor hebhet grootste deel van het voedselpakket. In de Girondebleken steuren dieren te eten die met de getijdenstromingmeebewegen (o.a. garnalen en krabben) naastdieren die op of net onder het substraat (schelpdieren,wormen, e.d.) aanwezig zijn (Trouvery et al., 1984). Vande gevonden prooidieren zijn er geen gebonden aan deintergetijdenzone. Hieruit blijkt dat Atlantische steurenvoedsel in dieper water zoeken.3 Recent en historisch voorkomen3.1 oorspronkelijke verspreidingDe verspreiding van de Atlantische steur heeft zichaltijd beperkt tot Europa en West Azië (Figuur 5). Vóórdat de soort met uitsterven werd bedreigd, kwam dezevoor in de rustige delen van de Noord Europese oceaan(c & d) zoals de Noordzee (b) en Oostzee (a), de kustzeeënvan de mediterrane gebieden (e) en de Pontischeregio (i) met daarbij inbegrepen de Ligurische Zee,Tyrrheense Zee (f), Adriatische Zee (g), Ionische Zee, denoord Aegeische Zee (h), Zee van Marmara en de ZwarteZee (i) (Holcyk et al. 1989). Verder zijn meldingenbekend van IJsland (Saemundson 1949), de Witte Zeekust (Lagunov & Konstantinov 1954) en van de NoordAfrikaanse kusten. Uit historische gegevens is geblekendat de voortplanting zich altijd heeft beperkt tot deEuropese rivieren. Rond 1900 gebruikte de Atlantischesteur nog alle grote Europese riviersystemen, waaronderRijn en Maas, om zich voort te planten (Castelnaud1988, Holcyk et al. 1989).3.2 huidige verspreidingIn zee leeft de Atlantische steur tegenwoordig alleen inhet gebied van de Golf van Biskaje tot het Bristolkanaalen de Noordzee (Castelnaud et al 1991). In het verledenplantten deze steuren zich voort in de Garonne enDordogne in Frankrijk. Deze rivieren monden uit in hetGironde estuarium. Dit estuarium is een zeer belangrijkleefgebied voor juveniele en jonge steuren van dezelaatste restpopulatie (Figuur 3). De aanwezige populatiewordt geschat op enkele duizenden dieren, maar ismogelijk een tijd lang veel minder geweest.Een tweede populatie komt waarschijnlijk nog voorin de Zwarte zee en de Rioni rivier in Georgië. Beginjaren ‘60 werd de grootte van deze populatie op zo’n1000 exemplaren geschat. In 1984 was dit aantal afgenomennaar 300 (Ninua & Tsepkin 1984). Hoe groot depopulatie momenteel nog is, is niet bekend. Volgens delaatste berichten, is deze populatie sterk achteruitgegaanen men gaat er van uit dat hier geen levensvatbarepopulatie meer aanwezig is.Met uitzondering van de Gironde-populatie zijn er geenlevensvatbare populaties van de Atlantische steur meeraanwezig. Door het Franse onderzoeksinstituut cemagrefwordt de Gironde-populatie al sinds 1980 intensiefgevolgd, onderzocht en beschermd. In de afgelopen30 jaar is slechts tweemaal een natuurlijke voortplantinggeconstateerd, in 1988 en 1994.figuur 3 Huidige verspreiding van de Atlantische steur. Centrumis het Gironde-estuarium met de rivieren Garonne en Dordogne.Het donkerblauw gedeelte geeft aan waar dieren van die populatiezijn waargenomen (© epidor).3.3 oorzaken achteruitgangIn de meeste gebieden waren meerdere factoren verantwoordelijkvoor het uitsterven van populaties (Mohr1952, Kinzelbach 1987, Elvira et al. 1991). De hoofdoorzakenvan het uitsterven van de steur in het Rijnstroomgebiedzijn normalisatie en verstuwing t.b.v. waterafvoer(veiligheid), scheepvaart, vervuiling en de aanleg vanwaterkrachtcentrales.De zgn. Tulla-correctie startte rond 1817, en was hetbegin van een proces van meer dan 100 jaar, waarbijde Rijn een volledige gedaanteverandering onderging.Hierbij werd naast de Hochrhein (Basel-Schaffhausen)ook het traject bij het Binger loch (Lorelei) en weerlater het gehele stroomgebied onder handen genomen(fig. 6). De rivier veranderde van een brede stroom meteilanden en ondieptes die zijn loop regelmatig verlegdein een vaste stroomgeul met een vrijwel constantediepte en breedte. Dit betekende een sterke afname vanhet aantal rivierbiotopen, waarbij vooral de ondiepestromende delen verdwenen. Voor de jonge Atlantischesteur zijn deze biotopen voornamelijk van belang om13

1415De laatste Steur te HardinxYeld in de Nieuwe Merwede gevangenop 26 juni 1952’ uit boek ‘De Biesbosch, land van het levendewater’ Heyligers, lebert en Zonneveld.Zegenvisserij in de jaren 50 in de ‘Niederrhein’.(Foto: Archiv Rheinischer Fischereiverband)De sterke afname van het aantal dynamische riviertrajecten met een grindsubstraat was één van de oorzaken van het uitstervenvan de steur in de Rijn.er voedsel te zoeken. Echter, niet alle ondieptes zijn verdwenen.In het verleden werd vooral in het Duitse deelvan de Rijn grind vaak gewonnen. De grindwinning isinmiddels beëindigd en de grindvoorkomens zijn nustabiel.Daarnaast verdwenen ook de snelstromende, dieperesmalle geulen met een bodemsubstraat van grotere,schone keien. De normalisatie zorgde voor een nivellering(egalisering) van de rivierbodem, waardoor hetareaal aan diepe, snelstromende trajecten met grotekeien werd gedecimeerd. De toename van de sedimentvracht(zand, slib, organisch materiaal) zorgde voor eenafname van de kwaliteit van het grove substraat: de tussenliggendeopeningen slibden dicht. Voor het afzettenvan haar eieren zijn Atlantische steuren aangewezenop een open substraat met stenen /grof grind in dediepere delen van de stroomgeul. Recent onderzoek aande Chinese steur in de Yangtze wijst hier ook op (Zhanget.al., Du et.al., 2011). Waarschijnlijk is de Middenrijn(Bonn – Straatsburg) het belangrijkste paaigebied van desteur is geweest. Incidenteel werden van de Hochrhein(boven Basel) steuren gemeld tot aan de Tulla-correctie(Kuhn, 1976). Na 1850 wordt voor de Hochrhein de steurals uitgestorven aangeduid.Een andere factor was de toename van de stoomscheepvaartvanaf 1850: de raderboten zorgden voorhoge golven en zuiging met een negatieve invloed op dejonge vis (Koch, 1955)Overbevissing is vanaf 1870 mogelijk een rol gaanspelen, enerzijds door mechanisering en schaalvergroting,maar vooral ook omdat de bestanden toen al forswaren afgenomen (versnellend effect), gevolgd doorverslechtering van de waterkwaliteit. Vanuit de zgn.steek- en drijfwantvisserijen werd mogelijk meer steuraangevoerd dan vanuit de grote mechanische zegenvisserijen.Waarschijnlijk maakte de steur (even als finten elft) vooral en veel meer gebruik maakte van hetHaringvliet-estuarium om de Rijn en Maas op te trekkendan de zalm. Deze gebruikte vooral de Brielse Maasen Nieuwe Waterweg en vooral daar waren de grotezegenvisserijen geconcentreerd. De aanvoer van steuraan Kralingse Veer afkomstig van deze zegenvisserijenis lager dan de aanvoer aan de andere markten, voor dezalm was dit precies andersom. Illustratief hiervoor zijnook de aanvoeren te Ammerstol (Lek) rond 1900. De hiergelegen zegenvisserij bracht jaarlijks geen tot maximaalenkele steuren aan de markt.Een laatste factor bij het verdwijnen van de steur is detoename van de bijvangst van steur in de Noordzee- enkustvisserij, zeker toen de stoomschepen (vervangingzeilvaart) hun intrede deden (hogere snelheden, groterevisserijinspanning). Tot ver na WOII werden nog(kleine) steuren aangevoerd op de afslag van IJmuiden.Rond 1920 werden jaarlijks nog 20 -40 steurenaangevoerd, afnemend naar 1 -3 exemplaren rond 1960(Jaarverslagen Visserij 1920 -1965). Maar in hoeverredeze vangsten een significante bijdrage hebben geleverdaan het uitsterven van de steur is onbekend.De late leeftijd waarop de vrouwtjes geslachtsrijp zijn(> 12 jaar) en het feit dat ze als onvolwassen dier al welieder jaar het estuarium en de rivieren opzwemmenmaakte het risico heel groot dat een vrouwelijk dierwerd gevangen voordat ze zich kon voortplanten.De sterkste afname van de Atlantische steur vondplaats in het einde van de 19de eeuw, ruim voordat hetwater van de rivieren sterk vervuild raakte. Mogelijkondervonden de laatste dieren die in de dertiger jarenvan de vorige eeuw de Rijn opzwommen wel hinder vande vervuiling en werd de voortplanting erdoor belemmerd.De laatste exemplaren in de Rijn werden 1952 bij Tielen Hardinxveld-Giessendam gevangen.3.4 teloorgang van de NederlandsepopulatieVerschillende (anekdotische) bronnen vermelden dehistorie van de steurvisserij op de IJssel, de IJsseldelta ende Zuiderzee. Kampen en Vollenhove waren de centravan de steurvangst, ook van de ‘kleine stoerckens’ .De Zuiderzeevissers noemden de steur ‘meerzwijn’ .Maerlant vermeldt: ‘Porcus marinus, dat is het meerzwijn,geribd en met spek en denkt te zijn naar eenzwijn, dat men ziet gaan.Voor de verzanding was de IJssel mogelijk een belangrijkemigratieroute, in combinatie met een zeer grootopgroeigebied in de Zuiderzee. Vlokreeften, garnaal,aasgarnaal, wormen en jonge vis, voorkeursvoedselvoor de steur, kwamen zeer veel voor (geldt ook voorfiguur 4 Vangsten steur alle aanlandingen rivieren 1895-1939,bron: Jaarverslagen en jaarcijfers Visserij-inspectie, directie Visserij.Haringvliet e.d.). Daarnaast waren de Biesbosch en hetestuariumgebied van de benedenrivieren, waaronderBrielse Maas en vooral het Haringvliet zeer belangrijkals opgroeigebied en als migratieroute voor de steur.In het Nederlandse rivierengebied en in de NoordDuitse Elbe werd intensief op steur gevist in de optrekperiode,hoofdzakelijk voor de kaviaar. De vangsten in

1617Jonge steuren in de kweekbakken bij cemagref inFrankrijkSteur levend gevangen door beroepsvisser en weer vrijgelaten,België, 2007.deze rivieren zijn voor de laatste periode vrij nauwkeuriggedocumenteerd en o.a. beschreven in de Jaarverslagenvan de Visserij, door Verhey (1949) en Mohr (1952).Ze laten zien dat als de visserij dan waarschijnlijk nietde hoofdoorzaak voor uitsterven was, deze activiteit incombinatie met andere factoren mogelijk wel een versnellendeinvloed had op de afname van de populaties.Historisch werd op steuren gevist met steken (fuikenmet keerwant van wilgentenen), drijfnetten en zegens.In het estuariumgebied was vooral de steekvisserij vanbelang (o.a. Biesbosch).In het midden van de 19e eeuw kwam de mechanischezegenvisserij op vooral de zalm op. Deze zorgde vooreen toename van de steurvangsten in het benedenrivierengebied.De steur werd vooral gevangen in demaanden juni en juli. Vanaf 1870 is op de visafslag vanKralingse visafslag een vangststatistiek bijgehouden,later ook bij andere afslagen. Van deze visafslagen wasMoerdijk met minder dan 50 vangsten verreweg dekleinste. Kralingse Veer fungeerde als centrale, openbareafslag voor vrijwel alle grote zegenvisserijen. In 1893werden in Kralingse veer 313, Hardinxveld 476 en Moerdijk43 exemplaren aangevoerd. In de jaren die volgdennam dit gestaag af tot 16 in 1918 en nog slechts 5 in 1930.Op de zegenvisserij ‘Nieuwe Merwede’ (Noordwal enZuidwal) werden de meeste elften en steuren gevangen.Dit wijst op een primaire optrekroute via het Haringvlieten secundair via Brielse Maas en Nieuwe Waterweg,zoals dat voor de zalm het geval was tot circa 1910(Quak, 2011).De meeste steuren werden gevangen met de drijfnetvisserij.Centrum hiervan, Hardinxveld en Woudrichem.De vissers visten op de Merwede, maar vooral ookop de Amer, Hollands Diep en Haringvliet (Jong et al.,1988). Ook dit wijst op een toenmalige, primaire optrekvia het Haringvliet.Tussen 1903 en 1915 werden in IJmuiden jaarlijks ongeveer100 tot 150 steuren aangevoerd vanuit zee (Verhey,1961), terwijl in de riviermondingen de aantallen alzeer laag waren. Hoewel er sinds 1921 een minimummaatgold voor de steur van 1,2 m, lijkt er sprake te zijngeweest van veel overtredingen, waarbij ondermaatsesteur via het illegale circuit is verhandeld, buiten deafslag om (mededeling Visserij-inspectie). In 1952 werdende laatste Atlantische steuren uit de Nederlandserivieren gevist: op 26 juni een exemplaar uit de NieuweMerwede bij Hardinxveld en op 25 juli een uit de Waalbij Tiel. Beide waren 2,60 meter lang en wogen meerdan 100 kg (Verhey, 1963). Sinds 1955 is de Atlantischesteur definitief uit de Nederlandse rivieren verdwenen(Nijssen & de Groot 1987).Langs de Nederlandse kust is de Atlantische steur eveneensuiterst zeldzaam geworden. In de jaren na het verdwijnenuit de Rijn worden tot 1969 nog circa 15 dierenop zee gevangen. Twee daarvan werden geconserveerd.Deze waren gevangen in IJmuiden (1967) en Walcheren(1968) (Nijssen & de Groot 1987). Op 16 juni 1960 werdnog een volwassen Atlantische steur gevangen nabijIJmuiden, die 2 à 3 m lang was en 112 kg woog (Verhey1963). Ook in de laatste decennia worden sporadischnog Atlantische steuren gevangen. Aan de hand vangemerkte exemplaren is gebleken dat het om dieren vande Gironde-populatie gaat (cemagref, 1996). In 2007 isnog een door cemagref gemerkte steur gevangen voorde Nederlandse kust.Volwassen steuren trekken net als andere trekvissoortennaar hun eigen geboorteplek terug (homing).Met het verdwijnen van de Rijnpopulatie is ook hetpaaigeheugen voor de Rijn verdwenen. Een spontaneherkolonisatie vanuit de Gironde of de Elbe is daardoorerg onwaarschijnlijk.figuur 5 Verspreidingskaart van de Atlantische steur rond 1900. De letters geven de belangrijkste regio’s aan.De rivieren waar voortplanting plaatsvond zijn vetgedrukt. (Holcyk et al. 1989).3.5 actuele situatiePas sinds in 1998 de natuurbeschermingswet van krachtwerd, is de Atlantische steur in Nederland volledigbeschermd. Sinds 1981 is de Atlantische steur in Frankrijkwettelijk beschermd en is het vangen van Atlantischesteur verboden. De reproductie is de laatste jarenechter zeer beperkt; in de laatste 30 jaar heeft alleen in1988 en 1994 een geslaagde natuurlijke bevruchtingplaatsgevonden. In 1995 is een bevruchting geslaagd inde kweekvijvers van cemagref. Zowel het mannetje alshet vrouwtje waren kort daarvoor in de Gironde gevangen.Na de succesvolle bevruchting zijn circa 9000 jongedieren uitgezet in de Dordogne.Momenteel wordt de natuurlijke vrij levende populatiegeschat op een paar duizend dieren, die allemaalafkomstig van het Gironde estuarium. De dieren levenverspreid over een groot gebied: van de golf van Biscajetot de Noordzee. Natuurlijk voortplanting is voor delaatste keer in 1994 geconstateerd in de rivieren van deGironde, Frankrijk. Alles wijst erop dat de natuurlijkepopulatie met uitsterven is bedreigd.Vijfennegentig volwassen of bijna paairijpe Atlantischesteuren leven momenteel in de kweekbassins vande onderzoeksinstellingen cemagref in Frankrijk enigb in Duitsland. Ze zijn bestemd om deel te nemen aanprojecten voor kunstmatige voortplanting. Kunstmatigevoortplanting op basis van in gevangenschap geborensteuren was voor het eerst succesvol in juni 2007, metvervolgsuccessen in 2008, 2009 en 2011. Afgelopen jarenkonden hierdoor bijna 400.000 jonge vissen (pootvisjes)vrijgelaten worden in de buurt van de natuurlijkepaaigebieden in de Garonne en de Dordogne in Frankrijk.Eindelijk is er weer hoop voor deze soort.Sinds de steurvangst verboden is worden Atlantischesteuren alleen nog als bijvangsten gemeld. Jonge Atlantischesteur wordt vaak gevangen door garnalenvissersdie met sleepnetten het ondiepe deel van het estuariumbevissen, maar ook volwassen vissen lopen voor dekust het risico gevangen te worden in het bijzonderdoor boomkorvissers. Een groot deel van de steurenoverleeft het verblijf in het net, als ze maar niet te langsamengeperst in het net zitten. Het gedrag van de visserblijkt hierbij belangrijker voor de overlevingskansvan de steur dan het soort net dat wordt gebruikt. Elkegevangen steur moet namelijk onmiddellijk vrijgelatenworden. Medewerkers van cemagref en cnpmembesteden dan ook veel aandacht aan de voorlichting vande vissers van het Girondegebied en daarbuiten.

18Door Spaanse vissers in 2010 gevangen volwassen Atlantischesteur. Bescherming op papier werkt alleen als dit wordt gecombineerdeen effectieve voorlichting naar alle vissersWetenschappelijk onderzoek aan het begin van de jaren1980 en twee daarop volgende Europese programma’sin 1994 en 2001 hebben geleid tot een veel betere kennisvan de biologie van de steur. Daarbij zijn ook geschiktemaatregelen bepaald om de soort efficiënt te kunnenbeschermen en zijn basisinstrumenten uitgewerktvoor een toekomstig Europees herintroductiebeleid.De voorbije decennia zijn langs de Franse kust verschillendecommunicatiecampagnes gevoerd die zich totde zeevisserij richtten. Deze initiatieven zijn sinds2006 overgenomen door de Franse visserijorganisatiecnpmem en gesteund worden door het Wereld NatuurFonds Frankrijk. Ze worden nu uitgebreid tot de geheleverspreidingszone van de Atlantische steur in Europa.4 Is de Rijn geschikt?4.1 waterkwaliteitIn het kader van het project ‘Ecologisch herstel Rijn’ en‘De Kader Richtlijn Water van de EU’ is sinds 1980 hardgewerkt om de Rijn weer schoon en leefbaar te makenvoor allerlei organismen. De resultaten zijn voor dewaterkwaliteit bemoedigend: de Rijn is inmiddels eenvan de schoonste grote rivieren van Europa en weergeschikt leefgebied voor steuren. Ook organismendie als voedsel dienen ondervinden geen hinder meervan een slechte waterkwaliteit en zijn weer teruggekeerdin de Rijn. Niettemin is er ook sprake van typenverontreinigen (hormonen, medicijnresten, PCB’s) diewaakzaamheid vragen. Zo ligt de concentratie van PCB/dioxine in aal in het benedenrivierengebied nog verboven de norm (Kotterman et al., 2011).4.2 paai- en eiafzetplaatsenDe Rijn kan weer dienen als paaiplaats voor volwassensteuren en als opgroei- en foerageergebied voor de juvenieleAtlantische steurtjes. Voor zover bekend lagen deoorspronkelijke paaiplaatsen in de diepere delen van derivier, bestaande uit diepere kuilen met keien met voldoendestroming en een hoog zuurstofgehalte. Vooralwaar grote keien in een helling liggen, is er opstuwing,waarbij het water zich door de ruimtes tussen de keienperst en fijner materiaal wegspoelt. Dit is van belangvoor de overleving en het uitkomen van de eieren en deontwikkeling van dooierzakbroed tot vrij zwemmendevisjes.De hoofdgeul van de Rijn heeft voldoende diepe plekken,met name in de buitenbochten en voor de kribkoppen.Ook wat substraat betreft zijn er genoeg plaatsenwaar de bodem uit fijn tot grof grind bestaat. In hetbovenstrooms deel van de Rijn zijn twee deeltrajectengeschikt voor de Atlantische steur om eieren af te zetten:het bovenstroomse deel tussen Iffezheim (Straatsburg)en Speyer en het doorbraakdal door het Leisteengebergtetussen Bingen en Bonn (Figuur 6). In het eerste trajectstroomt het water vanwege het verhang snel en bestaatde bodem uit grind. Ook het traject tussen Bingen enBonn wordt gekenmerkt door een vrij hoge stroomsnelheiden er zijn voldoende afzetplaatsen voor de eieren inde diepe geulen en op de massieve rotsbodem.In Nederland liggen, afgaande op de grofheid vanhet bodemsubstraat, de meest geschikte locaties liggentussen de grens met Duitsland en Nijmegen. TussenNijmegen en Tiel zijn nog enkele locaties waar debodem uit grindachtig materiaal bestaat. Vermoedelijkpaaiden Atlantische steuren in het verleden ook in dediepere gedeelten van het zoetwater getijdengebiedwaar de bodem uit grind bestaat. Door het afsluitenvan het Haringvliet is er echter veel slib afgezet in dezediepe geulen, zodat het merendeel van de paaiplaatsenin de delta wellicht verdwenen is.4.3 opgroeimogelijkheden voorzeer jonge steurDe dooierzaklarven van de Atlantische steur hebbenholten en spleten tussen steen en grof grind nodigom zich gedurende de dag schuil te houden. Voor hetopgroeien van het broed zijn meer ondiepere grind- enkiezelbanken nodig en mogelijk ook beschutte, ondiepe,langzaam stromende trajecten met fijner substraat omte fourageren. De eerste weken zoeken de jonge dierenhun voedsel in zandige bodems.In de Bovenrijn bevinden geschikte foerageerplaatsenvoor de jongen zich voornamelijk tussen Mainz enBingen. De larven kunnen zich daar goed schuilhoudentussen de rotsblokken en er zijn voldoende foerageermogelijkhedenin de stromende ondiepe geulen langsde eilanden en grindbanken. De foerageermogelijkhedenin de Niederrhein zijn minder gunstig vanwege hetontbreken van ondiep stromend water. Mogelijk dat dezandige bodem van de rivier zelf als foerageergebiedvoor kleine juvenielen kan fungeren. Kribben en oeverbeschoeiingbieden vrijwel overal voldoende schuilplaatsen.Dit geldt ook voor de Rijnarmen in Nederland.De afgelopen decennia zijn een groot aantal stromendenevengeulen aangelegd die als foerageergebied kunnendienen. Daarnaast zijn er nog meerdere nevengeulen inontwikkeling. De meestromende nevengeul bij Leeuwenlangs de Waal trok al in het eerste jaar veel jongetrekvis aan.Het is in Nederland ook mogelijk dat jonge Atlantischesteurtjes zich geleidelijk laten afzakken tot voorbijGorinchem, waar het getij op de rivier merkbaar is. Hetkarakter van de rivier is daar geheel anders en langs deoevers bevinden zich uitgestrekte rietvelden. Tussenhet riet is er voor de jonge Atlantische steur voldoendevoedsel te vinden en tevens is hij er veilig voor predatoren.In het verleden zal de Biesbosch dan ook eenbelangrijke rol voor opgroeiende jonge steuren hebbengespeeld. Wat dat betreft hebben ook jonge steuren baatbij de vergevorderde plannen om het rivierwater weer19

2021Nevengeul bij Beuningen: Nevengeulen herbergen vaak veel voedsel voor jonge vis. De verwachting is dat jonge steuren hier graag gebruikvan zullen maken. Dankzij natuurherstelprojecten langs de grote rivieren zijn er weer meer geschikte nevengeulen.Figuur 6: Overzicht stroomgebied Rijn (© Daniel Ullrich).door de Biesbosch te laten stromen. Na een aanvankelijkeafname door afsluiting van het Haringvliet is doorontpoldering de afgelopen jaren het areaal aan zoetwatergetijdengebiedweer licht toegenomen.4.4 leefgebied voor 2 tot4-jarige steurenJonge Atlantische steuren brengen de eerste 2 tot 4 jaarvan hun leven in het estuarium op de overgang vanzout naar zoet water door. Deze brak waterzone in hetestuarium heeft een rijk dieren- en plantenleven en fungeertals opgroeigebied door het grote voedselaanbod.Vlokreeften, garnaal, aasgarnaal, wormen en jonge viskwamen zeer abundant voor (geldt ook voor Haringvliete.d.). Daarnaast komen de Biesbosch en het estuariumgebiedvan de benedenrivieren in aanmerking, waaronderBrielse Maas en Haringvliet. Het oorspronkelijkeestuarium van de Rijn en Maas, met inbegrip van devroegere Zuiderzee, kenmerkt zich van nature door eenzoet-zoutgradiënt en getijdeninvloed. Het in- en uitstromendewater bij eb en vloed schuurde in het verledendiepe geulen uit en deponeerde dit sediment op rustigeondiepe plekken en droogvallende platen. Het gebiedwas constant in beweging. Geulen meanderden en erosiesloeg delen van platen weg. Tegelijkertijd ontstondenelders weer nieuwe platen en werden oude geulenmet sediment gevuld. Door stromingsverschillen werdencontinu klei, zand en grind gesorteerd en ieder ophun eigen plek afgezet. Door inpolderingen vanaf de 14eeeuw is het areaal aan intergetijdengebied geleidelijkverminderd. De aanleg van dammen in de belangrijkstezeegaten sinds 1932 (Afsluitdijk) en de stormvloed van1953 heeft de dynamiek sterk verminderd. Bij vloed kanalleen in de Nieuwe Waterweg zout water instromen enhier bevindt zich een beperkt brakwatergetijdengebied.Verder landinwaarts ligt nog een uitgestrekt gebiedwaar zoet water onder invloed van het getij staat, maarhet getijverschil is er gering en de daarmee samenhangendeintergetijdengebieden klein. De Nieuwe Waterwegen Oude en Nieuwe Maas zijn daarmee momenteelde enige plaatsen waar jonge Atlantische steur terechtkan. Het areaal aan brakwatergebied is momenteel echtererg gering voor een populatie jonge steuren.

2223figuur 7 De 19de eeuwse migratieroutes vanaf de Noordzeede Rijn op. Alleen de route via de Nieuwe Waterweg,Nieuwe/ Oude Maas en Merwede is nu nog open. Wel kunnenze via het Haringvliet naar de zee toe zwemmen. In de Maaszitten helaas nog te veel migratiebarrières.De BiesboschIn het zomerhalfjaar, als de aanvoer van zoetwatergering is, staan de Haringvlietsluizen langere tijd dicht.Ook tijdens springvloed en stormvloed blijven desluizen soms dicht. De Voordelta, het zeegebied voorde Haringvlietdam tussen de Maasvlakte en Goeree,raakt dan geheel gevuld met zout water. Tijdens hetspuien vult de Voordelta zich deels met zoet water, maarvanwege het onregelmatige karakter kan zich hier geennatuurlijk brakwatergebied vormen met een naar zeetoe geleidelijk toenemende saliniteit (Van Winden et al.,2000). Het areaal opgroeigebied voor jonge steur lijktdaarmee in de huidige situatie erg beperkt.In 2011 is besloten om vanaf eind 2013 de Haringvlietdamop een kier te zetten. Voor diadrome (trekkende)vissoorten heeft dit waarschijnlijk een (zeer) positiefeffect. Het areaal aan brak watergebied en daarmeehet opgroeigebied van de jonge Atlantische steur zalhierdoor kunnen worden vergroot, maar wordt in hogemate bepaald door het afvoerregime. (Hop&Vriese, 2011)De waterkwaliteit en voedselsituatie in de NieuweWaterweg en het achterliggende estuarium zijn delaatste jaren sterk verbeterd. Het zuurstofgehalte ende nutriëntenrijkdom zijn hoog en er is veel diep enondiep water ter beschikking met zowel zandige alsslibrijke bodems. Visserij speelt sinds het verbod op deaalvisserij van 2011 ook in dit deel van het leefgebiedgeen rol van betekenis meer als mogelijk negatievefactor voor Atlantische steuren.4.5 een open verbinding met de zeeDe Nieuwe Waterweg is het enige permanent openzeegat dat trekvissen zoals Atlantische steuren momenteelter beschikking hebben om vanuit de Noordzeede Rijn op te zwemmen en omgekeerd. Via de Nieuween de Oude Maas en vervolgens de Beneden en BovenMerwede is er een open verbinding naar de Waal en deRijn (figuur 7). Ook kunnen vissen via het Spui of deDordtse Kil in het Haringvliet, het Hollands Diep en deBiesbosch komen en vanaf daar naar de Maas of de Waalzwemmen.Haringvliet: migratieroute en opgroeigebiedAls hij de zoet-zout sprong overleeft, kan de Atlantischesteur momenteel het rivierengebied verlaten via hetHaringvliet. Naar binnen gaan kan niet. De Haringvlietsluizenhebben een belangrijke functie als spuisluizenvoor water van de Rijn en de Maas. Het spuibeheer isalleen gericht op het lozen van water en de stroming istijdens het spuien meestal zo groot dat vissen niet naarbinnen kunnen zwemmen. Trekvissen worden echterwel aangetrokken door het zoete Rijn- en Maaswaterdat bij eb naar buiten stroomt. Miljoenen vissen ziendan ook jaarlijks voor de Haringvlietsluizen hun kansenop een succesvolle optrek, voortplanting en opgroeienvoorbij gaan. Hieronder bevinden zich jonge paling(glasaal), jonge haring, bot, paairijpe zalm en fint. Ineen aantal pijlers van de Haringvlietsluizen zijn destijdsvistunnels aangebracht. In de praktijk blijkt deze vispassageniet te werken. Er gaan nauwelijks vissen door. DeHaringvlietsluizen vormen daarmee een belangrijkebarrière. Vanaf eind 19de eeuw was het Haringvliet hetbelangrijkste zeegat voor de Atlantische steur en trek-Niet alleen de vissen, ook vele vogelsoorten zullen profiteren vanhet herstel van het estuarium, zoals de lepelaar (midden), grotezilverreiger (boven) en de visarend (onder).

2425De spuisluizen in de Haringvlietdam. Het is van groot belang voor de steur en andere migrerende vissoorten,dat deze sluizen op een kier gaan.De Nederlandse delta met open armen: Het herstel en behoud van de enorme rijkdom van delta’s en tegelijkertijd de risico’s beperken diehet leven met water meebrengt, – steeds met de meest recente inzichten, dat is de opgave. In Hoogtij voor Laag Nederland (wnf, 2008)heeft het wnf die opgave voor de Nederlandse Delta geschetst en uitgewerkt in Met open armen (wnf, 2010).vissen als elft en fint. Het is dus voor steuren en anderetrekvissen van groot belang dat de Haringvlietdamook bij vloed weer open gaat zodat vissen vanuit de zeeweer de grote rivieren van Nederland kunnen bereiken,maar ook zodat het areaal brak water langzaam wordtvergroot.In 2011 is besloten om vanaf eind 2013 de Haringvlietdamop een kier te zetten. Dit heeft een zeer positiefeffect voor trekkende vissoorten. Het areaal aan brakwatergebied en daarmee het opgroeigebied van de jongeAtlantische steur zal hierdoor kunnen worden vergroot(Hop&Vriese, 2011). Behalve zoetwater vanaf de rivierkan bij het (gedeeltelijk) openen van de sluizen ookbeperkt zout- en brakwater vanaf zee het Haringvlietinstromen. Trekvissen kunnen dan ongehinderd vanafzee de Rijn en Maas op- en afzwemmen. Omdat deuitstroom minder onregelmatig is zal ook de Voordeltagedeeltelijk gevuld raken met brakwater. Er ontstaatdan opnieuw een voor trekvissen zo noodzakelijkegeleidelijke zoet-zoutovergang. Deze brakke zone inhet estuarium is noodzakelijk voor de aanpassingendie trekvissen ondergaan als ze de overgang maken vanzoet naar zout water of andersom. Met het inwerkingtreden van een nieuw spuisluisbeheer zal het potentiëleleefgebied voor trekvissen aanzienlijk vergroot kunnenworden. Dat de sluizen van het Haringvliet op een kiergaan is dus niet alleen voor de steur van groot belang,maar voor alle migrerende vissoorten.Uiteindelijk is het van belang om te werken aan eengrootschalig herstel van het estuarium. Het open zettenvan de kier is een prachtige eerste stap. Op de langetermijn zullen er meerdere stappen genomen moetenworden, indien men wilt werken naar een gezonde enleefbare delta. Niet alleen op ecologisch vlak maar ookop economisch gebied. Het open zetten van de Haringvlietof kijken naar andere oplossingen moet wordenoverwogen. Hierdoor vergroot men niet alleen hetleefgebied van de steur en de toekomst van deze soort.Het hele natuurlijke systeem met zijn bijbehorende processenen soorten zal hierdoor meer compleet worden(wnf rapport, 2008 & 2010).Waddenzee – IJsselmeerVoor de komst van de Afsluitdijk waren de Zuiderzeeen IJsseldelta een belangrijk leefgebied voor Atlantischesteuren en de IJssel een belangrijke route voorvolwassen steuren naar de paaigebieden in de Rijn. Hetspuibeheer van de sluizen in de Afsluitdijk is sinds 1991gedeeltelijk aangepast, met het doel vismigraties vanafde Waddenzee naar het IJsselmeer te verbeteren. Voorde Atlantische steur kan migratie via de Afsluitdijk eenextra mogelijkheid betekenen om vanaf de Noordzeede Rijn op te zwemmen. Het ontbreken van brak- enzoetwatergetijdengebied is daar echter een belemmeringvoor het opgroeien van de jonge Atlantische steur.Mogelijk brengen een of meerdere geplande vispassageshier verandering in. Momenteel wordt onderzocht opwelke locaties, met welke faciliteiten en met welk spuibeheervismigratie verder kan worden verbeterd, ookin samenhang met de te realiseren Extra Spuicapaciteit(ESA). Het is daarnaast van belang dat naast de vispassageook een zoet-zoutovergangsgebied gecreëerd wordt.4.6 de NoordzeeBij een herpopulatie van de Rijn met Atlantische steurenspeelt de Noordzee een belangrijke rol. Jonge dierenvan 3 tot 8 jaar oud zwermen in het winterhalfjaar uitover de zuidelijke Noordzee om daar op een diepte van20 tot 30 m hun voedsel te zoeken. Volwassen dierengebruiken dit deel van de Noordzee vooral om door tetrekken van en naar de paaigronden.Voor de op de bodem foeragerende Atlantische steurenis de intensieve boomkorvisserij op zee een bedreiging.Atlantische steuren zijn met hun reproductiestrategie(pas op latere leeftijd) in het nadeel, omdat ze bijintensieve visserij geen kans krijgen zich op tijd voort teplanten. Mogelijk dat de Atlantische steur de dans nogenigszins ontspringt omdat zij zich over een groot deelvan de zee verspreiden, grote afstanden afleggen en zichwellicht vooral in gebieden met een slibrijke bodemophouden.Een goede samenwerking en afstemming met de professionelevisserij is hier zeer belangrijk. Initiatievenin het buitenland laten zien dat dit cruciaal is en dat deintensieve visserij op deze manier geen probleem hoeftte zijn (zie Hfdst. 3.5. en 6.1.2).

265 Herintroductie in Nederland27Boomkorvisserij is aanwezig in de Noordzee. Initiatieven in het buitenland laten zien dat goede samenwerking enafstemming cruciaal is en dat de intensieve visserij op deze manier geen probleem hoeft te zijn. Een steur moet levendworden teruggezet.5.1 iucn criteriaWe spreken van herintroductie als het gaat om hetuitzetten van een soort in een gebied dat eerder – in eenperiode met een overeenkomstig klimaat en biotoop –tot het areaal van die soort behoorde. Het iucn (1995)heeft een aantal richtlijnen opgesteld waaraan herintroductiesbehoren te voldoen. De drie belangrijkstecriteria zijn:* natuurlijke herkolonisatie is (vrijwel) onmogelijk ofwordt sterk beperkt;* het leefgebied is weer (of nog) geschikt voor eenlevensvatbare wilde populatie;* de oorzaak van het uitsterven van de soort is opgehevenof op zijn minst geneutraliseerd.Andere richtlijnen van het iucn zijn o.a. uitgebreid ecologischonderzoek van de betreffende soort, onderzoekaan eerdere herintroducties, geschiktheidanalyse vanhet herintroductiegebied, bespreking van de taxonomischestatus, de herkomst van uit te zetten individuen enbegeleidend onderzoek na het uitzetten. De iucn steltook dat moet worden voldaan aan sociaal-economischevoorwaarden. Herintroducties moeten adequatepolitieke en financiële steun hebben en voldoen aan degeldende wetten (Smulders et al, 2006).De belangrijkste reden om tot herintroductie overte gaan is dat volwassen steuren uit de Gironde of deElbe de Rijn niet zullen herkennen als paaigebied engeboortegrond (zie hoofdstuk 3.4). Zelfs als er meervoor steuren toegankelijke openingen komen, moet dekans dat twee zwervende geslachtsrijpe steuren van eenverschillend geslacht tegelijk de Rijn op zwemmen alsuitgesloten worden beschouwd.5.2 doel van de herintroductieHet einddoel van herintroductie is een stabiele en reproducerendepopulatie van Atlantische steuren in de Rijn.Aan de hand van historische informatie hebben er zeker10.000 volwassen steuren in de Rijn geleefd. Wanneerhet Rijnsysteem vanaf haar middenloop nabij Straatsburgtot aan de monding in zee weer goed functioneert,met voldoende foerageer- en opgroeimogelijkhedenvoor jonge steuren, dan is als streefbeeld een populatievan enkele duizenden volwassen dieren haalbaar (VanWinden et al., 2000). Vanuit deze populatie kunnen inpotentie weer andere rivieren worden bevolkt.5.3 verdwenen oorzakenvan uitstervenDankzij de inspanningen van het ‘Rijnactieplan’ isinmiddels de waterkwaliteit weer op een vooroorlogspeil en zijn de concentraties van de meest gevreesdestoffen op een zodanig niveau gekomen dat ze geenbelemmering meer lijken te vormen voor de voortplantingen het opgroeien van vissen en andere waterorganismen.Grindwinning in de rivierbedding is inmiddelsbeëindigd en de grindvoorkomens zijn nu stabiel.Er zijn nog paai en eiafzetplaatsen overgebleven als“startgebied’ voor een populatie steuren. Voor zeer jongesteuren zijn er opgroeigebieden. Ook is er een kleinebrakke intergetijdenzone waar steuren verder kunnenopgroeien en er zijn binnen enkele jaren mogelijkenkele meerdere vrije doorgangen van de Noordzeenaar de Rijn en vice versa.Met het verbod op de aalvisserij van 2011, is ookde commerciële riviervisserij vrijwel verdwenen. Opkleine schaal wordt bij zoet-zout overgangen nog gevistdoor de beroepsvisserij. De rivieren zijn ook populairbij duizenden sportvissers. Zij vormen echter geenbedreiging voor de Atlantische steur. De georganiseerdesportvisserij stelt zich ook tot doel om bij te dragen aanhet herstel van verdwenen vissoorten, het verbeterenvan migratiemogelijkheden en herstel van zoet-zoutovergangen.Wel dient een goede voorlichtingscampagnede sport- en de beroepsvisserij te informeren overde bijzondere status van de steur. Steuren verdienenvanwege hun beschermde en bedreigde status extraaandacht als ze toch in netten of aan de haak terechtkomen. Door een juiste behandeling kunnen de steurendit in principe overleven. Zeker als een herstelproject

28oorspronkelijke soort genetisch vervuild raakt of zelfsin zuivere vorm verdwijnt. Vooral als exotische soortenzich voortplanten zijn de risico’s groot (Gessner et al.,1999). Tot nu toe is er in de rivieren van de Noordzeeen de Oostzee echter nog geen natuurlijke reproductievan exotische steursoorten waargenomen (mondelingemededeling Gessner, 2010). Sommige experts zijn daarvooralsnog ook niet bang voor (mondelinge mededelingEric Rochard, cemagref 2010).29De Waal ter hoogte van Kekerdom: Dankzij de inspanningen van het ‘Rijnactieplan’ is inmiddels de waterkwaliteit weer op een vooroorlogspeil. Vele vissoorten en andere waterorganisme vinden weer geschikt voortplantings- en opgroeigebiedvan de steur op gang komt zal een samenwerking metvisserijorganisaties opgezet moeten worden, waarbijgezamenlijk opereren het uitgangspunt vormt. Ookde visserij moet zich trots en verantwoordelijk voelenvoor de terugkeer van zo’n bijzondere vissoort in onzerivieren. Het is natuurlijk ook gewoon een enorme kickvoor een sportvisser om een grote steur te vangen envervolgens weer levend los te laten.Of de intensieve sleepnetvisserij op de Noordzeeproblematisch is voor een bodemfoerageerder als deAtlantische steur, zal nog moeten blijken. Uit Fransonderzoek is gebleken dat vooral de oudere dieren zeergrote afstanden afleggen en vermoedelijk een deel vanhet jaar in de diepzee verblijven. Vooral onvolwassendieren en migrerende volwassen dieren lopen dushet risico in en rond het estuarium weggevangen teworden. Ook over dit onderwerp moet overlegd wordenmet de visserij. Het Franse voorbeeld laat zien dat goedevoorlichting en samenwerking het mogelijk maken omproblemen met als bijvangst gevangen steuren grotendeelsop te lossen (zie 6.1.2).5.4 nog openstaande problemenDe Nieuwe Waterweg is momenteel het enige permanentopen zeegat dat de Atlantische steur ter beschikkingheeft om van de Noordzee de Rijn op te zwemmenen omgekeerd. Via het Haringvliet kan de Atlantischesteur wel het rivierengebied verlaten, maar (nog) nietbinnengaan. Als de Haringvlietsluizen vanaf eind 2013in meer of mindere mate ook bij vloed open zijn, is ookhier optrek van vissen mogelijk. Tegelijkertijd zal daneen grotere brakke getijdenzone ontstaan dan nu hetgeval is. Het is dus voor steuren en andere trekvissenvan groot belang dat de Haringvlietdam opengaat. Hetrecente besluit hiertoe is mede genomen onder internationaledruk, vooral ook omdat in het buitenland bovenstroomsal veel geld gestoken is in optrekmogelijkhedenvoor zalm en andere trekvissen. Daarnaast bleek uitonderzoek dat er geen goed (technisch) alternatief voorde Kier is om (internationale) doelstellingen op hetgebied van vrije vismigratie te realiseren.Het open zetten van de kier is een prachtige eerstestap. Op de lange termijn zullen er meerdere stappengenomen moeten worden, indien men wilt werkennaar een gezonde en leefbare delta. Het open zetten vande Haringvliet of kijken naar andere oplossingen moetworden overwogen. Hierdoor vergroot men niet alleenhet leefgebied van de steur en de kansen van deze soort.Het hele natuurlijke systeem met zijn bijbehorende processenen soorten zal hierdoor meer compleet worden(wnf rapport, 2008 & 2010).Toekomstbeeld: steuren die weer via het Haringvliet de rivier opzwemmen naar hun paaigronden.5.5 nieuwe problemen: exotenIn de Nederlandse binnenwateren worden jaarlijksenkele tientallen steurvangsten gemeld. Het gaat daarbijvrijwel altijd om exotische Russische steursoorten,zoals Acipenser baerii en A. gueldenstaedtii en soms omA. ruthenus. Ook elders in Midden-Europa neemt hetaantal vangsten van deze exotische steursoorten toe (o.a.Gessner et al., 1999; Arndt et al., 2000, 2002). Vangstenvan A. sturio zijn sterk in de minderheid. Er is een sterkesamenhang tussen de soorten die in het wild gevangenworden en de soorten die het meest worden verhandeldin tuincentra en aquariumwinkels. Gehouden steurengroeien hard en zijn na korte tijd zo groot, dat ze in eenaquarium of tuinvijver niet meer te handhaven zijn. Dedieren worden dan maar vrijgelaten in de natuur. Ookontsnappen exotische steuren soms uit viskwekerijen.Eind 1999 is er bijvoorbeeld in de Gironde in Frankrijktijdens een storm met springvloed een groep A. baeriiontsnapt uit een kwekerij. Het ging om circa 45.000dieren, waarvan er ongeveer 8000 niet teruggevangenzijn (Guerri, 2001B).Deze exotische soorten kunnen een bedreiging vormenvoor de inheemse steur. Ze kunnen ziekten introduceren,er kan competitie om voedsel of habitat plaatsvindenen er kan hybridisatie optreden, waardoor de5.6 acipencer sturio of Acipenceroxyrinchus in de Rijn?Tot voor kort werd gedacht dat Acipenser sturio, deAtlantische steur, de enige soort was die in recentetijden voorkwam in West-Europa, o.a. Van Winden etal. (2000). De laatste jaren heeft genetische onderzoekandere inzichten gegeven. Tien steuren in een museum,die in de Oostzee gevangen waren, bleken na genetischeanalyse van de soort Acipenser oxyrinchus. Van deze soortwerd gedacht dat hij alleen voorkwam in Noord-Amerika.Nu denkt men dat tussen 800 en 1200 jaar geledende Oostzee door A. oxyrinchus is gekoloniseerd, waarbijA. sturio geleidelijk is verdrongen. Van de geanalyseerdedieren uit de Noordzee bleek er 96% te behoren totA. sturio en slechts 4% tot A. oxyrinchus (Ludwig et al.,2002). Momenteel wordt er vanuit gegaan dat in derivieren, die uitmonden in de Noordzee, het leefgebiedzijn en waren van de Atlantische steur A. sturio. Derivieren die uitmonden in de Oostzee worden gezienals het leefgebied van de Amerikaanse Atlantische steurA. oxyrinchus. Vanwege deze nieuwe kennis is A. oxyrinchusuitgezet in de Oder en loopt er een onderzoeksprogrammanaar deze soort in de Oder van Duitse (igb) enPoolse instituten.A. oxyrinchus wordt gezien als een zeer nauw verwantezustersoort van A. sturio en lijkt hier zowel morfologischals ecologisch veel op. Het verspreidingsgebied vandeze soort ligt grotendeels aan de oostkust van Noord-Amerika. Op dit moment staat de soort A. oxyrinchus erbeter voor dan A. sturio. Gerichte visserijonderzoeken,uitgebreide genetische analyse, anekdotische informatie,verbetering van kunstmatige reproductie, experimenteleuitzettingen van juvenielen en onderzoek aande leefwijze en levenscyclus hebben daaraan bijgedragen(Waldman, 2000).Zeer recent bleek uit archeologisch onderzoek aande Frans Atlantische kust dat 5000 jaar geleden beidesoorten samen voor kwamen voor de Franse kust enook in het Gironde estuarium. A. sturio en A. oxyrinchusleefden zo’n 3000 jaar naast elkaar, tot +/- 200 A.D. Voorhet eerst werd de aanwezigheid van een andere steursoortin Frankrijk aangetoond (Desse-Berset, 2009).Als A. oxyrinchus ook in de Rijn voorkwam, dan zou eenherintroductie van deze soort eveneens tot de moge-

30lijkheden behoren. Dit is gemakkelijker realiseerbaaraangezien er al herintroductieprojecten met deze soortlopen en er bij verschillende organisaties voldoendesteuren voorhanden zijn.Een uitzetting van A. oxyrinchus benadeelt mogelijkA. sturio. In Duitsland is er voor gekozen om A. oxyrinchuste herintroduceren in de oostelijke Oder en A. sturioin de westelijk van Denemarken uitmondende Elbe. Eenbesluit om A. oxyrinchus in de Rijn te herintroducerendient weloverwogen plaats te vinden en bovendienondersteund te worden door nationale en internationaleorganisaties, zoals sportvisserij Nederland, hetWereld Natuur Fonds, CEMAFREF en igb. Vooralsnogwordt ingezet op een herintroductie van A. sturio, omdathiervan zeker is dat deze in de Rijn voorkwam. Door dewetenschap wordt in het algemeen aanvaard dat A. sturiothuis hoort in de Noordzee en in de rivieren die uitmondenin de Noordzee. A. sturio is een zeer bedreigdediersoort en het past, zeker binnen de wnf visie, omalles op alles te zetten om deze soort voor een uitstervente behoeden.5.7 juridische aspecten5.7.1 Beschermde statusDe Atlantische steur (Acipenser sturio) is een vande meest bedreigde soorten in Europa. Dat blijkt ookuit internationale verdragen, zoals cites, Verdrag vanBonn (bescherming van trekkende wilde diersoorten),Verdrag van Bern en het ospar-verdrag (beschermingvan het mariene milieu in het noordoostelijk deel vande Atlantische Oceaan). Bovendien is de Atlantischesteur één van de prioritaire soorten van de EuropeseHabitatrichtlijn. De steur is daarmee binnen Europasinds 1998 strikt beschermd. Ook in de wetgeving vanhet Verenigd Koninkrijk, Nederland, België, Duitslanden Spanje staat een streng verbod op de vangst en verkoopvan Atlantische steur. Frankrijk heeft het reddenvan de steur gedefinieerd als één van de belangrijksteacties in het kader van het behoud van biodiversiteit.De beschermde status van steur in Nederland laatweinig te wensen over:* hij is beschermd volgens de bijlage 2 en 4 van deHabitatrichtlijn;* bijgevolg staat hij in de Nederlandse Flora- en faunawetin tabel 3;* de steur staat in bijlage 3 van de Conventie van Bernen (bijgevolg) op de Rode lijst als “verdwenen uitNederland’ ;* soort staat als ‘critically endangered’ op de 2004’iucn Red List of Threatened Species’;* de soort is genoemd in appendix II van het verdragvan Bonn. In deze appendix staan trekkende soortenwaarvan de staat van instandhouding duidelijkkan (of, vanwege een ongunstige staat van instandhouding:moet) verbeteren als gevolg van internationaleovereenkomsten,* hij staat vermeld op de ‘Initial ospar List of Threatenedand/or Declining Species and Habitats’;* daarnaast is internationale handel verboden krachtenshet cites verdrag, bijlage A.5.7.2 Benodigde vergunningenDoor de wettelijke bescherming is het niet toegestaanom Atlantische steuren te vangen, te vervoeren, ofanderszins in bezit te hebben. Voor een herintroductieprojectzijn verschillende vergunningen en ontheffingennodig zijn.Aangezien de steur valt onder het cites verdrag,bijlage A, zal in- en uitvoer alleen toegestaan zijn meteen vergunning, die onder strikte voorwaarden wordtverleend.Voor het uitzetten van Atlantische steuren in de Rijnmoet een ontheffing op de Flora- en faunawet bij hetMinisterie van EL&I worden aangevraagd. Uitzetten vanniet Visserijwet soorten, zoals de steur, mag op grondvan artikel 17 van de Visserijwet 1963 alleen met eenvergunning van de minister van EL&I. Voor een herintroductiegelden minimaal de internationaal erkendeiucn normen.Op dit moment kunnen steuren voor herintroductiealleen uit Frankrijk komen. Voor het beschikbaar stellenvan steuren en de uitvoer naar Nederland moetenin Frankrijk de benodigde vergunningen aangevraagdworden bij de lokale autoriteiten en bij het Franseministerie van Milieu.6 Bestaande initiatieven6.1 frankrijk6.1.1 cemagrefIn Frankrijk is het instituut cemagref al sinds 1980bezig met een herstelprogramma voor de Atlantischesteur. Het doel was een verklaring te vinden voor deachteruitgang van de soort, het mobiliseren van allebetrokken partijen (autoriteiten, beheerders, wetenschappers,ngo’s en de visserij) en het formuleren vanbeschermende maatregelen. Sinds 1993 is het werk vancemagref aan de Atlantische steur opgenomen in hetlife programma van de Europese Unie.KweekprogrammaKweekbakken voor steuren bij cemagrefTussen 1981 en 1991 werden een aantal steuren gevangenen gehouden om mee te kweken. Zowel in 1981 alsin 1985 lukte het om een paar succesvol te laten voortplanten,maar de larven konden niet in leven wordengehouden, waarschijnlijk door verkeerd voedsel. In1995 werden kort na elkaar een geslachtsrijp mannetjeen vrouwtje gevangen, wat tot een bevruchting leidde.Door tussentijdse kweek experimenten met de Siberischesteur (A. baerii) had men nu wel de benodigdekennis en lukte het om de larven in leven te houden.Een deel van de juvenielen, ca. 9000 stuks, heeft menuitgezet, verspreid over de Garonne en Dordogne.Een ander deel is opgekweekt in gevangenschap. 78volwassen of bijna paairijpe steuren nemen deel aanprojecten voor kunstmatige voortplanting en levenmomenteel in de kweekbassins van de onderzoeksinstellingencemagref in Frankrijk. In juni 2007 vondde eerste succesvolle kunstmatige voortplanting plaatsvan deze in gevangenschap geboren steuren. Ook in2008, 2009 en 2011 vond bij cemagref voortplantingplaats, waardoor ongeveer 400.000 juveniele vissen(pootvisjes) in de buurt van hun natuurlijke paaigebiedenin de Garonne en de Dordogne in Frankrijk kondenworden vrijgelaten. Vele honderden kleine steurtjeszijn tegelijkertijd aan een leven in de opkweekbassinsbegonnen. De genetische basis van de kweeksteuren inde bassins van cemagref is helaas erg smal. Gelukkigis het nu mogelijk om sperma in te vriezen en vervolgensook weer succesvol te gebruiken voor bevruchting.Door de steuren in warmer water en met een overvloedaan voedsel op te laten groeien, lijkt de leeftijd waaropze vruchtbaar worden minstens twee jaar naar voren teschuiven. Hiermee wordt tijdwinst geboekt en kan dewilde populatie sneller versterkt worden.Onderzoekcemagref onderzoekt ook de Atlantische steurpopulatiein de natuurlijke situatie. In de loop van de jaren zijner meer dan 5000 steuren gemerkt en meerdere malenteruggevangen. De volgende stap is het volgen vanuitgezette jonge steuren. Vijftig dieren zijn voorzienvan zenders. Hierdoor hopen ze meer inzicht te krijgenin het habitatgebruik en de leefwijze van deze dieren.Met deze kennis kunnen beschermingsmaatregelengeoptimaliseerd worden en onderzoekt cemagref demogelijkheden om steuren in andere Europese rivierenuit te zetten. Ten behoeve hiervan word gezocht naarpartners elders in Europa.Een subadulte (deze pagina) en een juveniele (volgende pagina)steur uit het kweekcentrum van cemagref. Klaar om uitgezette worden!31

32VoorlichtingNaast een kweekprogramma en onderzoek aan Atlantischesteuren, voert cemagref een publiciteitscampagneonder beroepsvissers en sportvissers om bij steurenals bijvangst de sterfte te beperken.6.1.2 cnpmemLogo van de informatie- en bewustmakingscampagne uit Frankrijk(© cnpmem).De voorbije decennia zijn langs de Franse kust verschillendecommunicatiecampagnes gevoerd die zich totde zeevisserij richtten. Deze initiatieven zijn sinds2006 overgenomen door de Franse visserijorganisatiecnpmem en worden gesteund door het Wereld NatuurFonds Frankrijk. cnpmem staat voor Comitè Nationaldes Pêches Maritimes et des Elevages Marins. Vanwegede grote omzwervingen van volwassen Atlantischesteuren en de herintroductieplannen is voor beschermingvan de soort de inzet van de hele Europese visserijnodig.In Frankrijk is een informatie- en bewustmakingscampagnegestart over de risico’s voor Atlantischesteuren als bijvangst. Hiervoor is een informatiebrochureopgesteld waarop staat wat de bescherming vande Atlantische steur inhoudt en wat de visserij kan doenom hierbij te helpen. De brochure vermeldt hoe vissersmet steurvangsten om dienen te gaan en waarom. Aande vissers wordt ook gevraagd hun vangst te melden. Debrochure is verspreid onder visserijorganisaties in allelanden waar steuren uit de Gironde kunnen worden verwachten is opgesteld in de taal van het betrokken land.6.2 duitsland6.2.1 Gesellschaft zur Rettung desStors Acipenser sturioIn 1994 richtten wetenschappers en viskwekers inDuitsland het “Gesellschaft zur Rettung des Stors Acipensersturio’ op. Het is een overkoepelde organisatievoor instellingen, wetenschappers en geïnteresseerdendie zich inzetten voor de bescherming van de steur. Degroep coördineert de verschillende herstelmaatregelenvoor de Atlantische steur in Duitsland.6.2.2 igbHet Institut fur Gewasserokologie und Binnenfischerei(igb) in Leibniz ontving in 1996 40 juveniele steurenvan het cemagref om een kweek- en onderzoeksprogrammamee te beginnen. Tevens is deze locatie eenback-up voor het centrum van cemagref. De steurenzijn verkregen uit de kunstmatige reproductie van 1995(Kirschbaum & Gessner, 2000; Williot et al., 2000).Kweekbakken voor jonge steur, igb, BerlijnZe zijn momenteel ongeveer 1.40 m en 8 tot 15 kg enbereiken de volwassen fase. De eerste reproductie wordtbinnenkort verwacht.igb heeft ook jonge steuren gekregen van cemagrefvan de recente kunstmatige reproductie uit 2007 en2008. Een gedeelte van deze dieren zit in het kweekcentrum,maar ongeveer 150 vissen zijn uitgezet in de Elbe.Dit is de eerste experimentele uitzetting van Atlantischesteuren in de Elbe. Een deel van de dieren is gemerkt engezenderd.Sinds de publicatie van Ludwig et al. (2002) is duidelijkdat niet Acipenser sturio, maar Acipenser oxyrinchusde oorspronkelijke soort was in de Duitse enPoolse rivieren die in de Oostzee uitmonden. Voor dezerivier wordt dan ook gestreefd naar een herstel van dezelaatste steursoort. De Atlantische steuren worden dusalleen uitgezet in (zijrivieren van) de Elbe of de Rijn. In2006 en 2007 is men begonnen met de eerste uitzettingenvan A. oxyrinchus in de Oder in samenwerking metPolen. In 2007 zijn hier ongeveer 7000 jonge steuren(voor een deel gemerkt) in de Oder uitgezet. Door dezeexperimentele uitzettingen in de Oder en de Elbe vanzowel gemerkte als gezenderde dieren hoopt men meervan de leefwijze en het habitatgebruik van deze soortente leren. De kennis kan weer gebruikt worden in toekomstigeherintroductieprogramma’s.6.3 europees actieplanVanuit het Wereld Natuur Fonds Frankrijk is insamenwerking met organisaties en steurexperts vanverschillende landen een internationaal actieplan opgesteldom de Atlantische steur voor uitsterven te behoeden:het ‘Action plan for the conservation and restorationof the European sturgeon’. Het plan wil uitstervenvan Atlantische steuren voorkomen door levensvatbarepopulaties terug te brengen in hun oorspronkelijke leefgebied.Het actieplan bevat de volgende onderdelen:1. Bescherming van Atlantische steuren in zijnnatuurlijke leefmilieu, door de mortaliteit doorvisserij omlaag te brengen en het tegengaan vanexotische steursoorten;2. Bescherming, herstel en verbetering van voor steurenessentiële habitats;3. Kweek en bescherming in gevangenschap en vandaaruit herintroductie van Atlantische steuren inhun oorspronkelijke verspreidingsgebied;4. Internationale samenwerking om de verschillendenationale acties te coördineren.In november 2007 heeft het permanent Comité van hetVerdrag van Bern dit actieplan goedgekeurd.6.4 initiatieven en bereidheidin NederlandIn Nederland is er in 2000 een (literatuur)studieuitgevoerd door ARK en het Wereld Natuur Fonds naarde kansen voor het herstel van de Atlantische steur in deRijn (Van Winden et al., 2000). Deze werd gevolgd dooreen workshop op nationaal niveau in 2001, waar informatieis uitgewisseld door een aantal organisaties.Sportvisserij Nederland heeft in het verleden vakerde steur onder de aandacht gebracht. In 2004 stond desteur bij de toenmalige Organisatie ter Verbetering vande Binnenvisserij (OVB) centraal als vis van het jaar.Destijds werd genetisch onderzoek gestart aan gevangensteuren, maar dit kon uiteindelijk niet wordendoorgezet wegens ontbrekende gegevens. Wel is er eenkennisdocument opgesteld over de Atlantische steur.In 2010 is er een voorlichtingscampagne geweestdie vissers bewust maakt, dat beschermde vissoortenaltijd terug gezet moeten worden. Dit is opgezet doorSportvisserij Nederland en onder andere gesteund doorhet wnf. Ondanks dat er nog geen steuren in Nederlandvoorkomen, werd deze wel al meegenomen in decampagne. Een eerste stap om de steur weer onder deaandacht te brengen van de vissers.Momenteel zijn er geen andere initiatieven in Nederlandom de steur onder de aandacht te brengen en tewerken naar de herintroductie van de steur in Nederlandsewateren. Ook zijn er momenteel geen lopendesteurprojecten of -onderzoeken in Nederland.Bij verschillende organisaties (Sportvisserij Nederland,Nederlandse Vissersbond, Ravon, Blijdorp) zijnde gedachten over een Nederlands steurprogrammagepolst. De meeste organisaties staan hier positieftegenover en zijn bereid mee te werken. De steur staatechter niet hoog op de agenda: er is vooralsnog interesseals deelnemer maar niet als initiatiefnemer. Debereidheid is er dus in Nederland, alleen de daadkrachtontbreekt nog.ARK Natuurontwikkeling en het wnf zijn bereiddeze rol op zich te nemen, doen dit en zijn op hetmoment bezig met de uitwerking hiervan. Internationalesamenwerking is hierbij cruciaal. Met hetEuropean action plan als leidraad is nu een Nederlandssteurproject opgezet samen met Sportvisserij Nederland,Diergaarde Blijdorp en buitenlandse organisaties,die veel ervaring met Atlantische steuren hebben. Deexperimentele uitzetting van 50 gezenderde steuren,gekoppeld aan intensief onderzoek is een belangrijkeeerste stap.De resultaten van dit onderzoek worden gebruikt inde vervolgstappen van het project wat uiteindelijk zalmoeten leiden tot een gezonde populatie Atlantischesteuren in het Rijnsysteem en de delta.33

312Zetbedreigdevissenaltijd terug!34 7 ConclusiesDe Atlantische steur, houting, zeeforel en Atlantische zalm worden met uitsterven bedreigd enzijn daarom beschermde vissoorten. Dit betekent dat ze niet in bezit, verhandeld en of in- ofuitgevoerd mogen worden. Voor herstel en behoud van deze vissen is het belangrijk dat het risicoop sterfte door vangst zo klein mogelijk is. Zet een toevallig gevangen vis daarom altijd levend enonbeschadigd terug!Atlantische steur (Acipenser sturio)Lengte tot ca. 500 cmHouting (Coregonus oxyrinchus)Lengte tot ca. 50 cmAtlantische zalm (Salmo salar)Lengte tot ca. 150 cmZeeforel (Salmo trutta trutta)Lengte tot ca. 140 cmVangt u een van deze vissen, noteer dan de datum en plaats van de vangst en maak indien mogelijk een foto. Meet alsdit snel en eenvoudig te doen is ook de lengte en het gewicht. Als de vis een merk draagt, noteer dan het nummer. Laatde vis zo snel mogelijk weer vrij in hetzelfde water waar zij gevangen is en meld de vangst op www.livingnorthsea.euDit werk wordt gesteund door het Wereld Natuur Fonds en de volgende partijen:Atlantische zalm* Salmo salarLengte tot ca. 150 cmHerkenning 1 Er is een vetvin aanwezig. 2 Tussen deachterkant van de vetvin en de zijlijn liggen, geteld in derichting van de aangegeven pijl, 10-13 rijen schubben (deschub op de zijlijn niet meegeteld). 3 De bek loopt door totonder het oog.Verspreiding Zeldzaam. Zalm trekt vanuit zee de rivierenop om zich in de beken aan de bovenloop voort te planten.Wettelijke bescherming Zalm wordt in Nederland beschermdin de Visserijwet met een gesloten tijd die gelijk isaan het kalenderjaar (zie ook zeeforel). Op Europees niveauheeft de Atlantische zalm een beschermde status. De zalmwordt genoemd in de Conventie van Bern, de EuropeseHabitatrichtlijn en in de Europese beschikking 3094/86(Verordening inzake technische maatregelen van deinstandhouding van visbestanden).* Atlantische zalm die buiten Nederland en de Noordzee is gevangenen commercieel gekweekte zalm mogen worden verhandeld,mits zij worden begeleid door documenten waarmee de herkomstkan worden vastgesteld.Zalm en zeeforel zijn nauw verwante soorten die veelop elkaar lijken. Zalm is in de kustzone vaak meer zilverkleurig.De zeeforel heeft een dikkere staartwortel dande zalm. Verder is de vis te herkennen aan de bek, diedoorloopt tot voorbij het oog. Aan de bovenzijdehebben de grotere exemplaren een geelbruine gloed.De zeeforel heeft kleinere schubben dan een zalm.vangstmeldingVangt u een van deze vissen, noteer dan de datum enplaats van de vangst en maak indien mogelijk een foto.Meet als dit snel en eenvoudig te doen is ook de lengteen het gewicht. Als de vis een merk draagt, noteer danhet nummer. Laat de vis levend en onbeschadigd vrij inhetzelfde water waar zij gevangen is. Ga naarwww.livingnorthsea.eu voor vangstmeldingen enmeer informatie.dit werk wordt gesteund door hetWereld natuur Fonds en de volgende partijen:Zetbedreigdevissenaltijdterug!De Atlantische steur, houting, zeeforelen Atlantische zalm worden metuitsterven bedreigd. Het is nogniet bij iedereen voldoendebekend dat deze vissoortendaarom wettelijk zijnbeschermd en na vangst directmoeten worden teruggezet.Poster en flyer van de informatiecampagne uit 2010van Sportvisserij Nederland mogelijk gemaakt doorverschillende partners o.a. wnf. Voor de eerste keerook weer aandacht voor de steur!De Atlantische steur is de grootste zoetwatervis dievroeger in de rivieren en estuaria van West-Europaleefde. Nu komt deze soort nog maar op één plekmet zekerheid voor in Europa: in de monding van deGironde in Frankrijk. Atlantische steuren horen nietalleen in Frankrijk thuis maar in alle stroomgebiedenvan West-Europa. De tijd is rijp om ook in Nederlandeen bijdrage te leveren aan het behoud en de beschermingvan de Atlantische steur. De Rijn was vroeger hetbelangrijkste verspreidingsgebied van de steur. VanAtlantische steuren is echter niet te verwachten dat zijzonder hulp de Rijn weer zullen koloniseren. We zullende Atlantische steur daarom moeten helpen. Als geenandere soort maakt de Atlantische steur duidelijk hoebelangrijk het is dat rivier, estuarium, kustgebied en zeeals één samenhangend natuurgebied functioneren. Inhun lange levensloop hebben zij dit hele gebied nodigom zich te voeden, voort te planten en op te groeien. DeAtlantische steur dient een belangrijke rol te spelen alssymbool voor het herstel van het gehele Rijnsysteem.Het is daarbij een uitstekend icoon voor het estuarium,omdat het brakke water gedurende een aantal jaren zobelangrijk is voor opgroeiende jonge steuren.De Rijn is momenteel al geschikt als leefgebied voorde steur. Verdere en grootschalige verbetering is echtermogelijk. Als de sluizen van het Haringvliet en het IJsselmeergeen barrières meer vormen, dan worden demigratiemogelijkheden en het leefgebied voor Atlantischesteuren in de Rijn aanzienlijk vergroot. Het openenvan de armen van de delta, een open Haringvliet is optermijn nog beter. Ook andere soorten trekvissen, zoalszalm, elft, aal en fint profiteren hiervan. Het is dus vangroot belang dat de Haringvlietdam en de Afsluitdijkminimaal op een kier gaan.Op dit moment hebben maar twee organisaties,cemagref en igb, Atlantische steuren voorhanden.cemagref werkt ongeveer al 30 jaar met deze soort enzij beslissen over Atlantische steuren en het beschikbaarstellen ervan. Hun prioriteit, ligt, logischerwijs, bij hetveilig stellen van de enige in het wild levende populatie.De afgelopen jaren zijn er successen geboekt met kunstmatigevoortplanting, waardoor er steeds meer jongesteuren beschikbaar komen. Hierdoor verwachten beideorganisaties dat er ruimte komt om ook aan herintroductiein de Rijn te gaan werken.Atlantische steuren terugbrengen in de Rijn is eenlangdurig proces, dat stap voor stap moet gebeuren. Hetis van belang dat Nederland eerst laat zien dat Nederlanden de Rijn klaar zijn om steuren te ontvangen. DeRijn is wat betreft de waterkwaliteit en nog resterendehabitats weer geschikt voor de steur en de visserij hoeftgeen problemen op te leveren. Hiervoor is een goedesamenwerking en afstemming met de visserij cruciaal.De meeste organisaties in Nederland staan positieftegenover een steurproject in de Rijn en zijn bereidals participant mee te werken. Dankzij nieuwe internationaleontwikkelingen omtrent steuronderzoek en-kweek liggen er juist nu kansen voor een steurprojectin Nederland. De bereidheid voor een steurproject inNederland is er, alleen de daadkracht ontbreekt nog.ARK en het Wereld Natuur Fonds zijn bereid de rol vaninitiatiefnemer op zich te nemen en doen dit ook.35

36 8 Literatuur37Belyaeva, V.N. & R.P. Matreva, 1965. The food of sturgeonfingerlings in the Volga delta and in the NorthCaspian Sea. Russische vertaling in Ref. Z.H. Biol. 1966,no 2192.Braakhekke, W. Winden, A van. Litjens, G. Berkhuysen,A. 2008. Hoogtij voor Laag Nederland. Werken met denatuur voor een veilige en mooie delta. Wereld NatuurFondsCastelnaud, G., 1988. The sturgeon tagging programmain the Gironde estuary (France): a European dimension.ICES. C.M. 1988/M: 28:1.Castelnaud, G., E. Rochard, P. Jatteau & M. Lepage, 1991.Donnees actuelle sur la biologie d’ Acipenser sturio dansl’estuaire de la Gironde. In: Williot, P. (ed). Acipenser.Actes du premier colloque international sur l’esturgeon.Bordeaux 3-6 octobre 1989. 251-275.Desse-Berset et al. First archaeozoological identificationof Atlantic sturgeon (Acipenser oxyrinchus Mitchill 1815)in France. Comptes Rendus Palevol, 2009; 8 (8): 717 DOI:10.1016/j.crpv.2009.06.001Ehrenbaum, E.,1923. Die Eider als Störfluss und dieSchonung des Störs. Fischerboten Norddeutsche Fisch,5, 77-83Elvira, B., A. Almodovar & J. Lobon-Cervia, 1991. Sturgeon(Acipenser sturio L., 1758). in Spain. The populationof the river Guadalquivir: A case history and a claim fora restoration programme. In: Williot, P. (ed). Acipenser.Actes du premier colloque interna-tional sur l’esturgeon.Bordeaux 3-6 octobre 1989. 337-347.Gessner, J., L. Debus, J. Filipiak, S. Spratte, K.E. Skora &G.M. Arndt.1999. Development of sturgeon catches inGerman and adjacent waters since 1980.Guerri, O. 2001A. Sauvegarde et restauration del’esturgeon europeen : Presentation generale du projet.cemagref / E.P.I.DOR / SMEPAG. Bordeaux.Du, H., Q. Wei, H. Zhang, Z. Liu, C. Wang, Y. Li (2011).Bottom substrates attributes relative to bedform morphologyof spawning site of Chines sturgeon Acipensersinensis below the Gezhouba dam. In: Rosenthal &Schnack, eds.Hop, J., F.T. Vriese, J. Quak, A.W. Breukelaar (2011). VisstandHaringvliet en Kier. ATKB, Geldermalsen.Holcyk, J. (ed.), 1989. The fresh water fishes of Europe.Vol 1, part II. General introduction to fishes. Acipenseriformes.Aula Verlag Wiesbaden. 471 p.Holcyk, J., R. Kinzelbach, L. Sokolov & V.P. Vasilev, 1989.Acipenser sturio. In: Holcyk J. (ed). The freshwater fishesof Europe. Vol 1, part II. General introduction to fishes.Acipenseriformes. Aula Verlag Wiesbaden. 367-394.Jaarverslagen en jaarcijfers Visserij 1920 -1965. Verslagenen mededelingen van de Visserij-inspectie, Directievan de Visserijen, Den Haag.Jong, D.J. de, P.M.C. Parel, J.C. Verdonk (1988). Hardinxvelden de riviervisserij. Hist. Ver. Hardinxveld-Giessendam.Kinzelbach, R., 1987. Das ehemaliges vorkommen desStörs, Acipenser sturio (Linnaeus, 1758),Kirschbaum, F. & J. Gessner. 2000. Re-establishmentprogramme for Acipenser sturio L., 1758: The Germanapporach. Boletin Instituto Espanol de Oceanografia 16(1-4) 149-156.Kotterman, M.J.J., M.K. van der Lee (2011). Gehaltesaan dioxines en dioxine-achtige PCB’s (totaal-TEQ)in paling en wolhandkrab uit Nederlands zoetwater.Imares,RIKILT, IJmuidenLagunov, I.I., and K.G. Konstantinov, 1954. Baltiiskiiosetr v Belom more. Priroda (3): 113-114.Ludwig A., L. Debus, D. Lieckfeldt, I. Wirgin, N. Benecke,I. Jenneckens, P. Williot, J.R. Waldman & C. Pitra. 2002.When the American sea sturgeon swam east. Nature419: 447-448.Maitland 1980Maitland, P.S. 1979. The status and conservation of rarefreshwater fishes in the British isles. In: O’Hara, K.(ed.).First Br. Freshw. Fish.Conf.; pp. 237-248.Magnin, E., 1962. Recherches sur la systematique et labiologie des Acipenséridés (Acipenser sturio L., Acipenseroxyrhynchus Mitchill et Acipenser fulvescens RAF.) Annalesde la station centrale d’hydrobiologie appliquée 9.Martens, P.J.M. (1992). De zalmvissers van de Biesbosch:een onderzoek naar de visserij op het Bergse Veld 1421-1689. St. Zuidelijk Hist. Contact, Tilburg.Mohr, E., 1952. Der Stör. Die neue Brehm-bücherei. 67 p.Mohr, E., 1952. Der Stör. Geest &Portig, Leipzig.Mohr, E., 1962. Ganoidei. Störe. In: Demoll, R., MaierH.N. & H.H. Wundsch. Handbuch der BinnenfischereiMitteleuropas. Badn IIIb, 233-261.Nijssen, H. & S.J. de Groot, 1987. De vissen van Nederland.KNNV 224 p.Ninua, N. Sh., & E. A. Tsepkin 1984. Atlanticheskii osetrreki Rioni. Izd. Metsniereba, Tbilisi.Rochard E., P. Williot, G. Castelnaud & M. Lepage, 1991.Elementsde systematique et de biologie des populationssauvages d’esturgeons. In: Williot, P. (ed). Acipenser.Actes du premier colloque international sur l’esturgeon.Bordeaux 3-6 octobre 1989. 475-507.Rochard E., M. Lepage, P. Dumont, S. Tremblay & C.Gazeau. 2001. Downstream migration of juvenile europeansturgeon Acipenser sturio L. in the Gironde Estuary.Estuaries 24(1): 108-115.Roule, L., 1925. Les poisonsdes eaux douces de la France. Les Presses Universitariesde France, Paris.Rosenthal, H., D. Schnack, eds. (2011). Proceedings ofthe 6th International Symposium on sturgeon. J. Appl.Ichth. 27 (2) [ Proc. 6th International symposium onsturgeon, 2009, Wuhan, China.Saemundson, B., 1949. Marine Pisces. In: A. Fridrikssonet al. (eds.). The zoology of Iceland 4 (72). E. Munksgaard,Copenhagen and Reykjavik 150 p.Smith, T.I.J. & J.P. Clugston. 1997. Status and managementof Atlantic sturgeon, Acipenser oxyrinchus, in NorthAmerica. Environ. Biol. 48: 335-346.Timmermans, G. & M. Melchers, 1994. De steur inNederland. Natura 7. 155 – 158.Trouvery, M., P. Williot & G. Castelnaud, 1984. Biologieet ecologie d’Acipenser sturio etude de la pecherie. Etudenr. 17. Serie esturgeon nr. 1. Ministere de l’agricultureCemagref. 42 p.Verhey, C.J., 1949. Het voorkomen van steur (Acipensersturio) in de Nieuwe Merwede tussen 1900-1931. DeLevende Natuur 52, 152-159.Waldman, J.R. 2000. Restoring Acipenser sturio L., 1758in Europe : Lessons from the Acipenser oxyrinchus Mitchill,1815 experience in North America. Boletin InstitutoEspanol de Oceanografia 16 (1-4) 237-244.Wheeler, A., 1969. The fishes of the British Isles andNorth-West Europe. Michigan State Univ. Press, EastLansing.Wheeler, A., 1978. Key tot the fishes of Northern Europe.Publ. F. Warne Ltd. London, 308 p.Williot, P. R. Brun, M. Pelard & D. Mercier. 2000. Inducedmaturation and spawning in an incidentally caughtadult pair of critically endangered European sturgeon,Acipenser sturio L. Journal of Applied Ichthyology 16 (4):279-281.Winden, A. van, W. Overmars, W. Bosman & A. Klink.2000. De Atlantische steur: Terugkeer in de Rijn. WereldNatuur Fonds / Stichting ARK, Hoog Keppel (Nederland).ISBN 90-74647-49-9wnf rapport, 2008. Hoogtij voor Laag Nederland.wnf rapport, 2010. Met open armen, voor het belangvan veiligheid, natuur en economie.Zhang, H., Q.W. Wei, B.E. Kyanrd, H. Du, D.G. Yang, X.H.Chen (2011). Spatial structure and bottom characteristiscsof the only remaining spawning area of Chinessturgeon in the Yangtze river. In: Rosenthal & Schnack,eds.