Succesvol spreken voor een publiek (PDF, 4.89 MB) - Fedweb

Succesvol sprekenvoor een publiekGids voor de federale communicatorenCOMM Collection Nr 13Uitgave 2012

InhoudsopgaveInleiding ............................................................................................................................................51. Vóór de presentatie ......................................................................................................71.1. Onderzoek de context ...........................................................................................81.1.1. In welke situatie presenteer je? ....................................................81.1.2. Wat is de bedoeling van de presentatie? .............................91.1.3. Wie is je publiek? .................................................................................. 101.1.4. Wat is je communicatiestijl en die van je publiek? . 111.2. De praktische voorbereiding ....................................................................... 151.2.1. Hoeveel tijd krijg je? ........................................................................... 151.2.2. Hoe ziet de zaal of het lokaal er uit? .................................. 161.2.3. Welk materiaal heb je nodig? ..................................................... 171.3. De inhoudelijke voorbereiding ..................................................................... 191.3.1. Baken het onderwerp van de presentatie af ................. 191.3.2. Verzamel documentatie .................................................................. 191.3.3. Bepaal de kernboodschap ............................................................ 191.3.4. Breng structuur in je verhaal en werk de voordrachtuit ....................................................................................................................................... 201.3.5. Voeg passende voorbeelden, verhalen enafbeeldingen toe .................................................................................................... 221.4. Voorbereiding van visuele ondersteuning ........................................ 291.4.1. PowerPoint of Keynote .................................................................... 291.4.2. Prezi ................................................................................................................ 321.5. Oefen ............................................................................................................................... 332. Tijdens de presentatie .......................................................................................... 352.1. Woord en lichaam ................................................................................................ 352.1.1. Hoe hou je de stress onder controle? ................................. 352.1.2. Welke houding neem je aan? ...................................................... 362.1.3. Hoe je stem gebruiken? .................................................................. 372.1.4. Wat haal je uit de kleerkast? ...................................................... 372.1.5. Je taalgebruik .......................................................................................... 382.2. Interactie met het publiek .............................................................................. 382.2.1. Contact leggen ....................................................................................... 382.2.2. Blijven boeien .......................................................................................... 402.2.3. Twitter ............................................................................................................ 413

InleidingUit een enquête is ooit gebleken dat het antwoord ‘spreken vooreen publiek’ erg hoog scoort op de vraag ‘waar bent u bang voor?’(Verderber, R.,1976; Gallup Survey, 2001). Spreken voor eenpubliek ligt dan ook niet voor de hand.In tegenstelling tot een normale conversatie richt je je toteen meerkoppig publiek met zeer verschillende toeschouwers,die allemaal hun eigen beeld hebben van jou en allemaal ophun manier jouw verhaal interpreteren. Het is daarbij jouwverantwoordelijkheid om dat diverse publiek te informeren,te overtuigen maar ook om de aandacht van elke toeschouwervast te houden. Want alleen de kennis van het onderwerp volstaatniet, je moet het ook op een boeiende manier kunnen brengen.Bovendien ben je de spreekbuis van jouw organisatie en vande federale overheid. Je presentatie is niet alleen belangrijk voorje eigen imago maar ook voor het beeld dat je luisteraars zullenhebben over jouw organisatie en over de federale overheid.Er is geen grotere tijdverspilling dan een saaie voordracht waarvanmen de informatie net zo goed per e-mail had kunnen meegeven.Alle redenen dus om zenuwachtig te zijn. Al zijn er maar weinigmensen die geen goede presentatie zouden kunnen brengen. Diemensen hoeven dit boekje nog niet meteen aan de kant te leggen,er staan erg bruikbare tips in om toch te scoren voor je publiek.Bijna iedereen kan immers leren presenteren.Een goede spreker beheerst technieken om boeiende enaangename verhalen te vertellen, weet heel goed wat de boodschapis en past zijn verhaal aan zijn publiek aan. Dat kan je leren.Deze brochure kan je helpen om jouw presentatie tot een succeste maken.5

Aan deze brochure werkten mee:Barbara de Clippel FOD Sociale ZekerheidDana De Groote FOD Werkgelegenheid, Arbeid en SociaalOverlegKatrien Eggers FOD Personeel en OrganisatieErik Snoeijers Ministerie van LandsverdedigingHilde Verbeken FOD Personeel en OrganisatieCathy Verbyst FOD Personeel en Organisatie6

1. Vóór de presentatieAls je gevraagd wordt om een voordracht of presentatie te geven,of als je dat besluit zelf genomen hebt, is het belangrijk omniet onmiddellijk aan de slag te gaan, maar eerst even stil testaan bij de context. Denk na over de soort presentatie die je zalgeven, over de bedoeling en de doelgroep. Pas daarna buig je jeover de praktische en de inhoudelijke voorbereiding. Een goedevoorbereiding start weken voor de eigenlijke presentatie en vraagttijd.Maar voor dat alles moet je je afvragen of jij wel de geschiktepersoon bent om deze presentatie te geven. Misschien is jouwcollega of medewerker een betere spreker, of heeft hij/zij meerexpertise in dit onderwerp. Het streelt je ego als men je vraagtom te komen spreken, maar soms is het beter om de eer aaneen andere deskundige te laten.Wees kritisch en stel jezelf een paar vragen:• Ben jij wel de juiste man/vrouw op de juiste plaats?• Ken je de organisator en is er een link tussen jouworganisatie en de organisatoren?• Kan de organiserende instantie jou of je organisatie inopspraak brengen omdat het een commercieel initiatief is,een politieke partij, een omstreden vzw…?• Levert het iets op voor jezelf of je organisatie?• Wat heeft het publiek eraan om precies jou te horenspreken?• Is een presentatie wel het geschikte middel om je doelen doelgroep te bereiken? Misschien kan je je doelgroep,wanneer die beperkt is, individueel aanspreken, of kan je jedoel sneller bereiken met een schriftelijke communicatie?7

1.1.3. Wie is je publiek?Om je goed te kunnen inleven in de leefwereld van je toehoordersmoet je vooraf een zo goed mogelijk beeld krijgen van hunachtergrond:• Is het een professioneel publiek (bv. collega’s, personeelsdirecteurs)of komen de deelnemers uit persoonlijke interesse(bv. op een beurs, een infoavond)?• Zijn het jongeren, gepensioneerden?• Kennen de deelnemers elkaar?• Komen ze uit vrije wil of werden ze verplicht?• Welke verwachtingen hebben ze, is er weerstand?• Hebben ze voorkennis, of niet?• Met hoeveel zullen ze aanwezig zijn?Vraag de organisator zo veel mogelijk informatie over de(professionele) achtergrond van je publiek (zijn het analisten,managers, verkopers, studenten…). Of organiseer zelf voorafeen bevraging bij je toehoorders, bv. om te weten te komen hoeze tegenover het onderwerp staan. Je kan in de uitnodiging vragenwaarover de deelnemers je willen horen praten.Kom goed op tijd zodat je vooraf al contact kanleggen met je publiek. Tijdens deze voorafgaande informelegesprekken kan je de temperatuur nemen en een eerste indrukkrijgen van je publiek.10

1.1.4. Wat is je communicatiestijl en die van je publiek?Iedereen heeft een eigen communicatiestijl: de manier waaropje informatie overbrengt en verwerkt. Grosso modo kan je deverschillende communicatiestijlen in 4 types verdelen, die variërenover twee assen: een as taakgericht versus relatiegericht en een asintrovert versus extravert. Sprekers en luisteraars hebben elk eendominante communicatiestijl.• Analytisch (taakgericht, introvert): deskundigen, experts,academici, documentalisten, dossierbeheerders…• Directief (taakgericht, extravert): managers, leidinggevenden,aanvoerders…• Participerend (relatiegericht, introvert): zachte sector,assistenten, begeleiders…• Expressief (relatiegericht, extravert):communicatiedeskundigen, acteurs, journalisten…TAAKGERICHTANALYTISCH• analytisch• gereserveerd• formeel• precies• voorzichtig• bedachtzaamINTROVERTDIRECTIEF• onafhankelijk• energiek• vlug• direct• veeleisendEXTRAVERTPARTICIPEREND• attent• voorkomend• rustig• geduldig• betrouwbaar• bescheiden• empathischRELATIEGERICHTEXPRESSIEF• openhartig• communicatief• enthousiast• overtuigend• oppeppend• versterkendBron: gebaseerd op Syllabus bij de gecertificeerde opleiding, Presentatietechnieken voorgevorderden, OFO, 2012.11

Je bent expressief• Je bent gericht opmensen en verteltverhalen (over mensen)• Je bent enthousiast• Je bent vernieuwend,creatief en origineel• Je bent een echtemotivator• Je wil er samen met jepubliek voor gaanBij een expressief publiek(bv. communicatiedeskundigen,acteurs,journalisten…)• Leg het accent ophet relationele• Organiseer eenbrainstorm• Wees authentieken enthousiast• Geef voorbeelden,vertel verhalen• Geef ruim de gelegenheidtot vraag en antwoord• Sta dicht bij dit publiek• Hou dit publiek betrokken• Emotie tonen magDe spreker past zich aan het publiek aan en nietomgekeerd.14

1.2. De praktische voorbereiding1.2.1. Hoeveel tijd krijg je?Deel de organisatoren van de conferentie of de voorzitter van devergadering vooraf mee hoeveel tijd je nodig hebt. Soms krijg jeeen bepaalde tijd toegewezen. Maak je verhaal nooit te lang voorde tijd die je hebt.Iedereen woonde al eens een presentatie bij die lang uitliep. Nietsis minder aangenaam. Het publiek wordt moe, de organisatorenonrustig en de spreker is gefrustreerd omdat die het einde van zijnbetoog in sneltempo moet afhaspelen.Zorg ervoor dat je speech gedaan is voor je publiek gestopt ismet luisteren.Dorothy SarnoffJe presentatie luidop oefenen geeft een goedeindicatie van de tijd die je nodig hebt.Leg een klokje op een goed zichtbare plaats ofgebruik in PowerPoint de functie ‘weergave voor presentatorgebruiken’, of in Keynote de functie ‘presentatiehulpmiddel’.Op die manier kan je tijdens de presentatie de tijd beheren.Je kan bovendien eigen notities toevoegen die het publiek nietziet. Je houdt het overzicht want je ziet welke dia’s al voorbijzijn en welke er nog komen.15

PowerPoint: weergave voor presentator1.2.2. Hoe ziet de zaal of het lokaal er uit?Als je niet voor verrassingen wil staan, bezoek je vooraf dezaal of het lokaal waar je presentatie zal plaatsvinden. Als jeniet ter plaatse kan gaan, kan een virtueel bezoek volstaan.Bekijk eventueel foto’s op de website, of vraag om de zaalvoor jou te fotograferen. Hoe groot is de zaal, hoeveel mensenkunnen er plaatsnemen, hoe is de zaalopstelling (auditorium,vergaderopstelling…), kan de zaal verduisterd worden, zijn ervoldoende stopcontacten, enz… ?Kom ruim op tijd zodat je de zaal naar je hand kanzetten. Hou de contactgegevens van de organisator en dezaalverantwoordelijke bij de hand, zodat zij je kunnen helpen.16

Maak een volledige lijst van het materiaal dat jenodig hebt. Gebruik deze checklist.⧠ Laptop/pc⧠ Beamer/projector (+kabels)⧠ Scherm/Smartboard⧠ Internetverbinding, (free) wifi⧠ Muziek/geluid⧠ Wit bord/stiften⧠ Flip-over/stiften⧠ Microfoon⧠ Camera⧠ Papier⧠ Balpennen⧠ Presentatie op USB-stick⧠ Hand-outs/documentatie/brochures⧠ Radiografische presenter⧠ Gegevens technicus⧠ Gegevens organisator/zaalverantwoordelijkeIKRadiografischepresenterVerkies afwisbare borden boven een flip-over.18

1.3. De inhoudelijke voorbereiding1.3.1. Baken het onderwerp van de presentatie afAls je de bedoeling van de presentatie goed hebt omschreven ishet niet moeilijk om het onderwerp van je betoog duidelijk af tebakenen. Bepaal wat je wel en niet zal vertellen. Wees beknopt enlaat je niet verleiden om alles te vertellen wat jij over dit item weet.Hou ook hier goed in het achterhoofd wie de doelgroep is en watvoor hen belangrijk is om te weten.1.3.2. Verzamel documentatieLang voor je presentatie zoek je zo veel mogelijk relevanteinformatie, afbeeldingen, illustraties, tabellen, filmpjes enz…Denk er in deze fase aan om de bronvermelding goedte bewaren.1.3.3. Bepaal de kernboodschapFormuleer voor jezelf één zin die de toehoorders moetenonthouden na afloop van je betoog. Dat is je kernboodschap.Als expert in jouw domein kan het moeilijk zijn om de boodschapvan alle franjes te ontdoen en de kern te behouden. Durf knippen.Je kernboodschap moet je helder, eenvoudig en kort kunnenoverbrengen.KISS: Keep it short and simple!Less is more.19

De belangrijkste kenmerken van een boodschap:• Concreet: mensen kunnen zich moeilijk een beeld vormenbij abstracte begrippen.• Actief: mensen houden van beweging, dynamisch is leukerdan statisch; gebruik actieve werkwoorden.• Positief: zeg niet wat het niet is, maar wat het wel is; hoeeenvoudiger de structuur hoe beter.• Jargon: vermijd het gebruik van jargon als je niet zeker weetof je hele publiek dat verstaat; verklaar begrippen waarvanje niet zeker weet of ze gekend zijn; spreektaal vs. schrijftaal,ambtenarentaal.• Voorbeelden: geef voorbeelden die je zelf kent en bereid dievoor; pas ze aan aan het publiek; eigen ervaring is geloofwaardig.• Illustraties: alles van foto’s, video’s, voorwerpen, grafieken,citaten… om je boodschap kracht bij te zetten.• Herhaling: de beste manier om de boodschap er in te peperen.Je kan jezelf de vraag stellen: ‘Hoe vertel ik dit aanmijn kinderen of aan mijn (groot)moeder…’ Dat is meestalhet verhaal zonder de details, zonder overbodige informatie.De kern van een goede presentatie, De Beuk, 2011http://youtu.be/9KFDkcIqM-E1.3.4. Breng structuur in je verhaal en werk de voordrachtuitRuim genomen bestaat een presentatie uit een inleiding, een kernen een besluit.• Bij de inleiding moet je vooral de aandacht trekken ende deelnemers gunstig stemmen. Bedenk een treffendeopeningszin: met de eerste zin zet je de toon. Dat kan eenearcatcher of een eyecatcher zijn.20

Stel jezelf voor en vertel kort wat op het programma staat.Begin met een verhaal of sluit aan bij de actualiteit. Tijdens deinleiding omschrijf je het onderwerp en geef je een overzicht vanwat je verder zal vertellen (inhoudsopgave)(zie ook: 2.2.1., p. 38 ).Presenteren: start met een goed verhaal, GunnarMisschielssens, 2009http://youtu.be/BJ6kgKuoovc• Voor het logisch opbouwen van de kern kan je verschillendetechnieken gebruiken. Je kan je gedachten bv. ordenen aan dehand van een mindmap, stroom- of boomdiagrammen, post-its…Een logische en duidelijke opbouw is nodig om de aandacht vande toehoorder te houden. Hou je verhaal en opbouw steeds dichtbij je kernboodschap.MindmapJe kan een mindmap maken met behulp van gratis software zoalsFreeMind, Xmind, Freeplane, Mindmeister…21

TED: Nancy Duarte, hoe een inspirerende presentatiegeven, met de bedoeling ‘de wereld te veranderen’:http://youtu.be/UfQF3DXG-S4Start in deze fase nog niet met het maken van je‘visuele drager’, MS Powerpoint of Prezi. Zet je gedachteneerst duidelijk op papier.• Bij het besluit vat je kort samen en geef je contactgegevensmee. Bedenk een slotzin die bijblijft (zie ook 3.1., p. 43).Wees creatief met de titel van je presentatie. vb.‘Unlock the intelligence, passion, greatness of girls’(TED, Leymah Gbowee); ‘ Let’s take back the Internet!’(TED, Rebecca MacKinnon)1.3.5. Voeg passende voorbeelden, verhalen enafbeeldingen toeOm je boodschap kracht bij te zetten, maak je gebruik van voorbeelden,verhalen en beelden. Onze hersenen bestaan immers uit2 hersenhelften, een rechter en een linker. De linker hersenhelftwordt vooral aangesproken door woorden, getallen, analyses,feiten, details… De rechter hersenhelft verwerkt eerder beelden,gevoelens, emoties, fantasie, overzicht… Stimuleer in je presentatiede beide hersenhelften.22

• Aan de hand van een verhaal maak je de boodschap heelbevattelijk en concreet. Je publiek betrekken door verhalente vertellen: deze techniek heet ‘storytelling’. ‘Storytelling’of de ‘kunst om verhalen te vertellen’ moet ervoor zorgendat de boodschap blijft hangen door er zin aan te geven endoor emoties te bespelen. Verhalen (anekdotes, vertellingen,weetjes…) worden gebruikt om complexe boodschappen overte brengen. Om de ratio te bereiken moet je immers eerst deemotie aanspreken. Deze techniek zorgt ervoor dat de luisteraarzich meer betrokken en aangetrokken voelt.Vijf gouden regels om je boodschap te vertalen ineen verhaal dat blijft hangen:• Eenvoudig: beperk je tot de essentie (wat is hetbelangrijkste). De eenvoudigste verhalen dringen het bestedoor.• Onverwacht: verras je publiek. Hoe meer onverwacht jeverhaal, hoe beter je de aandacht van het publiek krijgt.• Concreet: wees niet abstract, gebruik concrete woordenen beelden. Je publiek zal concrete verhalen beter begrijpenen beter onthouden.• Geloofwaardig: vertel de waarheid, wees authentiek engeloofwaardig. Je publiek moet het verhaal geloven.• Emotioneel: je idee moet emotionele waarde hebben.Spreek de emotie van de luisteraars aan om de boodschapover te brengen.Leer meer over storytelling:• Power of storytelling, Raf Stevens, 8/11/2011http://youtu.be/v0FVm_H_D18• Corporate Storyteller, Raf Stevens,http://youtu.be/BsGFngNp_5U23

• Een beeld zegt meer dan 1000 woorden. Kies de juiste beeldenen zet ze functioneel en origineel in.• Als je cijfergegevens moet voorstellen, dan doe je dat het bestmet grafieken (en niet aan de hand van tabellen). Maak degrafieken bovendien zo sober mogelijk.24

• Aarzel niet om gebruik te maken van de visualisatietools diein Prezi en PowerPoint (SmartArt) aangeboden worden. Zij zijnbedoeld om de informatie bevattelijker weer te geven.Prezi: Insert a drawingPowerPoint: SmartArt25

Nu is het interessant om nog eens na te gaan wie je publiekprecies is (zie 1.1.3., p. 10 en 1.1.4., p. 11).Zijn het ‘directieven of beslissers’ (bv. het directiecomité),dan ben je het best zo veel mogelijk to the point. Toon alleendie gegevens die nodig zijn om tot besluitvorming te komen.Zet voor- en nadelen van verschillende keuzes naast elkaar en laatde aanwezigen zelf beslissen. Wees kort en bondig.Bij een publiek van ‘analisten of denkers’ (bv. deskundigen,academici, wetenschappers) kan je maar beter genoeg duidelijkeen eenduidige statistieken en tabellen voorzien. Voor hen is hetinteressant om hand-outs met de volledige referenties en studiesachter de hand te hebben. Deze groep houdt van correcte enduidelijke cijfergegevens. Een presentatie gebaseerd op feitenen zonder franjes werkt het best.Heb je voornamelijk een ‘participerend publiek of dromers’(bv. medewerkers van de personeelsdienst) of ‘expressieven ofdoeners’ (bv. communicatiemedewerkers), dan kan je je betoogbeter doorspekken met verhalen. Storytelling is hierbij een goedetechniek. Toon dat wat je vertelt ook aansluit bij ieders leefwereld.Dit publiek laat zich boeien door goed gekozen beelden en filmpjes.Een participerend publiek vraagt empathie, terwijl een expressiefpubliek graag actief betrokken wil worden.Respecteer auteursrechtenAfbeeldingen, teksten of citaten van het internet plukken enin je presentatie plakken is heel eenvoudig maar het mag niet.Voor je het weet, overtreed je de wet op de auteursrechten(COMM Collection 20, Auteursrecht en intellectuele eigendom:vragen en antwoorden, 2010.)Het Creative Commons label vertelt je of je een afbeeldingof een tekst mag hergebruiken en onder welke voorwaarden.Leer er meer over op www.creativecommons.org.26

Creative CommonsAls je muziek wil laten beluisteren, moet je een bijdragebetalen aan SABAM, www.sabam.be.Rechtenvrije beelden vindenJe kan natuurlijk zelf foto’s maken voor je presentaties, of eenfotograaf vragen een beeldenbank voor je organisatie samente stellen. Op die manier heb je steeds gepaste beelden bijde hand, waarvan je de rechten verworven hebt.Afbeeldingen kopen:• Getty Images, www.gettyimages.com• iStockphoto, www.iStockphoto.com• Fotolia, www.fotolia.com• Shutter Stock, www.shutterstock.com• Shutter map, www.shuttermap.com• 123RF, www.123RF.com• Stock.XCHNG, www.sxc.hu• Art beats, www.artbeats.comGratis afbeeldingen:• Morgue file, www.morguefile.com• Flickr Creative Commons Pool,www.flickr.com/creativecommons• Image After, www.imageafter.com• Everystockphoto, zoekmachine, www.everystockphoto.com• Stock footage, www.stockfootageforfree.com27

• Bij Prezi kan je afbeeldingen invoegen die rechtenvrij zijn door‘Show only images pre-licensed for use in Prezi’ aan te vinken.Let wel: als je deze optie aanvinkt, krijg je beduidend minderkeuze.• Bij MS PowerPoint kan je gebruik maken van de bijgevoegdeillustraties (Clipart), maar deze blinken meestal niet uit inoriginaliteit.28

1.4. Voorbereiding van visuele ondersteuningNu is het ogenblik aangebroken om je presentatie uit te werken metPowerPoint, Keynote of Prezi. Denk er aan dat we hier werken aaneen visuele ondersteuning en dus niet aan de volledige weergavevan de inhoud van je presentatie. Het publiek hoort wat je vertelt,het heeft geen toegevoegde waarde om je volledige tekst ooknog eens te projecteren. Laat je verhaal ondersteunen door goedgekozen kernwoorden, beelden, grafieken… De bedoeling van dePowerPoint of Prezi is de structuur van je betoog duidelijk makenen de presentatie levendig houden.Kies je visuele ondersteuning in functie vanhet publiek en het soort informatie dat je wil doorgeven.Evalueer voor elke presentatie de voor- en de nadelen vanelk hulpmiddel.Welk hulpmiddel je ook gebruikt, bewaak de eenvoudvan je presentatie. Denk in termen van ‘weglaten’ en hoedje ervoor om alles wat je weet ‘toe te voegen’. Gebruik veelbeelden en weinig tekst.1.4.1. PowerPoint of KeynotePowerPoint (of Keynote voor Macgebruikers) is goed ingeburgerd engekend. Het voordeel hiervan is dat je er snel mee aan de slag kan.PowerPoint is ontwikkeld om de lineaire structuur in je betoog teondersteunen. Het nadeel bij PowerPoint is dat de gebruiker in eenduidelijke structuur wordt vastgehouden: een titel en een tekstvakwaarbij de verschillende items in ‘bulletpoints’ verschijnen.PowerPoint wordt vaak misbruikt om tekst om te vormen in dia’s,waarbij de tekst integraal wordt overgenomen op de dia’s.Dit wordt ook wel ‘slideument’ genoemd: een slide gemaakt vaneen document.29

Kenmerken van PowerPoint:• Lineaire opbouw.• Eenvoudig in gebruik (opmaken, offline bewaren op USB-stick...)• Sjablonen, spellingcheck.• Eenvoudig multimedia toevoegen.Valkuilen van PowerPoint:• Een vaste structuur die het moeilijk maakt om doorde presentatie te navigeren.• Overmatig gebruik van sjablonen en functionaliteiten.• Te veel gebruik maken van ‘bulletpoints’.• Te veel animatie toevoegen.• Gebruik de huisstijlelementen van je organisatie. Demeeste organisaties hebben een sjabloon voor PowerPointter beschikking. Als dit sjabloon helemaal niet voldoet aande tips hieronder, kan het tijd zijn om een nieuw sjabloonte (laten) ontwerpen.• Als je het PowerPointsjabloon met de visuele identiteit(logo…) van je organisatie gebruikt, wees er dan spaarzaammee. Een logo op elke pagina is niet nodig.• Titels en subtitels moeten groot genoeg en vooral duidelijken bondig zijn.• Gebruik het lettertype dat de huisstijl voorschrijft ofzoek een geschikt lettertype. ‘Comic sans is goed voorde jeugdbeweging maar niet voor een presentatie vanje jaarverslag.’• Gebruik geen volledige stukken tekst. Denk visueel!Beelden en woorden samen kan je beter onthouden.• Kies een sobere achtergrond. Kies een donkere achtergrondmet lichte tekst voor een verduisterde zaal en een lichteachtergrond met donkere tekst voor een verlichte zaal.30

• Schuw de witruimte niet. Leegte op je dia’s brengt rust.• Illustraties en grafieken moeten duidelijk zijn, geen plaatslaten voor interpretatie of fantasie. Ontdoe ze van visuelerommel, ‘ruis’ en overbodige info. Gebruik beelden engrafieken enkel samen als ze elkaar kunnen versterken.• Wees consistent in de overgangen en animaties.• Om vlot te navigeren hou je een ‘radiografische presenter’of afstandsbediening bij de hand.Using PowerPoint is like having a loaded AK-47 on the table...You can do very bad things with itPeter NovingAls je de gewoonte hebt om je PowerPointpresentatiete gebruiken als persoonlijk geheugensteuntje, dan moet jedat beslist afleren. Maak voor jezelf aparte nota’s, die je kanprinten of laten verschijnen in de ‘weergave voor presentator’(zie 1.2.1., p. 15).Je kan verborgen dia’s voorzien, voor mensen dievragen naar details, cijfers, referenties…31

1.4.2. PreziEen presentatie op Prezi kan je vergelijken met een grote afficheof een mindmap, waarbij je kan inzoomen op details en uitzoomennaar het geheel. Maar je kan ook lineair door je presentatie gaan.Prezi is ideaal om je publiek te helpen het overzicht te behouden.Door in- en uit te zoomen kunnen toehoorders het verhaal betervolgen.Via www.prezi.com kan je gratis een account maken, waarna jeonline presentaties kan ontwikkelen en bewaren. Je presentatieis dan zichtbaar voor alle gebruikers. Alleen met een betalendelicentie kan je je logo toevoegen in de presentatie en de presentatievolledig afschermen.Kenmerken van Prezi:• Geeft een overzicht van de presentatie, zorgt voor structuur.• Heeft de mogelijkheid om details en hoofdzaken teonderscheiden.• Is een tool die veel creativiteit toelaat.• Zorgt voor dynamiek.• Laat toe om gemakkelijk in de presentatie te navigeren.• Eenvoudig in gebruik (tekst, beeld en multimedia toevoegen)32

Valkuilen van Prezi:• De toehoorders worden zeeziek als je in snelle draaibewegingenover de presentatie vliegt.• Prezi is niet bedoeld om gebruikt te worden zoals PowerPoint:beeld na beeld tonen, zonder het overzicht in kaart te brengen.• Als je met de online-versie van Prezi werkt, heb je een goedwerkende internetverbinding nodig.• Prezi is soms ‘niet beschikbaar’.1.5. OefenEen goede spreker kan zijn enthousiasme overbrengen, heeft kennisvan de materie en is geoefend.Spreken voor een publiek kan je leren. Laat een proefpubliekluisteren en feedback geven. Oefen met je materiaal, sluit de laptopop de beamer aan, test de overgangen van je presentatie…Conseils de Management: Animer une présentation(2ième Partie), VODemotionTV, Florence Chauve, 2010http://youtu.be/JJDN0A90VlsZo niet: Every Presentation Ever: Communication FAIL,2012http://youtu.be/rIABo0d9MVE33

ALLE VRAGEN OP EEN RIJ• In welke situatie spreek ik?• Wat wil ik vertellen? Wat wil ik bereiken? Wat is de bedoelingvan mijn presentatie?• Wie zijn mijn toehoorders? Welke achtergrond enverwachting hebben ze?• Hoeveel tijd heb ik nodig? Of hoeveel tijd krijg ik?• Welke zaal zoek ik? Of welke zaal heeft men voor mijgekozen?• Kies ik voor visuele ondersteuning? En zo ja, welke?• Wat is mijn kernboodschap?• Hoe kan ik mijn kernboodschap aanvullen met beeldenen verhalen?EN DAN AAN HET WERK• Breng structuur in je betoog.• Verwerk beelden en verhalen.• Maak je visuele ondersteuning (PowerPoint, Prezi,Keynote…)• Oefen.34

2. Tijdens de presentatie2.1. Woord en lichaamNon-verbale communicatie vertelt soms meer dan verbalecom municatie. Je houding, stem en voorkomen zijn zeer belangrijkvoor een geslaagde presentatie. Non-verbale communicatie kan jeverhaal ondersteunen of net onderuit halen.De indruk die je maakt op je publiek wordt maar voor 10% bepaalddoor je woorden, en wel voor 40% door je stem en zelfs voor 50%door je houding.Effectief presenteren, De Beuk, 2011http://youtu.be/vCjQjyLurj0Conseils de Management: Animer une présentation(1ère Partie), VODemotionTV, Florence Chauve, 2010http://youtu.be/gxQhM_a7bVM )De indruk die men van iemand heeft, overschaduwt watdie persoon zegt.Aristoteles2.1.1. Hoe hou je de stress onder controle?Plots hoor je je naam. Het is jouw beurt om te spreken. Je hebtklamme handen, een droge keel, je hart slaat op hol… Dit zijn heelgewone reacties. Iedereen is in min of meerdere mate zenuwachtigom het woord te nemen voor een publiek. Een beetje stress kangeen kwaad. Zolang de stress positief blijft, geeft die je net genoegadrenaline om alert te blijven tijdens je presentatie. Meestal voelje de spanning stijgen net voor de presentatie, maar verdwijnt diewel zodra je van wal steekt. Een paar keer diep ademhalenen enkele slokjes water drinken voor je start, kan helpen. Wie veellast heeft van stress kan heil zoeken bij Yoga, meditatietechnieken,Mindfulness…35

Zorg dat je ruim op tijd aanwezig bent als jepresenteert zodat je je rustig kan voorbereiden. Een half uurvoor het aanvangsuur is zeker geen luxe.2.1.2. Welke houding neem je aan?• Zoek een stabiele houding.• Zet je beide voeten naast elkaar op de grond.• Wiebel niet, je staat niet met de benen gekruist.• Rustig door de zaal wandelen mag wel, maar loop niet teijsberen.• Sta rechtop en leun niet tegen de muur of de tafel.• Sta niet te dicht maar ook niet te ver van je publiek.• Verstop je niet achter een bureau, tafel of spreekgestoelte.• Zoek oogcontact met de deelnemers.• Draai je rug niet naar het publiek (bv. als je noteert op een bord)• Handen uit de zakken en maak de zakken leeg: geenportefeuilles, gsm of sleutels die de aandacht afleiden.• Ga niet voortdurend door je haren.Zorg ervoor dat je vrij kan rondlopen en nietgebonden bent aan de muis van je laptop om een volgendedia te vertonen. Een ‘radiografische presenter’ of deafstandsbediening van de beamer (als deze met een USBkabelverbonden is met de laptop of PC) zijn zeer geschiktehulpmiddelen. Je kan er eenvoudig mee naar de volgendeen vorige dia navigeren.Zet je gsm helemaal af (niet alleen in stille modus)zodat er geen storing is van de micro tijdens je presentatie.36

2.1.3. Hoe de stem gebruiken?Met je stem hou je je toehoorders wakker en alert. Je stemgebruiken, kan je oefenen. Als je een goed verhaal vertelt, gebruikje automatisch je stem om de spanning er in te houden. Dat isprecies wat je ook doet tijdens een presentatie.• Zorg dat je een glas water bij de hand hebt en drink erregelmatig van.• Varieer in ritme, toon en volume; zorg dat je je volume aanpastaan de zaal maar begin niet te roepen.• Gebruik indien nodig een microfoon, en gebruik die op een juistemanier (niet te dicht bij de mond, niet op slaan…).• Las vooral pauzes in om de spanning op te bouwen. Toehoordersstellen pauzes op prijs om op adem te komen.• Zorg voor intonatie.• Neem tijdens je hele presentatie de tijd om correct ademte halen, anders stokt je stem. Uitademen is net zo belangrijkals inademen.• Met je stem kan je klemtonen leggen op belangrijke zaken.Doe de test en merk hoe belangrijk klemtonen kunnenzijn. Spreek de zin uit en leg de klemtoon op het woord inhet vet.Ik zei niet dat hij mijn boek leende.Ik zei niet dat hij mijn boek leende.Ik zei niet dat hij mijn boek leende.Ik zei niet dat hij mijn boek leende.Ik zei niet dat hij mijn boek leende.2.1.4. Wat haal je uit de kleerkast?Zorg dat je netjes voorkomt als je een presentatie geeft. Ook jekleding is een vorm van non-verbale communicatie. Hou rekeningmet de dresscode van de organisatie of het publiek waarvoor jepraat.37

Doe kleren aan waar je je goed in voelt en diede aandacht niet afleiden.2.1.5. Je taalgebruikGebruik eenvoudige spreektaal en zeker geen dialectwoordenof -uitdrukkingen. Een leidraad is dat wanneer het publiek geenondertiteling nodig heeft om je te begrijpen, je meestal wel goedzit. Zorg dat je niet te informeel klinkt.Vermijd:• Stopwoorden: euh, wel, ja, allez…• Cactuswoorden: eventueel, misschien, een beetje…Deze woorden doen afbreuk aan je verhaal. Het lijkt alsofje zelf twijfelt aan wat je zegt.• Jargon: tenzij je publiek er mee vertrouwd is (bv: ‘Chod’ voor‘Chief of Defence’, ‘MOD’ voor 'Minister of Defence').• Passieve constructies.2.2. Interactie met het publiek2.2.1. Contact leggenJe kan vijf dingen doen om de eerste indruk bij het publiekte verbeteren:• Vooruitgaan: naar het publiek toegaan.• Onthalen: een open gebaar maken.• Kijken: contact maken, oogcontact is bovendien een belangrijkefeedback tijdens je presentatie.• Ademhalen: jezelf plaatsen.• Glimlachen: plezier doen.Begin met jezelf voor te stellen, zodat het publiek niet meteen onbekende te maken krijgt. Zeg aan het publiek in welkehoedanigheid je daar staat, waarover je gaat spreken en hoe jehet onderwerp zal behandelen.38

Vervolgens moet je de aandacht trekken en de toehoordersbetrekken.Enkele aandachtstrekkers bij een presentatie:• Citaat: ‘Een goede presentatie is als een minirokje: lang genoegom de essentie te bevatten en kort genoeg om boeiend te blijven’• Spectaculair voorbeeld.• Anekdote: Vroeger konden profs aan de unief wel eensprovocerend uit de hoek komen. Tijdens de eerste les vroegen zeom de student links van je de hand te schudden, en vervolgensde student rechts van je. Gevolgd door de opmerking: ‘Eén vanjullie drie zal dit jaar slagen’.• Geheim onthullen.• Wetenswaardigheid: ‘Er zijn maar 15 topambtenaren vrouw’.• Actualiteit: ‘Gisteren was het vrouwendag. En vandaag is hetweer gewoon mannendag, zoals alle dagen…’, ‘Deze wintersliepen tientallen families in de vrieskou’• Retorische vraagstelling.• Provocatie: ‘Moordenaars, dieven, verkrachters, oplichters,terroristen, kortom ellendelingen die hun medemensen het levenzo veel mogelijk tot een hel maken, zijn al bijna 20 jaar de bronvan mijn bestaanszekerheid’ (Intro van criminologe AndreasBurier, in de jaren ’80)• Overdrijven.• Taboe doorbreken.• Voorbeeld uit de eigen leefwereld (kinderen, tantes, grootvaderszijn een ware bron van inspiratie) ‘Mijn grootvader zei altijd: …’‘Mijn kinderen…’• Vergelijkingen maken: ‘Wat is het verschil tussen … en …’• Humor gebruiken.• Emoties gebruiken: ‘Dagelijks sterven er …’• Voer een voorwerp ten tonele: ‘Wie kent het verband tussendit (een potlood) en dit (een cassette)? Dan ben je 40+’.Spreken is verleiden.39

2.2.2. Blijven boeienDe meeste mensen kunnen niet langer dan 10 minuten geconcentreerdluisteren. En dan is er nog zoiets als een aandachtscurve,waaruit blijkt dat je publiek aan het begin en vrijwel aan het eindevan je presentatie (als je het einde tenminste aankondigt) echtgeconcentreerd luistert. Het is een hele kunst om je publiekte blijven boeien.Bespeel je publiek. Start je presentatie bv. met een vraag aanhet publiek en pauzeer regelmatig om een nieuwe vraag te stellen.‘Wie kent Prezi?’, ‘Wie viel al in slaap tijdens een presentatie?’,‘Wie reed nog nooit door het rood?’Je kan bijvoorbeeld rode en groene kaartjes uitdelen en detoehoorders vragen om hun mening kenbaar te maken aan de handvan de kaartjes. Zorg ervoor dat je je vragen niet steeds aan éénkant van de tafel of de zaal stelt en probeer iedereen te betrekken.Je kan ook de aandacht trekken door mensen persoonlijk aante spreken of door persoonlijke anekdotes te vertellen.Toon passie voor je vak. Je kan als spreker het best oprecht zijn.Als je zelf niet enthousiast bent over het thema zal het publiek datonmiddellijk merken.Zorg dat je ‘aanwezig’ bent en beweeg:• Spreek nooit in het donker.• Sta niet achter een tafel.• Hang niet vast aan je laptop.Stel vooraf de spelregels vast voor vragen enantwoorden. Mogen de deelnemers voortdurend vragenafvuren of verkies je een vragenuurtje achteraf?40

Algemene vragen zoals ‘Is iedereen het ermee eens?Wat denken jullie daarvan?’ kunnen helpen in de interactie methet publiek.2.2.3.TwitterJe kan interactie tijdens de presentatie bevorderen door een # telanceren op Twitter (bv. #naamvanhetcongres). De ‘twitteraars’in de zaal kunnen op die manier elkaars opmerkingen, vragen ensuggesties snel terugvinden en met elkaar in dialoog gaan. Hetis handig als je voor jezelf een tweede laptop of tabletcomputervoorziet zodat je zelf ook de Tweets kan volgen.De reacties op Twitter kunnen geprojecteerd worden op eenscherm. Zo kunnen alle deelnemers lezen wat er verteld wordt.Dit heet een ‘tweetwall’. (http://www.tweetwally.com/, http://www.tweetwallpro.com/,…)Voordelen van Twitter:• De toehoorders kunnen actief participeren: ze kunnen vragenstellen en ook beantwoorden.• Je weet onmiddellijk wat er leeft onder je publiek.• Het debat wordt levendig.• Sommige twitteraars zijn heel gevat en kunnen snel de essentieweergeven.• Bevordert netwerking en conversatie.• Je presentatie kan ook weerklank en reactie krijgen van verbuiten de vergaderzaal of het auditorium waar je je bevindt.Valkuilen van Twitter:• Kan afleiden.• Kan storend werken.• Wat als deelnemers volledig naast de kwestie Twitteren?• De drempel om onzin uit te kramen is laag.• Je kan controle verliezen over de opbouw.• Alleen deelnemers met Smartphone of tabletcomputer kunnendeelnemen.41

42Als er free wifi aanwezig is in de zaal, deel dan voorafhet paswoord mee aan de deelnemers.

3. Na de presentatie3.1. AfrondenNa de eigenlijke presentatie neem je ruim de tijd om vragente beantwoorden.Bedenk een treffende slotzin en zet hiermee de kroon op je werk.Enkele voorbeelden:• U mag de zaal verlaten en alles vergeten, behalve dit…• Koppel terug naar het begin. ‘Ik vroeg bij het begin van dezenamiddag wie een Twitteraccount had. Wie is nieuwsgieriggeworden en zal straks even voorzichtig naar Twitter gaangluren?’• Citaat.: ‘Een goede presentatie is als een minirokje: lang genoegom de essentie te bevatten en kort genoeg om boeiend teblijven.’ ‘Lopen is altijd sneller, als je niet kan fietsen:(om deelnemers aan te moedigen iets nieuws te proberen)• …Ook na de afsluiting blijf je even zodat je eventueel gesprekkenkan aanknopen. Zorg dat je je contactgegevens/visitekaartjes bijje hebt.Zo niet: ‘Ik zie dat ik niet veel tijd meer heb, dus ikzal snel afronden’, ‘Ik wil u niet langer lastig vallen met mijnverhalen…’, ‘Dit was ongeveer wat ik wilde zeggen’. Op diemanier haal je heel je betoog zelf onderuit.Voorbeeld van een treffende afsluiterTED: Peter Hinssens: The Tiger and the rock.http://youtu.be/F4RMDoGCCK043

3.2. Informatie delen• Print: voorzie een hand-out met tekst, een samenvatting of eenbibliografie. Vooral een publiek van ‘analisten’ en denkers zal ditappreciëren. Een publiek van leidinggevenden zal het waarderenals je een kort overzicht voorziet met enkel de belangrijkstezaken die nodig zijn om uiteindelijk beslissingen te kunnennemen. Geef in geen geval een afdruk van al je dia’s mee. Dezezijn bedoeld als ondersteuning bij je presentatie en niet alshand-out.• Online: verwijs zo nodig naar een online tool waar meerinformatie, documentatie en eventueel de volledige presentatieter beschikking staan.• Website van de organisatie of van het congres/studiedag.• Intranet (als de presentatie bedoeld is voor de medewerkersvan je organisatie)• beConnectedhttps://beconnected.belgium.beMet dit elektronisch platform kunnen alle personeelsledenvan de federale instellingen (over de verschillendeoverheidsdiensten heen) van op afstand samenwerken endocumenten beheren. De documenten bevinden zich in eenvolledig beveiligde omgeving. Door de toegangsrechten tebepalen, kan je ervoor zorgen dat alleen de doelgroep toegangheeft, of kan je net een ruimer publiek toegang geven. Via de‘audit-functionaliteit’ kan je nagaan wie er interesse had in jedocument. Voor het personeel van de federale overheid is heteen ideaal instrument om informatie te delen.www.fedweb.belgium.be > Over de organisatie >Kennismanagement > beConnected• Slideshare of Scribd leggen zich toe op het organiseren,publiceren en delen van documenten en presentaties.Deze online tools zijn gebruiksvriendelijk en gratis.http://www.slideshare.net/, http://www.scribd.com/44

Print zo weinig mogelijk documenten af en als hetecht niet anders kan, kies dan voor papier met een Ecolabelen druk dubbelzijdig af. (Meer tips in: COMM Collection 14,Duurzaam communiceren, 2006)45

Als organisatorDe andere kant: jij bent de organisator vaneen congres, voordracht, studiedag…• Kies je spreker in functie van zijn/haar expertiseen vaardigheden om te presenteren• Geef je spreker de nodige voorafgaande informatie:• Wat verwacht je van de spreker?• Welke doelgroep heb je uitgenodigd? Hoeveel mensenverwacht je? Geef je spreker zo veel mogelijk info overhet publiek dat je verwacht.• Nodig je meerdere sprekers uit? Breng ze dan metelkaar in contact zodat ze hun verhaal op elkaar kunnenafstemmen.• Welke zaal heb je voorzien? Nodig je spreker uit omte komen kijken. Nodig je spreker uit om in de zaalte komen oefenen.• Welk materiaal heb je voorhanden? Wat moet de sprekerzelf meebrengen?• Hoeveel tijd heeft de spreker ter beschikking?• Bezorg je contactgegevens en die van de zaalverantwoordelijke.• Vertrouw je spreker en geef hem/haar voldoende vrijheid:• Verplicht je spreker niet om bepaalde sjablonen offormats te gebruiken.• Vraag om de presentatie digitaal ter beschikkingte stellen en niet op papier.46

• Zorg voor een goed onthaal:• Onthaal je spreker, zodat die geen nodeloze stress heeft.Doe een praatje.• Zorg dat de zaal op en top in orde is.• Vraag aandacht en leid je spreker in bij het publiek.Geef hem/haar het woord.• Zorg voor free wifi en deel het paswoord mee.• Bedank je spreker.• Zorg voor een gepaste vergoeding of attentie.Kies voor een duurzaam geschenk voor je spreker.47

BibliografieCOMM Collection 14, Duurzaam Communiceren, 2006.COMM Collection 16, Hoe en waarom een evenement organiseren,2007.COMM Collection 20, Auteursrecht en intellectuele eigendom:vragen en antwoorden, 2010.COMM Collection 21, Richtlijnen bij het gebruik van sociale media,2011.COMM Collection 23, Omgaan met de pers, 2011.De Redactie. Hoelang gaat deze presentatie hier duren,Artikel geraadpleegd op 24/01/2012 via: http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/ookdatnog/ODN_120124_PowerpointSaaiGallup Survey, February 2001Reynolds, G., (2008) Presentatiezen.De kracht van eenvoud bij het geven van presentaties.Amsterdam, Pearson Education. 229 p.Reynolds, G. (2011) La présentation mise à nu: pour desprésentations percutantes, avec ou sans diaporama.Paris, Pearson Education France. 204 p.Syllabus bij de gecertificeerde opleiding, Presentatietechniekenvoor gevorderden, OFO, 2012.Stevens, R. (2011) No story, no Fans. 225 p.Van Der Speck, E.; Van den Bulck, J.; De Jong J. (2000)Mag ik uw aandacht? Meer vuurwerk in uw presentaties. Samson.van Groenendaal, H. (2010) Presenteren met Prezi.Amsterdam, Pearson Education. 160 p.48

LectuurAguilar, M. (2010) 300 citations pour convaincre.Paris, Dunod. 123 p.Bédu, V.; Boussac, V.; Monerris, Ch. (2011) Votre profil d’orateur.Paris, Editions d’organisation. 111 p.Bellenger, L. (2009) L’excellence à l’oral: développer son charisme.ESF, Paris. 220 p.Bolte, G. (2008) De kunst van het speechen:helder schrijven en overtuigend spreken.Zaltbommel, Haystack. 112 p.Carlier, F. (2011) Prendre la parole en public pour les nuls.Paris, First-Gründ. 278 p.Coldong, O. (2010) Le storytelling en action.Transformer une politique, un cadre d’entreprise ou un baril delessive en héros de saga. Paris, Editions d’organisation. 183 p.Conseils Marketing. Les secrets pour réussir une présentationà la Steve Jobs.Geraadpleegd op 21/1/2012 via: http://www.conseilsmarketing.com/communication/les-secrets-pour-reussir-une-presentation-ala-steve-jobsDe Wit, E. (2008) Uw uitgesproken uiterlijk.Alphen aan den Rijn, Kluwer. 80 p.De Groof, B. (2007) Spreken voor een volle zaal.Antwerpen, Garant. 54 p.Durand, S. (2011) Storytelling: réenchantez votre communication.Dunod. 173 p.Fossé, P. (2009) Quand prendre la parole devient facile:mettez en scène vos talents d’orateur.Le Mans, Gereso. 278 p.Ivey, A. (2010) Perfect Presentations:How You Can Master the Art of Successful Presenting.Ventus Publishing ApS. By BookboonGerritsen, S. (2008) Een goed verhaal. Presenteren, praten, pleiten.Amsterdam, Uitgeverij Nieuwezijds. 240 p.49

Grange, B. (2009) Réussir une présentation.Préparer des slides percutants et bien communiquer en public.Groupe Eyrolles. 110p.Ivey, A. (2010) Perfect presentations.Ventus Publishing ApS (by Bookboon). 50 p.Lebelle, B. (2011) L’art des présentations PowerPoint:de la réalisation technique à la performance oratoire.Paris, Editions d’organisation. 386 p.Levasseur, L. (2009) 50 exercices pour prendre la parole en public.Paris, Eyrolles. 127 p.Mombaerts, M. (2005) Even uw aandacht.Succesvol informatief informeren. Gent, Academia Press. 184 p.MTD Training (2010) Presenting an effective message.Ventus Publishing ApS (by Bookboon)MTD Training (2010) Influencing and persuasion skills.Ventus Publishing ApS (by Bookboon)Nobbe, F.; Holwerda, N. (2010) Meestersprekers:over de kunst van het spreken. Den Haag, Academic service. 191 p.Plasse, F. (2011) Storytelling: enjeux, méthodes et cas pratiquesde communication narrative. Territorial éditions. 86 p.Schroevers, S. (2006) Digitaal presenteren. Kluwer.Smal, G. (2011) La parole en public pour les timides, les stresséset autres tétanisés. Liège, Edipro. 174 p.Smitskamp, I. (2009) Woorden laten spreken: de fijne kneepjes vanhet presenteren. Amsterdam, Mediawerf. 144 p.Vacature. Presentatietechnieken.Artikel geraadpleegd op 9/1/2012 via: http://www.vacature.com/carriere/presentatietechniekenVan Aken, P. (2009) Durf, leer en presenteer: zet jezelf neer.Amsterdam, Point. 175 p.Van der Wijk, P. (2007) Corporate storytelling: de marktwaarde vaneen geloofwaardig verhaal. Haystack. 80 p.Van Sterkenburg, P.; Landman, E. (2010) Nooit meer met je mondvol tanden!: een toesprakenboekje: van hakkelaar tot redenaar.Schiedam, Scriptum. 151 p.50

Verderber, R. (1976) The Challenge of public Speaking;Verleye, S. (2010) Stilte, ik spreek!: presentatie ervaringen van 30vrouwen aan de top. Gent, Yin Books. 134 p.Wieringa, S. (2010) Praten en iets zeggen: de impact van woorden.S.l., Scriptum. 242 p.Williams, R. (2010) Réussir ses présentations. L’art de ne pasendormir son auditoire. Editions First, Paris. 110 p.51

Websiteshttp://www.growingleaders.com/habitudes/communicatorshttp://www.presentationzen.comhttp://www.ted.comhttp://www.pecha-kucha.orghttp://www.corporatestoryteller.be52

Instructievideo’sPublic Speaking Skills, J. Douglas Jefferys, MCP,http://youtu.be/whTwjG4ZIJgPresentation skills, Andy Harrington,http://youtu.be/0J3dbY-8xJw www.andyharrington.co.ukPresentation Zen: The Video,http://youtu.be/Uh4SegWhnOEOnline cursus presentatietechnieken, Jo Depoorter,http://www.essentie.be/titel/cursus-presentatietechnieken-6Duur: 1:19 min, Prijs 9,99 euroDe kern van een goede presentatie, De Beuk, 2011http://youtu.be/9KFDkcIqM-EEffectief presenteren, De Beuk, 2011http://youtu.be/vCjQjyLurj0Presenteren zonder PowerPoint, Gunnar Misschielssens, 2009http://youtu.be/H3BKD0zHwIcPresenteren: start met een goed verhaal, Gunnar Misschielssens,2009http://youtu.be/BJ6kgKuoovcConseils de Management: Animer une présentation (1ère Partie),VODemotionTV, Florence Chauve, 2010http://youtu.be/gxQhM_a7bVMConseils de Management: Animer une présentation (2ième Partie),VODemotionTV, Florence Chauve, 2010http://youtu.be/JJDN0A90VlsEvery Presentation Ever: Communication FAIL, 2012http://youtu.be/rIABo0d9MVEhttp://www.ted.com/talks/nancy_duarte_the_secret_structure_of_great_talks.html53

FOD Kanselarij van de Eerste MinisterAlgemene directie Externe CommunicatieWetstraat 161000 BrusselTel.: 02/501.02.11E-mail: externecommunicatie@premier.belgium.bewww.belgium.beFOD Personeel en OrganisatieDirectoraat-generaal Interne Communicatie en KennismanagementWetstraat 511040 BrusselTel.: 02/790.58.00E-mail: info@p-o.belgium.bewww.p-o.belgium.beVerantwoordelijke uitgever: Jacky Leroy • Wetstraat 51• 1040 BrusselWettelijk Depot: D/2012/7737/12Juni 2012