Twee nederzettingen op de grens van het Romeinse ... - buurnatuur

Twee nederzettingen op de grens van het Romeinse rijk.Opgraving Huissen Loostraat-Zuid.Miel SchurmansZuidnederlandse Archeologische Notities139Amsterdam 2008Archeologisch Centrum Vrije Universiteit - Hendrik Brunsting Stichting

ColofonOpdrachtgever: Bouwfonds MAB Ontwikkeling BVDirectievoerder RAAP Archeologisch AdviesbureauProject:Huissen, Loostraat-ZuidBevoegd gezag: Gemeente LingewaardPlaats documentatie: PDB GelderlandLandelijk registratienr: 9892Objectcode:LW-HLOO-05Locatie:Gemeente Lingewaard, Loostraat-Zuid te HuissenCentrumcoördinaten:Vindplaats A: 191.600/439.500Vindplaats D: 192.150/439.200Uitvoeringsperiode: 11 april – 24 mei 2005 (veldwerk)Status:DefinitiefAuteur:drs. M.D.R. SchurmansBijdragen: dr. M. Groot, drs. K. Hänninen (Biax Consult), drs. E. Heunks (RAAP), dr. F.Kemmers (Numismatiek & archeologie), drs. M.C.M. Komen, dr. L.I. Kooistra(Biax Consult), drs. I. Schuuring, dr. C. van Driel-Murray (UvA), drs. J. VanKerckhove, drs. J. van RenswoudeRedactie:drs. J. van RenswoudeCommentaar door: prof. dr. A.V.A.J. Bosman, drs. P. Kloosterman, drs. M. SmitIllustraties:drs. J.C.G. van Kampen, M.H. Kriek, drs. ing. R.M. Lotte, B. Rijns, dr. J.W.H.P.VerhagenFotografie:M.H. Kriek, RestauraOpmaak:drs. ing. R.M. Lotte, drs. M.D.R. SchurmansISBN/EAN: 978-90-8614-061-9Autorisatie:drs. J. van Renswoude©ACVU-HBS Amsterdam, 2008Archeologisch Centrum van de Vrije Universiteit, AmsterdamDe Boelelaan 11051081 HV Amsterdam

InhoudSamenvatting 31 Inleiding 52 Vooronderzoek2.1 Plangebied Loostraat-Zuid 82.2 Nabije omgeving van plangebied Loostraat-Zuid 123 Doel van het onderzoek 134 Onderzoeksstrategie 145 Fysische geografieEckhart Heunks5.1 Inleiding en methoden 165.1.1 Bureaustudie 165.1.2 Veldonderzoek 165.2 Regionale ontwikkeling 165.3 Veldwaarnemingen 185.3.1 Vindplaats A 185.3.2 Vindplaats D 185.4 Conclusie 206 Sporen en structuren6.1 Inleiding en vraagstellingen 226.2 Algemeen 226.3 Fasering 246.3.1 Vindplaats A 246.3.2 Vindplaats D 246.3.3 Conclusie 246.4 Structuren 256.4.1 Huis 256.4.2 Spiekers 256.4.3 Oven 276.4.4 Rechthoekige greppelstructuur 286.4.5 Limesweg ? 306.5 Sporen 316.5.1 Waterputten 316.5.2 Greppels 316.5.3 Kuilen 336.6 Vindplaats A: hoe passen de nieuwe resultaten in het onderzoek van 2003 346.7 Conclusie 367 AardewerkJulie Van Kerckhove7.1 Inleiding 377.2 Selectie en methodologie 377.3 Overzicht van de aardewerkcategorieën en baksels uit de sporen 387.4 Vindplaats A 45

14 ArcheozoölogieMaaike Groot14.1 Inleiding 10314.2 Methoden 10314.3 Resultaten 10414.3.1 Vindplaats A 10414.3.2 Vindplaats D 10714.4 Conclusie 11615 ArcheobotanieKirsti Hänninen en Laura Kooistra15.1 Inleiding 11815.2 Methode15.2.1 Botanische macroresten 11815.2.2 Hout 11815.3 Resultaten15.3.1 Botanische macroresten 11915.3.2 Hout 12215.4 Discussie en conclusie15.4.1 Macroresten 12415.4.2 Hout 12516 Ring van git 12617 Overige vondstcategorieën 12618 Synthese18.1 Inleiding 12718.2 Landschap en bewoning 12718.3 Vindplaatsen A en D18.3.1 Algemeen 12818.3.2 Fasering en datering 12818.3.3 Aard van de bewoning 12918.3.4 Agrarische economie 12918.3.5 Limesweg ? 129Literatuur 131Bijlagen1 Overzicht van de aardewerkcategorieën, baksels en vormtypes in vindplaats A2 Overzicht van de aardewerkcategorieën, baksels en vormtypes in de rechthoekigegreppelstructuur3 Overzicht van de aardewerkcategorieën, baksels en vormtypes in de nazakking van derechthoekige greppelstructuur4 Overzicht van de aardewerkcategorieën, baksels en vormtypes in vindplaats D5 Resultaten van de macrobotanische analyse6 Overzicht van archeologische perioden

SamenvattingIn opdracht van het Bouwfonds MAB Ontwikkeling BV voerde ACVU-HBS in het voorjaar van 2005 eenopgraving uit in Huissen, plangebied Loostraat-Zuid. Twee lange sleuven zijn aangelegd op de plaats waar tweeontsluitingswegen worden aangelegd. Het plangebied met een oppervlakte van ongeveer 60 ha zal ingerichtworden als woningbouwlocatie.Verschillende vooronderzoeken hadden al uitgewezen dat in het plangebied vier vindplaatsen uit de Romeinsetijd aanwezig zijn: drie nederzettingsterreinen (vindplaatsen A, C-D en E) en één grafveld (vindplaats B). Tijdensde opgraving zijn vindplaatsen A en D aangesneden. De onderzochte sleuven bieden als het ware een kijkvensterop de vindplaatsen. De conclusies uit het onderhavige rapport zijn dus enkel van toepassing op het onderzochtedeel van de vindplaatsen.De bewoning in beide vindplaatsen vangt aan in het tweede kwart van de 1ste eeuw na Chr. Mogelijk kan destartdatum van vindplaats D nog vroeger gesitueerd worden. De bewoning in vindplaats A lijkt af te breken voorhet laatste kwart van de 1ste eeuw. Een tweede occupatiefase start omstreeks het midden van de 2de eeuw naChr. en loopt door tot het midden van de 3de eeuw. Vindplaats D daarentegen lijkt continu bewoond te zijngeweest tot het einde van de 2de eeuw, mogelijk zelfs tot in de laat-Romeinse tijd.In beide vindplaatsen zijn nederzettingssporen aangetroffen. In vindplaats D zijn een deel van een huisplattegronden twee spiekers aanwezig. In vindplaats A konden geen woonstructuren herkend worden. Er lijkt echter eenverandering op te treden in het karakter van de vindplaatsen tussen de 1ste eeuw enerzijds en de 2de en 3deeeuw anderzijds. Deze verandering is merkbaar in het sporenbestand (vindplaats A: rechthoekige greppelstructuur)en de materiaalcategorieën. Vermoedelijk is dit toe te schrijven aan een grotere militaire invloed.In noordelijke randzone van vindplaats D is een weg aangesneden, die vermoedelijk geïdentificeerd kan wordenals de limesweg. In vindplaats A zijn geen sporen van een weg aangetroffen.3

1 InleidingIn opdracht van het Bouwfonds MAB Ontwikkeling BV voerde de Hendrik Brunsting Stichting van het ArcheologischCentrum van de Vrije Universiteit (ACVU-HBS) van 11 april 2005 tot en met 24 mei 2005 eenopgraving uit in Huissen, plangebied Loostraat-Zuid (fig. 1.1). Twee lange opgravingsputten zijn aangelegd invindplaatsen A en D op de plaats waar twee ontsluitingswegen worden aangelegd.Het plangebied Loostraat-Zuid beslaat een oppervlakte van ca. 60 ha, die ingericht zal worden als woningbouwlocatie(fig. 1.2). De begrenzingen worden gevormd door de Loostraat (noord), een sportterrein (zuid), akkerpercelenlangs de Steeg (west) en de bebouwde kom van Huissen (oost). De terreinen zijn in gebruik als akkerland,weiland en boomgaarden. Net ten zuiden van de Loostraat staan enkele woonhuizen en kassencomplexen.Fig. 1.1. Huissen Loostraat-Zuid. Ligging van Huissen in Nederland en de onderzochte locatie. A locatie plangebied.RAAP Archeologisch Adviesbureau voerde verschillende vooronderzoeken uit om de archeologische waarden inhet plangebied zoveel mogelijk te inventariseren. 1 Op deze wijze zijn vier archeologische vindplaatsen uit deRomeinse tijd in kaart gebracht, die zich alle in een relatief smalle zone ten zuiden van de Loostraat bevinden.De onderzoeksresultaten geven aan dat het (waarschijnlijk) om archeologisch waardevolle terreinen gaat. Hetbetreft een Romeins grafveld en drie nederzettingsterreinen. De vier onderscheiden vindplaatsen zijn tevens alséén archeologische zone in kaart gebracht. De vindplaatsen zijn door middel van waarderend booronderzoekgewaardeerd en één van de vindplaatsen binnen de archeologische zone (vindplaats A) is door middel van eenproefsleuvenonderzoek nader onderzocht. 21Deze vooronderzoeken vonden plaats van december 1998 tot februari 1999 (Thanos 1999) en van juni 2000 tot en metoktober 2001 (De Boer 2002) .2Haarhuis 2005, 3.5

Tijdens het onderhavige onderzoek zijn twee lange, noord-zuid gerichte sleuven aangelegd over vindplaatsen Aen D met in totaal 8 werkputten (fig. 1.2). Naast de vindplaatskernen is eveneens een groot deel van de periferiegedocumenteerd.Fig. 1.2. Huissen Loostraat-Zuid. Ligging van de werkputten. A begrenzing plangebied; B globale begrenzing vindplaats metletter; C ligging werkputten.Op vrijdag 13 mei 2005 is een open middag gehouden (fig. 1.3). Medewerkers van ACVU-HBS gaven op diedag uitleg over de opgraving, de voorlopige resultaten en archeologie in het algemeen.Het veldteam van ACVU-HBS stond onder leiding van drs. M.D.R. Schurmans. 3 De projectleiding was in handenvan drs. E.M.P. Verhelst. RAAP Archeologisch Adviesbureau deed de directievoering, in de personen vandrs. H.F.A. Haarhuis en drs. P. Deunhouwer.De uitwerking van het project heeft plaatsgevonden in het najaar van 2006 en in 2007.3Het veldwerk is uitgevoerd door Maarten Huisman, Johan van Kampen, Dirk Oomen, Ben Rijns, Miel Schurmans, WouterSmit, Peter Stokkel, Julie Van Kerckhove en Erik Verhelst. Eveneens hebben leden van de Historische Kring Huissengeholpen, waarvoor onze dank: Ton van Bon, Theo Gerritsen en Cor Nieuwenhuis. Kees Viset van de Firma Van Dalenbediende de graafmachine.6

Fig. 1.3. Huissen Loostraat-Zuid. De open middag op 13 mei 2005.7

2 VooronderzoekDe omgeving van Huissen en de dorpskern zelf hebben een rijk archeologisch verleden. Dat is dan ook te merkenaan het aantal bekende vindplaatsen en vondstmeldingen. In dit hoofdstuk bespreken we in de eerste plaatswat bekend is van het archeologische bodemarchief in het plangebied. Daarna zullen deze gegevens in een ruimerkader geplaatst worden.2.1 Plangebied Loostraat-Zuid (fig. 2.1)Fig. 2.1. Huissen Loostraat-Zuid. Situering van de waarnemingen, onderzoeken en vindplaatsen in het plangebied. A onderzochtd.m.v. booronderzoek; B onderzocht d.m.v. proefsleuven; archeologische begeleiding met huisnummer; D archeologischewaarneming met ARCHIS-nummer; E globale begrenzing vindplaats met letter; F begrenzing AMK terrein 15608.In de jaren '70 van de vorige eeuw zijn bij het uitgraven van een kelder aan de Loostraat 65 restanten van verschillendeRomeinse graven aangetroffen. 4 Het betreft hier onder andere een dertiental stuks gaaf vaatwerk engecalcineerde beenderresten. 5 De graven worden gedateerd in de tweede helft van de 2de eeuw na Chr. 6 Ongeveer250 m westelijker zijn in 1985 en 1993 eveneens enkele graven aangetroffen. Bij bouwwerkzaamheden in1993 zijn crematieresten, een bord en een pot gevonden die behoren tot één graf, dat op basis van het aardewerk4Janssen 1979; Willems 1981, cat. nr. 131; Thanos 1999, vindplaats B (toponiem Loostraat II; ARCHIS waarnemingsnr.15256 en 138394); Neijenhuis 2002, 34-36.5Het is niet duidelijk om hoeveel graven het gaat. Janssen spreekt over "twee, mogelijk drie graven" (Janssen 1979, 36);Neijenhuis heeft het over "vermoedelijk zes" graven (Neijenhuis 2002, 34).6Willems 1981, 80.8

gedateerd kan worden in het einde van de 1ste of het begin van de 2de eeuw na Chr. 7 In het licht van dit grafkan de nabije vondst van een terra sigillata bord in 1985 bij het graven van een kabelsleuf, geïnterpreteerd wordenals bijgave van een graf. 8 Bijzonder aan het bord is de inkrassing van de naam van de eigenaar: Ulpius Quietus.Zowel ten noordwesten als ten zuidoosten van het grafveld zijn verschillende vondstmeldingen gedaan. 9Vanaf 1998 heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau verschillende onderzoeken in het plangebied uitgevoerdom een beter beeld te krijgen van het archeologische bodemarchief. Dit heeft geleid tot een nieuwe indeling vande bekende gegevens en tot het ontdekken van nieuwe vindplaatsen. In 1998 en 1999 is een karterend onderzoekuitgevoerd, waarbij vier vindplaatsen in kaart zijn gebracht (A, B, C en D). 10Tijdens het daaropvolgende onderzoek in 2000 en 2001 zijn deze vindplaatsen door middel van een booronderzoekgewaardeerd en is een vijfde vindplaats (E) in kaart gebracht. 11 De vindplaatsen worden gekarakteriseerd alsvier nederzettingsterreinen (A, C, D en E) en één grafveld (B), die gelegen zijn op de zuidelijke oeverwal van deMeinerswijkse stroomgordel. Ten zuiden van de vindplaatsen bevonden zich lager gelegen komgronden. Mogelijkstartte de bewoning al in de IJzertijd; het zwaartepunt bevond zich echter in de Romeinse tijd met een uitloperin de Vroege Middeleeuwen.Enkele sloopbegeleidingen zijn uitgevoerd in 2001 (varkensstallen aan de Loostraat 77) en 2003 (Loostraat 65). 12Vanwege de geplande aanleg van een ontsluitingsweg is in het oostelijke deel van vindplaats A een proefsleufgegraven in het voorjaar van 2003. 13 Het onderzoek heeft heel wat bewoningssporen uit de Romeinse tijd opgeleverd.Structuren zijn niet aangetroffen. Het begin van de occupatie wordt gesitueerd in de Flavische periode,mogelijk zelfs iets eerder. De vindplaats blijft bewoond tot in de eerste helft van 3de eeuw na Chr. De onderzoekersconstateren een verschil in de aard van het vondstmateriaal en het sporenbestand door de tijd heen: in de1ste eeuw na Chr. vertoont de vindplaats voornamelijk civiele kenmerken, terwijl in de 2de eeuw na Chr. verschillendemilitaire elementen aanwezig zijn. De vindplaats is als behoudenswaardig aangemerkt vanwege dehoge inhoudelijke en fysieke kwaliteiten. 14Tijdens het graven van de bermsloten van de ontsluitingsweg en de zuidelijke bermsloot van de Loostraat tussenDe Steeg en de ontsluitingsweg is het onverstoorde bodemarchief deels aangesneden (fig. 2.2). Na de graafwerkzaamhedenzijn de vondsten verzameld door de Historische Kring Huissen. 15In het najaar van 2006 is een bureau- en inventariserend veldonderzoek door middel van grondboringen uitgevoerdop drie percelen in het plangebied die nog niet eerder onderzocht konden worden. 16 De percelen bevondenzich ten zuiden van vindplaats B, ter hoogte van vindplaatsen C en D en ten oosten van vindplaats D. Hierbijis geconcludeerd dat vindplaatsen C en D eigenlijk deel uitmaken van één langgerekt nederzettingsterrein,met daarbinnen twee sporenconcentraties. Het onderzoek op het perceel ten zuiden van vindplaats B heeft geen7Thanos 1999, 12-14.8Thanos 1999, 14; Neijenhuis 2002, 42.9ARCHIS waarnemingsnr. 16350 (toponiem Loostraat III; Willems 1981, cat. nr. 132; komt overeen met Thanos 1999 enDe Boer 2002, vindplaats A); ARCHIS waarnemingsnr. 6887 (toponiem Loostraat IV; Willems 1981, cat. nr. 133; komtovereen met Thanos 1999 en De Boer 2002, vindplaats D)10Thanos 1999.11De Boer 2002. Het geheel van de vindplaatsen is opgenomen onder het ARCHIS monumentnummer 15608.12Boemaers 2007, 8 met verdere verwijzing naar Bente 2001.13Kastelein/Haarhuis 2006.14Kastelein/Haarhuis 2006, 22.15Deze vondsten zijn ter onzer beschikking gesteld door de Historische Kring. Indien relevant zullen deze vondsten vermeldworden in de volgende hoofdstukken. Tot de vondsten uit de Romeinse tijd behoren o.a. aardewerk (waarvan één bodemvan een bord Drag. 31 in terra sigillata met stempel: EBURUSFE), dakpanfragmenten (waarvan twee met graffito: ]IIV en]*), een ijzeren lansvoet, een Aucissafibula en een ijzeren mes.16Boemaers 2007.9

archeologische indicatoren opgeleverd. Over de grenzen van het grafveld kunnen echter geen uitspraken gedaanworden. 17Fig. 2.2. Huissen Loostraat-Zuid. Waarnemingen Historische Kring Huissen. A begrenzing plangebied; B globale begrenzingvindplaats met letter; C door de Historische Kring Huissen onderzochte gebieden.2.2 Nabije omgeving van het plangebied Loostraat-Zuid (fig. 2.3) 18De vier vindplaatsen (A, B, C-D en E) in het plangebied liggen op de zuidelijke oeverwal van de Meinerswijksestroomgordel. Deze stroomgordel fungeerde vermoedelijk tot aan zijn eindfase in 200 na Chr. als noordelijkegrens van het Romeinse Rijk. 19 Aangezien we ons hier op de Romeinse Rijksgrens bevinden, zijn sporen vanmilitaire aanwezigheid nooit veraf. Het castellum van Arnhem-Meinerswijk (Castra Herculis) ligt slechts op eenafstand van 4.5 km. Dit fort is aangelegd in de vroeg-Romeinse tijd tussen 10 en 20 na Chr. en bleef in gebruiktot in de 4de eeuw, weliswaar met onderbrekingen. 20 In en om Huissen zijn eveneens twee plaatsen aan te duidenwaar (vermoedelijk) Romeinse forten gelegen hebben: Huissen-Hazeberg en Loowaard. Het castellum teLoowaard bevond zich op een strategische positie, ongeveer halverwege tussen de forten van Arnhem-Meinerswijk en Bijlandse Waard (Carvium). De situering van een fort in de Loowaard berust op ter plaatse opgebaggerdevondsten in de jaren ’70 van de vorige eeuw. Tot de vondsten behoren onder andere veel Romeins17Boemaers 2007, 24.18Onlangs is een archeologisch onderzoek uitgevoerd in Arnhem-Schuytgraaf. Het rapport is in voorbereiding (Bosman,A.V.A.J./E.N. Wieringa/S.M. van Roode). De resultaten van het onderzoek zijn dus niet opgenomen in dit hoofdstuk.19De Boer 2002, 16.20Willems 1984, 169-196.10

ouwmateriaal (tufsteen, baksteen en dakpannen, waaronder enkele met stempel), Romeins gedraaid aardewerken metaal, waaronder militaria. 21 Op basis van het vondstmateriaal kan de aanvang van het fort vermoedelijk in deeind-Tiberische, vroeg-Claudische periode gedateerd worden. 22 Het fort is in gebruik geweest in verschillendeperiodes tot in de Vroege Middeleeuwen. Mogelijk heeft hierna de Rijn zijn loop zuidwaarts verlegd waardoorhet fort volledig is weggespoeld.De identificatie van de vindplaats Huissen-Hazeberg (beter bekend onder de naam "Huissen") als castellum staatmeer ter discussie. Naar aanleiding van vondsten tijdens graafwerkzaamheden 23 , is in 1951 een opgraving uitgevoerddoor het toenmalige ROB (huidige RACM). 24 Hierbij werden niet alleen puinsleuven van uitgebrokenfundamenten van een middeleeuwse motte gevonden, maar op een dieper niveau ook heel wat Romeinse vondstenuit de 1ste tot de 4de eeuw na Chr. Mogelijk gaat het echter om secundair verplaatst materiaal uit het fortLoowaard. 25Fig. 2.3. Huissen Loostraat-Zuid. Situering van het plangebied ten opzichte van bekende vindplaatsen en monumenten in deomgeving. A begrenzing plangebied; B Romeins fort; C Romeins fort (verondersteld); D ARCHIS-waarneming in plangebied.De forten langs de grens werden met elkaar verbonden door de limesweg, die globaal de loop van de Rijn volgde.De weg bood goede transportmogelijkheden en was dan ook in de eerste plaats gericht op het verplaatsenvan legereenheden en militair materieel. Momenteel zijn van de Nederlandse limes nog slechts drie langere delen21Willems 1988, 15-16.22Van Dockum 1995, 77.23BROB 1950/22, 2-3.24BROB 1951/3, 4. ARCHIS waarnemingsnr. 3733.25Willems 1981, 104-105.11

ekend, allen in het westelijke deel van Nederland gelegen. 26 In het oostelijke rivierengebied zijn nog geen langeretrajecten geïdentificeerd. Hier moet er echter rekening mee gehouden worden dat veel informatie verlorenis gegaan door erosie van de Rijn. 27 De Meinerswijkse stroomgordel is echter in mindere mate onderhevig geweestaan erosie en vormde dus een droge verbinding tussen de castella van Arnhem-Meinerswijk en Loowaard.Het is eveneens op deze lijn dat de vindplaatsen in het plangebied zich bevinden. Dit maakt het aannemelijk datde limesweg in het noordelijke deel van het plangebied of net ten noorden ervan verwacht mag worden. 28 Eenandere mogelijke aanwijzing voor de limesweg is dat tijdens rioleringswerkzaamheden in de Duisterestraat - inhet verlengde van de Loostraat - veel grint is aangetroffen, dat geïnterpreteerd werd als een wegverharding. 2926Van Enckevort/Vos 2006, 18.27De Boer 2002, 18; Graafstal 2002, 3.28De Boer 2002, 18.29Janssen 1987, 13.12

3 Doel van het onderzoekHet doel van het onderzoek bestaat er in eerste instantie in om de aanwezige archeologische waarden te documenteren.Het plangebied zal in de nabije toekomst ontwikkeld worden voor woondoeleinden. Op basis van deresultaten van de opgraving kan tijdens de planvorming bepaald worden hoe het archeologische bodemarchief insitu of ex situ veilig gesteld kan worden.In dit rapport zal een antwoord gegeven worden op de volgende vraagstellingen uit het Programma van Eisen: 30Algemeen (vindplaats A en D)A. Sporen/lagen1 Wat is de aard, gaafheid en datering van de sporen?2 Wat is de verspreiding van de sporen?3 Welke structuren zijn te herkennen in de sporen?4 Wat is de omvang van beide vindplaatsen (kern en periferie)?5 Zijn er (ook) sporen aanwezig in de periferie van de vindplaatskernen? Hier kunnen onder andere afvaldumps,waterputten, maar ook eventueel gebouwsporen aanwezig zijn. In de perifere zone bevinden zich mogelijk ookRomeinse graven.6 Is op beide vindplaatsen een Romeins wegtracé (limesweg) aanwezig?B. Vondsten1 Wat is de aard en conservering van de vondsten?2 Wat zijn in het vondstspectrum de verschillen en/of overeenkomsten tussen vindplaats A en D.3 Hoe dateren de vondsten en is er een bewoningscontinuïteit merkbaar in het vondstspectrum van de LateIJzertijd tot en met de Romeinse tijd of later?4 In verband met de ligging van de vindplaats pal tegen de Romeinse rijksgrens: in hoeverre levert het onderzoekeen inhoudelijke bijdrage aan het landelijke (provinciaal gesteunde) “Limesproject”?SpecifiekC. Vindplaats A1 Hoe is de verspreiding van de eerder aangetoonde nederzettingssporen; 31 welke structuren zijn hierin te herkennen?30Haarhuis 2005, 8-9. In het PvE zijn de vraagstellingen per vindplaats opgesplitst.31Kastelein/Haarhuis 2006.13

4 OpgravingsstrategieTijdens de opgraving zijn twee lange sleuven aangelegd, telkens één sleuf per vindplaats en telkens onderverdeeldin vier werkputten (fig. 1.2 en 6.1). 32 De lengte van de sleuf bedroeg in vindplaats A 186 m en in vindplaats D222 m. De sleuven zijn op dusdanige wijze gepland dat naast de vindplaatskern ook een deel van de periferie vande vindplaatsen meegenomen is in het onderzoek. 33 De breedte van de sleuven varieerde van vier meter in deperifere zone tot acht meter (vindplaats A) en twaalf meter (vindplaats D) in de vindplaatskernen. 34 De onderzoekssleufdoor vindplaats A ligt evenwijdig aan deze van het onderzoek uit 2003 op een afstand van drie meter.In de perifere zones is telkens slechts één vlak aangelegd, net onder de bouwvoor. In de vindplaatskernen zijntwee tot plaatselijk drie vlakken aangelegd. Het eerste vlak is aangelegd onder de recente bouwvoor in de bovenstecultuurlaag.In totaal is ongeveer 4522.68 m 2 archeologisch vlak gedocumenteerd. De werkputten zijn aangelegd met behulpvan een graafmachine (fig. 4.1). De dikte van de recente bouwvoor varieerde in vindplaats A van 0.35 tot 0.60 men in vindplaats D van 0.25 tot 0.65 m. De bouwvoor is verwijderd in pakketten van ongeveer 5 cm dikte,waarna telkens met een metaaldetector het vrijgekomen vlak afgezocht is. Metaalvondsten uit de Romeinseperiode en andere belangwekkende artefacten zijn driedimensionaal ingemeten. Het aangelegde vlak is machinaalgeschaafd, waarna enkel de opmerkelijke natuurlijke fenomenen en de grondsporen handmatig nageschaafd zijn.De vondsten zijn per spoor en zoveel mogelijk per spoorvulling verzameld. Het vondstmateriaal van grote sporen(greppels) en uitgestrekte vondstlagen (cultuurlagen, vegetatieniveaus) is in vakken van 5 bij 4 m verzameld.Hierna zijn de vlakken gefotografeerd en vervolgens ingetekend op schaal 1:50. Hoogtematen zijn genomen vande vlakken en de sporen. Alle sporen zijn gecoupeerd en afgewerkt.Fig. 4.1. Huissen Loostraat-Zuid. De aanleg van de werkputten met de graafmachine.32Vindplaats D: werkputten 1 tot en met 4; vindplaats A: werkputten 5 tot en met 6.33De omvang van de vindplaatskernen waren reeds bepaald in het vooronderzoek door RAAP Archeologisch Adviesbureau(De Boer 2002).34Conform PvE (Haarhuis 2005, 9 - 10), met uitzondering van de sleuf in vindplaats A, die wegens de aanwezigheid van eensloot slechts acht meter breed kon aangelegd worden in plaats van de geplande tien meter.14

In totaal is 234 m profiel aangelegd. In vindplaats D is het oostprofiel gedocumenteerd, in vindplaats A de westelijkeputwand. Hierbij is vanaf het laatste vlak de profielzijde over de breedte van één graafmachinebak (ca. 2.10m) verdiept en naderhand manueel opgeschaafd.De hoge grondwaterstand maakte het noodzakelijk om tijdens het couperen en afwerken van sporen, het watermachinaal weg te pompen. Dit heeft echter slechts een gering negatief effect gehad op de zichtbaarheid van sporenen vondsten.15

5 Fysische geografieEckhart Heunks5.1 Inleiding en methodenTen behoeve van een landschappelijke verankering van de vastgestelde archeologische resten en om nader inzichtte krijgen in de fysieke kwaliteit van beide vindplaatsen is een bodemkundig en paleogeografisch onderzoekuitgevoerd. Deze bestond uit een bureauonderzoek en een veldonderzoek.5.1.1 BureaustudieDe bureaustudie betrof een analyse van de lokale en regionale landschappelijke en bodemkundige context opgrond van beschikbare bronnen. De onderzoeksresultaten van het karterend en waarderend booronderzoek,voorafgaand aan onderhavige studie, vormde het meest actuele en meest gedetailleerde bodemkundige basisdocument.35 Deze informatie is nader gespecificeerd voor de vindplaatsen A en D.5.1.2 VeldonderzoekVan vindplaats A is de westelijke profielwand van de opgraafsleuf (werkputten 5 tot en met 8) op en nabij devindplaats bodemkundig beschreven en geïnterpreteerd. Uitgegaan is van de laagindeling zoals deze vanuit hetarcheologisch onderzoek reeds was onderscheiden. Tevens zijn vanaf het tweede vlak aanvullende boringengeplaatst met boringen om de 15 tot 20 m. De boringen zijn alle doorgevoerd tot in de pleistocene ondergrond.De maximale boordiepte bedraagt 4.25 m vanaf het maaiveld. Op vindplaats A zijn in totaal zijn zeven boringengeplaatst.Van vindplaats D is de oostelijke profielwand van de sleuf (werkputten 1 tot en met 4) bodemkundig beschrevenen geïnterpreteerd. Uitgegaan is van de laagindeling zoals deze vanuit het archeologisch onderzoek reeds wasonderscheiden. Tevens zijn hier aanvullende boringen geplaatst met boringen om de 10 tot 20 meter. Deze boringenzijn ten dele vanaf het tweede vlak geplaatst (0-100 m) en ten dele vanaf het maaiveld (110-150 m). Deboringen zijn doorgevoerd tot in de pleistocene ondergrond. De maximale boordiepte bedraagt 5.0 meter vanafhet maaiveld. Op vindplaats D zijn in totaal dertien boringen geplaatst.De boringen zijn uitgevoerd met een Edelmanboor met een diameter van 7 cm en een gutsboor met een diametervan 3 cm. De boringen zijn conform NEN 5104 (Nederlands Normalisatie-instituut, 1989) beschreven enmet meetlinten uitgezet. Het opgeboorde materiaal is in het veld gecontroleerd op de aanwezigheid van archeologischeindicatoren (zoals houtskool, vuursteen, aardewerk, metaal, bot, verbrande leem en fosfaatvlekken).5.2 Regionale ontwikkelingDe Romeinse vindplaatsen aan de Loostraat liggen in een relatief smalle zone met fossiele oever-opkomafzettingen.Op een diepte van circa 3.0 tot 3.5 m –Mv bevindt zich hier het onverspoelde pleistocene oppervlak,waarvan de top wordt gekenmerkt door de lemige afzettingen van Wijchen.De oeverafzettingen maken deel uit van de stroomgordel van Meinerswijk, waarvan de zandige meandergordelglobaal direct ten noorden van de Loostraat gezocht moet worden. De Meinerswijkse stroomgordel komt rond1810 voor Chr. tot ontwikkeling en betreft een brede noordwestelijke aftakking van de Rijn waarvan de liggingglobaal overeen komt met de huidige loop van de Oude Rijn/Nederrijn. 36 Gesteld kan dan ook worden dat deNederrijn zoals we die nu kennen in deze periode ontstaat. Tot in de Late IJzertijd deelde de Meinerswijksestroomgordel de noordelijke Rijnafvoer met tal van smalle en brede westelijker gelegen stroomgordels in de35De Boer 2002.36Berendsen/Stouthamer 2001.16

Over-Betuwe. Hoewel tot dan een zeer brede stroomgordel is gevormd was de afvoercapaciteit van de Meinerswijksestroomgordel beperkt. Dat veranderde volledig in de Late IJzertijd. Aan het eind van de IJzertijd raaktenin de Over-Betuwe een groot aantal riviersystemen, onder invloed van de voortdurende opslibbing van deOver-Betuwe, in korte tijd buiten werking ten gunste van de activiteiten van de Waal in het zuiden en de OudeRijn/Nederrijn (de voormalige Meinerswijkse stroomgordel) in het oosten en noorden. De OudeRijn/Nederrijn ontwikkelde zich vanaf de Late IJzertijd en vooral in de Romeinse tijd tot dé noordelijke hoofdstroomvan de Rijn met een hoge afvoer, waarbij oudere fasen van dit systeem grotendeels werden opgeruimd.De precieze ligging van de actieve geul in de Romeinse tijd is niet duidelijk. Op grond van de vermoedelijkeligging van een verspoeld Romeins castellumterrein in de Loowaard lijkt de hoofdgeul in de Romeinse tijd nogoostelijk hiervan gezocht te moeten worden. Deze geul had waarschijnlijk een vrij recht verloop, grote meandersontbraken. Mogelijk waren behalve een hoofdgeul (door de Romeinen enkele eeuwen als Rijksgrens gehanteerd)tevens meerdere nevengeulen actief. Ter hoogte van de Loostraat ligt een brede zone met onverspoeldemeandergordelafzettingen van de Meinerswijkse stroomgordel. Deze zone reikt tot aan de oostelijker gelegenHuissense dijk. De Romeinse Rijn lag hier dus nog oostelijk van. Opvallend is dat op de oudste, niet geërodeerdedelen van de Meinerswijkse stroomgordel Romeinse sporen, met uitzondering van enkele verspoelde of anderszinsuit de landschappelijke context geraakte vondsten tot op heden geheel ontbreken (fig. 5.1). Mogelijkzijn deze er wel geweest en later verspoeld, maar waarschijnlijker is dat de meandergordel in zijn geheel relatieflaag lag, vaak overstroomde en geen goede natuurlijke omstandigheden bood voor bewoning. Dit in tegenstellingtot de aangrenzende hoger gelegen oeverzones waar een hoge dichtheid aan Romeinse nederzettingen bekendis (onder andere het Romeinse bewoningslint langs de Loostraat).Fig. 5.1. Huissen Loostraat-Zuid. Uitsnede uit de Limeskaart Gelderland met ligging van Romeinse vindplaatsen, hypothetischRomeins wegtracé en de landschappelijke opbouw (in blauw: in Romeinse tijd actieve rivierstromen. In groen hetprehistorische oever- en kommenlandschap).Na de Romeinse tijd blijft de Rijn oostelijk van de huidige Rijndijk. Het pakket oeverafzettingen dat nog in hetplangebied wordt afgezet zal derhalve beperkt zijn geweest. Wel treden er na de grootschalige bedijkingen rond17

1300 meerdere catastrofale dijkdoorbraken op, waarbij omvangrijke overslaggronden worden gevormd. Dezeworden gekenmerkt door een zandige en grindrijke textuur. Grote wielen liggen bij het nabij gelegen Holthuizenwaar de dijk meerdere keren in de 15de en 16de eeuw doorbrak.5.3 Veldwaarnemingen5.3.1 Vindplaats AIn tabel 5.1 en figuur 5.2 is schematisch weergegeven welke bodemlagen vanaf het maaiveld kunnen wordenonderscheiden.laag interpretatie beschrijving0-40geroerde bovengrond (overslag hierin opgenomen)bruingrijze uiterst siltige klei met iets grind40-60 oever 1 (post Romeins) lichtbruingrijze uiterst siltige klei met iets grind60-85 vondstlaag/cultuurlaag (licht) bruingrijze uiterst siltige klei/zand85-150 oever 2 lichtgrijze uiterst siltige klei met zandlagen/sterk siltig zand met kleilagen150-210 oever 2 lichtgrijze sterk siltige klei210-325 kom 1 (licht)grijze matig siltige klei, humeus325-350 Afzettingen van Wijchen (pleistoceen) lichtblauwgrijze sterk zandige klei (lemig en doorworteld)>350 terrasafzettingen (pleistoceen) lichtbruingrijze zwak tot sterk siltig zand (mediaan 300-420 mm)Tabel 5.1. Huissen Loostraat-Zuid. Schematische weergave van de bodemopbouw in vindplaats A.De oeverafzettingen zijn geheel kalkrijk. Vanaf de top van kom 2 (210 cm –Mv) is het profiel kalkloos. Hetreductieniveau varieert tussen 1.5 en 2.2 m -Mv. De bodemopbouw is over de gehele lengte van de opgraafputzeer homogeen. Opvallend is het vrijwel vlakke verloop van het onderliggende laat-pleistocene oppervlak (topop circa 6.4 m +NAP). Een holocene insnijding zoals aangetroffen ten noorden van vindplaats D ontbreekt. Welwordt deze ter hoogte van vindplaats A direct ten noorden van de Loostraat vermoed. De cultuurlaag is gesitueerdin de top van de zandige oeverafzettingen. In tegenstelling tot vindplaats D wordt vindplaats A niet afgedektdoor een pakket komklei-afzettingen maar door een eerste pakket kleiige post-Romeinse oeverafzettingen. In ditoeverpakket lijkt het aanwezige grind te duiden op bijmenging met overslagmateriaal (afkomstig van dijkdoorbraken).Door het ontbreken van een afdekkend komklei-pakket ligt de top van het vondstniveau van vindplaatsA circa 20 cm hoger dan ter hoogte van vindplaats D. Daarmee ligt deze nog ruim onder de actuele verstoringsdiepte(40 cm).Afwijkend is het bodemprofiel direct ten noorden van de vondstenconcentratie (boring 19). Hier is in de profielwandeen geulachtige depressie te zien, waarbij de vondsten tot grotere diepte en over een breder traject zijnverzameld en onderin de geulvulling nog sporen zijn aangetroffen. In de diepere ondergrond is geen afwijkendeprofielopbouw aangetroffen. Het lijkt te gaan om een crevasse-achtige geul die deel uitmaakt van de zone metoever twee afzettingen. Dit geultje lag open ten tijde van de Romeinse bewoning. De nabijgelegen oeverafzettingenzijn van hieruit afgezet. De oriëntatie van dit geultje is niet duidelijk, maar zal globaal haaks op de Loostraaten de achterliggende meandergordel liggen.5.3.2 Vindplaats DIn tabel 5.2 en figuur 5.2 is schematisch weergegeven welke bodemlagen vanaf het maaiveld kunnen wordenonderscheiden.18

19Fig.5.2. Huissen Loostraat-Zuid. Vereenvoudigd bodemprofieldoorsnede (west-oost) door vindplaatsen A en D.

De oeverafzettingen zijn geheel kalkrijk. Vanaf de top van kom 2 (240 cm –Mv) en dieper is het profiel kalkloos.Het reductieniveau ligt op circa 2.5 meter beneden maaiveld. De bodemopbouw is ter hoogte van het nederzettingsterreinen nabije omgeving tamelijk homogeen. Wel treedt er verspreid over het profiel enige variatie op inde zandigheid van het tweede oeverpakket (oever 2), waarop de cultuurlaag is gesitueerd. De cultuurlaag is gevormdin de top van deze oeverafzettingen (grondsporen), maar vooral in de basis van de hierop gelegen komafzettingen(kom 1). Het homogene komklei-pakket in en direct boven het vondstniveau mogen worden opgevatals een aanwijzing voor een zeer geleidelijke vernatting van de vindplaats. Hiermee in overeenstemming is hetontbreken van aanwijzingen voor een eventuele verspoeling van de vindplaats.laag interpretatie beschrijving0-50geroerde bovengrond (overslag hierin opgenomen)bruingrijze uiterst siltige klei met iets grind50-60 oever 1 (post Romeins) lichtbruingrijze uiterst siltige klei60-85 kom 1 (post Romeins) lichtgrijze sterk siltige klei met schelpresten85-100 vondstlaag/cultuurlaag (licht) bruingrijze sterk siltige klei100-200 oever 2 lichtbruingrijze uiterst siltige klei200-240 oever 2lichtbruingrijze sterk siltige klei met zandlagen/sterk siltig zand met kleilagen240-285 kom 2 (licht) grijze matig siltige klei, humeus285-305 Afzettingen van Wijchen (pleistoceen) lichtblauwgrijze sterk zandige klei (lemig en doorworteld)>305 terrasafzettingen (pleistoceen) lichtbruingrijze zwak tot sterk siltig zand (mediaan 300-420 mm)Tabel 5.2. Huissen Loostraat-Zuid. Schematische weergave van de bodemopbouw in vindplaats D.De diepte waarop de top van de pleistocene ondergrond aanvangt, is ter hoogte van de vindplaats redelijk constanten varieert tussen circa 3.0 en 4.0 m –Mv. Circa 25 meter ten noorden van de noordgrens van het nederzettingsterreintreedt echter een markante verandering op in de geologische opbouw (vanaf boring 10 en noordelijker).Hier duikt de top van de pleistocene afzettingen naar waarden dieper dan 5.0 m –Mv. (= maximaleboordiepte). Het tweede oeverpakket ontbreekt hier; tussen circa 1.0 en 2.0 m –Mv bestaat het bodemprofiel uitmatig siltige (kom)kleiafzettingen. Naar beneden toe gaat dit pakket over in een sterke afwisseling van meerkleiige en zandige lagen dat tot een diepte van tenminste 5.0 m –Mv reikt. Hoewel het bodemprofiel weinigkenmerkend is voor een restgeul (slap, humeus, gelaagd), lijkt hier op grond van de diepe ligging van het vastezand sprake van een holocene geulinsnijding (restgeul). Twintig m noordelijk van boring 10, in boring 11, isvanaf 3.5 m -Mv de top van een pakket holocene matig grofzandige, kalkrijke, beddingafzettingen aangetroffendat doorloopt tot een diepte van tenminste 5.0 m –Mv.5.4 ConclusieVindplaats AVindplaats A is gesitueerd op een circa 1.5 m dik pakket met oeverafzettingen, waarvan de bovenste 1.0 m ergzandig is. De oeverafzettingen zijn afkomstig van de Meinerswijkse stroomgordel die gedateerd is tussen 1810voor Chr. en 186 na Chr. De vindplaats wordt afgedekt door een dun pakket met kleiige oeverafzettingen naarboven toe overgaand in dijkdoorbraakafzettingen. Deze laatste zijn geheel opgenomen in de geroerde bovengrond.De bovenste oeverafzettingen hebben een jonge, post-Romeinse datering, en representeren waarschijnlijkde bloeifase van de Oude Rijn/Nederrijn (Vroege Middeleeuwen).Er zijn geen aanwijzingen voor mogelijke verspoeling van de vindplaats tijdens de vernattingsfase. De vindplaatsligt ruim onder de actuele verstoringsdiepte en lijkt geheel intact.20

Vindplaats DVindplaats D is gesitueerd op een circa 1.5 m dik pakket oeverafzettingen van een fossiele stroomgordel, waarvande zandige beddingafzettingen vermoedelijk nog net in het meest noordelijke gedeelte van de opgraafput zijnaangetroffen. Waarschijnlijk betreft het de bedding- en oeverafzettingen van de Meinerswijkse stroomgordel diegedateerd is tussen 1810 voor Chr. en 186 na Chr. De westelijke insnijding van deze meandergordel ligt circa 25meter noordelijk van vindplaats D. Hier verdwijnt de pleistocene ondergrond van waarden rond 3.0 m –Mv (6.5m +NAP) naar waarden dieper dan 5.0 m –Mv (4.5 m +NAP). De vindplaats wordt afgedekt door relatief zandigekomklei-afzettingen naar boven toe overgaand in oeverafzettingen en dijkdoorbraakafzettingen. Deze laatstezijn geheel opgenomen in de geroerde bovengrond. De bovenste oeverafzettingen hebben een jonge, post-Romeinse datering, en representeren waarschijnlijk de bloeifase van de Oude Rijn/Nederrijn (Vroege Middeleeuwen).Er zijn geen aanwijzingen voor mogelijke verspoeling van de vindplaats tijdens de vernattingsfase. Daarentegenlijkt het homogene komklei-pakket in en direct boven het vondstniveau te wijzen op een zeer geleidelijke vernatting.Een landschappelijke verklaring voor de ligging van beide vindplaatsen (A en D) lijkt te moeten worden gezochtin de nabije ligging van de meandergordel van de Meinerswijkse stroomgordel in combinatie met de zandige,relatief hoog gelegen oeverafzettingen. Onder andere op grond van het tot op heden geheel ontbreken van Romeinsevindplaatsen (in situ) op deze meandergordel is het waarschijnlijk dat het maaiveld hier in de Romeinsetijd lager lag dan de omliggende zones met oeverafzettingen en onderliggende onverspoelde pleistocene afzettingen.De meandergordel vormde daarmee een onaantrekkelijk gebied voor bewoning dat regelmatig onder waterliep. Op veel plaatsen in het rivierengebied is het ontbreken van nederzettingssporen op relatief jonge meandergordelshiermee te verklaren. De direct aangrenzende oeverzone moet wel aantrekkelijk zijn geweest voor bewoning.De oeverzones zijn hier over het algemeen het hoogst opgeworpen en het meest zandig. Dit resulteerdein een goede ontwatering en een relatief hoge ligging van het maaiveld (ten opzichte van de komgronden westelijkeren de meandergordel oostelijk). Juist op de oeverwal kon bovendien optimaal gebruik worden gemaakt vaneen gevarieerd landschap in de nabije omgeving.21

6 Sporen en structuren6.1 Inleiding en vraagstellingenIn dit hoofdstuk worden de sporen en structuren besproken van de opgravingscampagne van 2005 in de vindplaatsenA en D. Tevens worden de resultaten van het Inventariserend Veldonderzoek door middel van proefsleuvenop vindplaats A geïnterpreteerd in het licht van de opgraving. 37 Conform de vraagstellingen uit het PvEzal ingegaan worden op het karakteriseren van de sporen en structuren en het combineren van de gegevens metde resultaten van het vooronderzoek (zie hoofdstuk 3, vraagstellingen A1 tot en met A6 en C1). 38In de volgende paragrafen zullen eerst enkele algemene kenmerken van het sporenbestand en de vindplaatsenbehandeld worden (6.2 algemeen). Vervolgens komen de fasering (6.3), de structuren (6.4) en de overige sporenaan bod (6.5). Tenslotte worden de conclusies uit de verschillende paragrafen gebundeld (6.6). In dit hoofdstukzal slechts deels ingegaan worden op de datering van de sporen en het vondstmateriaal dat zich er in bevindt.6.2 AlgemeenHet onderzoek heeft in totaal 412 afzonderlijke grondsporen opgeleverd (tabel 6.1 en fig. 6.1). 39 De paalkuilenvormen de omvangrijkste groep. Opvallend is het lage aantal recente sporen. Verstoringen van het bodemarchiefin recente tijden zijn minimaal. Dit is mede te verklaren doordat de sporen van de Romeinse tijd afgedekt zijndoor een pakket oever- en komafzettingen (zie 5 Fysische geografie). De conservering van de sporen is bijgevolggoed te noemen. Het sporen- en vondstenniveau in vindplaats D ligt op 70 à 80 cm beneden maaiveld (ca. 9.00m - 9.10 m +NAP) en in vindplaats A op ongeveer 50 à tot 70 cm beneden maaiveld (9.08 m - 9.18 m + NAP).spoordefinitie vindplaats A vindplaats D totaalcultuur-/vondstlaag 13 13 26greppel 27 40 67kuil 35 55 90natuurlijke laag 15 18 33paalkuil 78 96 174recent 5 5 10vegetatieniveau 0 5 5waterput 2 5 7totaal 175 237 412Tabel 6.1. Huissen Loostraat-Zuid. Het aantal sporen per spoordefinitie per vindplaats.De noordoostelijke en zuidwestelijke grenzen van de vindplaatskernen komen goed overeen met de resultatenvan het vooronderzoek. De kern van vindplaats D wordt zowel aan de noord- als aan de zuidzijde begrensd doorgreppels (zie 6.5.2). Dit in tegenstelling tot vindplaats A, waar slechts deels begrenzingen zoals greppels zijn aangetroffen.In de periferie van beide vindplaatsen zijn geen sporen aangetroffen. Dit is deels te verklaren door de geringebreedte van de sleuven (vier meter) (zie hoofdstuk 4 Opgravingsstrategie).37Kastelein/Haarhuis 2006.38Haarhuis 2005, 7-8.39Greppels, kuilen, paalkuilen, waterputten, natuurlijke lagen, vegetatieniveaus, cultuurlagen en recente sporen die in meerderewerkputten gelegen zijn, worden telkens als één spoor meegerekend.22

Fig. 6.1. Huissen Loostraat-Zuid. Alle sporenkaarten van vindplaats A en D. De ligging van de mogelijke weg is aangeduidmet de letter A.23

6.3 FaseringIn deze paragraaf zal een fasering van het sporenbestand opgesteld worden. De verticale stratigrafie wordt hierbijals uitgangspunt gebruikt. Het volledige sporenbestand wordt afgedekt door één of meerdere tredlagen. Vanafverschillende niveaus zijn sporen ingegraven. Per vindplaats wordt op deze manier een relatieve fasering opgesteld.Vanwege een onduidelijke stratigrafische positie van een aantal sporen, zijn relatieve combinatiefases gecreeerd.Binnen de fasering kunnen echter nog subfases aanwezig zijn.Op basis van de vondstdateringen worden deze fases absoluut gedateerd en in één fasering gebundeld (6.3.3).6.3.1 Vindplaats AOp basis van de stratigrafie kunnen we vier fasen onderscheiden. 40 In het zuidelijke deel van de vindplaatskernzijn slechts één tot twee tredlagen aanwezig, waarvan de dikte varieert van enkele cm tot ongeveer tien cm. Naarhet noorden toe worden de tredlagen dikker en zijn er drie sporenniveaus aanwezig. Het verschil in aantal endikte van cultuurlagen is te verklaren door de landschappelijke ligging van de vindplaats. Het zuidelijke deelbevindt zich op een kleine verhevenheid, terwijl in het noordelijke deel een kleine depressie aanwezig is. 41 Verderzuidwaarts bevinden zich lager gelegen komgronden. Slechts één tredlaag (TRED A4) is aanwezig over dehele lengte van het profiel. Enkel in het noordelijke deel van de kern zijn sporen aanwezig direct onder dit niveau.Mogelijk gaat het hier om een oude akkerlaag.faseaantal sporenA1 5A1/2 5A2 6A2/3 8A3 32A3/4 9A4 24A1-3 16Tabel 6.2. Huissen Loostraat-Zuid. Het aantal sporen per fase in vindplaats A.Tot de fase A1 en A2 zijn een beperkt aantal sporen toe te wijzen (tabel 6.2). Fase A3 en A4 zijn daarentegengoed vertegenwoordigd.6.3.2 Vindplaats DOp basis van de stratigrafie kunnen we vier fasen onderscheiden. 42 De dikte van de cultuurlagen varieert van 20cm in het zuidelijke deel van de vindplaatskern tot 50 cm in het centrum en het noordelijke deel. Tabel 6.3 geefthet aantal sporen per fase weer. Hieruit blijkt dat de meeste sporen toe schrijven zijn aan fase D3.Fase D1 is enkel in het profiel gedocumenteerd ter hoogte van werkput 3. Het gaat hier om een vegetatieniveaumet wat houtskoolspikkels. Sporen uit deze fase zijn niet aangetroffen.40Fase A1 met TRED A1: S7.74 - S8.25 - S8.26 - S8.71; Fase A2 met TRED A2: S7.2L2 - S8.2L2; Fase A3 met TRED A3:S7.2L1 - S8.2L1 - S8.10 - S8.24 - S8.27; Fase A4 met TRED A4: S6.1 - S7.1 - S8.1.41De bovenkant van de stratigrafisch hoogst gelegen natuurlijke laag varieert in het zuidelijke deel van de vindplaatskern van8.90 m tot 9.02 m +NAP. Het hoogst gelegen deel bevindt zich ter hoogte van de rechthoekige greppelstructuur (zie paragraaf6.4.4). In de depressie is de bovenkant van de bovenste natuurlijke laag gelegen op ongeveer 8.34 m +NAP.42Fase D2 met TRED D2: S2.158 - S2.164; fase D3 met TRED D3: S1.31 - S1.103 - S2.10; fase D4 met TRED D4: S1.3 -S1.27 - S1.30 - S1.33 - S2.3.24

faseaantal sporenD1 0D2 3D2/3 2D3 88D4 32D2-4 4Tabel 6.3. Huissen Loostraat-Zuid. Het aantal sporen per fase in vindplaats D.De tredlaag verbonden met fase D2 is enkel aanwezig in het noordelijke deel van de vindplaatskern. Er lijkt geenclustering aanwezig te zijn in de sporen die behoren tot fases D3 en D4.6.3.3 ConclusieOp basis van de verticale stratigrafie is een relatieve fasering opgesteld. Op deze manier kunnen in beide vindplaatsenvier fasen onderscheiden worden. Niet alle sporen kunnen tot één enkele fase gerekend worden. Voordeze sporen zijn relatieve overlapfases gecreëerd. Op basis van de daterende vondsten (aardewerk en metaal) zijnde verschillende fases per vindplaats gedateerd. Wanneer we naar de absolute dateringen op basis van de vondstenkijken, dan blijkt dat verschillende stratigrafisch gescheiden niveaus geen afwijkende datering hebben (tabel 6.4).Tot slot is een overkoepelende fasering voor beide vindplaatsen opgesteld (tabel 6.4). Deze gedateerde fasering isechter enkel op basis van de gedateerde sporen, die in de stratigrafische fasering geplaatst kunnen worden. Ditheeft tot gevolg dat de overige gedateerde sporen niet in de fasering zijn opgenomen. In de synthese wordt opbasis van de fasering en de daterende vondsten een bewoningsgeschiedenis opgesteld.vindplaats A vindplaats D syntheseA1 D1 Fase 1A2 30 - 100 D2 50 - Fase 2 (A2, D2, D3 en D4) 30 - 120A3 200 - 260 D3 30 - 120 Fase 3 2de eeuwA4 200 - 260 D4 40 - 120 Fase 4 (A3 en A4) 200 - 260Tabel 6.4. Huissen Loostraat-Zuid. De absolute dateringen van de fases per vindplaats en van de overkoepelende fasering.6.4 StructurenIn totaal zijn vijf structuren aangetroffen. Het gaat om een deel van een huisplattegrond, twee spiekers, een ovenen een rechthoekige greppelstructuur.6.4.1 HuisIn vindplaats D is in werkput 1 en 2 de zuidwestelijke hoek van een huis aangetroffen (fig. 6.2). De oriëntatievan het huis is noordoost - zuidwest. De wandgreppel van de lange zijde heeft een minimale lengte van 15.90 m.De korte zijde is nog voor 1.95 m aanwezig in de werkput. Ten westen van het huis is een huisgreppel aanwezig.Het huis behoort tot fase D3 en kan gedateerd worden in de 1ste eeuw na. Chr.6.4.2 SpiekersIn totaal zijn twee spiekers herkend, beide gelegen in vindplaats D. Spieker 1 is als dusdanig in het veld geïdentificeerd.Spieker 2 is tijdens de analysefase herkend. De criteria die gehanteerd zijn berusten vooral op symmetrie25

(de afwijking van de zijden bedraagt niet meer dan 10%) en overeenkomstige kleur van de vulling en diepte vande paalkuilen. 43Fig. 6.2. Huissen Loostraat-Zuid. Huisplattegrond in vindplaats D.Fig. 6.3. Huissen Loostraat-Zuid. Plattegrond en doorsneden van spieker 1.Fig. 6.4. Huissen Loostraat-Zuid. Plattegrond en doorsneden van spieker 2.43De afmetingen van de spiekers zijn de afstanden van hart tot hart van de paalkuilen.26

Spieker 1 (fig. 6.3)Deze achtpalige spieker ligt in werkput 1, net ten noorden van de zuidelijke grens van de kern van vindplaatsD. 44 De diepte van de paalkuilen varieert van 10 tot 42 cm (8.47 tot 8.78 m +NAP). Met uitzondering van dewestelijke hoek (S1.73), zijn de hoekpalen forser uitgevoerd. De oriëntatie is NNO-ZZW. De spieker kan geplaatstworden in fase D4.Spieker 2 (fig. 6.4)Deze vierpalige spieker ligt in werkput 1, op enkele meters ten oosten van spieker 1. 45 De diepte van de paalkuilenvarieert van 20 tot 34 cm (8.52 tot 8.64 m +NAP). De oriëntatie is NO-ZW. De structuur hoort thuis infase D4.6.4.3 Oven (fig. 6.5 en 6.6)In vindplaats A is op de grens van werkput 7 en 8 een kleine, sleutelgatvormige oven aangetroffen. Stratigrafischbevindt de oven zich onder TRED A2 en wordt doorsneden door kuil S8.17 (fase A3) en kuil S7.39 - S8.4. Invlak 2 was het spoor slechts zichtbaar als een greppel. Pas bij het couperen van de greppel bleek het om het onderstedeel van een oven te gaan.Fig. 6.5. Huissen Loostraat-Zuid. Grondplan en doorsneden van de sleutelgatvormige oven in vindplaats A.De oven bestaat uit een min of meer vierkante stookplaats (1.25 m bij 1.25 m), een ovenkanaal en een rondeovenplaats met een diameter van ongeveer 1.00 m (fig. 6.5 en 6.6). In de oven zijn twee gebruiksfasen te herkennen.De onderste laag in de stookkuil bevat veel houtskool en een deel van een onverbrand gewei van eenedelhert (zie 14.3.1). Na de eerste fase is de stookkuil deels opgevuld met een ongeveer 10 cm dikke relatiefschone laag. Van de tweede fase rest enkel nog het onderste deel van de ovenplaats, met hierin heel veel verbrandeklei. Vermoedelijk is de verbrande klei een restant van de ovenwand. Takafdrukken waren niet aanwezigin de brokken verbrande klei. Het stookkanaal heeft een breedte van ongeveer 0.45 m en is erg houtskoolrijk.44Spieker 1 bestaat uit S1.17, S1.18, S1.26, S1.65, S1.66, S1.70, S1.73 en S1.77.45Spieker 2 bestaat uit S1.14, S1.15, S1.21 en S1.22.27

Gelijkaardige ovens zijn onder andere aangetroffen in Bennekom 46 en Geldermalsen-Hondsgemet. 47 De functievan deze ovens is niet geheel duidelijk. Vermoedelijk gaat het om ovens voor kleine ambachtelijke activiteitenzoals metaalbewerking en aardewerkproductie.Fig. 6.6. Huissen Loostraat-Zuid. Foto van de sleutelgatvormige oven in vindplaats A.6.4.4 Rechthoekige greppelstructuurIn vindplaats A liggen drie greppels die onderdeel uitmaken van een rechthoekige structuur (fig. 6.7). Tweegreppels (S7.14 en S7.46) zijn noordwest-zuidoost georiënteerd. Greppel S7.27 staat haaks op deze oriëntatie.Enkel de zuidoostelijke hoek van de structuur is in de werkput gelegen.De diepte van de greppels varieert van 0.70 m tot 1.00 m (7.78 m +NAP tot 8.27 m +NAP). De diepte vangreppel S7.14 neemt echter af in noordwestelijke richting. In het profiel heeft de greppel nog slechts een dieptevan ongeveer 20 cm onder TRED A4. De bodem ligt op 8.85 m +NAP. Dit betekent dat de greppel waarschijnlijknet achter de profielwand stopt. De afstand van greppel S7.46 tot S7.14 is binnenwerks 17.60 m. Deafstand van greppel S7.27 tot waar S7.14 stopt is ongeveer 8.50 m.In doorsnede zijn greppels min of meer spitsvormig met een vlakke bodem, variërend van 0.15 tot 0.25 m (fig.6.7, 6.8 en 6.9). Greppel S7.14 is onderaan voorzien van een kleine rechthoekige verdieping (fig. 6.8). Dezeverdiepingen zijn regelmatig aangetroffen bij greppels rondom militaire installaties, zoals forten. Vaak krijgen zede term "enkelbreker" opgespeld. Vermoedelijk is de functie echter niet om "enkels te breken", maar zijn zeniet-intentioneel ontstaan door het regelmatig leegscheppen van de greppels om vegetatie en slib te verwijderen.48De structuur bevindt zich op het hoogste punt in de sleuf. De bovenkant van de natuurlijke ondergrond heefthier een hoogte van 9.02 m +NAP. De zuidelijke grens van de kern van de vindplaats bevindt zich op 8.90 m+NAP en noordelijke grens op ongeveer 8.78 m +NAP.46Es/Miedema/Wynia 1985, 579-580.47Van Renswoude 2006, 21.48Johnson 1983, 47.28

Fig. 6.7. Huissen Loostraat-Zuid. Grondplan en doorsneden van de rechthoekige greppelstructuur in vindplaats A met driedoorsnedes. Structuur schaal 1:200, coupes 1:100.De zuidelijke greppel (S7.46) van de structuur wordt doorsneden door een waterput. Het geheel is afgedekt dooreen erg vondstrijke nazakking (S7.4), die deels bestaat uit TRED A4. De bovenvullingen van greppels S7.14 enS7.27 bevatten eveneens veel vondstmateriaal. In totaal bevonden zich in de volledige greppels onder andereongeveer 1.484 fragmenten aardewerk, 127 stukken dakpan en 73 fragmenten metaal. De onderste vullingslagenvan greppel S7.14 zijn erg houtskoolrijk, in het bijzonder de vulling van de rechthoekige verdieping.Binnen de omgreppelde zone liggen vijf kuilen en vier paalkuilen. Een structuur is niet te herkennen in dezesporen. Het verband met de rechthoekige greppelstructuur is niet duidelijk. In kuil S7.6 is een grote speerpuntaangetroffen (zie paragraaf 9.2.2 Militaria en paardentuig).Verschillende andere greppels ten noorden van de rechthoekige greppelstructuur hebben een gelijkaardige oriëntatieof staan daar loodrecht op. Deze greppels zijn echter heel anders in doorsnede.Het lijkt er dus op dat we hier te maken hebben met een greppelstructuur, met een opening naar het noordoosten.De minimale afmetingen zijn 17.60 m bij 8.50 m. De exacte afmetingen zijn dus niet bekend, maar de openingbevindt zich op ongeveer de helft van de lengte van de structuur. Dit lijkt er op te wijzen dat het gaat om29

een vierkante structuur met centraal in de noordelijke greppel een opening naar het noordoosten, in de richtingvan de Rijn (fig. 6.7). De interpretatie van de structuur zal verder besproken worden in de synthese.Fig. 6.8. Huissen Loostraat-Zuid. Foto van een doorsnedevan greppel S7.14Fig. 6.9. Huissen Loostraat-Zuid. Greppels S7.14 op een dieper niveau.6.4.5 Limesweg ?Het vermoeden bestond dat de limesweg tijdens het onderzoek zou kunnen aangetroffen worden (zie 2.2). Enkelin vindplaats D zijn aanwijzingen voor een weg gevonden (fig. 6.10). De geringe breedte van de sleuf bemoeilijktechter een éénduidige interpretatie. In het noorden van de vindplaatskern zijn enkele parallelle greppelsaanwezig met een onderlinge afstand van ongeveer vijf tot zes meter, wat gebruikelijk is voor de limesweg. Tusseninbevindt zich een roestrijke natuurlijke laag. Een verhoogde concentratie kiezels en grind is niet waargenomen.Aan de zijde van de vindplaatskern gaat het om meerdere greppels (S2.86, S2.91, S2.92 en S2.94). In doorsnedeverschillen de greppels echter erg van elkaar. De bodem van de greppels aan de nederzettingskant bevindtzich op 8.00 m tot 8.20 m +NAP. De noordelijke greppels zijn ongeveer een halve meter dieper (7.40 m tot7.60 m +NAP). De greppels zijn op basis van het vondstmateriaal te dateren in de 2de eeuw na Chr. 4949Tot het vondstmateriaal behoort o.a.: geverfd aardewerk techniek b, een terra sigillata kom Drag. 31 uit Oost-Gallië en eengladwandige kom Stuart 110A.30

Fig. 6.10. Huissen Loostraat-Zuid. De limesweg? Vlak (schaal 1:200) en coupes. De ligging is aangegeven in Figuur 6.1.6.5 SporenIn deze paragraaf zullen de sporen die niet aan een structuur toe te wijzen zijn besproken worden per spoortype.De paalkuilen worden buiten beschouwing gelaten.Het is niet de bedoeling om alle sporen in detail te behandelen. Per spoortype worden enkele algemene kenmerkenen tendensen weergegeven en worden de opvallendste sporen besproken.6.5.1 WaterputtenIn totaal zijn zeven waterputten aangetroffen (twee in vindplaats A en vijf in D). In twee waterputten bevondzich een rieten mand op de bodem (zie 15.3.2). Van een echte bekisting is geen sprake. De kleiige ondergrondzorgde voor voldoende stevigheid. De bodem van de waterputten bevond zich op een diepte die varieerde van6.45 m +NAP tot 7.70 m +NAP. De resterende diepte vanaf het vlak bedroeg 0.60 tot 2.00 m. De onderstevullingen van de waterputten zijn erg humeus. Deze humeuze vullingen variëren in dikte van ongeveer 0.20 mtot heuse pakketten van 1.10 m dik. In figuur 6.11 zijn drie waterputten in doorsnede weergegeven.6.5.2 GreppelsIn totaal zijn 67 greppels aangetroffen (27 in vindplaats A en 40 in D). De functie van de greppels kan omschrevenworden als begrenzing of het afvoeren van water. Soms is de functie echter onbekend.Alle greppels - uitgezonderd die van de rechthoekige greppelstructuur - zijn in doorsnede komvormig. De dieptevarieert van enkele centimeter tot ongeveer één meter.In vindplaats A wordt de kern aan de zuidkant begrensd door enkele greppels. Tijdens de opgraving zijn echterslechts de uiteindes van drie greppels (S1.5, S1.9 en S1.48) aangetroffen. Deze sporen zijn in eerste instantie alskuilen herkend. De combinatie met de gegevens van het onderzoek uit 2003 deed ons echter besluiten dat het31

Fig. 6.11. Huissen Loostraat-Zuid. Doorsnede van drie waterputten (S2.85, S2.132 en S7.20).om greppeluiteinden (zie ook 6.6). Vermoedelijk gaat het hier om een opening naar het zuiden binnen de omgreppeling.Aan de noordzijde is geen duidelijke begrenzing aanwezig.Afwijkend ten opzichte van de algemene oriëntatie van de greppels in vindplaats A (zie 6.4.4) is greppel S8.19.Eveneens verschillend is de vorm: kronkelig en op het einde een lichte knik naar binnen. Mogelijk is de vorm32

epaald door de aanwezige laagte in het terrein (zie 5 Fysische geografie). Voor wat betreft de vorm van dedoorsnede en de diepte is de greppel niet afwijkend. Mogelijk kan greppel S36 uit het onderzoek van 2003hiermee geassocieerd worden (zie 6.6).De kern van vindplaats D wordt zowel aan de noord- als aan de zuidzijde begrensd door enkele greppels. Deoriëntatie is noordwest-zuidoost. Aan de zuidzijde gaat het om vijf greppels, waarvan de twee meest zuidelijk -S1.35 en S1.36 - forser zijn uitgevoerd dan de overige (fig. 6.12). 50 Aan de noordzijde liggen eveneens tweegrotere greppels - die elkaar oversnijden - met ten zuiden ervan vier kleinere greppels (zie 6.4.5). 51 Deze laatstelopen echter niet door en stoppen voor de oostelijke putwand.Fig. 6.12. Huissen Loostraat-Zuid. Zuidelijke begrenzingsgreppels van de kern van vindplaats D. Vlak schaal 1:200, profiel1:50.6.5.3 KuilenIn totaal zijn 90 kuilen aangetroffen (35 in vindplaats A en 55 in D). De oorspronkelijke functie van de kuilen isniet duidelijk. Vaak hebben ze een secundaire functie als afvalkuil gekregen. Er is geen verschil merkbaar in devorm en opvullingswijze van de kuilen tussen vindplaats A en D. De vorm van de kuilen is ovaal tot cirkelvormig.In figuur 6.13 zijn enkele diepere kuilen weergegeven.50Greppels S1.10, S1.35, S1.36, S1.37 en S1.38.51Greppels S2.86, S2.91, S2.92, S2.94, S2.105 en S2.163.33

Fig. 6.13. Huissen Loostraat-Zuid. Enkele kuilen met doorsnede.6.6 Vindplaats A: hoe passen de nieuwe gegevens in hetsporenbestand van het onderzoek van 2003?Het onderzoek uit 2005 heeft meer sporen opgeleverd dan datgene uit 2003 (fig. 6.14). Dit valt vermoedelijk toete schrijven aan de ligging, namelijk dichter bij de kern van vindplaats A. Er zijn echter weinig sporen uit beideonderzoeken die met elkaar geassocieerd kunnen worden. Enkele sporen (S6.5, S6.9 en S6.48) in het zuidelijkedeel van de kern kunnen geïdentificeerd worden als de eindpunten van greppels S22, S40 en S42.Greppel S36 ligt grotendeels evenwijdig aan greppel S7.69 - S8.3 en maakt een knik westwaarts richting werkput8. In deze werkput is echter geen vervolg aangetroffen van de greppel.34

Fig. 6.14. Huissen Loostraat-Zuid. Combinatie van de gegevens van de onderzoeken in 2003 en 2005.35

6.7 ConclusieTijdens het archeologisch onderzoek zijn twee lange sleuven aangelegd over de vindplaatsen A en D. In beidesleuven worden zowel de periferie als de vindplaatskernen aangesneden. De breedte van de sleuven - vier meterin de periferie en acht tot twaalf in de kernen - zorgde voor een smal "kijkvenster" op het archeologische bodemarchief,waardoor het moeilijk is om uitspraken te doen over de vindplaatsen als geheel.Het onderzoek heeft 412 (175 in vindplaats A en 237 in D) goed geconserveerde grondsporen opgeleverd. Deonderzochte oppervlakte is ongeveer gelijk in beide vindplaatsen. Het verschil in aantal sporen wordt vermoedelijkveroorzaakt doordat in vindplaats A de oostelijke grens van de kern is aangesneden, terwijl de sleuf in vindplaatsD ter hoogte van de echte kern gelegen is.De goede conservering is te danken aan het feit dat de sporen afgedekt zijn door afzettingen van de Rijn enomdat recente verstoringen nauwelijks een rol van betekenis spelen. De enkele aanwezige drainagesleuven reikenimmers niet tot in de archeologische niveaus. Alle sporen worden afgedekt door één of meerdere tredlagen, wateveneens heeft bijgedragen tot de goede conservering. De hoeveelheid sporen, de donkere kleur van de tredlagenen de aangetroffen hoeveelheid materiaal wijzen op een intensieve bewoning in beide vindplaatsen.In beide vindplaatsen kunnen vier, stratigrafisch gescheiden sporenniveaus onderscheiden worden. Deze stratigrafievormt de basis voor een relatieve fasering. Vooruitlopend op de synthese is getracht deze relatieve fases tedateren. Vanwege het grote aantal "verrommelde" contexten - veroorzaakt door opspit - is dit geen sinecure.Uiteindelijk zijn deze twee faseringen in elkaar geschoven tot vier fases. 52Het sporenbestand in vindplaats A wordt gedomineerd door enkele greppels en een rechthoekige greppelstructuur.De oriëntatie is NNW-ZZO. De greppelstructuur is slechts gedeeltelijk aangesneden. Het gaat om driemin of meer spitsvormige greppels, met een diepte die varieert van 0.70 tot 1.00 m. Vermoedelijk heeft de structuureen opening naar het noordoosten. De minimale afmetingen bedragen 17.60 m bij 8.50 m binnenwerks.Binnen de omgreppelde zone liggen enkele kuilen en paalkuilen, die niet met elkaar in verband lijken te staan.Ten noordoosten van deze structuur liggen verschillende greppels met gelijkaardige oriëntaties. Hoe dit alles zichtot elkaar verhoudt, is niet duidelijk. De laatstgenoemde greppels zijn in tegenstelling tot de greppels van derechthoekige greppelstructuur niet spitsvormig in doorsnede en zijn minder diep.Enkel aan de zuidzijde van de vindplaats is een begrenzing aangetroffen in de vorm van enkele greppels.De sleuf in vindplaats A ligt evenwijdig aan deze van het onderzoek in 2003, op een afstand van ongeveer driemeter. De sporendichtheid is hoger in eerstgenoemde. De reden hiervan is vermoedelijk omdat het onderzoekvan ACVU-HBS zich dichter bij de kern van vindplaats situeerde.De kern van vindplaats D is zowel aan de noord- als aan de zuidzijde begrensd door meerdere greppels, die echterniet allen gelijktijdig zijn. De twee buitenste greppels zijn telkens iets forser uitgevoerd. De oriëntatie van degreppels is noordwest-zuidoost. Vermoedelijk maken de greppels aan de noordzijde deel uit van een weg, meteen breedte van ongeveer vijf tot zes meter. Mogelijk gaat het hier om de limesweg.In tegenstelling tot de zuidelijke periferie, zijn ten noorden van de noordelijke grens van de kern enkele paalkuilenen kuilen aanwezig. Binnen de begrenzingen zijn vele nederzettingssporen - kuilen, greppels, waterputten enpaalkuilen - aangetroffen. Eveneens zijn twee spiekers en een deel van een huisplattegrond aanwezig. De spiekershebben een oriëntatie die globaal overeenkomt met die van de nederzettingsgreppels. De oriëntatie van de huisplattegrondis lichtjes afwijkend.52In de synthese zal hier uitgebreider op ingegaan worden.36

7 AardewerkJulie Van Kerckhove7.1 InleidingTijdens de opgraving in Huissen Loostraat-Zuid zijn in vindplaats A en D samen 8.366 scherven verzameld meteen totaal gewicht van 148.723 gram. Het aardewerk is goed geconserveerd.Het primaire doel van dit hoofdstuk is het beschrijven van het aardewerkspectrum (de aard van de vondsten)voor de twee verschillende vindplaatsen. Hierbij wordt de conservering van de vondsten eveneens besproken.De datering van het aardewerk en van de sporen op basis van het aardewerk vormen eveneens een speerpunt inde aardewerkanalyse. Deze resultaten zullen in het hoofdstuk 'sporen en structuren' gebruikt worden ten behoevevan een nauwkeurige datering en interpretatie van de sporen.Onderstaande onderzoeksvragen uit het Programma van Eisen hebben betrekking op het aardewerk.Vindplaats A- Wat is de precieze aard en datering van deze sporen / structuren?- Wat is er te zeggen ten aanzien van de aard van de nederzetting op basis van het vondstspectrum en aangetroffenstructuren? Wat zijn de verschillen en/of overeenkomsten met vindplaats D?- Is er sprake van bewoningscontinuïteit gedurende een groot deel van de Romeinse tijd (1ste-3de eeuw)?- In verband met de ligging van de vindplaats pal tegen de Romeinse rijksgrens: In hoeverre levert het onderzoekeen inhoudelijke bijdrage aan het landelijke (provinciaal gesteunde) “Limesproject”?Vindplaats D- Wat is de aard, datering en verspreiding van de sporen?- Wat is er te zeggen ten aanzien van de aard van de nederzetting op basis van het vondstspectrum en aangetroffenstructuren? Wat zijn de verschillen en/of overeenkomsten met vindplaats A?- In verband met de ligging van de vindplaats pal tegen de Romeinse rijksgrens: In hoeverre levert het onderzoekeen inhoudelijke bijdrage aan het landelijke (provinciaal gesteunde) “Limesproject”?In de conclusie worden deze onderzoeksvragen als dusdanig gebundeld:- Datering en verspreiding van de sporen, bewoningscontinuïteit- Aard van de nederzetting op basis van het aardewerkspectrum, verschillen tussen vindplaats A en D, bijdrageaan het "Limesproject".7.2 Selectie en methodologieAl het aardewerk uit de sporen zelf is geanalyseerd. Deze analyse is per spoor gebeurd en is ingevoerd in eendatabase. Hierbij is het aardewerk eerst onderverdeeld in aardewerkcategorieën 53 en vervolgens - indien mogelijk53Aardewerkcategorieën zijn groepen aardewerk met eenzelfde vervaardigingstechniek en een eigen vormenrepertorium(Deru/Vilvorder/Van Overbeke 1997, 152).Voor het bepalen van de aardewerkcategorieën is vooral de vervaardigingstechniek als criterium gebruikt. Het spreekt voorzich dat andere criteria mogelijk zijn - en door andere auteurs vaak gebruikt zijn. Een belangrijk doel van deze (onvermijdelijksubjectieve) indeling is om de vergelijking met andere sites / publicaties mogelijk te maken. Een ander doel is het beantwoordenvan diverse onderzoeksvragen makkelijker te maken. Een vergelijking van de functie van het aardewerk is met dezeindeling bijvoorbeeld nog steeds goed mogelijk.37

- verder opgesplitst in bakselgroepen. 54 Waar mogelijk werd de vorm (kom, schaal, pot, bord…) en het type 55genoteerd. Verder is het gewicht, het aantal scherven en het Minimum Aantal Exemplaren (MAE) geregistreerd.Enkel de terra sigillata en de amforen zijn wel allen ingevoerd in de database. 56 Hiervoor is gekozen omdat beideaardewerkcategorieën een belangrijke daterende waarde hebben voor het onderzoeksgebied. Het geanalyseerdeaardewerk vormt samen 5.347 scherven met een totaal gewicht van 100.878 gram.Het aardewerk uit de vondstlagen, cultuurlagen, natuurlijke lagen en vegetatieniveaus (2.652 scherven) is enkelgescand. Dit houdt in dat op basis van de daterende kenmerken van het aardewerk een datering is gezocht van debetreffende laag. De spoordatering die op basis van dit aardewerk is verkregen, is ingevoerd in een Worddocument.Deze scan kan mogelijk een bijdrage leveren aan de datering van de vindplaatsen in hun geheel.Het aardewerk uit recente of vervallen sporen, uit drainagesleuven en uit de bouwvoor is niet opgenomen in deanalyse.Allereerst wordt een beknopt overzicht gegeven van de gevonden aardewerkcategorieën en baksels. Telkens zalde definitie en haar betekenis kort toegelicht worden. Voor dit onderzoek heeft geen uitputtend bakselonderzoekplaats gevonden. Enkel wanneer het mogelijk is een baksel op het oog te herkennen, is hier verder op ingegaan.Indien dit niet mogelijk bleek, heeft de auteur zich beperkt tot het bepalen van de aardewerkcategorie.In een volgende paragraaf zal vindplaats A belicht worden. Hierbij wordt het aardewerkrepertorium besproken,de datering en aard van de vindplaats en de conservering van het aardewerk. In de volgende paragraaf zal dezelfdewerkwijze toegepast worden op vindplaats D. Vervolgens zullen de gegevens tussen beide vindplaatsen vergelekenworden.7.3 Overzicht van de aardewerkcategorieën en baksels uit desporen 57Inheems, handgevormd aardewerkHoewel inheems, handgevormd aardewerk in deze regio nog in de midden-Romeinse tijd (ca. 70-250 na Chr.)in gebruik was, dateert de productieperiode in hoofdzaak uit de tijd daarvoor. In de Late IJzertijd en het beginvan de vroeg-Romeinse tijd bestaat het aardewerkspectrum in inheemse nederzettingen nog volledig uit handgevormdaardewerk, om in de loop van de 1ste eeuw na Chr. geleidelijk vervangen te worden door geïmporteerde,doorgaans op de draaischijf vervaardigde ceramiek. In Huissen zijn in totaal 1.333 scherven handgevormdaardewerk gevonden. Hiervan is een grote hoeveelheid afkomstig uit vroeg-Romeinse sporen. Het betreft biconischepotten die verschraald zijn met zand. 58 Aangezien veel vroeg-Romeins aardewerk terecht is gekomen inmidden-Romeinse sporen, kan geen percentage gegeven worden van het handgevormde aardewerk dat zekervroeg-Romeins is. Er zijn tevens aanwijzingen voor de aanwezigheid van midden-Romeins handgevormd aardewerk.Een archeologisch complete pot (fig. 7.39: V2.208) is teruggevonden in een 2de eeuwse greppel(S2.27). Het betreft een met potgruis verschraalde pot met een hoge hals. Slechts enkele scherven zijn verschraaldmet schelpgruis. Een randscherf is versierd met spatelindrukken op de buitenkant van de rand en is mogelijk laat-54Een baksel groepeert aardewerk met eenzelfde kleisamenstelling, minerale verschraling en techniek. Met "techniek" wordtde baktemperatuur, de bakwijze, enzovoort bedoeld.55Een type groepeert vaatwerk dat een aantal vormelijke karakteristieken gemeenschappelijk heeft. Het vaatwerk dat gemaaktis naar hetzelfde archetype, naar het ‘ideale model’, wordt gegroepeerd (Morel 1981, 23).56Voor het determineren van de terra sigillata wil ik dr. Rien Polak (Auxilia, Universiteit Nijmegen) bedanken voor zijnvriendelijke hulp. Voor het determineren van de amforen is de hulp van dr. Patrick Monsieur (Universiteit Gent) heel nuttiggeweest, waarvoor ook dank.57Voor een groot deel worden de aardewerkcategorieën en baksels die voor Tiel-Passewaaij zijn herkend, hier herhaald. Delijst met baksels is wel aangevuld. De bakselfoto's van de daar herkende baksels zijn voor Huissen niet opnieuw afgebeeld.Hiervoor wordt verwezen naar: Van Kerckhove 2006, 105-110 (kleurenplaten 10-13).58Zie fig. 7.24 (V7.171) voor vindplaats A en fig. 7.36 voor vindplaats D (V1.129, V1.70, V2.371, V2.222).38

Romeins. 59 De scherf bevindt zich echter in een ovenkuil (S8.63) die verder enkel met zand verschraald aardewerkbevat en niet nauwkeurig te dateren is. Late-IJzertijdaardewerk is afwezig op beide vindplaatsen.KurkurnDeze term is geïntroduceerd door Holwerda en wordt sindsdien in de Nederlandse literatuur vaak onder deBelgische Waar besproken. 60 In 1999 nam Mittag deze waar opnieuw onder de loep. 61 Zij hanteert de term'Halterner Kochtöpfen' voor deze aardewerkcategorie. Het gaat om verschillende vormen die in het Nederrijnsegebied ten vroegste in de augusteïsche periode opduiken. Door de specifieke groeven op de rand, de vorm en dekenmerkende kalkmagering wordt een functie voorgesteld als 'conservenblik'. De vondst van een kurkurn met30 lijsterborstjes versterkt deze hypothese. 62 In Huissen is slechts één fragment van een kurkurn gevonden (Holwerda94d). Dit vroege exemplaar bevindt zich echter in een midden-Romeinse kuil (S2.4).BriquetageHiermee wordt het zogenaamde 'kustaardewerk' bedoeld, waarvan het gebruik gerelateerd wordt met transportvan zeezout. Zowel de dunwandige, rode variant (213 stuks) van de Morini als de dikwandige, gele (cilindertypeA) en rode (cilindertype B) variant (199 stuks) komen in Huissen-Loostraat voor. Volgens Van den Broeke komtde dunwandige, rode variant al voor vanaf de vroeg-Romeinse periode. Deze zou afkomstig zijn van de regiovan de Morini. 63 De dikwandig gele fragmenten (cilindertype A) komen reeds in de IJzertijd (vanaf de 6de eeuwvoor Chr.) voor en lopen door tot in de Romeinse tijd. 64Terra sigillataDeze aardewerkcategorie was (zeker in de vroeg-Romeinse tijd) betrekkelijk duur; het werd in hoofdzaak gebruiktals luxe tafelaardewerk. Terra sigillata wordt gekenmerkt door een rode tot oranje baksel en deklaag. Binnendeze categorie kunnen verschillende baksels onderscheiden worden. Zij verwijzen naar de productieplaats. InHuissen is slechts een kleine hoeveelheid Zuid- en Centraal-Gallisch aardewerk gevonden (13 scherven Zuid-Gallische sigillata, 16 scherven zijn niet nader te determineren). De grootste hoeveelheid is afkomstig uit Oost-Gallië (229 scherven). Productiecentra die onder meer met zekerheid konden worden vastgesteld, zijn La Madeleine(export tussen ca. 130 en 160 na Chr.) en Trier (geëxporteerd naar onze gebieden vanaf ca. 150 na Chr.).De meeste vormen kunnen gedateerd worden na ca. 150 na Chr. Het betreft hoofdzakelijk kommen van hettype Drag. 31 of late borden Drag. 18/31 en in mindere mate kommen Drag. 37 en wrijfschalen (Drag. 43 en45).Geverfde waarKenmerkend voor deze fijne (tafel)waar is de matte deklaag. Deze kan variëren van rood, bruin tot zwart. Degeverfde waar kan zowel oxiderend als reducerend gebakken zijn, wat resulteert in een variërende kleur vanbaksel en deklaag. Brunsting heeft hiervoor verschillende 'technieken' beschreven: techniek a, b, c en d. 65 Eenandere benaderingswijze is het toewijzen van een scherf aan een bakselgroep/productieplaats. Techniek b behelsteen groep scherven met een wit baksel en een bruin/zwarte deklaag. De herkomst van deze productie moet inhet Rijnland gezocht worden (wellicht Keulen of omstreken). 66 Geverfde waar in techniek c heeft een rode59De versiering van de rand, de grootte van de magering en de afwerking vertonen grote overeenkomsten met het (vermeende)laat-Romeins aardewerk uit Odijk Singel-West (Van Kerckhove 2007,,77-80) en met het laat-Romeins aardewerkuit Tiel-Passewaaij (eigen waarneming).60Holwerda 1941, 75-78.61Mittag 1999.62Lauwerier 1995, 7-12. Zie ook: Tuyn 1998.63Van den Broeke 1996, 196, 199.64Van den Broeke 1986; Van den Broeke 1987b, 117.65Brunsting 1937.66Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 10 F.39

aksel en een zwarte deklaag. De geverfde waar in techniek c is uitsluitend afkomstig uit de Argonnen. 67 Slechtseen kleine hoeveelheid scherven is vervaardigd in techniek a (wit baksel met oranje deklaag).In totaal zijn in Huissen 384 scherven geverfde waar gevonden. Hiervan is 72% Rijnlands (techniek b) en is 20%afkomstig uit de Argonnen (techniek c). De restgroep is vervaardigd in techniek a en is wellicht ook afkomstiguit het Rijnland. Opvallend is de grote hoeveelheid Rijnlandse bekers van het type Stuart 2. Veelal zitten dezescherven echter in late 2de eeuwse en 3de eeuwse sporen. In Argonnenwaar komen de bekers van het typeNiederbieber 32 het meeste voor.MetaalglanswaarDeze aardewerkcategorie heeft een typerende deklaag met een metaalachtige glans. Kenmerkend is de hogetechnische kwaliteit (die zijn hoogtepunt kent in de ateliers van Trier). In het merendeel van de ateliers is eenkalkrijke klei gebruikt met een samenstelling die erg lijkt op die van terra sigillata. 68 Twee gekende productiecentrazijn die van Trier en de Argonnen. Het eerste productiecentrum vervaardigde bekers met een rode kern eneen glanzende deklaag. Deze productie staat in de literatuur bekend als 'techniek d' volgens Brunsting. 69 DeArgonnenbekers worden gekenmerkt door een grijze kern en een olijfgroene/bruine tot zwarte matglanzendedeklaag. 70 Binnen deze categorie is een duidelijk omschreven typologisch repertoire vastgelegd. Het gaat bijnauitsluitend om bekers. De meest bekende is de Niederbieber 33. De begindatering van metaalglanswaar ligt rondca. 150 en loopt door tot in de 4de eeuw na Chr. 71 De begindatering van de bekers Niederbieber 33 kan in hetlaatste kwart van de 2de eeuw geplaatst worden.In Huissen zijn slechts drie scherven metaalglanswaar gevonden. Het betreft twee scherven van een Trierse bekeren een scherf van een Argonnenbeker Niederbieber 33.Belgische waar/Terra rubraBelgische waar is fijne tafelwaar die ofwel oxiderend (terra rubra) ofwel reducerend (terra nigra) is gebakken. Hetrepertorium bestaat zowel uit gesloten als open vormen en de culturele herkomst is divers. 72 Algemeen wordtaangenomen dat terra rubra ten tijde van Tiberius een algemene doorbraak kende en vanaf de Flavische periodegeleidelijk aan verdween. 73 Er is slechts een scherf terra rubra gevonden in Huissen. De versiering doet vermoedendat de scherf afkomstig is van een tonbeker.Belgische waar/Terra nigraVolgens Deru is terra nigra te dateren vanaf het laatste kwart van de 1ste eeuw voor Chr. en houdt de productieop rond het midden van de 2de eeuw na Chr. 74 Volgens Huyghe mag de chronologische afbakening van dezewaar echter niet plots worden afgebroken, gezien het geringe onderscheid (zowel macro- als microscopisch)tussen 1ste en 3de eeuwse terra nigra. 75Het meest vertegenwoordigde baksel bij terra nigra (79 scherven) is de zogenaamde 'kwartsrijke groep'. 76 Waarschijnlijkvalt een deel hiervan onder de 'Noordelijke groep'. 77 Het betreft voornamelijk potten (hoofdzakelijk67Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 10 G.68Vilvorder 1997, 186. Zie ook Vilvorder 1999.69Brunsting rekende de metaalglanswaar tot de geverfde waar. Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 11A.70Vilvorder 1997, 186; Vilvorder/Bocquet 1995, 99. Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 10I.71Vilvorder/Symonds 1999, 5. De technische verschillen met de geverfde waar zijn echter groot. Om deze reden is dezegroep als een aparte aardewerkcategorie beschouwd.72Deru 1996, 18-19.73Huyghe 2003, 301-302.74Deru 1996, 19.75Huyghe 2003, 302.76Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 10A.77De verschraling van deze groep bestaat hoofdzakelijk uit kwarts en een wijd gamma aan inclusies zoals ijzeroxiden, veldspaaten mica. De productie-ateliers zijn te situeren in de leemgordel die zich uitstrekt ten noorden van het Samber-Maas40

potten met opstaande randjes P1-13, zoals 'tonbekers', maar ook potten met wijd uitstaande randen, Deru P 41-53). Het grootste deel van vormen die tot de kwartsrijke groep behoren, zijn te dateren in de 1ste eeuw na Chr.of zijn afkomstig uit 1ste eeuwse sporen. Een deel is echter ook aanwezig in jongere sporen (zoals de potten metwijd uitstaande hals en de zogenaamde parelurnen Holwerda 28/Deru P61.Terra nigra in zeepwaar lijkt kenmerkend te zijn voor de volledige 2de eeuw. 78 Het oppervlak heeft een lichtgrijzetot donkergrijze kleur en is soms voorzien van een grijze of grijszwarte, zacht aanvoelende sliblaag. Meestal isdeze deklaag gedeeltelijk of zelfs volledig verdwenen. De kern is beige tot grijs. In Huissen is opvallend weinigzeepwaar- terra nigra aanwezig (slechts 15 scherven). Hiervan behoren 11 scherven tot de kom Holwerda52/Deru B28 en één scherf tot het bekertje Holwerda 31d/Deru P12.1.Gladwandig aardewerkHiermee wordt aardewerk bedoeld waarvan het oppervlak glad aanvoelt, doordat deze is afgewerkt door middelvan bijvoorbeeld polijsten. Dit heeft onder meer een invloed op de vochtdoorlaatbaarheid. Het grootste deel vande gladwandige waar bestaat uit kruiken. Ook andere vormen kunnen gladwandig zijn. Er is gekozen om van dekruiken geen aparte aardewerkcategorie te maken, omdat het moeilijk is scherven (zonder rand) toe te wijzenaan een specifieke vorm. 79 In totaal zijn in Huissen 496 scherven (waarvan 221 MAE) gladwandig aardewerkgevonden. Onder de gladwandige waar, zijn onder meer Rijnlandse en Maaslandse baksels onderscheiden.Kruikamforen en middelgrote standamforenBeide vormen worden samen behandeld, omdat zij op scherfniveau vaak moeilijk van elkaar te onderscheidenzijn door een aantal gemeenschappelijke technische kenmerken. Het gaat om aardewerk dat iets grover is afgewerkten ruwer is dan de gladwandige kruikwaar. Binnen deze categorie komen verschillende baksels (zoals eenwitbakkend baksel uit het Maasland) voor, die niet verder zijn onderzocht.In totaal zijn 196 scherven toegekend aan deze categorie. Een aparte groep binnen deze aardewerkcategorievormen de zogenaamde Scheldevallei-amforen. De naamgeving verwijst naar de regio waarvan lang werd aangenomendat dit het productiegebied was. De vondst van een productiecentrum van deze kleine amforen inNoord-Frankrijk (Dourges) heeft deze aanname echter aan het wankelen gebracht. 80 De "Scheldevallei-amforen"uit Huissen komen voor in twee bakselvarianten: een kwartsrijk, mogelijk regionaal baksel (54 scherven) en eenbaksel dat tot de 'Groep van de Scheldevallei' behoort (4 scherven, waaronder een rand die behoort tot Scheldevallei-amforenGroep 2). 81 Een definitieve toewijzing aan een bakselgroep is slechts mogelijk na een diepgaandbakselonderzoek.gebied en in Noord-Frankrijk (Nord/Pas-de-Calais en Picardië). De terra nigra heeft een donkergrijs tot zwart oppervlak eneen bruingrijze kern (Huyghe 2003, 301).78Vastgesteld voor Tiel-Passewaaij (Van Kerckhove 2006, 107). Dit is eveneens vastgesteld voor Passewaaij Oude Tielse weg(Verhelst 2001). Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 10B.79Het is niet uitgesloten dat een kleine hoeveelheid kruikamforen die dezelfde technische kenmerken vertonen als kruiken,bij de gladwandige waar zijn terecht gekomen.Een indeling ten behoeve van functieanalyse is nog steeds mogelijk doordat de vorm (kruik, honingpot, kom...) consequent isgenoteerd.80Thuillier 2001. De Scheldevallei-amforen zijn eveneens ter analyse opgenomen in het 'Waasland Project' dat onder coördinatiestaat van Wim De Clercq (Universiteit Gent).81Brulet/Vilvorder/Rekk 2001, 120-121. Uit het 'Waasland Project' (Universiteit Gent) is gebleken dat het Scheldevalleibakselniet hetzelfde is als de Low Lands Ware I (waaronder het Waaslands rood aardewerk valt), mededeling W. De Clercq ophet aardewerkcongres in Gent 30-06-06. Voor de vormtypes van de Scheldevallei-amforen, zie Van der Werff/Thoen/VanDierendonck 1997. Bakselfoto ‘kwartsrijke variant’: Van Kerckhove 2006, plaat 12D; bakselfoto ‘Scheldevallei-variant’: VanKerckhove 2006, plaat 12 E .41

Ruwwandige waarRhineland Granular Grey WareEen kenmerkend baksel voor de 1ste eeuw is de zogenaamde 'Rhineland Granular Grey Ware'. 82 Het gaat omeen erg hard gebakken, korrelig baksel dat op het oog betrekkelijk gemakkelijk te herkennen is. De mageringbestaat voornamelijk uit kwartskorrels. Productiecentra zijn er in Keulen en Mainz. 83 De bulk van RhinelandGranular Grey Ware kan gedateerd worden tussen ca. 40 en 80 na Chr. 84 Uit vroege vindplaatsen, zoals ondermeer Velsen, blijkt dat dit materiaal al in de eerste decennia van de 1ste eeuw na Chr. voorkomt. 85 In totaal zijn23 scherven toegekend aan deze bakselgroep, waaronder een beker van het type Stuart 204.Regionaal grijze baksels en 'Willems T2'- aardewerkEen aantal ruwwandige grijze baksels kunnen als groep geïsoleerd worden binnen de ruwwandige waar. Het gaatduidelijk niet om Low Lands Ware I (Waaslands blauwgrijs aardewerk) en is duidelijk te onderscheiden vanRijnlands grijsbakkend aardewerk. Harry van Enckevort benoemt deze groep met 'Bataafs aardewerk' en plaatstdit aardewerk vanaf de Flavische tijd tot in de 3de eeuw. 86 Hiddink benoemt dit scala van grijze baksels met determ 'grijs aardewerk' en stelt dat het aardewerk ergens in het Rivierengebied, de regio Nijmegen of de Maaskantis geproduceerd. 87 Wiepking definieert in Kesteren-De Woerd de hier bedoelde grijze varianten als de bakselsRgrijs 1, Rgrijs 2 en Rgrijs 3. Zij spreekt voor Rgrijs 1 het vermoeden uit dat de productieregio te zoeken is inde driehoek Nijmegen-Cuijck-Halder. 88 Voor Tiel-Passewaaij is dit regionaal reducerend gebakken aardewerknader bekeken. De bakselgroepen uit Huissen zijn hiermee vergeleken en de (voorlopige) lijst aan bakselgroepenkan hierdoor aangevuld worden.Een relatief homogene groep binnen het ruwwandig regionaal grijs aardewerk is het zogenaamd "Willems T2"-aardewerk. Deze term is te beschouwen als een werkterm die voortvloeit uit de publicatie van Willems uit1981. 89 In deze publicatie bespreekt Willems onder de "terra nigra-achtige waar" een specifiek type kookpot,namelijk de Willems Type 2 met een typerende (flauwe) dekselgeul. Het lijkt erop dat aan deze vorm een specifiekbaksel gekoppeld kan worden. Het gaat om een bleek, hard gebakken baksel dat aanvoelt als schuurpapier.Verhelst duidde deze groep in zijn scriptie over de Passewaaijse Hogeweg aan met 'regionaal grijs' aardewerk. 90De kookpot Willems Type 2 lijkt de meest voorkomende vorm te zijn; varianten op deze vorm zijn echter ookaanwezig. 91 In Tiel-Passewaaij en in Tiel-Oude Tielse Weg kon dit baksel en de vorm ( kookpot Willems Type2 met karakteristiek baksel) grofweg in de 2de helft van de tweede eeuw na Chr. gedateerd worden. In Huissen-Loostraat heeft de kookpot Willems T2 een iets afwijkende vorm en zijn er bovendien nog andere vormtypes(een kom en variant van de pot Holwerda 140-142) herkend in dit baksel. De datering lijkt ook iets jonger tezijn. Bijna alle contexten waarin het aardewerk zich bevindt dateren uit het einde van de 2de en 3de eeuw naChr. De potten van het type Willems T2 bevinden zich uitsluitend in vindplaats A.82Anderson 1981, 95. Voor een uitgebreide bakselbeschrijving en een overzicht van de vormen: Willems 2003, 90. Bakselfoto:Van Kerckhove 2006, plaat 11D.83Anderson 1981, 103. Willems 2005, 92.84Willems 2005, 92.85Bosman 1997, 234.86Mededeling Harry van Enckevort. Van Enckevort 2000, 89-148.87Hiddink 2005a, 203. Hier geeft Hiddink ook een beschrijving van de baksels die hij onderbrengt onder het 'grijs aardewerk'.Zie ook: Hiddink 2005b, 149.88Wiepking 2001, 168-169. Op basis van de bakselbeschrijving en de piek qua aantal in fase c (ca. 70-130 na Chr.) kunnenwe vermoeden dat Wiepking het over de vroege varianten heeft wat betreft Rgrijs 2 en 3. Rgrijs 1 komt wellicht overeenmet het zogenaamde 'Willems T2'-baksel.89Willems 1981, 162-164.90Verhelst 2001, 45. Ook in Tiel-Passewaaij Oude Tielse weg ligt de piekperiode tussen 140 en 170 na Chr.91Wellicht komt dit overeen met Rgrijs 1 van Wiepking (Wiepking 2001, 168).42

In Tiel-Passewaaij kon worden vastgesteld dat de periode rond 100 na Chr. gekenmerkt wordt door een grotevariatie aan grijze - mogelijk regionale - baksels. Hiervoor werden drie varianten onderscheiden. 92 In Huissenzijn in totaal vier varianten onderscheiden, waarvan er slechts één overeenkomt met een groep die ook in Tiel-Passewaaij voorkomt, namelijk variant 3 (beschrijving zie voetnoot). Dit baksel lijkt zich hier te beperken tot dekom van het type Stuart 210. Deze scherven zijn afkomstig uit sporen die te dateren zijn tussen ca. 70 en 200 naChr. Dat er in Huissen slechts weinig varianten zijn gevonden die in Tiel-Passewaaij wel onderscheiden kondenworden, kan te wijten zijn aan de chronologie van de vindplaats zelf. Het lijkt erop dat – in tegenstelling totTiel, waar het regionaal grijs aardewerk hoofdzakelijk voorkomt rond ca. 90-120 na Chr. – het regionaal grijsbakkendaardwerk uit Huissen ook veel voorkomt in het tweede en derde kwart van de 2de eeuw na Chr. Deregionale grijze baksels uit Huissen komen hoofdzakelijk uit vindplaats D; in vindplaats A zijn ze nauwelijksaanwezig. Ook dit heeft een chronologische verklaring. Net als in Tiel lijken deze baksels voornamelijk voor ca.175 na Chr. voor te komen. Daarna is hun aanwezigheid beperkt te noemen. Een andere mogelijkheid voor deaanwezigheid van andere baksels binnen de ruwwandig regionale grijze groep is dat Huissen een andere bevoorradingsregiogekend kan hebben dan Tiel.De overige varianten – die in Tiel niet zijn gevonden, maar in Huissen wel - worden doorgenummerd.Variant 4) Deze bakselgroep lijkt erg op variant 2 uit Tiel. De potgruismagering is hier nog grover en steekteveneens door het oppervlak. De kleimatrix is echter fijner; dit is te wijten aan de kleinere afmetingen van dezandkorrels. De kern van het aardewerk is donker en het is zachter gebakken dan variant 2.Variant 5) Deze bakselgroep omvat hard gebakken aardewerk dat veelal een metallic glans heeft. Het oppervlakvoelt aan als schuurpapier. De vormen bestaan uit een pot van het type Willems T2 en een variant van de potHolwerda 140-142. De T2-rand komt uit een moeilijk te dateren spoor; de Holwerda 140-142-variant is afkomstiguit een 3de eeuwse greppel (S7.45).Variant 6) Deze bakselgroep omvat reducerend gebakken aardewerk met een erg grove zandmagering. Het zandis slecht gesorteerd. De vorm lijkt zich te beperken tot de kommen Stuart 210. Het aardewerk lijkt zich te beperkentot 2de eeuwse sporen (S2.7, S2.4). 93Low Lands Ware I 94Dit baksel is onder verschillende namen bekend: kustaardewerk, terra nigra-achtig, Rupeliaans of Waaslands(blauwgrijs) aardewerk. 95 Het gaat om een overwegend reducerend gebakken baksel met een vrij gelijkmatige,92Variant 1) Hard gebakken aardewerk met een donker oppervlak, die soms een metallic glans heeft. De wand is bijna nooitfijn afgewerkt. Doordat vlokken (potgruismagering) door het oppervlak heen steken, voelt het aardewerk schuurpapierachtigaan. Dit baksel is beperkt gebleven tot de kom Stuart 210.Variant 2) Hard gebakken aardewerk met een bleek oppervlak. Het aardewerk voelt schuurpapierachtig aan, doordat depotgruis door de wand heen steekt. Deze technische kenmerken konden alleen worden vastgesteld bij kommen van het typeStuart 210.Variant 3) Een iets zachter gebakken, bleker baksel dat eerder zandig aanvoelt, maar vaak gepolijst is. Dit baksel is in de literatuurvaak behandeld onder het zogenaamd 'terra nigra-achtig aardewerk' en is door Bloemers samen met de terra nigra behandeld.In dit baksel komen verschillende vormtypes voor: de kom Stuart 210, pot Stuart 201, kom zoals Holwerda 55c 92 enéén enkel bord.93Een precieze, betrouwbare datering is voor Huissen echter niet mogelijk. Deze problematiek wordt later verder besproken.94Voor een uitgebreide beschrijving en status quaestionis van deze waar: Van Enckevort 2004, 316-318. Tijdens zijn lezing ophet aardewerkcongres in Gent (30-06-06) stelde De Clercq voor om deze bakselgroep (Waaslands blauwgrijs en rood aardewerk)aan te duiden met de term 'Low Lands Ware I). De herkomst moet vermoedelijk in de omgeving van Bergen-op-Zoom gezocht worden. Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 12A.95De laatste twee benamingen komen van de aanvankelijk vermoede plaats van herkomst: het Waasland, waar de Rupeliaanseklei dagzoomt (Delaruelle/Verbeek/De Clercq 2004, 244 met verdere verwijzing naar: Thoen 1967).43

fijne kwartsmatrix en waarin steeds micaplaatjes zichtbaar zijn. 96 Hoge concentraties van dit aardewerk zijn aangetroffenin de valleien van de Schelde, Leie en Durme, langs de Nederlandse kust en de aansluitende provincies.De meest voorkomende vorm is de voorraadpot van het type Holwerda 140-142. In het westelijke Rivierengebiedkomt dit baksel op vanaf ca. 120 na Chr. en loopt door tot in de 3de eeuw. 97 In Huissen lijkt het echter pasvoor te komen in contexten die na ca. 150 te dateren zijn. 98 In vindplaats D is deze waar dan ook nauwelijksaanwezig, terwijl het in vindplaats A een van de grootste aardewerkgroepen beslaat.WrijfschalenTijdens dit onderzoek zijn wrijfschalen in verschillende baksels gevonden (zie figuur 7.18). Er zijn mortaria gevondenuit Bavay 99 , het Rijnland en het Maasland. 100DoliaDolia die vervaardigd zijn op een traag draaiend wiel, hebben een oxiderend gebakken baksel dat verschraald ismet vrij grove partikels potgruis. 101 De herkomst van dit aardewerk is alsnog niet bekend, maar is wellicht heeldivers. 102 In totaal zijn in Huissen 33 scherven met dit baksel gevonden. Slechts negen scherven van dolia dievervaardigd zijn op een snel draaiend wiel zijn gevonden. Alle dolia samen vormen 2% van het aardewerk, gebaseerdop het MAE.AmforenHet grootste deel van de amforen uit Huissen zijn afkomstig van olijfolieamforen van het type Dressel 20. 103Deze amforen hebben een baksel dat verschraald is met veel grof zand en zijn geproduceerd in Baetica (Zuid-Spanje), in de vallei van de Guadalquivir.In totaal zijn 13 scherven van Zuid-Gallische wijnamforen gevonden. Zij zijn wellicht allen van het type Gauloise4. Dit amfoortype is geproduceerd en geëxporteerd vanaf de late 1ste eeuw tot in de 3de eeuw na Chr. 104Slechts één wandscherf van een vissausamfoor (wellicht van het type Dressel 7-11) is teruggevonden. 105 Afgaandeop het baksel, is deze amfoor geproduceerd in Zuid-Baetica, in de delta die loopt vanaf de samenvloeiing van derivieren Odiel en Tinto. Hoogst waarschijnlijk heeft de productie plaats gevonden in de directe omgeving vanCadíz. 106 Vissausamforen komen in onze regio's voor vanaf ca. 20 voor Chr. tot ca. 90-100 na Chr. 107 De wandscherfis afkomstig uit een greppel uit vindplaats D die niet nauwkeurig te dateren is op basis van het aardewerk.Zwerfvuil of opspit is dus niet uit te sluiten.In totaal zijn vier fragmenten van Campaanse wijnamforen gevonden, waaronder een voetje van een Dressel 2-5. 108 Campaanse amforen zijn algemeen te dateren in de 1ste eeuw na Chr. 109 , maar de export naar deze gebie-96Delaruelle/Verbeek/De Clercq 2004, 244. Naar de exacte aard en oorsprong van deze bakselgroep is verder onderzoekbezig aan de Universiteit Gent (Wim De Clercq).97Bloemers 1978, 265.98Dit kan echter een vertekend beeld zijn doordat de eerste helft van de 2de eeuw in Huissen wellicht ondervertegenwoordigdis.99Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 12F.100Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 12G.101Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 13C.102Delaruelle/Verbeek/De Clercq 2004, 245.103Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 13B.104Tyers 1996, 95.105Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 13A.106Zie ook: Tyers 1996, 98-99.107Determinatie en mededeling dr. Patrick Monsieur (Universiteit Gent, België).108Peacock/Williams 1986, 105-106.109Tyers 1996, 90.44

den is wellicht beperkt tot de eerste helft van de 1ste eeuw na Chr. 110 De amfoorfragmenten bevinden zich allenin cultuurlagen of in jongere sporen in vindplaats D. Het betreft dus zwerfvuil.7.4 Vindplaats AAlgemeenVoor deze vindplaats (werkputten 5 tot en met 8) zijn in totaal 3.243 scherven met een totaal gewicht van67.842 gram geanalyseerd en ingevoerd in een database (bijlage 1). Figuur 7.1 toont een overzicht van alle aardewerkcategorieëndie zijn gevonden in deze vindplaats.Fig. 7.1. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Verhouding tussen de aardewerkcategorieën, uitgedrukt in percentages gebaseerdop MAE en aantal scherven.Aangezien het op basis van het aardewerk nauwelijks mogelijk is de sporen aan een specifieke fase te koppelen, isgekozen om een overzicht te geven van al het aardewerk in zijn geheel. Enkel de rechthoekige greppelstructuuris apart besproken.Datering van de vindplaatsOp basis van de baksels en de vormtypes kunnen we een vroege occupatieperiode herkennen die te dateren istussen ca. 40 en ca. 70 na Chr. Dit is gebaseerd op de daterende eigenschappen van het handgevormde aardewerk(tweeledige vormen met scherpe knik op overgang van hals naar buik, zandmagering), de aanwezigheidvan Zuid-Gallische sigillata, Rhineland Granular Grey Ware en een flinke hoeveelheid dolia in een vroeg doliumbaksel.111 Hoeveel aardewerk er van het totale aardewerkspectrum tot deze vroege periode te rekenen is, is onduidelijkaangezien dit grotendeels terecht is gekomen in jongere sporen. Een bodem van een sigillata-bakje110Mondelinge mededeling dr. Patrick Monsieur (Universiteit Gent, België). Deze dateringen zijn gebaseerd op zijn bevindingendie geformuleerd zijn in een proefschrift (Monsieur 2005).111Voor een context uit deze periode met een gelijkaardig aardewerkspectrum, zie Tiel-Passewaaij context D (Van Kerckhove2006, 114-116).45

Drag. 33 (met stempel CVPITVS) en een rand van een bakje Drag. 27 uit Chémery-Faulquemont wijzen op eendatering in het eerste kwart van de 2de eeuw na Chr. 112 De begindatering van de daaropvolgende occupatieperiodevan vindplaats A is rond ca. 140 na Chr. plaatsen. 113 Slechts een kleine hoeveelheid sporen is duidelijk in de2de eeuw na Chr. te dateren. De bulk van het aardewerk en de sporen dateren echter na ca. 175 na Chr. Vaakbevatten de sporen veel aardewerk dat een ruime datering kent, wat een verfijning in de spoordatering of eendatering van de spoorlagen erg bemoeilijkt, zo niet onmogelijk maakt. Ook de einddatering is erg moeilijk vastte leggen; er wordt een datering rond ca. 300 na Chr. aangehouden. Het argument hiervoor is de aanwezigheidvan een randscherf van een Niederbieber 89 die reeds een overgangsvorm lijkt te zijn naar de pot Alzei 27 metsikkelvormige rand.Het aardewerkspectrum van vindplaats ADe terra sigillata neemt 17% in van het aardewerkspectrum (gebaseerd op MAE; 7% indien gebaseerd op het aantalscherven). Vergelijkingen van dit percentage met sigillata uit militaire vindplaatsen uit de periode ca. 150-300na Chr. (de periode waartoe het aardewerk van vindplaats A grotendeels behoort) is erg moeilijk, aangezien hetaardewerk uit militaire sites (voor deze periode) vooralsnog weinig tot niet gekwantificeerd is. Wanneer we eenvergelijking maken met een gelijktijdige context uit de inheems-Romeinse nederzetting Tiel-Passewaaij, dan valtop dat het percentage sigillata in Tiel beduidend lager ligt (1%). 114 Willems ziet in de aanwezigheid van grotehoeveelheden sigillata een aanwijzing voor een militaire functie van een Midden-Romeinse vindplaats. 115Bijna alle terra sigillata is geproduceerd in Oost-Gallië en is met zekerheid te dateren na ca. 130 na Chr. Opvallendis de grote hoeveelheid kommen van het type Drag. 18/31 (7 MAE), Drag. 31 (13 MAE) en Drag. 37 (30MAE). De kommen van het type Drag. 18/31 zijn op basis van de vorm bijna allen te dateren na ca. 140 na Chr.De wrijfschalen (Drag. 43 tot 45: 21 MAE) en de kommen van het type Drag. 32 (5 MAE) zijn na ca. 175 naChr. te dateren. Opvallend is de kom Niederbieber 16 (fig. 7.2, 9). Deze vorm kan gedateerd worden vanaf ca.125 na Chr. en kent een omlooptijd tot diep in de 4de eeuw na Chr. 116 Het overige aardewerk kan in elk gevalgedateerd worden na ca. 140 na Chr. Een uitzondering hierop vormen een bakje van het type Drag. 27, dat opbasis van de vorm te dateren is tot ca. 160 na Chr. Een rand van een bakje Drag. 27 en een gestempeld bakjeDrag. 33 (CVPITVS) dateren in het eerste kwart van de 2de eeuw na Chr. (fig. 7.2, 1).Van de geverfde waar (in totaal 9% van al het gevonden aardewerk) is ongeveer een kwart afkomstig uit de Argonnen(fig. 7.3, 4-5). Deze waar is pas vanaf ca. 150 na Chr. naar onze gebieden geëxporteerd. De meest voorkomendevorm is de beker Niederbieber 32 (fig. 7.3, 4). Verder is nog een Stuart 3 (fig. 7.3, 5) te vermelden.Onder de Rijnlandse geverfde waar (techniek b) bevinden zich met name bekers van het type Stuart 2 (fig. 7.3,1). Van alle herkende vormtypes in geverfd aardewerk, vormen zij in totaal iets meer dan de helft. Deze bekermet karniesrand is in Nijmegen-Hatert gedateerd tussen ca. 90 en 180 na Chr. Bijna al deze bekers (en een grootaantal wandscherven die niet toe te kennen waren aan vormtype) zijn versierd met zandbestrooiing. Deze maniervan versieren is volgens Haalebos kenmerkend voor de 2de eeuw na Chr. 117 Deze wandscherven met zandbestrooiingen de bekers met karniesrand komen echter ook vaak voor (als opspit of zwerfvuil) in contexten die na112Haalebos 1977, 102, 98 met verdere verwijzing naar Delort 1948, taf. 1, 23-25.113We vermelden het overwicht van sigillata uit Oost-Gallië, binnen de geverfde waar het voorkomen van de Argonnenwaaren de bekers van het type Niederbieber 32, binnen de regionale ruwwandige waar het nauwelijks voorkomen van kommenvan het type St. 210 en de overvloedige aanwezigheid van het T2-baksel en potten van het type Willems T2. Ook de grotehoeveelheid Low Lands Ware en kommen van het type Stuart 211 zijn een argument voor deze datering. Een laatste argumentvoor de begindatering is dat er bijna geen terra nigra in zeepwaar aanwezig is. Deze waar is te dateren in de eerste driekwart van de 2de eeuw na Chr. (Van Kerckhove 2007, 107; Deru/Vachard 2002, 481).114In de sporen die behoren tot huis 15 (ca. 175-300 na Chr.) zijn 1.007 scherven gevonden: Van Kerckhove 2006, 133-137,fig. 8.10; 8.25-26; tabel 8.9. In Huissen is bedraagt dit percentage 7% als we uitgaan van het aantal scherven.115Willems 1984, 93-95.116Oelmann 1968, 24.117Haalebos 1990, 137.46

ca. 175 na Chr. en soms zelfs na ca. 200 na Chr. dateren. Slechts drie bekers van het type Stuart 2 – waaronderéén complete - komen uit sporen die in de tweede helft van de 2de eeuw dateren (S7.27, S7.40, S7.69).Slechts twee exemplaren metaalglanswaar uit Trier (techniek d) zijn in Huissen Loostraat-Zuid gevonden, waarondereen beker Niederbieber 33. Een fragment in metaalglans is afkomstig van een zogenaamde Argonnenbeker. Deze fragmenten zijn te dateren vanaf ca. 175 na Chr. en lopen door tot in de 3de, soms 4de eeuw naChr. 118Fig. 7.2. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Terra sigillata: 1: voetje van Drag. 33 uit Chemery-Faulquemont met stempelCVPITVS, 2: versierde wand van kom Drag. 37 uit La Madeleine, 3: versierde wand van kom Drag. 37 uit Trier, 4: versierdewand van kom Drag. 37 uit La Madeleine, 5: rand van een Trierse kom Drag. 37, 6-7: Oost-Gallische kom Drag. 31:Oost-Gallisch bord Drag. 32, 9: kom Nb. 16. Schaal 1:3.118Heising 2003, 134-5.47

Fig. 7.3. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. 1-2: beker Stuart 2 in Rijnlandse waar, 3: beker Nb. 32 in Rijnlandse waar,4: beker Nb. 32 in Argonnenwaar, 5: beker Stuart 3 in Argonnenwaar. Schaal 1:3.Slechts 1% van het aardewerk bestaat uit terra nigra. Bij inheems-Romeinse nederzettingen komt terra nigra inzeepwaar veelvuldig voor. 119 Dit baksel kan algemeen gedateerd worden in de eerste drie kwart van de 2deeeuw na Chr. In Huissen, vindplaats A zijn echter slechts vier randscherven van kommen Holwerda 52/DeruB27 teruggevonden. Wellicht is dit chronologisch te verklaren, eerder dan dat het een functionele interpretatie(voor de site) impliceert. Dit (samen met de opmerkingen over de bekers Stuart 2) kan er immers op wijzen datde aanvangsdatum van deze vindplaats rond ca. 160 na Chr. te plaatsen is. De overige terra nigra is vervaardigd ineen kwartsrijk baksel. Hier zijn echter geen vormtypes in herkend.De gladwandige waar (inclusief de kruiken) maakt slechts een klein deel uitvan het totale aardewerkrepertorium. Slechts bij twee kruiken kon het vormtype worden vastgesteld: Stuart 110A (fig. 7.4: V7.145, S7.18). Op de rand iseen graffito aangebracht: II. Deze kruik is te dateren tussen ca. 90 en 170 naChr. 120 Verder is nog één honingpot (Stuart 146) gevonden.Van de kruikamforen en middelgrote standamforen (in totaal 6%) vormen dezogenaamde Scheldevallei-amforen de grootste groep. Het betreft in totaal 22MAE. Slechts één rand is teruggevonden van een Scheldevallei-amfoor uitGroep 2 (fig. 7.5, 1: V7.76, S7.4). 121 Deze groep Scheldevallei-amforen komtin Valkenburg (Marktveld) pas voor na ca. 150 na Chr. 122 Een apart te vermelden kruikamfoor is de Niederbieber 70 (fig. 7.5, 2: V7.100, S7.4). Oelmann schrijft dat ze in het zelfde baksel vervaardigd zijn als hun gemarmerdetegenhanger Niederbieber 46. 123Fig. 7.4. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Kruik Stuart 110A met grafitto II. Schaal 1:3.119Dit blijkt zo te zijn voor Tiel-Passewaaij (Van Kerckhove 2006, 107) voor Geldermalsen-Hondsgemet (Van Kerckhove, invoorbereiding).120Haalebos 1990, 159.121Van der Werff/Thoen/Van Dierendonck 1997, 6.122Van der Werff/Thoen/Van Dierendonck 1997, 6.123Oelmann 1968, 61.48

Ook in Huissen betreft het een fijn rood-bruin baksel dat licht geglad is. Andere herkende vormen zijn de middelgrotestandamfoor Brunsting 20/Stuart 129A (fig. 7.5, 3: V8.105, S8.3) en Brunsting 22 (fig. 7.5, 4: V7.229,S7.14).Fig. 7.5. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. 1: Scheldevalleiamfoor Groep 2, 2: kruikamfoor Nb. 70, 3: middelgrotestandamfoor Brunsting 20, 4: middelgrote standamfoor Brunsting 22. Schaal 1:3.Het ruwwandige gebruiksaardewerk vormt 42% van de totale hoeveelheid aardewerk. De reducerende waarbevat onder meer regionaal vervaardigd aardewerk. De hoeveelheid Rijnlandse waar is eerder beperkt. Onderhet oxiderend gebakken aardewerk vormt het Maaslands aardewerk de grootste groep. Aangezien echter geenuitgebreid bakselonderzoek heeft plaats gevonden, zijn hier geen absolute getallen aan verbonden.Het meest voorkomend binnen de ruwwandige waar zijn de potten in Low Lands Ware I van het type Holwerda140-142 (figuur 7.6, 1-7: V7.101, V7.75, V7.76, V7.76 en V7.17 in S7.4; V6.83 in S7.50). Zij vormen 26%van alle herkende vormen in ruwwandige waar.Van de pot Niederbieber 89 (fig. 7.7 en 7.8: V7.26, V7.27, V7.27, V7.227 in S7.14; V6.91 in S6.4, V7.100,V7.231 in S7.4; V8.141 in S8.3) zijn in totaal 40 MAI gevonden (25%). Fragmenten van deksels komen eveneensveelvuldig voor (fig. 7.9 en 7.10). Deze potten en deksels zijn in verschillende baksels vervaardigd. Eenaantal potten van dit type zijn wellicht in de late 3de eeuw te dateren. Zij neigen immers reeds naar de pottenAlzei 27 met sikkelvormige rand (V7.231). Een sluitend daterend argument is dit echter niet.Ook de kommen met verdikte rand Stuart 211 (fig. 7.11 en 7.12) vormen een grote groep binnen het vondstenspectrum(18% van het ruwwandig aardewerk). Het veelvuldig voorkomen van de kommen heeft wellicht eenchronologische oorzaak. Zij komen hoofdzakelijk voor in contexten vanaf ca. 175 na Chr. Deze vorm – diereeds voorkomt vanaf de 1ste eeuw na Chr. – is met name in de late 2de en 3de eeuw echt populair. Ook dezekommen zijn in verschillende baksels gefabriceerd.Een wandscherf van een beschilderde pot (wellicht van het type Brunsting 4b 124 ) is teruggevonden (fig. 7.13).Deze potten zijn eveneens teruggevonden in Zwammerdam 125 en in Kerkrade. 126 Deze potten zijn onder meervervaardigd in Heerlen. 127Een vormengroep die vaak voorkomt binnen de ruwwandig reducerend gebakken regionale waar, zijn de pottenvan het type Willems T2 (bijna 11% van de ruwwandige waar): fig. 7.15. Zij zijn voornamelijk uitgevoerd in hetkenmerkende T2-baksel (zie boven). Er is echter ook een exemplaar uitgevoerd in Low Lands Ware (fig. 7.6, 8:124Brunsting 1937, 145.125Haalebos 1977.126Wiepking 2005, 192.127Mededeling prof. dr. Arjen Bosman.49

Fig. 7.6. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Ruwwandig gebruiksaardewerk, Low Lands Ware: 1-7: potten Holwerda BG140-142, 8: pot van het type Willems T2, 9: Bloemerskom. Schaal 1:3.50

Fig. 7.7. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Ruwwandig gebruiksaardewerk, potten Nb. 89. Schaal 1:3.V7.139 in S7.14) en twee randen in een ander regionaal baksel. 128 In Tiel-Passewaaij zaten deze potten hoofdzakelijkin contexten uit de tweede helft van de 2de eeuw na Chr. In Huissen zijn slechts drie exemplaren daadwerkelijkafkomstig uit contexten uit deze periode. Andere exemplaren zijn afkomstig uit 3de eeuwse sporen.Het betreft telkens grote fragmenten, wat het erg onwaarschijnlijk maakt dat het zou gaan om opspit of zwerfvuil.Het lijkt er dus op dat de Willems T2-potten uit Huissen iets jonger te dateren zijn, namelijk tussen ca. 150en 230 na Chr. Zij zijn voornamelijk aanwezig in contexten die te dateren zijn na ca. 175 na Chr.In totaal zijn 12 MAE verzameld die behoren tot de overige groep ruwwandige reducerend gebakken grijzewaar. Een pot in bakselvariant 6 (zie boven) en een pot met blokrand en golfversiering in bakselvariant 4 (zieboven) zijn afgebeeld in figuur 7.16.Borden komen relatief veel voor in vindplaats A. We kunnen onder meer de borden van het type Niederbieber112 (fig. 7.14, 1) en de borden Stuart 216 (fig. 7.14, 2-4) en 217 (fig. 7.14, 5) vermelden. Het meest voorkomendebaksel voor borden, is de Urmitzer waar. Een voorbeeld hiervan is het bakje dat is afgebeeld op figuur7.14, 6.128Een andere rand zat in S7.27.51

Wrijfschalen zijn niet zo vaak aangetroffen in deze vindplaats (2%). Er zijn zowel wrijfschalen met gekrulde rand(Stuart 149) gevonden, als de late variant met verticale rand (Vanvinckenroye 337): zie figuur 7.17 en 7.18.Slechts twee wrijfschalen uit Bavay zijn gevonden. 129Fig. 7.8. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Foto van de variatie aan baksels voor potten Nb. 89.Fig. 7.9. Huissen Loostraat-Zuid. VindplaatsA. Ruwwandig gebruiksaardewerk, deksels.Schaal 1:3.Fig. 7.10. Huissen Loostraat-Zuid. VindplaatsA. Foto van de variatie aan baksels voor deksels.129Willems 2005, 25.52

Fig. 7.11. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Ruwwandig gebruiksaardewerk, potten Stuart 211. Schaal 1:3.Ook de dolia zijn niet vaak aangetroffen (2%). Het betreft hoofdzakelijk voorraadcontainers in een typerend grofbaksel dat onder meer met brokken potgruis is verschraald (fig. 7.19 en 7.20). Slechts vier exemplaren zijn gedraaid.Bijna alle amforen (in totaal 4%) bestaan uit olijfolie-amforen van het type Dressel 20 (fig. 7.21). Slechts vijfexemplaren van de wijnamfoor Gauloise 4 zijn aangetroffen.53

In totaal zijn 339 scherven briq uetage teruggevonden. Het betreft 197 scherven (20 MAE) dunwandig roodaardewerk, 25 scherven (4 MAE) dikwandig rood aardewerk en 117 scherven (13 MAE) dikwandig geel aardewerk.Fig. 7.12. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Foto van de variatie aan baksels voor potten Stuart 211.Fig. 7.13. Huissen Loostraat-Zuid.Vindplaats A. Foto van een beschilderderuwwandige pot Brunsting 4.Fig. 7.14. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Ruwwandig gebruiksaardewerk, 1: bord Nb. 112, 2-4: bord Stuart 216, 5:bord Stuart 217. Schaal 1:3.54

Fig. 7.15. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Ruwwandig reducerend gebruiksaardewerk, Willems T2-baksel, 1-5: pottenvan het type Willems T2, 6: kom, 7-8: potten fijne variant Holwerda BG 140-142. Schaal 1:3.De dikwandig gele briquetage is afkomstig van cilinders van het type A (fig. 7.22, 1). Ze zijn zacht gebakken,hebben een organische magering en hebben een golvende rand. 130 Van dit aardewerk zijn ook enkele bodemfragmentengevonden.De dikwandig rode briquetage is eveneens overvloedig organisch verschraald (fig. 7.22, 2). Deze scherven zijnharder gebakken dan de gele en behoren tot cilinders van het type B. De afgebeelde rand is slecht afgewerkt,maar heeft geen golfversiering.130Van den Broeke 1996, 193.55

Fig. 7.16. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Ruwwandig reducerend regionaal gebruiksaardewerk, 1: pot in bakselvariant6, 2: pot met blokrand en golfversiering in bakselvariant 4. Schaal 1:3.Figuur 7.17. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. WrijfschalenStuart 149. Schaal 1:3.56

Fig. 7.18. Huissen Loostraat-Zuid. Foto van de variatie aan wrijfschaalbaksels.Fig. 7.19. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Dolia, 1: met potgruismagering, 2: ruwwandig oxiderend. Schaal 1:3.Fig. 7.20. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Foto van een dolium met bruine aanslag op en onder de rand.57

Fig. 7.21. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Oor van een Dressel 20olijfolieamfoor. Schaal 1:3.Fig. 7.22. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Briquetage, 1: dikwandig geel, cilindertype A, 2: dikwandig rood, cilindertypeB, 3: dunwandig rood. Schaal 1:3.58

De dunwandig rode scherven met plantaardige verschraling en kalkbrokjes zijn wellicht afkomstig van de kustvan Noord-West-Frankrijk (fig. 7.22, 3). 131 De vorm kent enkel parallellen in Kesteren en Oss-Ussen. 132 Hetaardewerk komt reeds voor vanaf de vroeg-Romeinse periode en loopt door tot ver in de 2de eeuw na Chr. InHuissen zijn hiervan grote fragmenten gevonden. De scherven bestaan uit grote aan elkaar bevestigde kleibanden.De rand is eenvoudig afgewerkt. De scherven zitten voornamelijk in greppel S7.18, die in de tweede helftvan de 2de eeuw na Chr. te dateren is. Ook in de rechthoekige greppelstructuur bevindt zich dunwandig roodaardewerk, waaronder de afgebeelde rand (fig. 7.22, 2).In totaal zijn 281 scherven handgevormd aardewerk gevonden (fig. 7.23). Bijna al het aardewerk is verschraaldmet zand en heeft dezelfde afwerking als het vroeg-Romeinse handgevormd aardewerk uit vindplaats D. Ditwijst op een vroege occupatiefase (tussen ca. 40 en 70 na Chr.) van het terrein (zie boven, datering van de vindplaats).Een nog vroegere begindatering is niet uitgesloten, maar kan niet aangetoond worden.Fig. 7.23. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Vroeg-Romeins, met zand gemagerd, handgevormd aardewerk. Schaal 1:3.Het aardewerk uit de rechthoekige greppelstructuur (S7.14, S7.27 en S7.46) (bijlage 2)De onderkant van twee zijden van deze greppelstructuur bestaat uit een zogenaamde enkelbreker (zie hoofdstuksporen en structuren). Op zich is dit geen ontegensprekelijke aanwijzing voor een militaire functie. Toch is ookmet het aardewerk iets vreemds aan de hand. In totaal zijn 658 scherven verzameld in de rechthoekige greppelstructuur.Figuur 7.24 toont een cirkeldiagram met de verschillende aardewerkcategorieën, weergegeven in percentages.Opvallend is dat de terra sigillata is teruggevallen tot 2% (gebaseerd op MAE) van de totale hoeveelheidaardewerk uit deze greppelstructuur.Kurkurn0%Amfoor4%Wrijfschaal1%Handgevormd25%Briquetage4%Dolium2%Terra sigillata4%Kruikamfoor/middelgrote standamfoor3%Belgischewaar/Terra nigra4%Belgische waar /Terra rubra0%Geverfd3%Ruwwandig33%Gladwandig17%Het briquetage-aardewerk is op gelopentot 14%. Vooral het dikwandiggeel aardewerk – waarschijnlijk allenbehorend tot het cilindertype A – isovervloedig aanwezig (fig. 7.25, 1).Zoutcilinders van het type B, uitgevoerdin een iets harder gebakkendikwandig rood baksel vormen slechtseen klein percentage van de totalehoeveelheid aardewerk (fig. 7.25, 2).Ook het dunwandig rode briquetageaardewerkis slechts een klein deelvan het aarde werktotaal. Dit dun Fig.7.24. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Aardewerkcategorieën wandig rode aardewerk behoort tot deuit rechthoekige greppelstructuur, uitgedrukt in percentages op basis van uit Kesteren bekende kelkvorm (fig.MAE en aantal scherven. 7.25, 2). 133131Van den Broeke 1996, 199.132Van den Broeke 1996, 195.133Van den Broeke 2007, 71.59

In Tienen werden ongeveer 140.000 scherven van dit dunwandig rode aardewerk gevonden in een gracht dieeen vierkant terrein omgaf. Deze gracht werd wellicht tegen het midden van de 1ste eeuw na Chr. voor ceremoniëledoelein-Fig. 7.25. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Een selectie van het aardewerk uit de rechthoekige greppelstructuur.Schaal 1:4.60

den gebruikt. 134 Het meeste aardewerk uit de rechthoekige greppelstructuur uit Huissen is te dateren in de tweedehelft van de 2de eeuw na Chr. Aanwijzingen hiervoor zijn de ruwwandige potten Willems T2 in het kenmerkendeT2-baksel (fig. 7.25, 4-6). Andere 2de eeuwse vormen en baksels zijn de Rijnlandse geverfde bekersvan het type Stuart 2 (fig. 7.25, 1) en regionaal grijs aardewerk (fig. 7.25, 7). De ruwwandige kommen Stuart211 (fig. 7.25, 13-15), de Low Lands Ware (fig. 7.25, 8) en de wrijfschaal met verticale rand (fig. 7.25, 19) bevestigeneen datering in de tweede helft van de 2de eeuw na Chr. Slechts een kleine hoeveelheid aardewerk datte dateren is in de eerste helft van diezelfde eeuw is eveneens in dit spoor terecht gekomen, zoals een sigillatascherfuit La Madeleine (fig. 7.25, 2).In deze rechthoekige greppelstructuur bestaat ongeveer 20% van het aardewerk uit fijn tafelvaatwerk (terra sigillata,terra nigra en geverfde waar). Een andere grote functionele groep is de ruwwandige waar (waaronder verschillendebaksels, zoals regionaal grijs aardewerk en Low Lands Ware).Het aardewerk uit de nazakking boven de rechthoekige greppelstructuur (S7.4) (fig. 7.26 en 7.27; bijlage 3)De verhoudingen tussen de aardewerkcategorieën uit de nazakking is ernstig gewijzigd in vergelijking met die uitde rechthoekige greppelstructuur zelf. Het is niet duidelijk waaraan dit te wijten is. In de eerste plaats kunnen weeen dateringsverschil aanwijzen. Het aardewerk uit de nazakking dateert hoofdzakelijk uit de 3de eeuw na Chr.Aanwijzingen hiervoor zijn de aanwezigheid van metaalglanswaar (uit de Argonnen), het overwicht van pottenHolwerda 142 met zware overhangende rand binnen de ruwwandige Low Lands Ware, verschillende borden inUrmitzbaksel en een mogelijk late variant van een ruwwandige pot Niederbieber 89 (die reeds neigt naar eenAlzei 27). Er is echter een duidelijke oudere aardewerkcomponent aanwezig in de nazakking: Rijnlandse geverfdewaar (techniek b) en terra nigra in zeepwaar.Fig. 7.26. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats A. Aardewerkcategorieën uit de nazakking boven de rechthoekige greppelstructuur,uitgedrukt in percentages op basis van MAE en aantal scherven.De fijne tafelwaar is een stukje teruggelopen in kwantiteit (12%). Hoewel de sigillata nog 6% uitmaakt van hetaardewerkspectrum, is de geverfde waar teruggevallen tot 6%. Dit was bij de rechthoekige greppelstructuur nog9%. Op zich is dit niet zo vreemd. Het is bekend dat de geverfde waar vanaf het eind van de 2de eeuw na Chr.134Van den Broeke 2007, 71 met verdere verwijzing naar Vanderhoeven et al., 2001; Martens et al., 2002.61

zijn plaats als het ware verruilt voor de metaalglanswaar. Deze metaalglanswaar wordt in dezelfde ateliers geproduceerdals de terra sigillata uit die periode. Toch vormt ook de metaalglanswaar slechts een klein deeltje van hetaardewerkspectrum in de nazakking. Het grootste deel van het aardewerkspectrum wordt ingenomen door hetruwwandig gebruiksaardewerk (waaronder Low Lands Ware, Urmitzaardewerk, T2-baksel) en kruikamforen. Deduidelijkst herkenbare groep binnen de kruikamforen zijn de Scheldevalleiamforen van Groep 1. Opvallendbinnen het ruwwandig gebruiksaardewerk is het feit dat voorraadpotten van het type Holwerda 140-142 nu ookin andere regionaal grijze baksels (onder meer in T2-baksel) worden geïmiteerd.Fig. 7.27. Huissen Loostraat-Zuid.Vindplaats A. Een selectie van hetaardewerk uit de nazakking van derechthoekige greppelstructuur.Schaal 1:4.62

7.5 Vindplaats DAlgemeenVoor deze vindplaats (werkputten 1 tot en met 4) zijn in totaal 2.104 scherven met een totaal gewicht van33.036 gram verder geanalyseerd en ingevoerd in een database (bijlage 4). Figuur 7.28 toont een overzicht vanalle aardewerkcategorieën die zijn gevonden in deze vindplaats.Fig. 7.28. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Verhouding tussen de aardewerkcategorieën, uitgedrukt in percentages opbasis van MAE en aantal scherven.Datering van de vindplaatsEen deel van het aardewerk is te dateren in de 1ste eeuw na Chr. Dit vroege aardewerk is hoofdzakelijk afkomstiguit werkput 1. Een grote hoeveelheid 1ste eeuws aardewerk is echter terecht gekomen in 2de eeuwse sporen.Er zijn veel sporen die een mengeling bevatten van 1ste en 2de eeuws aardewerk. Het vroege aardewerk isbovendien in de meeste gevallen behoorlijk gefragmenteerd. Door het gebrek aan goede contexten of aan goeddateerbare vormen, is het moeilijk om de precieze begindatering van de vindplaats te bepalen. Een aantal sporenbevatten uitsluitend handgevormd aardewerk. Dit is wellicht het oudste aardewerk. Het gaat om biconischepotten die met zand verschraald zijn. In Tiel-Passewaaij komen zij al voor vanaf Tiberische tijd, maar lopen zijdoor tot in de Claudisch-Neronische periode. 135 Wellicht kunnen we de Claudisch-Neronische periode (ca. 40-70 na Chr.) ook als begindatering voor vindplaats D aanhouden. Een vroegere periode is niet uitgesloten, maarkan niet aangetoond worden.Het overgrote deel van het aardewerk uit vindplaats D is echter te dateren in de 2de eeuw na Chr. De 2deeeuwse sporen zijn in hoofdzaak in werkput 2 gelegen. Veel voorkomende vormen zijn kommen van het typeStuart 210 (al dan niet vervaardigd in een regionaal grijs baksel) en geverfde bekers Stuart 1 en 2. Kenmerkendebaksels zijn regionaal grijs aardewerk, zeepwaar- terra nigra, Rijnlandse geverfde waar (techniek b). Opvallend isde afwezigheid van geverfde waar uit de Argonnen (die voorkomt vanaf ca. 150 na Chr.). Ook de potten van hettype Holwerda 140-142 in Low Lands Ware I zijn nagenoeg niet aanwezig in deze vindplaats. Oost-Gallische135Heeren 2006, 100-102; Van Kerckhove 2006, 111-115.63

sigillata is wel teruggevonden, maar slechts in zeer beperkte mate. Ook de kom Stuart 211 is in veel minderemate vertegenwoordigd. Slechts af en toe zijn er latere vormen en baksels gevonden. Enkele scherven van Scheldevallei-amforenbevinden zich in de sporen zelf (S2.75, S2.94). In de cultuurlagen S2.3 en S2.10 zijn wel jongerescherven gevonden: randen van potten Holwerda 140-142, late sigillata en geverfde waar uit de Argonnen.Hieruit kunnen we voorzichtig afleiden dat de bewoning in werkput 2 zich voornamelijk situeert in de 2deeeuw, maar dat vindplaats D tevens de grens vormt van een jongere occupatiezone.Het aardewerkspectrumSlechts een klein deel van het aardewerk bestaat uit terra sigillata (4%). Zowel Zuid- als Oost-Gallische importenkomen voor. De 1ste eeuwse Zuid-Gallische sigillata bestaat uit borden (Drag. 18 en Drag. 18/31), uit kommen(Drag. 36 en Drag. 29: fig. 7.29, 1) en een bakje (Drag. 27). De overige sigillata is wellicht hoofdzakelijk in de2de eeuw na Chr. te dateren. Slechts een aantal fragmenten van wrijfschalen (Drag. 43-45 en 45: fig. 7.29, 2) envan kommen (Drag. 31) kunnen later te dateren zijn.Fig. 7.29. Huissen Loostraat-Zuid. VindplaatsD. Terra sigillata, 1: Zuid-Gallische kom Drag.29, 2: Oost-Gallische wrijfschaal. Schaal 1:3.Ook het aandeel geverfde waar is beperkt: 3%. Het betreft uitsluitend Rijnlandse bekers (in techniek a en b). Degeverfde waar uit de Argonnen (techniek c) ontbreekt. Dit heeft een chronologische implicatie, aangezien dezewaar vanaf ca. 150 na Chr. te dateren is. De meest voorkomende vormen in geverfde waar zijn bekers van hettype Stuart 1 (3 MAE) en Stuart 2 (3 MAE). Verder zijn drie fragmenten van een beker van het type Stuart 4gevonden (fig. 7.30).Fig. 7.30. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Geverfde waar, bekerStuart 4 in Rijnlandse waar, techniek b. Schaal 1:3.De Belgische waar vormt in totaal 4% van de totale hoeveelheid aardewerk. Slechts een scherf van een beker interra rubra is aangetroffen. De meeste terra nigra is vervaardigd in een kwartsrijk baksel. Dit baksel komt zowel inde 1ste als in de 2de eeuw voor. In dit baksel zijn vier potten (Deru P1-12 en Deru P41-53/Holwerda BW 28:fig. 7.31, 1), een kom (Deru B22: fig. 31, 3), twee parelurnen (Deru P61/Holwerda BW 28: fig. 7.31, 2) en eenbord (Deru A1-60) teruggevonden. Een versierde wandscherf is afgebeeld op figuur 7.31, 4. In zeepwaar – eenbaksel dat kenmerkend is voor de 2de eeuw na Chr. – zijn onder meer een fragment van een beker DeruP12.1/Holwerda BW 31d en fragmenten van drie kommen van het type Deru B28/Holwerda BW 52 aanwezig(fig. 7.31, 5).De gladwandige waar – die in dit geval wellicht volledig uit kruiken bestaat – neemt bijna een vijfde in van hetaardewerk (17%). Er zijn nauwelijks vormen herkend, op een rand van een kruik Stuart 110A na.De kruikamforen en middelgrote standamforen vormen opnieuw slechts een klein deel (3%). Er zijn onder meerfragmenten van een kruikamfoor Stuart 129B (fig. 32, 1) herkend en fragmenten van een kruikamfoor Haalebos8020. Een getrapte rand van een kruikamfoor is afgebeeld op figuur 7.32, 2. In totaal zijn fragmenten van vierScheldevallei-amforen verzameld. Zij maken duidelijk deel uit van een jongere (toch in hoeveelheid zeer kleine)component in deze vindplaats.64

Fig. 7.31. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Terra nigra, 1: tonbeker in kwartsrijk baksel, parelurn in kwartsrijk baksel, 2:parelurn Deru P61/ Holwerda BW 28 in kwartsrijk baksel, 3: kom in kwartsrijk baksel, 4: kwartsrijk baksel met visgraatversiering,5: kom Deru B28/Holwerda BW 52 in zeepwaar. Schaal 1:3.Fig. 7.32. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Kruikamforen, 1: Stuart 129B, 2: met trapvormige rand. Schaal 1:3.Ongeveer een derde van het aardewerk (33%) bestaat uit ruwwandig gebruiksaardewerk. Opvallend is dat deLow Lands Ware I, Willems T2-potten en potten van het type Niederbieber 89/Stuart 203 bijna afwezig zijn indeze vindplaats, terwijl zij in vindplaats A veelvuldig voorkomen. Ook de kom Stuart 211 komt hier veel mindervaak voor. Dit is te wijten aan het feit dat deze vindplaats ouder is dan vindplaats A. Een veel voorkomendevorm is de kom Stuart 210 (fig. 7.33, fig. 7.35). Ook in Tiel-Passewaaij komt deze vorm veelvuldig voor in deperiode ca. 90-120 na Chr. Opvallend is ook het veelvuldige voorkomen van regionale grijze baksels (uitgezon-65

derd het Willems T2-baksel), in tegenstelling tot vindplaats A. Ook dit heeft een chronologische oorzaak. Dezebaksels lijken voornamelijk voor te komen tussen ca. 70-150/175 na Chr. Deze periode is goed vertegenwoordigdin vindplaats D, maar is nauwelijks aanwezig in vindplaats A. Potten van de bakselvariant 3 (zie boven) zijnafgebeeld op figuur 7.33, van de bakselvariant 4 op figuur 7.34, van de bakselvariant 6 op figuur 7.35.Fig. 7.33. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Ruwwandig reducerend regionaal vervaardigd gebruiksaardewerk. KommenStuart 210 in bakselvariant 3. Schaal 1:3.Fig. 7.34. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Ruwwandig reducerend regionaal vervaardigd gebruiksaardewerk. Kommenin bakselvariant 4. Schaal 1:3.Fig. 7.35. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Ruwwandig reducerend regionaal vervaardigd gebruiksaardewerk. 1-4:kommen Stuart 210 in bakselvariant 6, 5: kom in bakselvariant 6. Schaal 1:3.66

Slechts 2% van het aardewerk bestaat uit dolia. Het gaat voornamelijk om dolia die vervaardigd zijn in een kenmerkendgrof baksel met potgruisinclusies. Slechts in twee gevallen zijn de dolia vervaardigd op de draaischijf.Fig. 7.36. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D.1: Maaslandse wrijfschaal met vertikale rand,2: Rijnlandse gladwandige wrijfschaal met verticalerand. Schaal 1:3.Fig. 7.37. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D.Voetje van een Campaanse amfoor Dressel 2-4.Schaal 1:3.Wrijfschalen zijn nauwelijks aanwezig in vindplaats D (1%). Het gaat hoofdzakelijk om de wrijfschalen met gekrulderand (Stuart 149), al dan niet vervaardigd in een doliumbaksel of in een Maaslands baksel. Er zijn tweelatere varianten met verticale rand (Vanvinckenroye 337) gevonden in vindplaats D: een in een Rijnlands bakselen een in een Maaslands baksel (fig. 7.36). De amforen (4%) worden ook hier gedomineerd door de olijfolieamforenDressel 20. Ook een aantal Zuid-Franse wijnamforen zijn teruggevonden (5 MAE). Dat er een duidelijke1ste eeuwse component aanwezig is in deze vindplaats, is onder meer af te leiden uit de aanwezigheid van deCampaanse wijnamforen. Hoewel er slechts een voetje is teruggevonden (fig. 7.37), zijn zij wellicht allen van hettype Dressel 2-4. Dit type wijnamfoor is hoofdzakelijk in de eerste helft van de 1ste eeuw na Chr. te dateren.Ook de vissausamfoor van het type Dressel 7-10 is in de 1ste eeuw na Chr. te dateren. Hiervan is slechts eenwandscherf gevonden. Dit type vissausamfoor komt in deze hoeveelheden wel vaker voor in vroeg-Romeinsecontexten van inheems-Romeinse nederzettingen. 136Slechts een randfragment van een vroege kurkurn Holwerda 94d is teruggevonden. Deze scherf bevond zichbovendien in een jonger spoor.De handgevormde waar beslaat nog een kwart van het aardewerk (fig. 7.38 en 7.39). Dit wijst op de oude dateringvan deze vindplaats. Het betreft uitsluitend biconische, zandverschraalde potten al dan niet met afgeschuinderanden. Zij zijn te vergelijken met de potten uit fase M uit Oss-Ussen (vroeg-Romeinse periode). 137 In Tiel-Passewaaij zijn zij voornamelijk aanwezig in Claudisch-Neronische contexten. 138De briquetage neemt slechts 4% van het aardewerk in. Het gaat hoofdzakelijk om de dikwandig gele briquetagevan het cilindertype A (26 MAE). Een kleine restgroep bestaat uit dikwandig rood (4 MAE) en dunwandig roodMorini-aardewerk (8 MAE).Er zijn in kuil S2.57 drie fragmenten (V2.212) gevonden van een masker. Maskers zijn vooral gevonden in militairegebieden, vooral in de regio van de limes, maar ook op plaatsen die in meer of in mindere mate onderhevig136Zij zijn eveneens gevonden in Tiel-Passewaaij (Van Kerckhove 2006, 110, 114en plaat 13, A) in Geldermalsen-Hondsgemet (Van Kerckhove, in voorbereiding).137Van den Broeke 1987b, 110-111 en afb. 10. In Geldermalsen- Rijs en Ooyen en in Tiel-Passewaaij is eveneens handgevormdaardewerk uit de vroeg-Romeinse tijd met deze kenmerken gevonden (Verhelst 2003, 25; Van Kerckhove 2006,111).138Van Kerckhove 2006, 111.67

waren aan een sterke Romeinse invloed. 139 De meeste maskers uit Nederland kunnen toegeschreven worden aanKeulse ateliers. 140Fig. 7.38. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Handgevormd aardewerk uit de Tiberische-Neronische tijd met zandmagering.Schaal 1:3.139Van Boekel 1987, 803.140Van Boekel 1987, 813.68

Fig. 7.39. Huissen Loostraat-Zuid. Vindplaats D. Handgevormdpotje uit de 2de eeuw na Chr. met potgruismagering. Schaal 1:3.Bij het masker uit Huissen zijn een vervormde kin met twee uitstulpingen, een lip, driehoekige tanden en eenonderlip herkenbaar. Oog- en mondopeningen werden aangebracht om het draagcomfort te vergroten. Om dezereden werd de binnenkant van het masker hol gemaakt. 141 Het masker beeldt een man uit met grote tanden eneen angstaanjagende uitdrukking. Dergelijke maskers zijn door Van Boekel beschreven voor de Nederlandseregio (cat. 303-313). Vooral de gelijkenissen met masker 307A van het type II zijn groot. 142 Maskers van dit typezijn wellicht gebruikt in het theater. 143 Verschillende maskers van dit type beelden personages uit de FabulaeAtellanae uit. Dit is een theatergenre dat geliefd was bij de lagere klasse. Deze fabulae kennen hun oorsprong inCampanië, maar zijn later ook in Rome veelvuldig uitgevoerd. Bulten – zoals op de kin van het masker uitHuissen – en andere huidafwijkingen zijn mogelijk te associëren met de zogenaamde Campaanse ziekte die veelvoorkwam in Campanië, de regio waar de Atellaanse kluchten voor het eerst werden opgevoerd. 144 De dateringvan maskers van dit type is wellicht in het begin van de 2de eeuw na Chr. te plaatsen. 1457.6 Aard van de vindplaatsen, bijdrage aan het limesprojectIn vindplaats A zijn geen sporen van woonstructuren teruggevonden. Het aardewerk is erg goed bewaard enweinig gefragmenteerd. Twee occupatiefases zijn herkenbaar. Een eerste is te dateren tussen ca. 40 en 70 na Chr.De aanvangsdatum van de tweede bewoningsfase is te plaatsen rond ca. 140/150 na Chr., maar de bulk van hetmateriaal is te dateren na ca. 175 na Chr. Het aardewerk is voornamelijk afkomstig uit kuilen en greppels. Apartte vermelden is het aardewerk uit een rechthoekige greppelstructuur. Dit aardewerk is te dateren in de tweedehelft van de 2de eeuw na Chr. De aanwezigheid van een grote hoeveelheid briquetage-aardewerk (14% op basisvan MAE) zouden kunnen wijzen op een ceremoniële betekenis van deze structuur. Aangezien er slechts eenheel klein stukje van de eigenlijke vindplaats is opgegraven, is het een heikele kwestie om op basis van het aardewerkiets te zeggen over de aard van de site. Op de vraag of we te maken hebben met een militaire nederzettingis daarom moeilijk antwoord te geven. Opmerkelijk is wel dat op een klein terrein een zo grote hoeveelheidaardewerk is teruggevonden. Echter, ook al zou men te maken hebben met een deel van een militaire site, dankan men zich afvragen welk deel men in dit onderzoek heeft opgegraven (bij gebrek aan structuren). Dit maakteen vergelijking met aardewerk uit andere castella erg riskant. Een ander obstakel is het feit dat er na ca. 150 naChr. een standaardisering heeft plaats gevonden in de aardewerkproductie. Leger en plaatselijke bevolking haddentoegang tot dezelfde aardewerkcategorieën, in tegenstelling tot vroege militaire kampen. Hierdoor zijn vroe-141Van Boekel 1987, 803.142Van Boekel 1987, 843.143Van Boekel 1987, 812.144Van Boekel 1987, 812.145Van Boekel 1987, 814.69

ge kampen in sommige gevallen goed te herkennen op basis van het aardewerk. We kunnen ons overigens devraag stellen waarin het aardewerkspectrum van een militaire site zou moeten/kunnen verschillen van een in debuurt gelegen civiele nederzetting, zoals een vicus. Hierdoor lijkt het een moeilijke zaak om aan de hand van hetaardewerk een eventuele ‘militaire functie’ vast te stellen. Bovendien zijn weinig aardewerkstudies van militairesites gepubliceerd en is het aardewerk hierin bijna nooit per fase gekwantificeerd. In Nederland kunnen we erslechts enkele noemen, maar ook hier zijn vooral de 2de en 3de eeuwse contexten slecht gekend en niet of nauwelijksgekwantificeerd. 146Een vergelijking kan gemaakt worden met het Romeinse fort in Arnhem-Meinerswijk. Wellicht heeft deze sitebestaan uit een militair fort en een daarbij horende civiele nederzetting. 147 De oorspronkelijke site is echter zeerwaarschijnlijk grotendeels weggeërodeerd door de Rijn. 148 Periode 5 (ca. 175-275 na Chr.) uit Meinerswijkkomt chronologisch goed overeen met de occupatieperiode van vindplaats A. De aangetroffen vormtypes zijnhierdoor erg gelijkend. 149 Het vergelijken van de aardewerkcategorieën van beide vindplaatsen zou niet helemaalzinvol zijn, aangezien Willems deze niet apart voor periode 5 heeft gekwantificeerd, maar voor de volledigeMidden-Romeinse tijd (ca. 150-270 na Chr.). Bovendien is de periode ca. 150-200 na Chr. in vindplaats Aslechts vertegenwoordigd in de rechthoekige greppel. De periode ca. 200-270 is slechts vertegenwoordigd in denazakking van de rechthoekge greppel. Het zou riskant zijn om een vergelijking te maken op basis van éénspoor, ook al bevat dit spoor veel aardewerk. De overeenkomst met Meinerswijk ligt hem dus meer in de aardvan de vondsten, dan in de verhoudingen tussen de aardewerkcategorieën. De ligging aan de limes van beidevindplaatsen lijkt op zich een goed argument voor een gelijkaardig aardewerkspectrum.In vindplaats D zijn wel woonstructuren opgegraven. Het aardewerk is ook voor deze vindplaats hoofdzakelijkafkomstig uit greppels en kuilen. In vindplaats D is het aardewerk echter een stuk meer gefragmenteerd dan invindplaats A. Vooral het 1ste eeuws aardewerk bevindt zich vaak niet meer in de oorspronkelijke sporen en ishierdoor meer gefragmenteerd en verweerd. Ook de 2de eeuwse sporen zijn vaak lastig om nauwkeuriger tedateren. Door de afwezigheid van geverfde waar uit de Argonnen, van Willems T2-potten en het nauwelijksvoorkomen van potten Holwerda BG 140-142, kunnen we vermoeden dat de bulk van het aardewerk in deeerste drie kwart van de 2de eeuw na Chr. dateert. Het lijkt er dus op dat vindplaats A een begin kent op hetmoment dat de bewoning D al op zijn einde loopt. Dit keerpunt ligt rond ca. 150 na Chr.De aard van de bewoning is ook voor vindplaats D moeilijk vast te leggen. Het aardewerk uit de 2de eeuwsesporen lijkt op gewoon nederzettingsaardewerk. Aangezien we voor de 1ste eeuwse component slechts een fractiehebben opgegraven en mede door het feit dat het vaak opspit of zwerfvuil betreft, kan ook het 1ste eeuwseaardewerk weinig vertellen over de aard van de nederzetting. Opvallend is wel dat de tafelwaar (en in het bijzonderde terra sigillata) slechts beperkt aanwezig is, wat een militaire aanwezigheid toch eerder tegenspreekt danbevestigt. Verrassend is de aanwezigheid van de Campaanse wijnamforen. Zij worden zelden gevonden in inheems-Romeinsenederzettingen en zijn bovendien vroeg te dateren (hoofdzakelijk eerste helft van de 1ste eeuwna Chr.). 150146In Alphen aan de Rijn zijn nauwelijks 2de eeuwse en jongere vondslagen aangetroffen (Polak/Kloosterman/Niemeijer,130).147Willems 1984, 170.148Willems 1984, 169.149Willems 1984, 187.150Hier zijn in elk geval geen vermeldingen van teruggevonden in de literatuur.70

7.7 ConclusieIn totaal zijn 5.347 scherven – met een gewicht van 100.878 gram - uit vindplaats A en D verder geanalyseerden ingevoerd in een database.Uit vindplaats A zijn 3.243 scherven geanalyseerd. Het aardewerk uit deze vindplaats kan enerzijds gedateerdworden in de Claudisch-Neronische periode en een tweede occupatiefase kan gedateerd worden vanaf ca.140/150 na Chr. tot ca. 270 na Chr.Uit vindplaats D zijn 2.104 scherven verder geanalyseerd. In deze vindplaats is de begindatering te plaatsen in deeerste helft van de 1ste eeuw na Chr. De occupatie van het terrein houdt wellicht al tegen het einde van de 2deeeuw op.Over de aard van beide vindplaatsen zijn op basis van het aardewerk geen definitieve uitspraken te doen. Deovereenkomsten van het aardewerkspectrum van vindplaats A (uit de tweede helft van de 2de eeuw en de 3deeeuw na Chr.) met de militaire vindplaats Meinerswijk zijn groot. Wellicht is dit te wijten aan de ligging vanbeide plaatsen aan de limes en aan de grote overlap in datering. Of we te maken hebben met een militaire vindplaatszelf of met een vicus die gelegen is in een regio die erg onderhevig is aan militaire invloeden, is op basis vanhet aardewerk niet te zeggen.71

8 Keramisch bouwmateriaal8.1 Inleiding, methodologie en vraagstellingenIn totaal zijn 1.044 fragmenten keramisch bouwmateriaal gevonden (67.901 kg) (tabel 8.1). 151 Onder deze noemervallen dakpan, baksteen en verbrande klei. De fragmenten dakpan en baksteen zijn zoveel mogelijk ingedeeldnaar functie (tegula, imbrex, tubulus, vloertegel en bessalis of hypocausttegel). Het onderscheid tussen dezevormen was echter vaak niet duidelijk. De dikte is als maat gebruikt om het onderscheid te kunnen maken tusseneen tegula (daktegel) en een vloertegel. 152 Een imbrex (nokpan) daarentegen is vaak herkenbaar door de gebogenvorm.In dit hoofdstuk worden de algemene kenmerken van het vondstmateriaal besproken.8.2 ResultatenHet keramisch bouwmateriaal is goed geconserveerd. Het betreft wel enkel relatief kleine fragmenten. Uit tabel8.1 blijkt dat het merendeel van het materiaal in vindplaats A is aangetroffen. Vooral de hoeveelheid baksteen/dakpanvalt op. De aantallen van verbrande klei zijn voor beide vindplaatsen nagenoeg gelijk. Noemenswaardigestukken verbrande klei zijn niet aanwezig.vindplaats Avindplaats Daantal gewicht in g aantal gewicht in gdakpan/baksteen 723 57.179 101 8.392verbrande klei 111 1.156 109 1.175totaal 834 58.335 210 9.566Tabel 8.1. Huissen Loostraat-Zuid. Het keramisch bouwmateriaal per vindplaats.vindplaats Avindplaats Daantal gewicht in g aantal gewicht in gtegula 390 44.064 45 6.951imbrex 41 5.671 5 576tubulus 1 68 - -bessalis 1 246 - -vloertegel 12 2.586 - -indet. 278 4.544 51 865totaal 723 57.179 101 8.392Tabel 8.2. Huissen Loostraat-Zuid. De verdeling van dakpan/baksteen over vindplaatsen A en D.151De determinatie van het materiaal is gedaan door de auteur en W.J.M.M. Jozen.152Fragmenten met een dikte van ca. 15 tot 38 mm werden als tegula gedetermineerd, terwijl een dikte van meer dan 38 mmtoegeschreven werd aan een vloertegel. Tubuli zijn holle bakstenen die aan de korte zijdes open zijn. De dikte is ongeveer 10mm.72

Eén fragment van een dakpan bevatte een gedeeltelijke stempel: XX[. Na de tweede X volgde de aanzet van eenderde X. Deze stempel verwijst naar het 30ste legioen. Het fragment bevond zich in de nazakking van de zuidelijketak van de rechthoekige greppelstructuur. Uit deze structuur zijn overigens 127 fragmenten dakpan verzameld.Het aantal fragmenten dakpan is te laag om te concluderen dat in het onderzochte deel één of meerder gebouwenhebben gestaan met een dak met dakpannen (tabel 8.2). Het valt echter niet uit te sluiten dat elders in devindplaatsen wel zulke structuren gestaan hebben. De vondst van de stempel van het 30ste legioen lijkt er echterop te wijzen dat het dakpanmateriaal als slooppuin in de nederzetting is terecht gekomen. Gelijkaardige stempelszijn namelijk aangetroffen in de opgebaggerde vondsten bij het castellum van Loowaard. 1538.3 ConclusieIn totaal zijn 1.044 fragmenten keramisch bouwmateriaal verzameld. De categorie dakpan/baksteen vormt met824 fragmenten de hoofdmoot. Het betreft relatief kleine fragmenten. Opvallend is de aanwezigheid van éénfragment met een militaire stempel die verwijst naar het 30ste legioen. Vermoedelijk zijn de dakpanfragmentenals slooppuin in de nederzettingen terecht gekomen.153Willems 1988, 16.73

9 MetaalJan van Renswoude9.1 InleidingTijdens de opgraving zijn in totaal 656 metalen objecten verzameld. Deze objecten zijn verzameld door systematischmet een metaaldetector in lagen van ca. vijf cm de machinaal verwijderde grond, waaronder de recentebouwvoor, te onderzoeken. Alle sporen en vondstlagen zijn eveneens met de metaaldetector onderzocht. Overhet algemeen zijn recente voorwerpen niet verzameld. Van de 656 metaalvondsten zijn er 608 gedetermineerden in een database ingevoerd. 154 Deze objecten zijn gemaakt van brons (229 stuks), ijzer (298 stuks), lood (50stuks) en tin (één stuk). 155 Alle voorwerpen van brons, lood en tin zijn geconserveerd en bewaard. Van het ijzeris een kleine selectie geconserveerd en bewaard. Alle ijzeren spijkers zijn verwijderd na determinatie. De metalenobjecten zijn vooral aangetroffen in cultuurlagen of onderliggende sporen. De Romeinse cultuurlaag, die ondereen dikke bouwvoor lag, is niet door ploegen aangetast waadoor de metalen objecten goed bewaard zijn gebleven.In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de aangetroffen metalen objecten. Daarnaast wordt antwoordgegeven op een aantal vragen uit het PvE die betrekking hebben op de metaalvondsten. 156 Om de vragen uit hetPvE te beantwoorden wordt eerst het materiaal besproken waarbij bijzondere aandacht uitgaat naar enkele belangrijkemetaalcategorieën zoals fibulae, militaria en paardentuig, gereedschap, sieraden en toiletgerei (tabel9.1). 157 Deze categorieën komen algemeen voor, zijn nauwkeurig te dateren en bevatten veel informatie. Om devragen te beantwoorden wordt het metaalspectrum vergeleken met de metaalvondsten van enkele vergelijkbareopgravingen uit het Middennederlandse rivierengebied zoals Geldermalsen-Rijs en Ooyen 158 , Tiel-Passewaaij 159en Geldermalsen-Hondsgemet. 160 De conclusies worden op basis van deze resultaten gepresenteerd. De vragenuit het PvE zijn:Vondsten1 Wat is de aard en conservering van de vondsten?2 Wat zijn in het vondstenspectrum de verschillen en/of overeenkomsten tussen vindplaats A en D?3 Hoe dateren de vondsten en is er een bewoningscontinuïteit merkbaar in het vondstenspectrum van de LateIJzertijd tot en met de Romeinse tijd of later?Specifiek voor vindplaats A en D:1 Wat is er te zeggen ten aanzien van de aard van de nederzetting op basis van het vondstenspectrum en aangetroffenstructuren? Wat zijn de overeenkomsten en verschillen en/of overeenkomsten met vindplaats A?154De muntvondsten, 42 stuks in totaal, vallen buiten dit hoofdstuk. Deze zijn gedetermineerd en uitgewerkt door F. Kemmers.155Het verschil in de totale hoeveelheid metaal wordt veroorzaakt doordat sommige voorwerpen gebroken zijn. Deze zijn bijde determinatie als één geteld.156Haarhuis 2005, 8-9.157Een kleine selectie van het metaal is afgebeeld.158Verhelst 2003.159Verhelst 2006.160Van Renswoude 2006.74

9.2 Resultaten9.2.1 FibulaeDe belangrijkste vondstgroep onder de metalen wordt gevormd door kleding- of mantelspelden (fibulae). Kledingspeldenkunnen over het algemeen scherp gedateerd worden, waardoor ze van groot belang zijn voor dedatering en fasering van de vindplaats. Door een aantal eigenschappen van fibulae zijn ze meer dan andere vondstcategorieëngeschikt om mee te dateren. Deze eigenschappen zijn: ze komen veel voor, de constructie is kwetsbaaren ze zijn modegevoelig waardoor de levensduur beperkt is. 161 In totaal zijn 93 fibulae gevonden waarvan 35stuks in vindplaats A en 58 in D (tabel 9.1).fibulatype/-groep vindplaats A vindplaats D totaal %La Tène- - 1 1 1.1draad- 15 31 46 49.4boog- 5 3 8 8.7knik- 1 5 6 6.5ogen- 2 7 9 9.6haak- 1 1 2 2.2Aucissa- 2 - 2 2.2nier- 1 - 1 1.1pelta- 1 - 1 1.1schijffibula 3 3 5 5.4eendelige voetboog- 1 1 2 2.2tweedelige spiraal- 1 - 1 1.1laat-Romeins - 2 2 2.2subtotaal gedetermineerd 33 54 86 93.5onbekend 3 3 6 6.5totaal 36 57 93 100Tabel 9.1. Huissen Loostraat-Zuid. Fibulae per type en vindplaats.Late IJzertijdEr is slechts één mantelspeld, daterend in de Late IJzertijd, aangetroffen tijdens de opgraving. Dit is eenNauheimfibula (fig. 9.1, V2.270) waarvan de beugel langsversierd is met vier lijnen en de overgang van beugelnaar de voet is gemarkeerd met vier horizontale lijnen. Dit type mantelspeld dateert voornamelijk in La Tène D1en komt ook nog voor in D2. De datering ligt ergens tussen ca. 150/120 en 70/50 voor Chr. 162 De mantelspeldheeft echter een dichte naaldhouder, wat een typologisch jonger kenmerk is. Deze fibula zou dus nog iets laterkunnen dateren, maar het is uitgesloten dat deze speld nog in de Augusteïsche tijd voorkomt. Nauheimfibulaekomen over het algemeen veel voor in nederzettingscontexten. Deze fibulae hebben een verspreidingsgebied datgrote delen van Europa omvat. De vondst van deze vroege fibula lijkt echter eerder op toeval te berusten dan eenaanwijzing te zijn voor bewoning in de 1ste eeuw voor Chr. binnen het onderzoeksgebied. Wel kan aangenomenworden, dat bewoningsporen uit deze periode zich op korte afstand van het onderzoeksgebied moetenbevinden.161Verhelst 2006, 150.162Metzler 1995, 185-189; Feugère 1985, 223-227; Verhelst 2006, 151; Striewe 1996, 167.75

Fig. 9.1. Huissen Loostraat-Zuid. Fibulae vindplaats D. Schaal 1:1.Vroeg-Romeinse tijdUit de vroeg-Romeinse tijd komen 38 exemplaren. Hiervan zijn er 21 afkomstig uit vindplaats A en 17 uit D.Het vormenspectrum is vrijwel niet afwijkend van het algemene beeld dat bestaat van fibulae uit vroeg-Romeinserurale contexten. De belangrijkste typen die voorkomen zijn boog-, knik- (fig. 9.2, V7.39), ogen- en draadfibulaemet rondgebogen beugel. Daarnaast zijn nog enkele Aucissa- (fig. 9.2, V8.34) en haakfibula gevonden. Opmerkelijkis echter dat kapfibulae, die algemeen voorkomen in begin eerste eeuwse contexten, geheel ontbreken.76

Fig. 9.2. Huissen Loostraat-Zuid. Fibulae vindplaats A. Schaal 1:1.77

Aangenomen wordt dat kapfibulae in de tijd van Claudius (41-54) niet meer gedragen werden. 163 Een aantalmantelspelden (elf stuks, boogfibulae, draadfibulae met rondgebogen beugel, verdikte kop en S-vormig profiel,ogenfibulae) uit de opgraving van Huissen hebben echter een einddatering die rond veertig na Chr. ligt. Opgrond hiervan zouden kapfibulae tussen de vondsten verwacht mogen worden. Daarom is het waarschijnlijk datdit type al enige decennia voor de periode van Claudius niet meer populair is en komen ze daarom niet voor inHuissen. Op basis van deze gegevens kan aangenomen worden dat de bewoning in vindplaats A en D aanvangtergens in het begin van het tweede kwart van de 1ste eeuw na Chr.Onder de vroeg-Romeinse mantelspelden bevinden zich twee opmerkelijke exemplaren die niet algemeen voorkomenin het Beneden-Rijnse gebied. Het eerste exemplaar is een voetboogfibula van het Almgren type 12 (fig.9.1, V2.78). Directe parallellen zijn gevonden in Bunnik-Vechten 164 en in Geldermalsen-Hondsgemet. 165 Dezemantelspelden worden gedateerd tussen 30 en 100 na Chr. 166 Het tweede exemplaar, een draadfibula, lijk op eenAlmgren 10 (fig. 9.2, V6.7). 167 Afwijkend is echter de dolkachtige voet. Het is echter geen dolkfibula omdat hetexemplaar een beugelknop en een lang gebogen beugel heeft.Tussen vindplaats A en D zijn geen grote verschillen in de begindatering van de sites uit het fibulaspectrumaf te lezen. Hoewel in vindplaats A veel minder mantelspelden gevonden zijn dan in vindplaats D is hetpercentage vroeg-Romeinse mantelspelden relatief gezien groter, namelijk 50% in A en 36% in D. Beide vindplaatsenhebben dus een belangrijke vroeg-Romeinse component.Midden-Romeinse tijdHet grootste aantal mantelspelden stamt uit de midden-Romeinse tijd. In totaal 51 exemplaren. Zoals gebruikelijkin landelijke nederzettingen bestaat het merendeel hiervan uit draadfibula (32 stuks). Wanneer echter gekekenwordt naar de verdeling tussen de twee vindplaatsen valt op dat in vindplaats D vooral draadfibulae met hoekiggebogen beugel (Van Buchem 22C en 22D), die dateren tussen 60 en 150 na Chr., voorkomen (fig.9.1,V2.292). 168 In totaal zijn van dit type achttien stuks aangetroffen. Dit type ontbreekt geheel in vindplaats A.Daarentegen zijn in vindplaats A zeven draadfibulae aangetroffen met een bandvormige beugel (Van Buchem type24) die dateren tussen 100 en 200 na Chr. 169 In vindplaats D is van dit type maar één exemplaar aangetroffen.Hieruit kan geconcludeerd worden dat vindplaats D vooral intensief bewoond is geweest tot in het begin van detweede eeuw na Chr. Geheel verlaten wordt de vindplaats niet, want er zijn ook enkele mantelspelden aangetroffenmet een datering van na 150 na Chr. Een voorbeeld hiervan is de draadfibula met een breed uitgehamerdebeugel, die dateert tussen 175 en 250 na Chr. (fig. 9.1, V2.92). De bewoning in vindplaats A lijkt vanaf de Flavischetijd af te nemen en minimaal te zijn tot in het eerste kwart van de tweede eeuw na Chr. Vanaf het tweedekwart van de tweede eeuw na Chr. neemt het aantal vondsten weer toe.In vindplaats A zijn een aantal opmerkelijke mantelspelden aangetroffen. In het oog springen direct drie groteschijffibulae waarvan er twee zijn ingelegd met glas en V6.6 is zelfs met goudfolie versierd (fig. 9.2,V7.3 en V6.6).Het derde exemplaar (fig. 9.2, V8.89) is volledig versierd geweest met preßblech waarop geometrische motievenstaan afgebeeld. Dit soort luxe mantelspelden zijn in landelijke nederzettingen vaak schaars. Deze drie kledingspeldendateren tussen 150 en 250 na Chr. Opvallend zijn echter een nierfibula (Böhme 22e) (fig. 9.2, V8.68) eneen fragment van een peltafibula (Böhme 47) (V8.222). Zowel de nier- als de peltafibula kunnen scherp gedateerdworden. De nierfibula dateert tussen 140 en 180 na Chr. en komt hoofdzakelijk voor in het grensgebied van de163Haalebos 1986, 18.164Haalebos 1986, 80 en afb. 28.4.165Van Renswoude in voorbereiding.166Van der Roest 1988, 156.167Almgren 1923, 64-65 en tafel 1 afb. 10.168Van Buchem 1941.169Van Buchem 1941.78

Fig. 9.3. Huissen Loostraat-Zuid. Foto's van enkele fibulae. Schaal 1:1.79

Germaanse-Rätischen limes en werd hoofdzakelijk door soldaten gebruikt. 170 De peltafibula dateert tussen 175 en225 na Chr. en komt hoofdzakelijk in de Germaanse provincies voor. Dit type mantelspelden werd waarschijnlijkalleen door mannen gebruikt en zijn alleen bekend uit castella. 171 Verder komt uit vindplaats A nog een tweedeligespiraalfibula (Böhme 37e) (fig. 9.2, V8.130) die een datering heeft tussen 180 en 300 na Chr.Noemenswaardige stukken uit vindplaats D zijn drie schijffibulae waarvan er twee geëmailleerd zijn (fig.9.1, V1.9 en V2.65) en één die versierd is met pelta-motieven (fig. 9.1, V2.439).Laat-Romeinse tijdUit de laat-Romeinse tijd stammen twee fibulae die beide afkomstig zijn uit vindplaats D. Het eerste exemplaar iseen tweedelige voetboogfibula (Schulze 153) die gedateerd wordt tussen 300 en 375 na Chr. (fig. 9.1, V2.23) ende knop van een steunarmfibula (V2.487), die tussen 350 en 425 na Chr. dateert. In deze vindplaats lijkt de bewoningdoor te lopen vanaf het tweede kwart van de eerste eeuw na Chr. tot in de laat-Romeinse tijd.9.2.2 Militaria en paardentuigTot de groep militaria en paardentuig kunnen 30 objecten gerekend worden. De meeste objecten behoren tot degroep paardentuig (22 stuks), die bestaan uit een ijzeren paardenbit (fig. 9.4, V7.175) twee riemverdelers, negenstuks sierbeslag, twee bellen, twee passanten, twee hangers en twee sluitingen. Paardentuig komt algemeen voorin zowel militaire als rurale nederzettingen. Alleen het ijzeren paardenbit is een object dat in rurale nederzettingenniet veel voorkomt. Opvallend is de categorie militaria. In landelijke nederzettingen zijn militaire objectenschaars, zeker in de tweede en derde eeuw. De gevonden voorwerpen bestaan uit drie ijzeren lanspunten (fig.9.5, V7.9, V7.73 en V8.19) en een ijzeren dolk (fig. 9.5, V8.86). Deze objecten zijn gevonden in eind tweede enderde eeuwse contexten in vindplaats A. 172 Uit vindplaats D komen twee stukken gordelbeslag en een stukjeplaatspantser type Corbridge. Deze worden alle drie gedateerd in de 1ste eeuw of de het begin van de 2de eeuwna Chr.Een opmerkelijke vondst komt eveneens uit vindplaats D. Dit is een ijzeren hak (fig. 9.5, V2.483), een soortpioniersschop, waarop een inscriptie staat. De hak is behoorlijk gesleten door gebruik en deels afgebroken. Daaromis hij waarschijnlijk afgedankt. De inscriptie omvat de letters >.T.F. De eerste letter is een omgekeerde C enis een Centuriateken, dat verwijst naar een legereenheid. Na het Centuriateken komt de naam van de Centurio endaarna pas de naam van de eigenaar. 173 Dit soort gereedschap is typisch voor militaire vondstcomplexen, al zijnenkele vondsten ook bekend uit nederzettingsplaatsen. 174 De inscriptie is echter bewijs dat de hak tot de persoonlijkeuitrusting van een soldaat heeft behoord.9.2.3 GereedschapEr zijn dertien fragmenten/stukken gereedschap gevonden. Hoewel gereedschap in de meeste nederzettingengebruikt is, zijn ze schaars doordat deze objecten hoofdzakelijk vervaardigd zijn uit ijzer en hierdoor zeer vergankelijkzijn. Bijzondere stukken zijn een zeis (fig. 9.4, V1.125) die later hergebruikt is. Dit is zichtbaar aan detwee secundaire nietgaten. Het is niet duidelijk waarvoor de zeis hergebruikt is. Op een ijzeren vijl (fig. 9.4,V7.1) is de bekapping waarmee gevijld werd nog deels zichtbaar. Daarnaast zijn een deel van een schaar (fig. 9.4,V1.89), een ijzeren spie, een beitel, twee messen en een zaag aangetroffen. De 107 spijkers zijn ook tot de groepwerktuigen gerekend.170Böhme 1972, 22-23.171Böhme 1972, 44-45.172Afkomstig uit de rechthoekige greppelstructuur en een kuil (S7.6) die binnen de greppelstructuur ligt.173o.a. Polak/Kloosterman/Niemeijer 2004, 200; Bosman 1997, 80.174Schalles/Schreiter 1993, 91.80

Fig. 9.4. Huissen Loostraat-Zuid. Gereedschap.81

Fig. 9.5. Huissen Loostraat-Zuid. Militaria.82

Fig. 9.6. Huissen Loostraat-Zuid. Sieraden, toiletgerei en overig metaal. Schaal 1:1.9.2.4 Sieraden en toiletgereiBij het onderzoek zijn dertien bronzen sieraden gevonden. Deze bestaan uit drie stukken armband, vijf haarnaaldeneen kraal en drie vingerringen. Van de vingerringen zijn twee exemplaren afgebeeld. De eerste is een zegelring,waarvan het zegel geheel verweerd is (fig. 9.6, V6.24), de tweede een gladde bandring (fig. 9.6, V8.35).83

Daarnaast is een haarnaald afgebeeld (fig. 9.6, V8.32). Dit soort sieraden wordt op de meeste sites aangetroffen enis niet afwijkend van het normale beeld.9.2.5 overig metaalOnder de overige vondsten zitten drie bronzen lakzegeldoosjes (fig. 9.6, V1.60 en V2.244). 175 Dit is voor eenrelatief kleine opgraving een aanzienlijk aantal. Deze drie zijn rond en worden tussen 100 en 270 na Chr. gedateerd.176 Een grote rechthoekige gesp (fig. 9.6, V8.36) met concave rondingen is aangetroffen in een Romeinsecultuurlaag in vindplaats A. Voor deze gesp is geen parallel gevonden. Ook voor een klein lepeltje (fig. 9.6,V2.468), dat mogelijk aan een toiletset gehangen heeft en misschien gebruikt is om make-up of zalf op de huidte smeren is geen parallel gevonden. Een andere opmerkelijke vondst is een bronzen kistbeslag dat versierd is metdolfijnen (fig. 9.6, V8.91). Dit soort beslag komt sporadisch voor in de Rijngebieden, Gallië en ook in Engeland.Ze zijn vooral gemaakt in Pannonië en dateren in de vroeg- en midden-Romeinse tijd. In Pannonië komen ookstilistische versierde vormen voor die in de laat-Romeinse tijd dateren. Dit exemplaar is echter mooi afgewerkten de dolfijn is niet stilistisch weergegeven en dateert daarom veel vroeger, namelijk tussen 50 en 200 na Chr. 177Een klein stukje is afgebroken, maar teruggevonden in een paalkuil. Verder zijn nog een bronzen sierbeslagwaarop een hoofd van Amor afgebeeld is (fig.9.6, V1.3) en een loden gewicht van een unster (weegschaal) (fig.9.6, V7.31) gevonden.9.3 ConclusieTijdens het onderzoek zijn een groot aantal metalen aangetroffen die goed bewaard zijn gebleven. Deze vondstenzijn afkomstig van een relatief kleine onderzochte oppervlakte. De metaalvondsten bestaan vooral uit bronzenen ijzeren objecten. Daarnaast is er lood en een tinnen object gevonden. Zilveren objecten ontbreken.De vondsten dateren op basis van de fibuladateringen vanaf het tweede kwart van de eerste eeuw naChr. De Nauheimfibula, die een datering heeft in de Late IJzertijd, is een toevalsvondst. Waarschijnlijk zit er welbewoning uit deze periode in de directe omgeving. Vindplaats D lijkt continu bewoond tot in de laat-Romeinsetijd, al neemt het aantal vondsten die dateren van na 150 na Chr. drastisch af. De bewoning is minder intensief.Vindplaats A lijkt een discontinuïteit te hebben in bewoning. Draadfibulae met hoekig gebogen beugel, VanBuchem 22, ontbreken geheel in deze vindplaats. Deze mantelspeld komt juist algemeen voor in de periodetussen 60 en 150 na Chr. en is in vindplaats D met achttien stuks de grootste groep. Er lijkt dus geen bewoningte zijn in vindplaats A vanaf ongeveer de Flavische periode tot in de eerste helft van de tweede eeuw na Chr.Vanaf ongeveer 150 na Chr. neemt het aantal vondsten toe. Uit deze periode dateren ook een aantal opmerkelijkevondsten. Dit omvat militaria, zoals drie speerpunten en een dolk. Opvallend is dat dit materiaal dateert in detweede en derde eeuw na Chr. In rurale contexten in het rivierengebied komen militaria echter bijna niet meervoor in deze periode. 178 Daarnaast zijn nog twee mantelspelden gevonden die vooral in militaire contexten aangetroffenworden. Uit vindplaats D komt een dubbele hak met inscriptie die toebehoord heeft aan een soldaat,twee stukken gordelbeslag en een stuk plaatpantser. Dit dateert echter vroeger in de 1ste of het begin van de 2deeeuw.Opvallend zijn ook een aantal luxe objecten waaronder schijffibulae die ingelegd zijn met glas en versierdmet preßblech. Dit soort mantelspelden zijn schaars in rurale nederzettingen. In het vondstenspectrum schijntduidelijk door dat de nederzetting dicht aan de grens lag waar dit soort voorwerpen waarschijnlijk meer voorradigwaren. Het militaire materiaal wijst waarschijnlijk op de aanwezigheid van soldaten in de directe nabijheidvan/of in de vindplaats. Het is mogelijk dat vindplaats A een militaire component heeft in de tweede en derdeeeuw na Chr.175V8.24 is niet afgebeeld.176Derks/Roymans 2002, 89-93177Riha 2001, 23-25.178Nicolay 2005, 292.84

10 MuntenFleur Kemmers10.1 InleidingTijdens het archeologisch onderzoek zijn 41 Romeinse en één Keltische munt aangetroffen. 179 Van deze muntenwaren er 26 afkomstig van vindplaats A en zestien van vindplaats D. De conserveringstoestand van de muntenwas vrij goed, waardoor slechts zes munten (vijftien procent) niet nauwkeurig gedetermineerd konden worden.Voor muntvondsten uit een nederzettingscontext is dit een vrij gemiddeld percentage.De belangrijkste vraagstelling met betrekking tot de muntvondsten betreft ten eerste de datering van de vindplaatsenA en D, zoals die kan worden afgeleid uit de muntvondsten. Speciale aandacht zal daarbij uitgaan naarde verschillen en overeenkomsten tussen beide vindplaatsen. Daarnaast speelt de vraag van bewoningscontinuïteittussen Late IJzertijd, Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen een rol. De tweede hoofdvraag richt zich op depositie van de vindplaatsen A en D in het tot op heden bekende muntspectrum van inheemse en militaire sites inde regio. Een derde punt is de ruimtelijke verspreiding van de muntvondsten over het terrein. Op basis hiervankan inzicht verkregen worden in de chronologische ontwikkeling van de bewoning, maar wellicht eveneens inde wijze van depositie (intentionele depositie of verlies).Om op deze vragen antwoord te geven zullen eerst de muntvondsten in chronologische volgorde besprokenworden. Daarna zal aandacht besteed worden aan de ruimtelijke verspreiding van de muntvondsten. Vervolgenszal het muntbeeld vergeleken worden met dat van inheemse en militaire sites in de regio. Op basis van dezeresultaten zullen dan de conclusies gepresenteerd worden.10.2 Resultaten10.2.1 De muntvondstenVier munten uit de opgraving Huissen-Loostraat zijn geslagen vóór de alleenheerschappij van Augustus (tabel10.1). Het betreft een denarius uit de tijd van de Romeinse Republiek, een denarius en een quinarius (ter waardevan een halve denarius) uit de Overgangstijd (de periode tussen de moord op Caesar en de alleenheerschappij vanAugustus) en een Keltische zilveren munt.autoriteit denominatie datering muntplaats catalogus aantal vindplaatsL. Calpurnius Piso Frugi denarius 90 voor Chr. Roma Cra. 340/1 1 DTreveri zilver ca. 48-30 voor Chr. Titelberg Scheers 30a II 1 ABrutus quinarius 43-42 voor Chr. reizende munt Cra. 506/3 1 AMarcus Antonius denarius 32-31 voor Chr. reizende munt Cra. 544/26 1 ATabel 10.1. Huissen Loostraat-Zuid. Munten geslagen voor de alleenheerschappij van Augustus.Van zilveren munten uit de tijd van de Romeinse Republiek en de Overgangstijd is bekend dat ze zeer lang incirculatie bleven. Tot aan de Flavische periode domineren ze in onze streken de zilvergeldcirculatie en pas vanafhet begin van de 2de eeuw verdwijnen ze langzaam uit circulatie. 180 De zogenaamde legioensdenarii (Cra. 544)van Marcus Antonius, waarvan er één te Huissen-Loostraat is aangetroffen, komen zelfs tot in de 3de eeuw nog179Eén van de ter determinatie aangeboden munten betrof een post-Romeins exemplaar.180Peter 2001, 38-40; Kemmers 2005, 167-172.85

vrij regelmatig voor. Alledrie de Romeinse munten uit deze periode zijn van vaak tot zeer vaak voorkomendetypes.Dit laatste kan zeker niet gezegd worden van de Keltische zilveren munt uit Huissen-Loostraat (fig. 10.1, V8.17).Deze munt van het zogenaamde ARDA-type (Scheers 30a II) is in onze streken bijzonder zeldzaam. 181 Men gaatervan uit dat munten van dit type zijn vervaardigd in het Keltische oppidum op de Titelberg (Luxemburg), dehoofdplaats van de stam der Treveri. 182 Iconografisch is de munt afgeleid van twee Romeinse prototypes 183 ; devoorzijde (een gehelmd hoofd naar rechts) van een quinarius van Juba I (Numidische koning), RPC(I) 718 uit 48of 46 voor Chr., de keerzijde (een ruiter te paard rechts, met geheven rechterarm) van een denarius van P. Crepusius,Cra. 361/1c, uit 82 voor Chr. De tekst "ARDA" op de voorzijde van de munt verwijst vermoedelijknaar een tribale leider van de Treveri. 184 Op basis van het voorkomen van dit munttype in gedateerde contextenop de Titelberg plaatst men zowel de vervaardiging als de circulatieperiode van dit type in de periode ca. 48-30voor Chr. 185 De verspreiding van dit munttype beperkt zich voornamelijk tot het westelijk deel van het stamgebiedvan de Treveri. 186 In Nederland is deze munt voorzover bekend het enige exemplaar van dit type, zelfs inde grote collectie Keltische munten uit het pre-Romeinse heiligdom bij Empel komt het type niet voor. 187Fig. 10.1. Huissen Loostraat-Zuid. Munten. Schaal 1:1.181Metzler 1995, 161 (verspreidingskaart van het type).182Metzler 1995, 124-125; Loscheider 1998, 159-172.183Loscheider 2005, 111-112.184Metzler 1995, 135-136.185Metzler 1995, 162 (en Scheers) gaan uit van een begindatering in de tijd van de Gallische Oorlogen. Loscheider (noot 5)heeft echter vrij overtuigend de iconografische link met het munttype van Juba I gelegd, waardoor de begindatering wat laterkomt te liggen. Deze datering is overgenomen door Haselgrove 1999, 153, waarbij hij het circulatiehoogtepunt in de jaren 30voor Chr. legt.186Loscheider 2005, 124.187Roymans/Derks 1994, 114.86

Twaalf munten uit de opgraving te Huissen zijn geslagen in de Julisch/Claudische periode (27 voor – 68 naChr.) (tabel 10.2). Een munt van Augustus is afkomstig uit Nemausus (Nîmes), twee uit Lugdunum (Lyon).Munten uit Nemausus domineren de bronsgeldcirculatie in onze streken in de periode van circa 15 tot 5 voorChr., 188 waarna de dominante positie wordt overgenomen door de assen van de eerste altaarserie uit Lugdunum.189 In het tweede decennium na Christus zijn de munten uit Nemausus vrijwel volledig uit circulatieverdwenen. 190 Assen van de eerste en tweede altaarserie blijven tot in de Flavische periode een vrij normaal verschijnsel.191 Op de twee Augusteïsche munten is een klop aangebracht. In beide gevallen is de afkorting "TIB" teonderscheiden, éénmaal in een vierkant kader, éénmaal in een cirkelvormig kader. Deze afkorting verwijst naarTiberius in zijn functie als generaal, voordat hij in 14 na Chr. Augustus opvolgde. 192 Waarschijnlijk is de klopaangebracht in het eerste decennium na Christus om aan te geven dat deze specifieke munten vanuit het privévermogenvan generaal Tiberius aan de troepen in het Rijngebied werden geschonken. 193De munt uit Nemausus is gehalveerd; een veelvoorkomend fenomeen in de Augusteïsche periode. Door hethalveren van een munt, verkreeg men twee stukken met elk de halve waarde van de originele munt (in dit gevaldus twee semissen). Men vermoedt dat dit halveren in militaire contexten gebeurde om op die manier het gebrekaan officieel kleingeld op te vangen, waaraan in deze uithoek van het Rijk kennelijk een sterke behoefte bestond.194keizer denominatie muntplaats datering catalogus overig aantal vindplaatsAugustus asNemausus 16-10 voor RIC(I-2) 155 gehalveerd 1 DChr.e.v.Lugdunum 7-3 voor Chr. RIC(I-2) 230 klop TIB in vierkant1 A7 voor Chr. -14 RIC(I-2) 230 klop TIB in cirkel 1 Ana Chr. e.v.Tiberius denarius Lugdunum 14-37 na Chr. RIC(I-2) 30 geplateerd 1 Das Roma 22-30 na Chr. RIC(I-2) 81 1 DTiberius of dupondius/as ? 14-41 na Chr. ? 1 ACaligulaCaligula dupondius Roma 37-41 na Chr. RIC(I-2) 57 2 A (1) en D (1)as Roma 37-41 na Chr. RIC(I-2) 58 1 AClaudius as Roma 41-54 na Chr. RIC(I-2)1 D100/116Nero as Lugdunum 65 na Chr. RIC(I-2) 460 1 D? as ? 16 voor Chr. - ? gehalveerd 1 D43 na Chr.totaal 12Tabel 10.2. Huissen Loostraat-Zuid. Munten geslagen in de periode 27 voor Chr. tot 68 na Chr.188Van Heesch 1999, 349-351; Wigg 1999, 108-109.189Genoemd naar het altaar van de cultus van Roma en Augustus, dat stond opgesteld in Lyon. De eerste serie munten metdeze afbeelding erop (RIC I-2 230) dateert in de periode 7-3 voor Chr., de tweede serie (RIC I-2 235 e.v.) is geslagen in deperiode 8-14 na Chr.190Zie noot 182.191Kemmers 2005, 161-166.192Chantraine 1982, 35-38.193Idem.194Chantraine 1982, 25-33.87

De twee munten van Tiberius, een denarius en een as, behoren beide tot zeer veel voorkomende types. De denariusis geplateerd, dat wil zeggen dat een koperen kern is voorzien van een dun laagje zilver. In de numismatiekbestaat onenigheid over de vraag of dergelijke geplateerde munten de producten van valsemunters zijn, of dooreen calculerende overheid in circulatie zijn gebracht. 195Opmerkelijk zijn de twee dupondii van Caligula, geslagen ter herinnering aan zijn vader Germanicus’ heldendadenin Germanië. Dit type is niet bijzonder gangbaar en één ervan verkeert in een uitzonderlijk goede conditie(fig. 10.1, V7.131). Naast deze twee dupondii is een as van Caligula gevonden, geslagen in naam van zijn grootvaderAgrippa. In het Rijngebied komt deze Agrippa-as zeer frequent voor.Van zowel Claudius als Nero is slechts één munt gevonden, in beide gevallen van een zeer gangbaar type.Uit de Flavische periode is slechts één munt gevonden in Huissen (tabel 10.3). Het betreft een quadrans van Domitianus.In militaire contexten langs de Rijn is dit munttype een constante factor, zij het in kleine hoeveelheden.In civiele contexten komt deze specifieke quadrans niet of nauwelijks voor. 196keizer denominatie datering catalogus overig aantal vindplaatsDomitianus quadrans 81-96 na Chr. RIC(II) 436 1 DTrajanus dupondius 103-117 na Chr. ? 1 AHadrianus sestertius 134-138 na Chr. ? 1 Das 134-138 na Chr. RIC(II) 831 1 AAntoninus Pius denarius138-161 na Chr. ? geplateerd 1 A151-155 na Chr. RIC(III) 204/ 221/231/239 1 D157-158 na Chr. RIC(III) 274 1 AMarcus Aureliusdenarius 161-175 na Chr. RIC(III) 698 1 Atotaal 8Tabel 10.3. Huissen Loostraat-Zuid. Munten geslagen in de periode 69-192 na Chr.In totaal zijn er slechts zeven munten uit de 2de eeuw (tot aan de Severische periode) in de opgraving Huissen-Loostraat gevonden (tabel 10.3), waarvan de meeste uit de regeerperiode van Antoninus Pius stammen. Opmerkelijkgenoeg zijn alle Antonijnse munten denarii, terwijl Antonijns bronsgeld een zeer gewoon verschijnsel is innederzettingen in de regio. 197Maar liefst twaalf munten zijn geslagen in de korte periode 193-236 na Chr. (tabel 10.4). In alle gevallen betrefthet denarii, maar bronsgeld uit deze periode is extreem zeldzaam in het Rijngebied. 198 Vreemd genoeg ontbrekenmunten van de keizers tussen Septimius Severus (fig. 10.1, V7.24 en V6.19) en Severus Alexander. Wel is eenmunt van Maximinus Thrax (geslagen voor zijn zoon Maximus Caesar) gevonden, wat voor Nederlandse begrippenvrij zeldzaam is (fig. 10.1, V6.15). 199 Opvallend aan de Severische munten uit Huissen-Loostraat, is degoede tot zeer goede conditie waarin ze verkeren en de slechts geringe slijtage van de meeste exemplaren.195Valsemunters: Crawford 1968; calculerende overheid: Chantraine 1982, 41.196Kemmers 2003, 33-34.197Aarts 2000, 66-67.198Van Heesch 1998, 97-98; Reece 1973, 227-251.199In de database van muntvondsten in Nederland NUMIS, onderhouden door het Geld-en Bankmuseum te Utrecht, komenten zuiden van de limes slechts zestien munten van deze keizer voor, met name in de castella te Vechten en Leiden en inArentsburg/Forum Hadriani.88

keizer denominatie muntplaats datering catalogus aantal vindplaatsSeptimius denarius Roma 193-194 na Chr. RIC(IV/i) 14 1 ASeverusLaodicea ad 196-197 na Chr. RIC(IV/i) 481 var. 1 DMareRoma 197 na Chr. RIC(IV/i) 97 1 D197-198 na Chr. RIC(IV/i) 117 1 A202-210 na Chr. RIC(IV/i) 265 1 ARIC(IV/i) 288 1 ARIC(IV/i) 261 1 A205 na Chr. RIC(IV/i) 196 1 ASeverus denarius Roma 222-228 na Chr. RIC(IV/ii) 165 1 AAlexander227 na Chr. RIC(IV/ii) 64 1 A228-231 na Chr. RIC(IV/ii) 215 1 DMaximinus denarius Roma 235-236 na Chr. RIC(IV/ii) 1 1 AThrax voorMaximustotaal 12Tabel 10.4. Huissen Loostraat-Zuid. Munten geslagen in de periode 193-236 n.Chr.Van zes munten was het tenslotte niet mogelijk een nauwkeurige datering te geven. Op basis van formaat, stijl enmateriaal was het nog wel mogelijk ze binnen een marge van een eeuw te dateren (tabel 10.5).denominatie datering overig aantal vindplaatsdenarius 150-235 na Chr. geplateerd 1 Adupondius/as 1-200 na Chr. 2 A en Das 1-100 na Chr. 2 A en Daes 230-350 na Chr. 1 Atotaal 6Tabel 10.5. Huissen Loostraat-Zuid. Niet nauwkeurig te determineren munten.10.2.2 Ruimtelijke verspreiding van de muntvondstenIn figuur 10.2 zijn de muntvondsten per periode uitgesplitst voor vindplaats A en vindplaats D. Hoewel hetaantal dateerbare munten per vindplaats vrij gering is (22 respectievelijk dertien), zijn enkele duidelijke verschillenwaar te nemen. Op vindplaats A zijn munten uit de periode 40-120 na Chr. afwezig en ligt er een sterkenadruk op munten uit de periode 190-235 na Chr. Op vindplaats D is een continu muntspectrum te zien, zij hetin zeer kleine aantallen. De 1ste eeuw na Chr. is hier relatief beter vertegenwoordigd dan op vindplaats A, terwijlde 3de eeuwse munten hier verhoudingsgewijs minder dominant aanwezig zijn.De ruimtelijke verspreiding van de munten op vindplaats A (fig. 10.3) laat een onregelmatig patroon zien. Demunten concentreren zich in de noordoosthoek en de zuidwesthoek van het terrein. Opmerkelijk vondstarm isde rechthoekige structuur in werkput 7. Chronologisch is er een onderscheid te maken tussen enerzijds de pre-Flavische munten, waarvan het merendeel in de noordoostelijke hoek van de vindplaats is gevonden, en anderzijdsde Antonijnse en Severische munten, die vooral in het zuidwestelijk deel van site A voorkomen. De muntenin en rondom de rechthoekige structuur in werkput 7 dateren in de Antonijnse en Severische periode.89

Fig. 10.2. Huissen Loostraat-Zuid. Het percentage muntvondsten per periode op de vindplaatsen A en D.Op vindplaats D concentreren de munten zich voornamelijk in of bij de oost-west lopende serie greppels inwerkput 2 (fig. 10.4). Een kleine concentratie van Julisch/Claudische munten is waar te nemen in de zuidwesthoekvan het terrein. In die zone komen geen Flavische en latere munten voor, die zijn uitsluitend in de buurtvan de serie greppels gevonden.10.2.3 Het muntspectrum van Huissen-Loostraat in vergelijking met sites in de regioBij een vergelijking tussen het muntspectrum van de nederzettingen A en D enerzijds en anderzijds een aantalsites in het oostelijke Rivierengebied, met name de regio tussen Nijmegen en de Rijn, springen enkele zaken inhet oog. 200 In de eerste plaats de vrijwel volledige afwezigheid van Flavische munten. Munten van deze keizerskomen zeer veel voor in de regio, wat vooral te danken is aan de aanwezigheid van het Tiende Legioen Geminain Nijmegen. Ten tweede is de grote hoeveelheid Severische munten (bijna een derde van het totaal) opmerkelijk.Op de meeste vindplaatsen in het Rivierengebied is weliswaar een kleine piek aan muntvondsten uit dezeperiode waar te nemen, maar een dergelijke uitschieter is uitzonderlijk. Ten derde is de afwezigheid van 4deeeuwsemunten opmerkelijk. In enkele nederzettingen in de omgeving, zowel militair als civiel van aard, komendeze munten wel voor. 201 Een overeenkomst tussen de vindplaatsen in Huissen en die in de regio is het Julisch/Claudischemuntbeeld. Munten uit deze periode zijn een constante factor in vrijwel elke nederzetting,vooral munten van Augustus en Tiberius. Tot slot laten de muntvondsten uit Huissen enkele ‘militaire’ connotatieszien. In de eerste plaats is dat de gehalveerde munt uit Nemausus van keizer Augustus. Dit type komt vrijweluitsluitend in militaire nederzettingen voor. 202 Daarnaast hebben twee van de munten een klop, wat aangeeft datze afkomstig zijn uit de militaire geldcirculatie in de regio. 203 Datzelfde geldt voor de quadrans van Domitianus,aangezien dit type naar alle waarschijnlijkheid bij een donativum in het Rijngebied is uitgekeerd. 204200Deze vergelijking is gebaseerd op gegevens uit Aarts 2000, Kemmers 2005, Kemmers (in druk) en NUMIS.201Met name Arnhem-Meinerswijk en Arnhem-Schuytgraaf.202Heinrichs 2000, 190-193.203De autoriteit om munten van een klop te voorzien lag bij de generaals van het Boven- en Beneden-Germaanse leger.Later kunnen deze munten eventueel in civiele circulatie terecht zijn gekomen.204Zie noot 190.90

Fig. 10.3. Huissen Loostraat-Zuid. De ruimtelijke verspreiding van de muntvondsten op vindplaats A, gegroepeerd per periode.91

Fig. 10.4. Huissen Loostraat-Zuid. De ruimtelijke verspreiding van de muntvondsten op vindplaats D, gegroepeerd per periode.92

10.3 Conclusies10.3.1 Datering vindplaats A en DOp basis van de resultaten zoals beschreven in paragraaf 10.2 kan een voorzichtige datering van vindplaats A enD gegeven worden. Nadrukkelijk moet worden vermeld, dat het om een vrij klein aantal munten per vindplaatsgaat. Ander vondstmateriaal zal de conclusies moeten onderbouwen.Op vindplaats A lijkt sprake van enige activiteit in de eerste decennia van onze jaartelling. Deze activiteit lijktzich niet in een bepaalde hoek van het terrein te concentreren. De precieze aanvangsdatering is moeilijk te bepalen,maar lijkt eerder in het tweede decennium te liggen dan in het eerste. Karakteristiek voor het eerste decenniumin deze regio zijn AVAVCIA-muntjes, 205 welke geheel ontbreken op vindplaats A. De Augusteïsche muntenmet klop passen uitstekend in een circulatie rond 20-50 na Chr., waarin ook de munten van Caligula thuishoren.206 Na deze korte periode van activiteit lijkt er een tijdlang geen bewoning te zijn. Imitatiemunten vanClaudius en Flavische munten ontbreken geheel. Aangezien deze in de regio zeer gebruikelijk zijn, ligt eenchronologische verklaring voor de hand. Halverwege de 2de eeuw tot halverwege de 3de eeuw lijkt er dan eentweede periode van continue bewoning te zijn. Het bronsgeld van Trajanus en Hadrianus is zo sterk gesleten, dathet waarschijnlijk in een latere circulatie thuishoort. Het zilvergeld van de Severische keizers is juist dusdanigongesleten, dat een circulatieduur tot na ca. 240 na Chr. onwaarschijnlijk is. Op basis van de muntvondsten zijner geen aanwijzingen voor het voortbestaan van de vindplaats in de 4de eeuw of later.Onduidelijk is de interpretatie van de Keltische zilveren munt op vindplaats A. Vermoedelijk duidt de munt nietop bewoning rond 40-30 voor Chr., omdat dit munttype in deze periode niet buiten zijn verspreidingsgebiedrondom de Titelberg voorkomt. 207 Mogelijkerwijs hangt het voorkomen van de munt samen met militaire activiteitenin de vroegste Romeinse expansie-fase in het Rivierengebied. Bronzen varianten van het type uit Huissenkomen incidenteel voor in de oudste fase van Augusteïsche forten in het Rijngebied, met Nijmegen als bekendstevoorbeeld. 208 De gehalveerde Nemausus-as van vindplaats D zou eveneens met deze fase kunnen samenhangen.Een derde optie lijkt gezien de vondstcontext het meest aannemelijk; de munt is gevonden samen mettwee Republikeinse zilveren munten. Deze munten passen uitstekend in de vroeg 1ste eeuwse circulatie. Doorzijn formaat en stijl zou de Keltische munt voor een Republikeinse quinarius aangezien kunnen zijn en daardoorals een dergelijke munt gecirculeerd kunnen hebben.Van vindplaats D is het aantal dateerbare munten zeer klein (dertien exemplaren). Niettemin is hier, integenstelling tot vindplaats A, een continuïteit in het muntspectrum waar te nemen. Van vrijwel elke keizer vanAugustus tot aan Severus Alexander is een munt aanwezig, maar dan ook meestal niet meer dan één. De nadrukbinnen het muntspectrum ligt wel op de 1ste eeuw na Christus, met name de tweede helft van die eeuw. Eenuitzondering hierop is de gehalveerde Nemausus-as, die vrijwel niet meer voorkomt na het begin van de jaartelling.De 1ste eeuwse bewoning is geografisch duidelijk gescheiden van de latere activiteiten op het terrein. Alle1ste eeuwse munten concentreren zich in de zuidwesthoek van vindplaats D. De vraag is dan ook of de continuïteitdie door het muntspectrum gesuggereerd wordt, werkelijk aanwezig is. Het is niet onmogelijk dat demunten van Hadrianus en Antoninus Pius thuishoren in een Severische muntcirculatie. Evenals op vindplaats Aontbreken aanwijzingen voor bewoningscontinuïteit in de vierde eeuw of later.205Aarts 2000, 53-56.206Vergelijk het voorkomen van deze munten in de eerste bewoningsfase van het castellum te Alphen aan den Rijn rond 40 naChr., Kemmers 2004.207Zie paragraaf 10.2.1.208Kemmers 2005, 34-35 en 54-55.93

10.3.2 Karakter vindplaats A en DOp zowel vindplaats A als vindplaats D is een aantal 1ste eeuwse munttypes aanwezig die typerend zijn voor degeldcirculatie in militaire contexten. Dit hoeft niet te betekenen dat de vindplaatsen zelf ook een militair karakterhebben gehad; wel dat er duidelijke contacten met het leger zijn geweest in de eerste eeuw na Christus. De laat-2de en 3de eeuwse activiteiten op beide vindplaatsen lijken een ander karakter te hebben. De vondsten concentrerenzich langs de oost-west lopende greppels en bij de vierhoekige structuur op vindplaats A. Voor deze periodezijn minder ‘gidsfossielen’ voor militaire muntcirculatie beschikbaar, wat deels te wijten is aan de geringereaandacht die deze periode in de numismatiek heeft. Daarom kan voor deze fase van activiteiten geen relatie metmilitaire of juist civiele circulatie gelegd worden. Opvallend is wel de zeer grote piek aan muntvondsten uit deSeverische periode en kort daarna, die elders in de wijde omgeving niet zo nadrukkelijk voorkomt. Dit lijkt teduiden op een korte periode van intensieve bewoning/gebruik, die van een militair karakter geweest zou kunnenzijn.94

11 GlasIlse Schuuring11.1 InleidingHet onderzoek in Huissen Loostraat-Zuid heeft achttien stuks glas opgeleverd. Het glas is zeer gefragmenteerdbewaard gebleven. Hierdoor is van het grootste gedeelte van de fragmenten niet veel meer te zeggen dan eenglobale datering en gebruik. Hoewel erg gefragmenteerd, zijn de resten niet geïriseerd of anderszins in slechteconditie.11.2 ResultatenVaatwerkHet grootste aantal fragmenten bestaat uit Romeins vaatwerk. Het betreft hier onder meer een fragment glas vaneen groenblauw gekleurde ribkom van het type Isings 3b (V2.53). 209 Dergelijke ribkommen komen veelvuldigvoor in deze streken rond het midden van de 1ste eeuw na Chr. Dergelijke ribkommen worden ook in de 2deeeuw nog geproduceerd, echter op afnemende schaal.Naast de ribkom zijn verscheidene andere groenblauw gekleurde fragmenten Romeins glas aangetroffen. Vrijwelalle fragmenten behoren tot wandscherven en zijn niet meer te herleiden tot een bepaald type vaatwerk, al is welduidelijk dat het hier om standaard gebruiksglas gaat. Naast wandfragmenten is ook de rand van een bodem aangetroffen(V7.29). Het is onbekend waartoe deze bodem heeft behoord.In werkput 8 (vindplaats A) zijn twee heldere ongekleurde randfragmenten van (vermoedelijk) bekers aangetroffen.Het gaat in beide gevallen om dun glas met veel kleine luchtbellen. Eén van de fragmenten heeft horizontaalgeslepen lijnen over het oppervlak lopen. Dit werd aangebracht ter versiering. De kwaliteit van het glas is goed.De datering ligt in de 2de-3de eeuw na Chr. Uit dezelfde werkput komt nog een ongekleurd wandfragment(V8.171) en twee groenblauwe randfragmenten (V8.171 en V8.100). Deze zijn echter zo klein dat een vorm enfunctie niet te achterhalen valt.DiversenDe oudste glasvondst is een fragment van het zogenaamde latèneglas (V2.17). Het betreft hier een kobaltblauwe,vijfribbige armband van het type Haevernick 7a uit de Late IJzertijd. 210 Dit specifieke type is vooral geproduceerdin de periode LT C (250-130 voor Chr.) en vermoedelijk loopt het type nog door in de periode LT D(130-15 voor Chr.). 211Slechts één stuk glas is compleet bewaard gebleven. Het betreft hier een Romeins speelstuk van een bordspel(V2.275). Dergelijke bordspelen werden meestal gespeeld met twee personen. Ieder van hen had een aantal gekleurdespeelstenen, vergelijkbaar met ons huidige schaak- of dambord. De speelstukken werden gemaakt doorstaafjes glas in kleine stukken te verdelen (door ze over de breedte door te zagen of te knippen) en deze “schijfjes”opnieuw te verhitten. Doordat het glas weer ten dele smolt en de hoeken afvlakten, kregen zij de ronde,gebolde vorm met een vlakke onderzijde. Dergelijke speelstukken zijn in allerlei kleuren bewaard gebleven. Zozijn er polychrome stukken met allerlei kleuren en motieven, fragmenten van neutraal groen glas en eveneensveel voorkomend zijn de stukken van ondoorzichtig, vrijwel zwart glas en stukken van ondoorzichtig wit glas. Indit geval gaat het om een vrijwel zwart speelstuk.209Isings 1957, 17-21.210Haevernick, 1960.211Peddemors, 1975, 106; Karwowski 2004, 74-75.95

Een laatste fragment bestaat uit een enkelribbige, lichtgroene kraal uit de Romeinse tijd, waarvan slecht eenkwart is overgebleven (V7.178).11.3 ConclusieVeel van de fragmenten zijn zo klein dat niets meer valt op te maken van hun vroegere vorm, functie of eenmogelijke datering. Het grootste gedeelte van de aangetroffen vondsten bestaat uit vaatwerk bedoeld voor huishoudelijkgebruik. De speelsteen geeft aan dat men op de hoogte was van Romeinse bordspellen, veelal met eeninzet, financieel of in natura.96

12 NatuursteenMark komen12.1 InleidingTijdens het archeologisch onderzoek zijn 259 fragmenten natuursteen gevonden die samen ca. 23 kg wegen(tabel 12.1). Het natuursteen is op het oog gedetermineerd. Vervolgens zijn de volgende eigenschappen vastgelegdin een database: steensoort, kleur, vorm, bewerking, aantal en gewicht.De volgende onderzoeksvragen uit het PvE zijn relevant in dit hoofdstuk:- Zijn er aanwijzingen voor een Romeins wegtracé (limesweg) binnen het onderzoeksgebied?- Zijn er aanwijzingen voor steenbouw?- Wat is er te zeggen ten aanzien van de aard van de nederzetting op basis van het vondstspectrum?Wat zijn de verschillen en/of overeenkomsten tussen de vindplaatsen?12.2 ResultatenUit de onderlinge vergelijking van de natuursteensoorten blijkt dat tefriet een prominente plaats inneemt (tabel12.1). Tefriet wordt op grote afstand gevolgd, gezien het gewicht, door basalt, kwartsitische zandsteen, siltsteen,leisteen en zandsteen. Het gewicht van de laatste vier ligt dicht bij elkaar. In tabel 12.2 en 12.3 worden de aantallenen gewichten van het natuursteen in beide vindplaatsen getoond. Het aantal en het gewicht op vindplaats Aoverstijgt dat van vindplaats D. Voorts bestaat er ook een verschil tussen de gevonden natuursteensoorten pervindplaats.soort aantal % gewicht in g %basalt 4 2 3.148 14bioclastische kalksteen 1 0 350 2conglomeraat 1 0 69 0dioriet 1 0 58 0fylliet 13 5 644 3gangkwarts 4 2 265 1git 2 1 76 0graniet 1 0 306 1kalksteen 1 0 41 0kwartsiet 4 2 861 4kwartsitische zandsteen 2 1 2.146 9leisteen 51 20 1.601 7puimsteen 1 0 1 0siltsteen 26 10 2.057 9tefriet 114 44 8.971 38tufsteen 17 7 1.085 5vuursteen herkomst onbepaald2 1 17 0zandsteen 14 5 1.584 7totaal 259 100 23.280 100Tabel 12.1. Huissen Loostraat-Zuid. Overzicht van het natuursteen.97

soort aantal gewicht in gbasalt 4 3.148bioclastische kalksteen 2 350conglomeraat 0 0dioriet 1 58fylliet 13 644gangkwarts 0 0git 0 0graniet 1 306kalksteen 1 41kwartsiet 1 169kwartsitische zandsteen 0 0leisteen 45 1.550puimsteen 1 1siltsteen 5 477tefriet 81 5.140tufsteen 15 539vuursteen 0 0zandsteen 6 533totaal 176 12.956Tabel 12.2. Huissen Loostraat-Zuid. Overzicht van het natuursteen op vindplaats A.soort aantal gewicht in gbasalt 0 0bioclastische kalksteen 0 0conglomeraat 1 69dioriet 0 0fylliet 0 0gangkwarts 4 265git 2 76graniet 0 0kalksteen 0 0kwartsiet 2 664kwartsitische zandsteen 2 2.146leisteen 6 51puimsteen 0 0siltsteen 21 1.608tefriet 33 3.831tufsteen 2 546vuursteen 2 17zandsteen 8 1.051totaal 83 10.324Tabel 12.3. Huissen Loostraat-Zuid. Overzicht van het natuursteen op vindplaats D.98

12.2.1 Herkomst en transportIn deze paragraaf worden de mogelijke herkomstgebieden van het natuursteen besproken. Aangezienhet natuursteen op het oog en niet microscopisch is onderzocht, kan niet met zekerheid deze herkomstworden achterhaald. De nu volgende paragraaf is gebaseerd op literatuuronderzoek naar herkomstgebiedenvan Romeins natuursteen in noordwest-Europa.Een groot deel van de natuursteensoorten zijn naar alle waarschijnlijkheid afkomstig uit het DuitseRijnland. Dat geldt voor het grijze tefriet, dat in de Romeinse tijd op grote schaal in groeves binnenhet Laacher Seegebied (Eifel) werd gewonnen. 212 Ook het beige gekleurde tufsteen is zeer waarschijnlijkte herleiden naar de Eifel, uit groeves binnen het Brohldal. 213 De grijze kleur van het leisteen uithet onderzoeksgebied lijkt te wijzen op een herkomst binnen het Rijnland en/of mogelijk naastgelegenArdennen. 214 Git, met de bekende zwarte kleur, werd binnen de Romeinse periode gewonnenvanaf de 2de tot aan de 4de eeuw na Chr. in het Rijnland. 215 Donkergrijs basalt werd vanaf de eersteeeuw na Chr. tot aan moderne tijden uit groeves rondom het Siebengebirge gewonnen. Dit gebergteligt ten oosten van Bonn, vlakbij de Rijn. 216 De lichtrode bontzandsteen is mogelijk afkomstig uitgroeves nabij Trier. 217 Het overige natuursteen heeft een herkomstgebied buiten Duitsland of de herkomstis moeilijk vast te stellen.De lichtgrijswitte bioclastische kalksteen met fossiele insluitsels is waarschijnlijk gewonnen in NorroyLès Pont à Mousson, op de westoever van de Moezel. 218 Deze groeve ligt tussen de moderne Fransesteden Metz en Nancy. Naast diverse fragmenten bioclastische kalksteen is nog één fragment kalksteen(V7.74) met een onbekende herkomst in het onderzoeksgebied gevonden. De herkomst van dit lichtgrijzefragment ligt vermoedelijk in Zuid-Limburg, België of Duitsland, waar meerdere soorten kalksteengewonnen werden.De herkomst van zandsteen, kwartsitische zandsteen, conglomeraat, vuursteen, fylliet, siltsteen, kwartsiet,gangkwarts, dioriet en graniet is onbekend. Graniet en dioriet komen mogelijk uit het oostzeegebieden zijn vermoedelijk tijdens de voorlaatste ijstijd in Nederland terecht gekomen. Hoogstwaarschijnlijkgaat het om natuursteensoorten die als riviergrind verzameld zijn. Huissen ligt namelijk onderdirect door de Rijn aangesneden stuwwallen. Vuursteen is mogelijk afkomstig uit Zuid-Limburg enFrankrijk. 219 Mogelijke herkomstgebieden van zandsteen, conglomeraat, fylliet, siltsteen, kwartsiet engangkwarts zijn Zuid-Limburg, België of Duitsland. 220Het natuursteen is in het plangebied op twee mogelijke manieren terecht gekomen. De eerste mogelijkheid is dathet gaat om grind en keien uit de Rijn. Mogelijkheid twee is het verschepen van natuursteen via de grote rivieren.De volgende natuursteensoorten zijn waarschijnlijk per schip aangevoerd: tefriet, tufsteen, leisteen, basalt enbioclastische kalksteen.Er zijn verschillende aanwijzingen dat het Romeinse leger een rol speelde bij het winnen, vervoeren en inzettenvan natuursteen. Zo zijn bijvoorbeeld een aantal bouwinscripties gevonden waarop de namen van legeronderde-212Kars 1983a, 110-113.213Kars 1982, 147-167.214Kars/Van Pruissen 2006, 40.215Allason-Jones 2002, 126.216Kars/van Pruissen 2006, 39.217Mader /Kars 1985, 591-624.218Kars 2005, 274,285; Panhuysen 1996, 95,96.219Beuker 1983, 7-19.220Zie o.a. Kars 2005, 283, 284; Kars 1983 b, 50.99

len betrokken bij de bouw vermeld staan. 221 Op een votiefsteen uit Xanten wordt melding wordt gemaakt dat deRomeinse legervloot (Classis Germanica) natuursteen aflevert voor de bouw van een Forum aldaar. Een laatsteaanwijzing is een afbeelding op de zuil van keizer Trajanus (98-117 na Chr.) te Rome, waarop soldaten bezigzijn met bouwwerkzaamheden en waar mogelijk ook het winnen van natuursteen op afgebeeld staat. 222 In hoeverrenatuursteen buiten het leger om verhandeld werd is onbekend.12.2.2 Gebruik van het natuursteenDrie functies kunnen onderscheiden worden: bouwmateriaal, slijpgereedschap en maalstenen.Een eerste functie is het bouwmateriaal. Het gaat hier voornamelijk om basalt, bioclastische kalksteen, kalksteen,tufsteen en leisteen, die bekend staan om hun kwaliteiten al bouwmateriaal. De genoemde natuursteensoortenvertonen weinig bewerkingssporen. Een opvallende natuursteensoort binnen de tabellen 13.1 en 13.2 is leisteen.Leisteen vormt in aantal en gewicht een grote groep binnen het overzicht. De fragmentatie ten opzichte vanandere natuursteensoorten is echter relatief groot. Er zijn geen aanwijzingen voor steenbouw in de vindplaatsen.Naast deze bouwstenen is ook basalt gevonden en grind verzameld. Hierbij bestaat de mogelijkheid datdeze tot een Romeinse weg hebben behoord. De verzamelde hoeveelheden basalt zijn echter te klein. Verderzijn tijdens het veldonderzoek geen grindpakketten aangetroffen.De tweede gebruiksvorm beslaat ook meerdere natuursteensoorten, namelijk: ‘slijpgereedschap’. Fragmenten vande volgende soorten zijn als slijpsteen gebruikt: kwartsiet, kwartsitische zandsteen, siltsteen en zandsteen. Slijpstenenworden in drie subtypen opgedeeld: wetstenen, slijpstenen en slijpblokken. 223 Binnen het onderzoeksgebiedis één mogelijke wetsteen (V2.54), één wetsteen (V2.397) en drie slijpstenen (V1.127, V2.516 en V7.74) gevonden.De fragmenten hebben een glad vlak en zijn daarnaast door bewerking uitgehold. Verder vertonen enkelefragmenten slijpkrassen.De derde gebruikscategorie zijn de maalstenen. Tefriet was reeds voor de Romeinse tijd een geliefd materiaal ommaalstenen van te maken. Ondanks dat het de best vertegenwoordigde natuursteensoort binnen het onderzoeksgebiedis, laten slechts vier exemplaren bewerkingssporen zien die wijzen op gebruik als maalsteen. De fragmentenzijn allemaal overblijfselen van maalsteenschijven en het gaat hierbij om een dikke achterwand zonder randen verweerde maalvlakken.Tot slot zijn bewerkte fragmenten natuursteen gevonden waarvan het gebruik onduidelijk is. Ongeveer zestienfragmenten natuursteen (zandsteen, kwartsitische zandsteen, siltsteen en kwartsiet) vertonen bijvoorbeeld bewerkingssporenin de vorm van gegladde vlakken of krassen. Het is hierbij onduidelijk of het slijpstenen betreft ofdat het fragment een overblijfsel is van een groter bouwelement. Een onbekend gebruik geldt ook voor tweefragmenten git (V1.71 en V2.30). Deze fragmenten vertonen mogelijke slijpsporen. Een volgend voorbeeld iseen zandsteen (V7.76) die aan twee zijden is afgebroken. Het tussengelegen deel is glad en rond gepolijst.12.2.3 Vergelijking tussen vindplaats A en DUit tabel 13.2 blijkt dat verschillende natuursteensoorten prominent binnen één van beide vindplaatsen voorkomen.Soorten die in voorafgaande paragraaf als bouwmateriaal werden bestempeld komen vooral terug binnenvindplaats A. Terwijl natuursteensoorten die als slijpsteen worden geïnterpreteerd, voornamelijk op vindplaats Dzijn gevonden. Tefriet wordt op beide vindplaatsen in vergelijkbare hoeveelheden gevonden.221In het nabijgelegen Arnhem-Meinerswijk (castra Herculis) is een tufstenen bouwinscriptie gevonden waarop Legio I MinerviaAntoniniana, een legioen afkomstig uit Bonn wordt genoemd (Willems 1984, 188-190).222Fischer 2000, 50.223Kars, 2005, 275.100

Omstreeks het einde van de 2de eeuw wordt Nijmegen en haar achterland verwoest. Na deze gebeurtenis stagneertde bouw van nieuwe structuren en worden vernielde gebouwen van natuursteen ontdaan. 224 Vanaf demidden-Romeinse periode is een toename zichtbaar van secundair bouwmateriaal op meerdere plekken binnenhet rivierengebied. Voorafgaande periodes laten in deze gebieden slechts een fractie aan bouwmateriaal zien invergelijking met de midden-Romeinse periode. 225 Dit lijkt ook het geval binnen het onderzoeksgebied.Het bouwmateriaal is mogelijk afkomstig uit de twee nabijgelegen Romeinse forten: Arnhem-Meinerswijk (castraHerculis) en Loowaard. Dit vermoedden is gebaseerd op de ligging van beide forten vlakbij het onderzoeksgebied.Er is echter geen archeologische bewijs (bijvoorbeeld in de vorm van bouwinscripties) dat het secundaire bouwmateriaalook daadwerkelijk afkomstig is uit de forten.12.3 Beantwoording van de onderzoeksvragen- Zijn er aanwijzingen voor een Romeins wegtracé (limesweg) binnen het onderzoeksgebied?Tijdens het onderzoek zijn er fragmenten basalt en grind verzameld. Deze natuursteensoorten kunnenmogelijk in verband worden gebracht met wegenbouw. De aangetroffen hoeveelheid basalt was echterte klein. Het grind werd in los verband tijdens het veldonderzoek gevonden. Grindpaketten zijn hierniet waargenomen. Op basis van de natuursteenvondsten kan er niet over een Romeinse limesweggesproken worden.- Zijn er aanwijzingen voor steenbouw?Er zijn geen aanwijzingen voor steenbouw in de Romeinse tijd binnen het onderzoeksgebied. Deaangetroffen hoeveelheden natuursteen zijn hiervoor te klein. Verder zijn er geen uitbraaksleuvenbinnen het onderzoeksgebied gevonden. Tot slot zijn er op de fragmenten secundaire bouwmateriaalgeen mortelresten waargenomen.- Wat is er te zeggen ten aanzien van de aard van de nederzetting op basis van het vondstspectrum?Wat zijn de verschillen en/of overeenkomsten tussen de vindplaatsen?Uit tabel 13.2 blijkt dat verschillende natuursteensoorten prominent binnen één van beide vindplaatsen voorkomen.Soorten die in voorafgaande paragraaf als bouwmateriaal werden bestempeld komen vooral terug binnenvindplaats A. Terwijl natuursteensoorten die als slijpsteen worden geïnterpreteerd, voornamelijk op vindplaats Dzijn gevonden. Tefriet wordt op beide vindplaatsen in vergelijkbare hoeveelheden gevonden.224Van Enckevort/Thijssen 2005, 110.225Komen 2006 en 2007.101

13 LeerCarol van Driel-MurrayHet fragment leer dat aangetroffen is tijdens het archeologisch onderzoek betreft een restant van de hielpartij vaneen totaal vergaan Romeinse bespijkerde schoenzool. 226 Tussen de fragmenten zijn resten van een binnenzool,een buitenzool en een tongvormig tussenstuk te herkennen, met enkele grotere fragmenten van de hielversterking.Op de zolen zijn spijkergaten zichtbaar, en langs het tussenstuk naaigaten van de bevestiging van de hielversterking.De lagen werden bij elkaar gehouden met spijkers, waarvan een verroeste klomp van vijf of zes spijkersomgeven door flinters leer van de buitenzool, de ronding van de hiel van de zool vertoont. Uit de zichtbarespijkergaten is op te maken dat zij rond de zool en in dichte rij in de lengte van de zool gerangschikt waren. Deschoen is voor een volwassen persoon, maar er zijn geen verdere aanwijzingen over de drager of de datering. Deconstructie is typisch Romeins, gemaakt door een gespecialiseerde schoenmaker, voor zowel de civiele als militairegemeenschap. 227226Rund leer, geconserveerd door impregnatie in PEG 600.227Van Driel-Murray 2001.102

14 Dierlijk botMaaike Groot14.1 InleidingTijdens het onderzoek in Huissen Loostraat-Zuid is een aanzienlijke hoeveelheid dierlijk bot verzameld. In totaalzijn 1.963 fragmenten bot geselecteerd voor het zoöarcheologisch onderzoek. Nadat de selectie was gedetermineerd,is een snelle scan gemaakt van de rest van het materiaal, waarvan enkel de determineerbare fragmentenzijn ingevoerd. Bij deze scan zijn slacht- en vraatsporen genoteerd wanneer ze zijn gesignaleerd, maar er is nietspecifiek naar gekeken. De voordelen van een dergelijke scan zijn dat er meer gedetermineerde fragmenten perfase zijn. Bij de analyse van het geselecteerde materiaal bleek dat er niet genoeg fragmenten per fase beschikbaarwaren om representatief te zijn. Tijdens de snelle scan zijn 167 fragmenten uit dateerbare sporen gedetermineerd.In totaal zijn dus 738 fragmenten op soort gedetermineerd. De vraagstellingen voor het zoöarcheologisch onderzoekzijn de volgende:- Wat is de aard en conservering van de vondsten?- Wat zijn in het vondstenspectrum de verschillen en/of overeenkomsten tussen vindplaats A en D?14.2 MethodenBij het determineren van het materiaal is gebruik gemaakt van de zoöarcheologische vergelijkingscollectie van deauteur. Waar mogelijk zijn fragmenten op soort en element gedetermineerd. Wanneer het niet mogelijk was omde soort te bepalen, is geprobeerd om een fragment in één van drie formaatklassen in te delen: small mammal,medium mammal of large mammal. Als dat ook niet mogelijk was, is het fragment onder de categorie indetermineerbaaringevoerd. Om vast te leggen welke delen van een bepaald bot aanwezig waren, is een indeling in zonesgebruikt. 228 Voor de leeftijdsbepaling is gebruik gemaakt van de doorbraak en slijtage van tanden en kiezen uitde onderkaak. Slijtage van het gebit van rund, schaap/geit en varken is genoteerd met behulp van de slijtagestadiavan Grant. 229 Volgens haar methode is vervolgens een mandible wear stage vastgesteld. De mandible wear stages zijnomgerekend naar absolute leeftijden volgens de methode van Hambleton. 230 De kroonhoogte van paardenkiezenis opgemeten en deze is vertaald naar een leeftijd met behulp van de tabellen van Levine. 231 De vergroeiing vande epifysen is ook gebruikt voor de bepaling van de leeftijd. Hiervoor is gebruik gemaakt van de tabellen vanSilver. 232 Waar mogelijk is het geslacht bepaald. Dit was slechts in enkele gevallen mogelijk. De aanwezigheidvan vraatsporen, brandsporen en slachtsporen is genoteerd. Vraatsporen zijn alleen genoteerd als aanwezig ofafwezig; vorm en locatie zijn niet vastgelegd. Brandsporen zijn vastgelegd als gedeeltelijk verbrand, verbrand,gedeeltelijk gecalcineerd of gecalcineerd. Slachtsporen zijn geregistreerd als hakspoor, snijspoor, zaagspoor ofkras. Daarnaast zijn slachtcodes genoteerd aan de hand van de methode van Lauwerier. 233 Maten zijn genomenvolgens Von den Driesch. 234 Schofthoogtes zijn berekend volgens verschillende methodes. 235 Pathologische verschijnselenen (aangeboren) afwijkingen zijn genoteerd en beschreven. Alle gegevens zijn ingevoerd in een databaseom verdere analyse mogelijk te maken.228Serjeantson 1996, 195-200.229Grant 1982.230Hambleton 1999, 64-65.231Levine 1982, 250, tabellen 3b en 3c.232Silver 1969, 285-286.233Lauwerier 1988, 182-212.234Von den Driesch 1976.235Von den Driesch/Boessneck 1974; May 1985; Bergström/Van Wijngaarden-Bakker 1983.103

Het materiaal is over het algemeen goed geconserveerd. Er zijn echter wel duidelijke verschillen in conserveringtussen materiaal uit verschillende sporen. Een deel van het materiaal, voornamelijk vondsten van beneden degrondwaterspiegel, is zeer goed geconserveerd. Een ander deel is wat minder goed geconserveerd. Doordat hetmateriaal voornamelijk goed geconserveerd is, biedt het informatie over zaken als slacht- en vraatsporen.14.3 ResultatenDe snelle scan van het niet-geselecteerde materiaal op determineerbare fragmenten heeft 167 op soort gedetermineerdefragmenten opgeleverd. Voor vindplaats A zijn 1.091 geselecteerde fragmenten bekeken, plus 107tijdens de scan. Voor het geselecteerde materiaal zijn 305 fragmenten op soort gedetermineerd (27.5%). Voorvindplaats D zijn 872 geselecteerde fragmenten bekeken, plus 60 tijdens de scan. Voor het geselecteerde materiaaluit vindplaats D zijn 274 fragmenten op soort gedetermineerd (31.1%). Hieronder worden de belangrijkste resultatenper vindplaats besproken.soort aantal % gewicht %Rund 170 55.7 9871 45.6Schaap/geit 39 12.8 471 2.2Paard 86 236 28.2 10252 237 47.4Varken 7 2.3 133 0.6Hond 1 0.3 2 0.0Edelhert 1 0.3 902 4.2Bever 1 0.3 6 0.0subtotaal 305 99.9 21.637 100.0medium mammal 52 159large mammal 684 6501indet 55 89totaal 1096 28.386Tabel 14.1. Huissen Loostraat-Zuid. Samenstelling van het geselecteerde dierlijk bot uit vindplaats A.14.3.1 Vindplaats ATabellen 14.1, 14.2 en 14.3 laten de aantallen fragmenten per soort zien voor het geselecteerde en het nietgeselecteerdemateriaal uit vindplaats A. Aangezien slechts een enkel fragment van het gefaseerde materiaal uitfase 4 afkomstig is, kunnen we er voorzichtig van uitgaan dat vrijwel al het materiaal, ook dat uit niet-gefaseerdesporen en uit de scan van niet-gedateerde sporen, tot fase 4 (200-260 na Chr.) dateert. Daarom zal het materiaalverder als geheel besproken worden. De weinige fragmenten uit fase 2/4 worden hierbij ook meegenomen.In tabel 14.4 staan het totale aantal fragmenten per soort voor al het materiaal uit vindplaats A. Rund is de belangrijkstediersoort met 58% van het totale aantal gedetermineerde fragmenten, gevolgd door paard met 27%.Schaap is met 11% aanwezig, en varken en hond met slechts enkele fragmenten. Een fragment van een bevertoont aan dat wild bejaagd werd. Een geweifragment van een edelhert is afgeworpen en dus verzameld. Er isgeen onderzoek gedaan naar klein botmateriaal. Resten van vogel of vis zijn dan ook niet aangetroffen. Drie vande fragmenten schaap/geit zijn als schaap gedetermineerd; geiten zijn niet aangetroffen. Voor een klein fragmentbewerkt bot kon de functie niet worden vastgesteld.23640 fragmenten van een partieel skelet van een paard zijn als 1 geteld.237inclusief partieel skelet: 12510 gram.104

soort ongefaseerd fase 2/4 fase 4 % fase 4Rund 14 11 145 55.8Schaap/geit 4 1 34 13.1Paard 8 3 75 28.8Varken 0 2 5 1.9Hond 0 1 0 -Edelhert 0 1 0 -Bever 0 0 1 0.4subtotaal 26 19 260 100.0medium mammal 6 9 37large mammal 60 39 585indet 20 10 25totaal 112 77 907Tabel 14.2. Huissen Loostraat-Zuid. Samenstelling van het geselecteerde dierlijk bot per fase uit vindplaats A.soort aantal %Rund 70 65.4Schaap/geit 6 5.6Paard 24 22.4Varken 5 4.7Hond 2 1.9totaal 107 100.0Tabel 14.3. Huissen Loostraat-Zuid. Samenstelling van het niet-geselecteerde dierlijk bot uit vindplaats A.soort aantal %Rund 240 58.3Schaap/geit 45 10.9Paard 110 26.7Varken 12 2.9Hond 3 0.7Edelhert 1 0.2Bever 1 0.2totaal 412 99.9Tabel 14.4. Huissen Loostraat-Zuid. Totaal op soort gedetermineerde fragmenten dierlijk bot uit vindplaats A (geselecteerden niet-geselecteerd materiaal).In S8.64 werd een concentratie paardenbotten aangetroffen. De botten zijn gefragmenteerd en leken niet inverband te liggen, maar elementen uit alle delen van het lichaam zijn aanwezig. Wanneer deze concentratie botteninderdaad van één enkel individu afkomstig is, was de leeftijd van dit paard circa achttien maanden. In detabellen met aantallen is deze concentratie als één enkel fragment geteld. Naast deze concentratie zijn twee anderevondsten het noemen waard. Ten eerste werd in de nazakking van een rechthoekige greppel een completeschedel van een volwassen, mannelijk paard gevonden. De schedel lag ondersteboven in de greppel. In een ovenbevond zich een groot, onverbrand fragment van een geweitak van een edelhert. Dit geweifragment weegt 900gram en vertoont sporen van zagen en hakken. Deze vondst is opmerkelijk omdat gewei een goede materiaal-105

soort was om artefacten uit te vervaardigen, en niet zomaar zal zijn “verspild”. Mogelijk moeten we hier denkenaan een rituele depositie van de geweitak in de buiten gebruik geraakte oven.soort 1 2 3 4 5 6 totaal aantal fragmentenRund 29.4 21.8 12.9 8.2 15.9 11.8 170Paard 18.4 16.0 19.2 9.6 11.2 25.6 125 238Schaap/geit 28.2 15.4 10.3 5.1 15.4 25.6 39Varken 28.6 14.3 42.9 - 14.3 - 7Tabel 14.5. Huissen Loostraat-Zuid. Fragmentatie dierlijk bot vindplaats A. Percentages per fragmentatiecategorie. 1=minderdan 10 % compleet, 2=10-25 %, 3=25-50 %, 4=50-75 %, 5=75-95 %, en 6=100 %.De fragmentatie van het dierlijk bot is af te lezen in tabel 14.5. Paardenbotten lijken iets minder gefragmenteerddan botten van de andere soorten, maar dit kan te maken hebben met het feit dat het partiële skelet in tabel 14.5is meegenomen. Voor rund en paard zijn elementen uit alle verschillende lichaamsdelen aanwezig. Dit betekentdat dit deze soorten ter plekke gehouden werden. Voor de andere soorten is het aantal fragmenten te laag omhier conclusies over te trekken. Slachtsporen zijn alleen aangetroffen op fragmenten van rund en paard (tabel14.11). Het percentage slachtsporen voor rund is hoger dan dat voor paard. Aan de hand van de slachtcodes dievoor paardenbotten zijn genoteerd is het duidelijk dat paarden geslacht werden voor consumptie: de verschillendeslachtcodes weerspiegelen segmentatie van het karkas en verwijderen van het vlees van de botten. Vraatsporenzijn aangetroffen op botten van rund, schaap/geit, paard en varken (tabel 14.12). Hoewel de percentages vraatvoor de verschillende soorten verschillen, kan dit een gevolg zijn van de lage aantallen, vooral voor varken.Van vijftien onderkaken van rund waar de leeftijd voor is bepaald zijn er acht afkomstig van runderen jonger dan36 maanden, en zeven van runderen ouder dan 36 maanden (tabel 14.14). Er lijkt een balans te bestaan tussen hetslachten van runderen voor vlees, en het gebruik van runderen voor secundaire producten zoals trekkracht enmest. Vijf van 36 epifysen van rund zijn onvergroeid, wat erop wijst dat 14% van runderen werd geslacht voor zede leeftijd van vier jaar bereikten. Voor negen onderkaken van schapen of geiten is de slijtage vastgesteld (tabel14.14). Twee kaken zijn afkomstig van schapen jonger dan twaalf maanden, terwijl de overige zeven van schapenzijn die op een leeftijd ouder dan drie jaar zijn geslacht. Twee van deze schapen bereikten zelfs een leeftijd vanacht tot tien jaar. Eén van de vier epifysen van schaap of geit is onvergroeid. De hoge slachtleeftijd van schapen iseen aanwijzing dat wol een belangrijker product was dan vlees of melk. Voor twee onder- of bovenkaken vanpaarden kon de leeftijd worden bepaald aan de hand van de doorbraak van het gebit. Eén paard heeft een leeftijdbereikt van 7-14 maanden, terwijl een tweede paard een leeftijd van minimaal 3.5 jaar oud heeft bereikt. Dekroonhoogte van kiezen is opgemeten voor twee verschillende paarden, die een leeftijd van respectievelijk 8 en11 jaar bereikten (tabel 14.15). Twaalf van 42 epifysen van paard zijn onvergroeid; 29% werd dus niet ouder dan3.5 jaar.Voor twee middenhandsbeenderen van runderen kon de schofthoogte worden berekend. De schofthoogtes bedragen108 en 126 cm. 239 Daarnaast is de schofthoogte berekend voor twee metapodia van paarden. Een middenvoetsbeenleverde een schofthoogte op van 134 cm, en een middenhandsbeen een schofthoogte van 150 cm(tabel 14.13). Deze laatste schofthoogte is hoger dan gemiddeld voor een rurale nederzetting. Aan de hand vaneen middenvoetsbeen is één schofthoogte voor schaap of geit berekend: 69.6 cm. De maten die voor botten uitvindplaats A zijn genomen zijn vermeld in tabellen 14.21 en 14.23.Een onderkaak van een rund laat een tweede foramen (opening voor bloedvat en zenuw) zien (V8.62). Hoeweldit gat vrij groot is, doet het feit dat dit regelmatig en altijd op dezelfde locatie wordt aangetroffen vermoeden238inclusief partieel skelet.239Volgens de methode Von den Driesch/Boessneck. Volgens de formule van Bergström/Van Wijngaarden-Bakker zijn deschofthoogtes 108 en 118 cm.106

dat het een anatomische variant is, en niet het gevolg van een infectie of iets dergelijks. Op een tweede phalanxof teenkoot van een rund is een smal gleufje in het distale gewricht aanwezig (V8.58). Baker/Brothwell beschrevendit als type 2; dergelijke afwijkingen komen regelmatig in archeologisch materiaal voor. 240 Een onderkaakvan een hond vertoont ante mortem verlies van de tweede en vierde premolaar (V8.186), mogelijk als gevolg vaneen infectie. Twee fragmenten van rund (een femurkop, V7.138/4, en een kom van een bekken, V8.101/1)laten eburnatie of polijsting zien. Dit is een symptoom van artrose in het heupgewricht. Dit wordt regelmatigaangetroffen in de Romeinse tijd en is mogelijk een gevolg van het gebruik van runderen voor de ploeg ofkar. 241 Wat al eerder voor Tiel-Passewaaij is herkend, is ook hier het geval: artrose en dus mogelijk het gebruikvoor trekkracht komt bij vrouwelijke runderen voor. Tweemaal werd voor het rund een aangeboren afwijkingaan het gebit gesignaleerd: een ontbrekende tweede premolaar in een onderkaak (V7.138/3), en een gereduceerdederde lob in een derde molaar (V8.134/2). Ook deze verschijnselen worden algemeen aangetroffen in archeologischmateriaal. 242 Een foramen in de rand van het acetabulum is een variatie die vaker wordt gesignaleerd inrunderen uit deze tijd en regio (V8.100/3). Bij een onderkaak van een schaap of geit is de tweede en mogelijkook de derde premolaar ante mortem verloren, waarschijnlijk als gevolg van een infectie (V7.79/1). Bij een middenhandsbeenvan een paard is één van de griffelbeentjes met het bot vergroeid (V7.151/2).14.3.2 Vindplaats Dsoort aantal % gewicht %Rund 166 60.6 9044 68.9Schaap/geit 52 19.0 394 3.0Paard 39 14.2 2990 22.8Varken 10 3.6 154 1.2Hond 4 1.5 202 1.5Edelhert 3 1.1 348 2.7subtotaal 274 100.0 13.132 100.1Gans (Anser spec.) 1 1Woelrat 1 1Mol 1 1medium mammal 109 300large mammal 373 3822indet 111 155vogel indet. 1 3vis indet. 1 1totaal 872 17.416Tabel 14.6. Huissen Loostraat-Zuid. Samenstelling van het geselecteerde dierlijk bot uit vindplaats D.Tabellen 14.6, 14.7 en 14.8 laten de aantallen fragmenten per soort zien voor het geselecteerde en het nietgeselecteerdemateriaal uit vindplaats D. Aangezien slechts één enkel fragment van het gefaseerde materiaal uitfase 1 afkomstig is, kunnen we er voorzichtig van uitgaan dat vrijwel al het materiaal, ook dat uit niet-gefaseerdesporen en uit de scan van niet-gedateerde sporen, tot fase 2 (30-120 na Chr.) dateert. Daarom zal het materiaalverder als geheel besproken worden. Tabel 14.9 laat het aantal fragmenten per soort zien wanneer al het dierlijkbot samen wordt genomen. Rund is de belangrijkste diersoort met 61%, gevolgd door schaap of geit met 17% enpaard met 16%. Varken, hond en edelhert zijn met enkele fragmenten vertegenwoordigd. Alle fragmenten edel-240Baker/Brothwell 1980, 109-112.241Groot 2005.242Groot 2001, 116; Noddle 1983, 13; Baker/Brothwell 1980, 137; Andrews 1975.107

hert zijn geweifragmenten, zodat we niet kunnen vaststellen of edelhert gejaagd werd. Twee van de fragmentenzijn afkomstig van afgeworpen geweien. Bewerkingssporen op twee fragmenten tonen aan dat gewei gebruiktwerd als grondstof voor artefacten. Twee van de fragmenten schaap/geit zijn als schaap gedetermineerd; geitenzijn niet aangetroffen. Tussen het niet-geselecteerde materiaal bevond zich een doorboorde hoektand uit deonderkaak van een mannelijk varken, die als hanger of talisman is gebruikt. Een dergelijke vondst is ook bekenduit Tiel-Passewaaij. 243 In vindplaats D zijn twee fragmenten van fossiele schelpen gevonden, die niet verder tedetermineren waren. In de bovenvulling van een greppel werd een vrijwel complete schedel met onderkakenvan een jong rund (jonger dan 30 maanden) gevonden.soort aantal %Rund 38 63.3 %Schaap/geit 4 6.7Paard 14 23.3Varken 3 5.0Edelhert 1 1.7totaal 60 100.0Tabel 14.7. Huissen Loostraat-Zuid. Samenstelling van het niet-geselecteerde dierlijk uit vindplaats D.soort ongefaseerd fase 1/2 fase 2 % fase 2Rund 58 1 107 62.6Schaap/geit 22 0 30 17.5Paard 17 0 22 12.9Varken 1 0 9 5.3Hond 2 0 2 1.2Edelhert 2 0 1 0.6Gans (Anser spec.) 1 0 0 -subtotaal 103 1 171 100.1medium mammal 46 0 63large mammal 120 1 252indet 13 0 98vogel indet. 0 0 1vis indet. 1 0 1totaal 282 2 586Tabel 14.8. Huissen Loostraat-Zuid. Samenstelling van het geselecteerde dierlijk bot per fase uit vindplaats D. Woelrat enmol zijn uit deze tabel weggelaten.Tabel 14.10 laat de fragmentatie van het dierlijk bot uit vindplaats D zien. Er zijn geen opmerkelijke verschillentussen de verschillende diersoorten. Voor rund, schaap of geit en paard zijn elementen uit alle verschillende lichaamsdelenaanwezig. Voor de andere soorten is het aantal fragmenten te laag om hier conclusies over te trekken.Slachtsporen zijn aanwezig op botten van rund, schaap/geit, paard en varken (tabel 14.11). Het percentageslachtsporen voor rund en paard is hoger dan dat voor schaap/geit. Dit is niet verwonderlijk, aangezien het veelkleinere formaat van schapen betekent dat deze dieren vaak in veel grotere delen of zelfs compleet werden bereid.Het hoge percentage slachtsporen op varkensbotten kan niet serieus worden genomen, gezien het kleineaantal fragmenten voor deze soort. Slachtsporen op paardenbotten laten zien dat paarden gevild werden, waarna243Groot 2007.108

het karkas in stukken werd verdeeld. Hak- en snijsporen op een paardenrib wijzen op consumptie van paardenvlees.Vraatsporen zijn aangetroffen op botten van rund, schaap/geit, paard en varken (tabel 14.12). Hoewel depercentages vraat voor de soorten verschillen, kan dit een gevolg zijn van de lage aantallen, vooral voor varken.De percentages vraatsporen zijn aanzienlijk hoger dan die voor vindplaats A.soort aantal %Rund 204 61.3Schaap/geit 56 16.8Paard 53 15.9Varken 13 3.9Hond 4 1.2Edelhert 4 0.9totaal 334 100.0Tabel 14.9. Huissen Loostraat-Zuid. Totaal op soort gedetermineerde fragmenten dierlijk bot uit vindplaats D (geselecteerden niet-geselecteerd materiaal). Woelrat en mol zijn uit deze tabel weggelaten.soort 1 2 3 4 5 6 totaal aantal fragm.Rund 22.9 21.7 10.8 4.8 16.3 23.5 166Paard 23.1 7.7 10.3 10.3 20.5 28.2 39Schaap/geit 17.3 26.9 25.0 7.7 5.8 17.3 52Varken 20.0 10.0 40.0 20.0 - 10.0 10Tabel 14.10. Huissen Loostraat-Zuid. Fragmentatie dierlijk bot vindplaats D. Percentages per fragmentatiecategorie.1=minder dan 10 % compleet, 2=10-25 %, 3=25-50 %, 4=50-75 %, 5=75-95 %, en 6=100 %.soort aantal slacht totaal % slacht aantal slacht totaal % slachtRund 30 170 17.6 26 166 15.7Schaap/geit 0 39 - 1 52 1.9Paard 11 125 8.8 8 39 20.5Varken 0 7 - 3 10 30.0Tabel 14.11. Huissen Loostraat-Zuid. Aantal fragmenten met slachtsporen en percentages slachtsporen per soort per vindplaats.soort aantal vraat totaal % vraat aantal vraat totaal % vraatRund 14 170 8.2 32 166 19.3Schaap/geit 6 39 15.4 10 52 19.2Paard 10 125 8.0 6 39 15.4Varken 2 7 28.6 3 10 30.0Tabel 14.12. Huissen Loostraat-Zuid. Aantal fragmenten met vraatsporen en percentages vraatsporen per soort per vindplaats.Van zes onderkaken van runderen zijn er drie afkomstig van runderen jonger dan 30 maanden, en drie van runderenouder dan 30 maanden (tabel 14.14). Zeven van 25 epifysen van rund zijn onvergroeid; 28% werd dus nietouder dan 4 jaar (tabel 14.17). Drie kaken van schapen of geit zijn afkomstig van dieren van verschillende leeftijden:jonger dan 2 jaar, 1 tot 3 jaar, en 4 tot 6 jaar (tabel 14.14). Vier van de acht epifysen van schaap of geit zijnonvergroeid. De enige onderkaak van een varken is van een dier dat in het tweede levensjaar is geslacht.Aan de doorbraak van het gebit kunnen we vaststellen dat een paard niet ouder is geworden dan 2.5 jaar. Aan dehand van kroonhoogtes van vijf verschillende kiezen zijn leeftijden berekend tussen 4 en 7 jaar (tabel 14.15). Vanveertien epifysen van paard is er één onvergroeid en afkomstig van een paard jonger dan 3.5 jaar.109

Voor vindplaats D kon vier maal een schofthoogte voor paard berekend worden (tabel 14.13). De schofthoogtesvariëren van 130 tot 142 cm; dit zijn normale maten voor paarden in het Rivierengebied in de Romeinse tijd.De maten die voor botten uit vindplaats D zijn genomen zijn vermeld in tabellen 14.21, 14.22 en 14.23. Tweeeerste phalangen van runderen vertonen een verbreding van het proximale gewricht (V1.166/4 en V2.180/2). Ditis geassocieerd met het gebruik van runderen voor hun trekkracht. 244 Op een onderkaak en losse kies van eenschaap of geit is tandsteen aanwezig (V1.132/2 en V2.184/3). Een middenvoetsbeen van een varken is gebrokenen gedeeltelijk geheeld (V2.461/3). In het gewricht van een derde phalanx van een rund is een kleine afwijkingaanwezig, vergelijkbaar met die op de tweede phalanx in vindplaats A (V2.497/1).vondstnr fase element kant schofthoogteA8-54 - metatarsus L 133.8A8-108 - metacarpus L 150.5 (ongeveer)D1-66/1 D2 metacarpus R 130.0D2-373/1 D2 metacarpus L 130.0D2-397/2 - metacarpus L 141.5D2-403/2 D2 metacarpus R 142.1Tabel 14.13. Huissen Loostraat-Zuid. Berekende schofthoogtes voor paard. Gebaseerd op laterale lengte, factor May.fase vondstnr soort dp4 P4 M1 M2 M3 MWS leeftijdA 6-39/1 rund k f 1/2 15 8-18 mA 8-172/9 rund k 23-30 18-30 mA 7-221/2 schaap g 5-22 2 m – 2 jrA1/2 8-201/1 rund f l 41-46 adult of ouderA4 7-26/6 rund k k 46-47 zeer oudA4 7-76/16 rund f l k k 46 zeer oudA4 7-85/4 rund m 51-54 zeer oudA4 7-94/2 rund k 34-44 30 m-oud volwassenA4 7-138/3 rund g m k k 47 zeer oudA4 7-229/9 rund k 23-30 18-30 mA4 8-98/4 rund j 13-29 8-30 mA4 8-100/2 rund f g b 20-21 18-30 mA4 8-105/1 rund j d E 11-12 8-18 mA4 8-229/1 rund l 49-54 zeer oudA4 7-174/1 rund j f b 19 18-30 mA4 7-187/1 rund h m 45-51 oud volw./ zeer oudA4 7-189/2 rund c E 3-5 0-8 mA4 7-26/5 schaap/geit g d 10-12 6-12 mA4 7-76/15 schaap/geit g 36-46 > 3 jrA4 7-79/1 schaap/geit l m m k 49 8-10 jrA4 7-139/1 schaap/geit g 36-46 > 3 jrA4 7-209/1 schaap/geit l n m 49-50 8-10 jrA4 7-227/2 schaap f 4-12 2-12 mA4 8-147/2 schaap/geit g 36-46 > 3 jrA4 7-134/3 schaap/geit f 35-41 3-6 jrA4 7-134/4 schaap/geit g g 36-41 3-6 jrA4 8-97/4 varken b j c U 27-28 14-21 mD2 1-148/1 rund f k 34-44 30 m–oud volw.D2 1-13/3 rund j 44-47 oud volw.-zeer oudD2 1-72/2 rund j/k g 1/2 16 8-18 mD2 1-129/3 rund b 17-21 18-30 mD2 1-153/3 rund j/k j b C 22 18-30 mD2 2-190/8 rund f k g 34-39 30-36 m/jong volw.D2 1-148/2 schaap/geit g E 23-30 1-3 jrD2 2-222/4 schaap/geit j k g/h g 40-41 4-6 jrD2 2-202/1 schaap/geit g 5-22 2 m – 2 jrD2 2-192/1 varken e b 29-34 14-27 mTabel 14.14. Huissen Loostraat-Zuid. Slijtage gebit volgens Grant 1982. Leeftijden volgens Hambleton 1999.244Bartosiewicz et al. 1997.110

Fase Vondstnr Kies Associatie Kroonhoogte Leeftijd (jr) Gemiddeldeleeftijd (jr)A4 7-76/8 P/Ms - 59.2 7-9.75 8.4A4 7-109/1 P3s C 39.2 11-14 11.4A4 7-109/2 P4s C 42.2 9.25-11.25 11.4D 2-230/2 P/Mi - 62.5 5.25-7.5 6.4D2 2-402/1 P2i - 43.2 6-7.5 6.8D2 2-461/2 P/Ms - 81.2 2.5-5 3.8D2 2-464/1 P2s - 32.4 7.5-9.75 8.6D2 2-505/4 P/Ms - 69.6 5.5-8 6.8Tabel 14.15. Huissen Loostraat-Zuid. Kroonhoogte van paardenkiezen. Leeftijd volgens Levine 1982.categorie element onvergroeid vergroeid totaal % onvergroeid % geslacht< 1 jaar scapula 0 3 3acetabulum 1 3 4totaal 1 6 7 14.3 #1 – 2 jaar humerus d.radius p. 0 6 6phalanx 1 0 3 3phalanx 2 0 3 3totaal 0 12 12 0 02 – 3 jaar metacarpus d.metatarsus d. 2 2 4metapodia d. 0 3tibia d. 0 3 3totaal 2 8 10 20.0 #3 – 4 jaar humerus p.radius d. 0 1 1ulna p.femur p. 1 2 3femur d. 0 2 2tibia p.calcaneum 1 0 1totaal 2 5 7 28.6 #> 4 jaar - - -Tabel 14.16. Huissen Loostraat-Zuid. Epifysevergroeiing rund vindplaats A.categorie element onvergroeid vergroeid totaal % onvergroeid % geslacht< 1 jaar scapula 0 1 1acetabulumtotaal 0 1 1 0 #1 – 2 jaar humerus d. 0 1 1radius p. 0 8 8phalanx 1 3 4 7phalanx 2 1 0 1totaal 4 13 17 23.5 #2 – 3 jaar metacarpus d. 0 1 1metatarsus d. 0 1 1metapodia d. 1 0 1tibia d. 0 2 2totaal 1 4 5 20.0 #3 – 4 jaar humerus p. 0 1 1radius d.111

categorie element onvergroeid vergroeid totaal % onvergroeid % geslachtulna p.femur p. 2 1 3femur d.tibia p. 0 1 1calcaneumtotaal 2 3 5 40.0 #> 4 jaar - - -Tabel 14.17. Huissen Loostraat-Zuid. Epifysevergroeiing rund vindplaats D.categorie element onvergroeid vergroeid totaal % onvergroeid % geslacht< 1 jaar scapula 1 3 4phalanx 2 0 1 1totaal 1 4 5 20.0 #1 – 2 jaar humerus d. 2 3 5radius p. 3 5 8metacarpus d. 1 3 4metatarsus d. 2 1 2metapodia d. 1 1 2acetabulum 0 4 4tibia d. 1 2 3phalanx 1 0 5 5totaal 10 24 34 29.4 0-2 jr: 29.42 – 3.5 jaar humerus p. 0 1 1radius d. 3 0 3ulna p. 1 1 2femur p. 4 0 4femur d. 3 4 7tibia p. 3 0 3calcaneum 0 1 1totaal 14 7 21 66.7 37.3> 3.5 jaar - - - 23.3Tabel 14.18. Huissen Loostraat-Zuid. Epifysevergroeiing paard vindplaats A.categorie element onvergroeid vergroeid totaal % onvergroeid % geslacht< 1 jaar scapula 0 1 1phalanx 2 0 2 2totaal 0 3 3 0 #1 – 2 jaar humerus d. 0 1 1radius p. 0 1 1metacarpus d. 0 4 4metatarsus d.metapodia d. 0 2 2acetabulum 0 1 1tibia d.phalanx 1 0 1 1totaal 0 10 10 0 02 – 3.5 jaar humerus p.radius d.ulna p.femur p. 1 0 1femur d.tibia p.calcaneum 0 1 1totaal 1 1 2 50.0 #> 3.5 jaar - - -Tabel 14.19. Huissen Loostraat-Zuid. Epifysevergroeiing paard vindplaats D.112

vindplaats/fasevondstnr soort element code omschrijvingA/4 7-163/2 Rund Maxilla - lateraal: 2 x hakspoor, ca 5 x snijspoorA/4 7-163/4 Rund Maxilla - snijsporen boven M1A 6-39/1 Rund Mandibula 7 + lateraal hakspoor onder kiezenA/4 7-60/2 Rund Mandibula 16 diagonaalA 7-115/1 Rund Mandibula 16A/4 7-174/1 Rund Mandibula 8A/4 7-186/5 Rund Mandibula 7A/4 7-186/7 Rund Mandibula 19A/4 8-105/5 Rund Mandibula 19D/2 2-190/8 Rund Mandibula 6D/2 2-485/3 Rund Mandibula 8D/2 1-121/1 Rund Axis 7,9 9: snijspoor; hakspoor ventraalD 1-155/3 Rund Thoracale 6,9,16wervelA/4 7-17/2 Rund Costa 6A/4 7-112/2 Rund Costa 5,7D/2 1-73/2 Rund Costa 6D 1-163/1 Rund Costa 6D/1/2 2-453/1 Rund Costa 6,7A/4 7-26/7 Rund Scapula 34A/4 7-85/3 Rund Scapula 34A/4 7-181/1 Rund Scapula 2,34,37 2: snijspoorA/4 7-229/6 Rund Scapula 2A/8 8-105/4 Rund Scapula 2,38,39 39: andere kant spinaA/4 8-153/1 Rund Scapula - in lengte door midden gehaktA/1/2 8-172/5 Rund Scapula 34A/4 8-228/2 Rund Scapula 12D/2 2-344/1 Rund Scapula 3D/2 2-374/5 Rund Scapula 3,34D 2-458/1 Rund Scapula 12,30 12: snijspoorA/4 7-94/7 Rund Humerus 12,18,20,21 18: diagonaal, 3 xA/4 7-229/8 Rund Humerus 17A/4 8-50/1 Rund Humerus 17,19A/4 7-101/2 Rund Radius 11A/4 7-188/4 Rund Radius 9 diagonaalA/4 7-227/3 Rund Radius 12,23D 1-173/2 Rund Radius 9D/2 2-222/2 Rund Radius 13D/2 2-505/5 Rund Radius 11D/2 2-509/2 Rund Radius 14A/4 7-188/5 Rund Ulna 14 diagonaalD 2-153/1 Rund Metacarpus 13D/2 2-393/1 Rund Metacarpus 20D/2 2-306/1 Rund Femur 6 + snijsporen onder caputA/4 8-97/2 Rund Tibia - mediaal-distaal snijsporenA/4 7-167/4 Rund Astragalus 6D 1-173/1 Rund Astragalus 6D/2 2-403/1 Rund Astragalus 6,8,10113

vindplaats/fasevondstnr soort element code omschrijvingA/4 6-67/1 Rund Calcaneum 4,11 4: half afgehaktD 2-152/1 Rund Metatarsus 5D/2 2-492/1 Rund Metatarsus 1D/2 2-494/2 Rund Metatarsus - snijspoor lateraal en hakspoor mediaal, net bovendistaal gewrichtA/4 7-225/1 Rund Phalanx 1 - distaal-mediaal fragment afgehaktD 2-154/2 Rund Phalanx 1 10D/2 2-490/2 Schaap Radius 9,24D 2-166/2 Paard Costa 6,7A/4 7-53/1 Paard Scapula 34A/4 7-229/11 Paard Humerus 21,24A/4 7-187/2 Paard Radius 20,22D 2-398/1 Paard Radius 13A/4 7-153/2 Paard Ulna 8,14 14: diagonaalA/4 8-230/3 Paard Ulna - snijspoor proximaalD/2 1-66/1 Paard Metacarpus 13D/2 2-494/1 Paard Metapodium 24A/4 7-77/2 Paard Pelvis 25A/4 7-229/12 Paard Pelvis - craniaal fragment ilium afgehaktD 2-419/1 Paard Pelvis 25A/4 7-93/1 Paard Femur - snijspoor voorkant diafyseA/4 7-163/6 Paard Femur 35A 7-211/2 Paard Femur - distaal-caudaal, meerdere snijsporenA/1/2 8-201/3 Paard Femur - distaal-craniaal snijspoorA/4 7-76/13 Paard Tibia 6 snijspoorA/4 7-94/5 Paard Tibia 17D/2 2-190/7 Paard Astragalus 10D 2-399/1 Paard Phalanx 1 6D 2-28/1 Paard Phalanx 2 6D/2 1-111/1 Varken Scapula 1,12,35 12: snijspoorD/2 2-491/2 Varken Scapula 30,37D/2 1-66/2 Varken Radius 24D 2-175/3 medium mammal Costa 7D/2 2-190/5 medium mammal Costa 7D/2 2-207/3 medium mammal Costa 6A/1/2 8-172 large mammal Costa 6D/2 1-120 large mammal Costa 5,6D 2-153/2 large mammal Costa 6D 2-154/3 large mammal Costa 6D/2 2-156/1 large mammal Costa 5D 2-166/3 large mammal Costa 5,6,7D/2 2-372/1 large mammal Costa 6D/2 2-492/2 large mammal Humerus 23A/4 7-188 large mammal Radius 22Tabel 14.20. Huissen Loostraat-Zuid. Slachtcodes (volgens Lauwerier 1988).114

Rundskeletelementmatenscapula GLP LG BG KLCA4 7-26/7 L 63.7 55.3 - -A4 7-85/3 R 63.6 55.5 43.0 -D2 2-374/5 L - - - 65.7radius Bp BFpA4 7-188/4 R 69.2 63.5D2 2-207/5 R 74.0 67.6metacarpusBpA4 8-98/3 L 58.5D 2-180/1 L 61.6D2 2-332/6 R 61.0tibiaBdA4 8-97/2 L 65.3metatarsusBpA 8-172/8 R 53.0phalanx 2 Bp KD Bd GLA4 7-84/1 29.3 21.9 23.4 37.2Tabel 14.21. Huissen Loostraat-Zuid. Maten genomen voor het rund (in mm).Schaap of geitskeletelementmatenradiusBpD 2-490/2 L 29.1tibiaBdD2 2-414/3 L 27.1metatarsus Bp KD GLA4 7-76/19 R 20.1 11.3 153.3Tabel 14.22. Huissen Loostraat-Zuid. Maten genomen voor schaap of geit (in mm).115

Paardskeletelementmatenscapula GLP LG BG KLCA 6-79/5 L 101.8 59.7 54.7 71.6radius Bp BFpA4 7-153/1 L 89.5 -A4 8-230/2 R 73.2 67.9ulnaKTOA4 7-153/2 L 42.7Metacarpus Bp KD Bd GL LlA4 8-51/1 L - - 47.5 - -A4 8-98/6 46.6 32.6 49.4 224 215A4 8-174/19 R 48.1 30.5 48.5 226 220D2 1-66/1 R 47.1 29.0 47.0 209 203D2 1-102/1 L 46.1 - - - -D2 2-373/1 L - 29.9 45.8 210 203D 2-397/2 L - 31.7 - 228 221D2 2-403/2 R - 31.7 48.3 229 222metatarsus Bp KD Bd GL LlA4 8-98/1 R - - 50.0 - -A4 8-174/20 L 47.8 - 48.1 269 264phalanx 1 Bp KD Bd GLA4 8-100/1 54.0 33.6 43.5 81Tabel 14.23. Huissen Loostraat-Zuid. Maten genomen voor het paard (in mm).14.4 ConclusieDe vraagstellingen voor het zoöarcheologisch onderzoek kunnen als volgt beantwoord worden:De samenstelling van het dierlijk bot uit beide vindplaatsen past in het bestaande beeld voor rurale nederzettingenin het Nederlandse Rivierengebied in de Romeinse tijd. De samenstelling voor vindplaats A lijkt sterk opdie voor midden-Romeinse fases in Wijk bij Duurstede-De Horden en Houten-Terrein 8A. 245 Voor alle drienederzettingen zijn de percentages rund en paard hoog, terwijl dat voor schaap/geit rond de 10% bedraagt en datvoor varken slechts enkele procenten. Ook de samenstelling voor vindplaats D vertoont overeenkomsten met dievoor vergelijkbare fases in andere rurale nederzettingen, in dit geval Houten-Terrein 14, Heteren II en Druten I-II. 246 Uit het zoöarcheologisch onderzoek komt geen enkele aanleiding voort om vindplaats A en D in Huissenals militair te interpreteren. Militaire vindplaatsen kenmerken zich door een zeer laag percentage paardenbotten,terwijl dat in Huissen respectievelijk 16 (vindplaats D) en 27% (vindplaats A) bedraagt. 247 Hoewel een schofthoogtevan een paard uit vindplaats A hoger dan gemiddeld is voor een rurale nederzetting, komen dergelijke245Laarman 1996, 379; De Vries/Laarman 2000.246Buitenhuis 2002; Lauwerier 1988, 90, 98.247Van Wijngaarden-Bakker 1970; Lauwerier 1988, 48, 56, 87; Esser et al. 2004; Lauwerier et al. 2005.116

hoge schofthoogtes vaker voor. 248 Ook de aanwijzingen voor de consumptie van paardenvlees passen eerder bijeen inheemse dan bij een militaire vindplaats.Er bestaan verschillen tussen de samenstellingen van het dierlijk bot uit vindplaats A en B, maar deze zullen eerdereen gevolg zijn van de verschillende dateringen van de twee vindplaatsen dan dat ze werkelijke verschillen inveehouderij weerspiegelen. Er bestaan dus verschillen tussen de twee fases die het best vertegenwoordigd zijn,fases 2 en 4, waarbij fase 2 wordt gekenmerkt door vergelijkbare percentages schaap/geit en paard, en fase 4 dooreen veel hoger percentage paard en een lager percentage schaap/geit. In beide fases is het percentage rund hoogen het percentage varken laag. Naast de algemeen voorkomende huisdieren zijn in vindplaats A en D restengevonden van wilde dieren: edelhert, bever en gans. Voor edelhert kan niet met zekerheid worden gezegd datdeze soort bejaagd werd, aangezien alleen geweifragmenten zijn aangetroffen.Rund werd benut voor secundaire producten zoals trekkracht en mest en voor het vlees. Een jong kalf uit vindplaatsA kan een aanwijzing zijn voor het gebruik van melk. Wanneer melk een belangrijk product is zullenkoeien immers elk jaar een kalf moeten krijgen; het overschot aan jonge dieren wordt dan geslacht zodra demelkproductie van de moeder afneemt, gewoonlijk 6 tot 9 maanden na de geboorte. De relatief hoge slachtleeftijdenvan schapen wijzen op het belang van wol, hoewel het vlees zeker ook genuttigd zal zijn. Aanwijzingenvoor het gebruik van schapenmelk zijn er niet.Voor een concentratie botten van paard in vindplaats A kan helaas niet worden gezegd of deze gedeeltelijk inverband lagen. Het is echter vrijwel zeker dat hier geen compleet skelet in anatomisch verband is begraven, aangeziendit dan wel herkend zou zijn. De paardenbotten lijken van één individu afkomstig, met een leeftijd vancirca 18 maanden. Slachtsporen waren niet op de botten aanwezig. De concentratie paardenbotten en de vondstvan twee schedels in greppels (een paardenschedel in vindplaats A en een runderschedel in vindplaats D) doendenken aan de speciale deposities van dierlijk bot die zijn aangetroffen in de nederzetting Tiel-Passewaaijse Hogeweg.249 Een groot fragment gewei, gevonden in een voormalige oven, moet mogelijk ook in deze contextgezien worden.248Bijvoorbeeld in Tiel-Passewaaij; Groot 2007.249Groot 2006, 184-185; Groot in druk.117

15 ArcheobotanieKirsti Hänninen en Laura Kooistra15.1 InleidingUit een aantal sporen, waaronder kuilen, greppels en waterputten, zijn tien monsters genomen voor archeobotanischonderzoek. Ze zijn genomen onder of net boven het grondwaterniveau. Doel van het onderzoek is deconservering en de aard van de vindplaatsen vast te stellen en informatie te verkrijgen over voedingseconomie ende vegetatie in en rond de nederzettingsterreinen.Tijdens het veldwerk is in vier sporen hout aangetroffen, waaronder een voorwerp en twee manden van vlechtwerk.Doel van het houtonderzoek is het verkrijgen van informatie over de keuze van de houtsoort, de fabricagevan de manden en het gebruik van hout in voorwerpen en constructies. Daarnaast kan het hout informatie opleverenover de houtige vegetatie in de omgeving van de vindplaats, al zal dit summier zijn door de geringe hoeveelheidonderzocht hout.15.2 Methode15.2.1 Botanische macrorestenTijdens de opgraving zijn door het veldteam monsters genomen met volumes van circa vijf liter. Deze zijn doormedewerkers van de ACVU-HBS gezeefd over een set zeven met maaswijdtes van 2.0, 1.0, 0.5 en 0.25 mm. Deresiduen zijn in eerste instantie door L. van Beurden geïnventariseerd om zo een optimale selectie van te analyserenmonsters te kunnen maken. Hiervoor zijn de monsters met een opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingentot vijf maal onderzocht, waarbij informatie betreffende conservering, rijkdom en globale soortensamenstelling isgenoteerd.De analyse is door K. Hänninen verricht met een opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 50 maal. Detwee grote fracties (2.0 en 1.0 mm) zijn in hun geheel onderzocht, van de overige fracties is een representatiefdeel bekeken.15.2.2 HoutHet hout is door het veldteam verzameld en naar de vestiging van de ACVU-HBS in Beesd overgebracht. Vanhet vlechtwerk zijn delen verzameld, zodanig dat de constructie nog goed was te zien. In Beesd zijn de stukkenhout en de vlechtwerk-constructies door L.I. Kooistra beschreven en zijn monsters voor determinatie van hethout genomen.De houtsoort is bepaald met behulp van een doorvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 400 maal en degeëigende determinatieliteratuur. 250 Tijdens het determineren van takken en twijgen is getracht het aantal groeiringente bepalen, alsmede het seizoen van de groeistop. Als de groeistop door de mens is bewerkstelligd, spreektmen van een kap- of snijseizoen.De resultaten van het houtonderzoek zijn vastgelegd in de tabellen H_data en H_maten van de AccesdatabaseB_HUISL_versie 1.0.250Schweingruber 1982.118

15.3 Resultaten15.3.1 Botanische macrorestenDe resultaten van de inventarisatie staan in tabel 15.1. De meeste monsters bevatten zowel verkoold als onverkooldmateriaal.vondst spoor context hk N V N V cultuur kaf wild analyse1.134 1.94 kuil 100 V W W(m) W(m) A, H. Td - x J ?2.171 2.15 kuil 25 R W - - H, Td Td x J2.470 2.85 waterput 25 R W V V C H, Td x J2.469 2.91 greppel 25 W G V V H - x J2.500 2.132 waterput 25 W G V V Td - x 251 J2.443 2.148 waterput 25 W W V V H, T - x J ?2.463 2.150 waterput 25 V V - - A, H, L, Pm, Ps? Td x J7.120 7.14 greppel 30 V W - - A H x J ?7.198 7.20 waterput 50 W W V V A, H, Td - x J7.102 7.45 greppel 30 R W V V A, H, Td/s, Ta?, S? H x JMet: hk = aantal determineerbare stukjes houtskool; N = aantallen (W=1-5, R=6-20, V=>20 resten); V = variatie (G=0-1, W=2-5, V=>5 taxa), m =gemineraliseerd, A = haver (Avena), C = graan (Cerealia), H = gerst (Hordeum), L = lijnzaad (Linum usitatissimum), Pm = pluimgierst (Panicummiliaceum), Ps = erwt (Pisum sativum), S = rogge (Secale cereale), T = tarwe (Triticum), Ta = broodtarwe (Triticum aestivum), Td =emmertarwe (Triticum dicoccon); ? = determinatie onzeker; J = ja. De putnummers (het getal voor de punt in het vondst- en spoornummer) 1en 2 behoren tot vindplaats D, putnummer 7 tot vindplaats A.Tabel 15.1. Huissen Loostraat-Zuid. Resultaten van de inventarisatie.Alle monsters zijn botanisch gezien interessant genoeg om te analyseren. In overleg met ACVU-HBS en dedirectievoerder is besloten de monsters 2.463 (waterput, vindplaats D) en 7.102 (greppel, vindplaats A) te analyseren.Beide bevatten cultuurgewassen die informatie geven over het gegeten voedsel op de nederzettingsterreinen.De onverkoolde resten in 7.102 geven informatie over de vegetatie in en rond de nederzetting.De resultaten van de analyse staan in bijlage 5. Hierin staan de wilde planten ingedeeld op basis van hun voorkomenin recente vegetaties. 252Vondstnummer 2.463In het monster uit de waterput zijn vijf graansoorten aangetroffen: haver (Avena), gerst (Hordeum), pluimgierst(Panicum miliaceum), emmertarwe (Triticum dicoccon) en spelttarwe (Triticum spelta). Van de haver kan helaas nietbepaald worden of het om de gecultiveerde haver (Avena sativa) gaat of om het akkeronkruid oot (Avena fatua).Hiervoor zijn bepaalde kafresten nodig, de bloembases, maar die zijn in dit monster niet teruggevonden. Verbouwvan haver is vanaf de Romeinse tijd bekend. Vondsten van gecultiveerde haver uit de prehistorie zijnschaars en bovendien zijn de aantallen laag. 253 Aangenomen wordt dat haver in deze tijd als onkruid in de graanakkersgroeide. Gezien de relatief grote hoeveelheid haverkorrels in dit monster mogen we er van uitgaan dat hethier om de cultuurvorm gaat.Van gerst en de beide tarwesoorten zijn kafresten gevonden. Dit kan informatie geven over de plaats waar hetgraan verbouwd is. Tijdens de eerste dorsronde wordt de graanaar in kleine stukjes gebroken, de internodia. Etno-251In vondstnummer 2.500 zijn een pit van sleedoorn (Prunus spinosa) en een zaad van straalscherm (Orlaya grandiflora) aangetroffen.Laatstgenoemde soort, een akkeronkruid uit zuidelijke streken, is een aanwijzing voor import van graan.252Tamis et al. 2004.253Botanische database RADAR.119

grafisch onderzoek heeft uitgewezen dat dit alleen op de productienederzetting gebeurt. 254 Vondsten van internodiageven dus aan dat de betreffende graansoort lokaal is verbouwd. In dit geval geldt dit voor gerst. Van de beidetarwesoorten zijn alleen aarbases gevonden. Deze blijven na de eerste dorsronde aan de graankorrel zitten enkunnen in deze vorm ook worden verhandeld. Zij geven dan ook geen informatie over de plaats waar het graanverbouwd is.In het monster zijn veel gemineraliseerde kafnaalden aanwezig. Het is niet geheel duidelijk van welk graan zeafkomstig zijn: gerst, tarwe en rogge behoren tot de mogelijkheden. De kafnaalden wijzen er op dat er graanlokaal is verbouwd.Daarnaast is in het monster lijnzaad (Linum usitatissimum) aangetroffen. Dit gewas werd verbouwd om zijn oliehoudendezaden of om de vezels (vlas of linnen). Lijnzaad is één van de oudste cultuurgewassen van Nederland:het werd al door de eerste boeren, zo’n 7000 jaar geleden, verbouwd. 255In het monster is ook een mogelijke erwt (cf. Pisum sativum) gevonden. Ook deze soort werd al door de eersteboeren verbouwd. 256 Resten van erwten en andere peulvruchten worden relatief zelden aangetoond vanwegehun slechte conserveringskansen. Omdat ze tijdens het schonen en de voedselbereiding niet in directe aanrakingkomen met vuur hebben ze slechts een kleine kans om in verkoolde staat bewaard te blijven. In onverkooldestaat blijft onder goede conserveringsomstandigheden alleen de (kleine) navel over.De wilde planten uit dit monster zijn evenals de cultuurgewassen verkoold. Dit betekent dat de planten op deakkers kunnen hebben gestaan en samen met het graan kunnen zijn geoogst en gedorst. Zij geven daarmee informatieover de milieuomstandigheden op de akkers. 257 Ook kunnen ze afkomstig zijn van planten die in denederzetting hebben gegroeid op de plaats waar het materiaal verbrand is.Er zijn relatief weinig soorten uit de groep akkeronkruiden aangetroffen. Deze groeien in akkers en andere recentbewerkte grond. Het gaat om zwaluwtong (Fallopia convolvulus), knopherik (Raphanus raphanistrum) en ringelwikkeen/of vierzadige wikke (Vicia hirsuta/tetrasperma). Melganzenvoet (Chenopodium album) kan ook op deakkers hebben gegroeid, maar heeft een voorkeur voor voedselrijkere gronden. Mogelijk is dit een aanwijzingvoor het bestaan van tuinen. Hierin zouden peulvruchten, zoals de in dit monster aangetroffen mogelijke erwtverbouwd kunnen zijn.Grote weegbree (Plantago major) en straatgras (Poa annua) zijn soorten die goed tegen betreding kunnen. Zij zullenop veel belopen stukken in de nederzetting hebben gestaan. De eerstgenoemde soort komt ook in sterk begraasde(en dus betreden) stukken in graslanden voor. Door zijn laag-bij-de-grondse vorm heeft deze plant zichgoed aangepast aan intensieve begrazing terwijl hij bovendien zeer goed bestand is tegen betreding.De enkele oeverplanten, oeverzegge (Carex riparia), grote waterweegbree (Alisma plantago-aquatica) en gewonewaterbies (Eleocharis palustris), geven aan dat er op de akkers vochtige tot natte plekken zijn geweest.Hopklaver (Medicago lupulina) is een soort van vochtige graslanden, die vroeger ook veel in akkers voorkwam. 258Egelboterbloem (Ranunculus flammula) zal op de nattere en zuurdere delen in het grasland hebben gestaan.254Hillman 1984; Jones 1984.255Bakels 1997.256Bakels 1997.257Knörzer 1971, 100; Bakels 1978, 68; Pals 1984, 314; Gehasse 1995, 61.258Archeobotanische database RADAR.120

Tot slot zijn enkele verkoolde muizenkeutels en fragmenten verkoold voedsel in de waterput aangetroffen. Mogelijkzijn dit de resten van een schoonmaakactie, waarbij het afval is verbrand.Vondstnummer 7.102Ook in het monster uit de greppel van vindplaats A zijn vijf, deels andere, graansoorten aangetroffen: haver(Avena sativa), gerst (Hordeum vulgare), emmertarwe (Triticum dicoccon) en mogelijk rogge (cf. Secale cereale) enbroodtarwe (Triticum cf. aestivum). Hier zijn wel bloembases van haver gevonden, waardoor de cultuursoort metzekerheid is aangetoond. Dit gegeven, samen met de gevonden internodia van gerst en kafnaalden van haver zijnaanwijzingen voor lokale verbouw van deze granen. Van tarwe kan lokale verbouw niet worden aangetoond.Rogge wordt evenals haver al in de ijzertijd gevonden, maar is dan slechts een onkruid tussen het overige graan.In de Romeinse tijd wordt het in cultuur genomen. Dan wordt het regelmatig in grotere hoeveelheden aangetroffen.Rogge wordt echter pas in de Middeleeuwen algemeen verbouwd. 259Broodtarwe is al in het midden neolithicum verbouwd, maar verdween daarna weer voor eeuwen uit beeld. Inde Romeinse tijd wordt het weer populair. Vanwege zijn hoge gehalte aan gluten is het bij uitstek geschikt ombrood van te bakken.In dit monster zijn niet alleen zaden van lijnzaad gevonden, maar ook een kapselfragment. Of dit gewas nu voorzijn zaden of voor zijn vezels wordt verbouwd, de kapsels worden altijd van het eindproduct gescheiden. Devondst van het kapsel toont dus aan dat lijnzaad lokaal is verbouwd op vindplaats A.In vondstnummer V7.102 zijn enkele vijgenpitten (Ficus carica) aangetroffen. Vijgen komen oorspronkelijk uithet Middellandse Zeegebied en worden in Nederland voor het eerst in de Romeinse tijd gevonden. In dezevroege periode komt de vijg echter alleen in militaire context voor. 260Gezien de grote hoeveelheden onverkoolde plantenresten geeft dit monster ook informatie over de vegetatie inen rond de nederzetting. Er zijn veel soorten uit de groep akkeronkruiden gevonden. Hondspeterselie (Aethusacynapium), gekroesde melkdistel (Sonchus asper) en akkerandoorn (Stachys arvensis) zijn hiervan de meest voorkomende.Zij zullen op de akkers hebben gegroeid en met het graan zijn meegeoogst en zo in de nederzettingterecht zijn gekomen.De tredplanten, zoals grote weegbree, varkensgras (Polygonum aviculare) en straatgras, zullen in de nederzettinglangs wegen en paden of op andere veel belopen plekken hebben gestaan.Gevlekte scheerling (Conium maculatum), bilzekruid (Hyoscyamus niger) en kruldistel (Carduus crispus) zijn ingedeeldbij de ruigteplanten. Bij deze groep gaat het om planten van zogenaamde ruderale standplaatsen, dat wilzeggen plekken waar de bodem verrijkt is met voedingsstoffen van elders. Dit kan door de mens plaatsvinden(afval), maar ook door water (aanspoelsel). Over het algemeen groeien de planten in relatief stabiele milieus waargeen sprake is van intensieve bodembewerking (dus niet op akkers). Waarschijnlijk waren in de buurt van degreppel plaatsen waar de menselijke activiteit beperkt bleef tot bijvoorbeeld het storten van afval of de opslag vanbouwmateriaal of andere voorraden. Ook in of langs erfafscheidingen of vlak langs wanden van gebouwen ofandere constructies kunnen de planten gegroeid hebben. Gevlekte scheerling en bilzekruid zijn overigens beidegiftig. In kleine hoeveelheden hebben deze gifstoffen echter een medicinale werking, die ook in de Romeinsetijd al bekend was.259Behre 1992.260Pals 1997.121

Uit de groep storingsplanten zijn geknikte vossenstaart (Alopecurus geniculatus), valse voszegge (Carex otrubae),zilverschoon (Potentilla anserina) en water- of akkermunt (Mentha aquatica/arvensis) aangetroffen. Vaak komen zijvoor op stukken die met wisselende waterstand te maken hebben (‘s winters nat, ‘s zomers droog) of met anderewisselende milieuomstandigheden. Gedacht kan worden aan vegetaties langs drinkpoelen, sloten en greppels.Ook komen zij voor in jaarlijks langdurig overstroomde, begraasde weilanden met een wisselende waterstand.Mogelijk hebben zij in of rond de greppel gestaan.Greppelrus (Juncus bufonius), blaartrekkende boterbloem (Ranunculus sceleratus) en watermuur (Stellaria aquatica)zijn pionierplanten. Zij groeien op voedselrijke, met name stikstofrijke, natte grond. Het stikstofgehalte rondmenselijke nederzettingen is door de aanwezigheid van grote hoeveelheden verterend afval hoog, wat geschiktestandplaatsen oplevert voor deze vegetaties. In de winter staan deze plaatsen vaak lang onder water en ook in dezomer drogen ze vaak niet helemaal uit. 261 Ook deze planten kunnen langs de greppel hebben gegroeid.De groep die met de meeste soorten is vertegenwoordigd, is die van de oeverplanten. De meest voorkomendesoorten uit deze groep zijn oeverzegge, grote waterweegbree, gewone waterbies, wolfspoot (Lycopus europaeus),moerasandoorn (Stachys palustris) en stervruchtige waterweegbree (Damasonium alisma). In de groep van oeverplantenis de rietklasse (Phragmitetea) vertegenwoordigd. Deze omvat verlandings- en overstromingsgemeenschappenmet een hoge productie van organisch materiaal in en aan voedselrijke, stilstaande of zwakstromendewateren. Vaak is ook sprake van wisselende waterstanden. De maximale waterdiepte is 3 m, gemiddeld 1.5 m. 262Het is aannemelijk dat deze vegetatie in en rond de greppel heeft gestaan.Ook de graslandplanten zijn goed vertegenwoordigd. Hiertoe behoren gewone margriet (Leucanthemum vulgare),hopklaver, gewone brunel (Prunella vulgaris), tweerijige zegge (Carex disticha) en echte koekoeksbloem (Lychnisflos-cuculi). Het zijn soorten van zowel vochtige als van natte graslanden, die veelal in stand gehouden wordendoor hooien of beweiden.Snavelzegge (Carex rostrata), de enige vertegenwoordiger uit de groep veenplanten, zal op een permanent natteplaats bij de greppel hebben gestaan.Verder komen planten uit de groepen bosranden, struwelen en bossen voor. Mogelijk waren er bossages in deomgeving aanwezig. De bessen van vlier (Sambucus nigra) kunnen ook zijn verzameld en gegeten.15.3.2 HoutMand als beschoeiing van een waterput (S.59; V.142)In het veld is een monster van het vlechtwerk van een mand verzameld, die als beschoeiing van waterput S.59diende (fig. 15.1). De mand heeft een gereconstrueerde diameter van 60 cm en is gemaakt van twijgen van wilgenhout(Salix) met een diameter van circa 0.5 cm. De onderzochte twijgen (N = 25) zijn 2 tot 3 jaar oud enzijn, voor zover dat was vast te stellen, in het vroege voorjaar gestopt met groeien (N = 19). De eenduidigheidin de groeistop maakt het aannemelijk dat de twijgen in het vroege voorjaar door de mens zijn verzameld.De constructie van de mand bestaat uit bundels van steeds drie tot vier verticale elementen (de passieve elementen),ook wel de staken genoemd. De onderlinge afstand tussen de stakenbundels is ca. 5 cm. De vlechtendeelementen, ook wel actieve elementen genoemd, waren volgens een variant op de basis-weefmethode gevlochten.263 Dat wil zeggen dat het ene vlechtende element voor twee bundels staken en achter de volgende tweebundels staken is gevlochten en het daarop volgende vlechtende element achter de twee eerst genoemde staak-261Weeda et al. 1998.262Weeda et al. 1995.263Wendrich 1991, 56, 58.122

undels en voor de daarop volgende twee staakbundels is gevlochten. Over een hoogte van 5 cm zijn tien vlechtendeelementen aangetroffen. We hebben hier dus met een dicht en fijn vlechtwerk te maken.Fig. 15.1. Huissen Loostraat-Zuid.Mand gebruikt als beschoeiing vanwaterput S 1.59. De maatstok heefteen totale lengte van 50 cm. Foto:ACVU-HBS.Vlechtwerk beschoeiing van een waterput (S7.20, V7.197)Er is een tweede waterput (S7.20) met een vlechtwerkbeschoeiing in Huissen (fig.15.2). De waterput is aangetroffenin de profielwand van werkput 7 en alleen een stuk van de beschoeiing is voor nader onderzoek verzameld.De geschatte diameter van de put is circa 60 cm.Fig.15.2. Huissen Loostraat-Zuid.Vlechtwerkbeschoeiing vanwaterput S 7.20, De maatstok heefteen totale lengte van 50 cm. Foto:ACVU-HBS.Voor het vlechtwerk van deze waterput zijn twijgen van wilg gebruikt. De onderzochte verticale elementen zijn2.5 cm in diameter (N = 2) en drie tot vier jaar oud toen ze in de winter werden gesneden. De onderzochtehorizontale, vlechtende elementen (N = 10) hebben een diameter van ruim 1 cm. Voor zover dat is vast te stellenzijn ook de vlechtende elementen in de winter gesneden (N = 7). De onderzochte twijgen zijn twee tot vierjaar oud.Het vlechtwerk bestaat uit enkelvoudige staken, die circa 14 centimeter uit elkaar geplaatst zijn. De vlechtendeelementen zijn volgens de basisweefmethode gevlochten, waarbij het ene vlechtende element voor de ene staaken achter de volgende staak is gevlochten. Het volgende vlechtende element is precies alternerend gevlochten.123

Over een hoogte van 14 cm zijn tien vlechtende elementen aangetroffen. Het vlechtwerk is daarmee veel groverdan de mand die voor de beschoeiing van waterput S1.59 is gebruikt.Losse stukken houtIn twee structuren zijn in totaal drie stukken hout aangetroffen. Uit waterput S2.85 komt een balk van eikenhout(Quercus, V2.436). De lengte van de balk is incompleet. De doorsnede bedraagt 5 bij 5.5 cm. De balk is uitde buitenkant van een dikke stam afkomstig.Uit waterput S2.148 komen twee stukken hout, die beiden het vondstnummer V2.447 hebben gekregen. Eénmaalbetreft het een stuk van een eikenhouten tak waar het schors nog omheen zit. Op deze tak zijn geen bewerkingssporengezien.Het tweede stuk uit dit spoor is een zorgvuldig afgewerkte steel van wilgenhout, die over een lengte van 19 cmbewaard is gebleven (fig. 15.3). De steel is 3.3 cm in doorsnede en gemaakt van een tenminste vier jaar oude takwaarvan de schors is verwijderd. Het uiteinde heeft drie afgeronde kapvlakken, zichtbaar in de twee plaatjeslinksonder in figuur 15.3. Het andere uiteinde is zichtbaar in de afbeelding rechtsonder in dezelfde figuur. Dituiteinde is beschadigd. Als gevolg van die beschadiging is overigens het ronde merg, dat karakteristiek is vooronder andere wilgenhout, goed te zien.Fig. 15.3. Huissen Loostraat-Zuid. Steel gevonden in spoor S 2.148. Foto: M. van Waijjen(BIAX Consult)15.4 Discussie en conclusie15.4.1 MacrorestenDe analyse van de monsters uit een waterput van vindplaats D en een greppel uit vindplaats A hebben veel informatieopgeleverd over voeding en vegetatie van de nederzettingen. Vondstnummer 2.463 uit de waterput(vindplaats D) is rijk aan verkoolde resten. Er zijn resten van haver, gerst, emmertarwe, spelttarwe, pluimgierst,lijnzaad en mogelijk erwt gevonden. Opvallend is het hoge aandeel kafresten, met name van tarwe. Mogelijkgaat het hierbij om een eenmalige depositie. Dat houdt in dat de plantaardige resten niet in loop van tijd pertoeval in de waterput zijn beland, maar dat ze er als gevolg van één handeling in terecht zijn gekomen. Geziende grote hoeveelheid kaf en de verkoolde muizenkeutels en voedselresten zou het kunnen dat het hierbij gaatom materiaal dat gedorst is voor de voedselbereiding (de tweede dorsronde). De aanwezigheid van kafnaaldengeeft aan dat dit waarschijnlijk in de directe omgeving van de waterput is gebeurd.Van de gerst kan worden aangetoond dat hij lokaal is verbouwd. Het is echter zeer goed denkbaar dat ook deandere soorten in de omgeving verbouwd zijn, gezien het rurale karakter van de nederzetting.Zaden van oeverplanten geven aan dat er op de akkers natte plekken moeten zijn geweest.124

Tijdens de inventarisatie van vondstnummer 2.500 (vindplaats D) is een sleedoornpit aangetroffen. Deze wildepruimensoort geeft vruchten met een wrange smaak, die vroeger echter wel zijn gegeten. Er zijn geen andereaanwijzingen voor het verzamelen van voedsel uit de natuur.Vondstnummer 102 uit een greppel van vindplaats A heeft eveneens een grote hoeveelheid cultuurgewassenopgeleverd. Behalve de graansoorten haver, gerst, emmertarwe en mogelijk rogge en broodtarwe, zijn ook lijnzaaden vijg gevonden. Van haver, gerst en lijnzaad is lokale verbouw aangetoond.Opvallend in dit monster uit vindplaats A zijn enkele soorten die niet algemeen zijn in inheems Romeinse context.Dit zijn vijg en mogelijk rogge en broodtarwe. Vijg is niet inheems in Nederland, al kan zij op beschutteplekken wel groeien. Vijgen werden in gedroogde vorm door de Romeinen geïmporteerd. In deze contextwijzen deze soorten op contact met de Romeinen. In mindere mate zijn in de monsters uit vindplaats D ookaanwijzingen gevonden die duiden op contacten: spelttarwe is vooral bij de Romeinen populair en het tijdens deinventarisatie in vondstnummer 2.500 aangetroffen straalscherm wijst op import van graan uit zuidelijker streken,zoals Zuid-Limburg, het Duitse Rijnland, Vlaanderen of Noord-Frankrijk.De onverkoolde resten van wilde planten die in het monster zijn aangetroffen weerspiegelen voornamelijk devegetatie in en rond de greppel, voornamelijk planten van oevers en vochtige tot natte graslanden.15.4.2 HoutVoor wat betreft de gevonden steel in spoor S 2.148 zijn op dit moment geen parallellen bekend uit de Romeinsetijd. Over het gereedschap waarvoor de steel diende, tasten we in het duister. De houtsoort en het gebruikteboomdeel geven weinig houvast. Takken zijn namelijk niet de sterkste onderdelen van bomen en wilgenhout isniet het meest geschikte hout voor stelen van gereedschap. Mogelijk gaat het hier om een steel van een lichtgereedschap.Over vlechtwerkbeschoeiingen is de laatste jaren meer bekend geworden. Dit type beschoeiing kenden we aanvankelijkalleen uit de prehistorische perioden. In het centrale rivierengebied zijn echter de laatste jaren regelmatigvlechtwerkbeschoeiingen van waterputten gevonden die uit de Romeinse tijd dateren. 264 Steeds gaat het omvlechtwerk gemaakt van wilgentwijgen. De twijgen zijn tussen de één en vier jaar oud en doorgaans in de winterof het vroege voorjaar gesneden. De vergelijkbare ouderdom en dikte van de gebruikte twijgen, als ook hetkapseizoen (winter of vroege voorjaar), geeft voeding aan de gedachte dat men in de Romeinse tijd wilgentwijgenvoor vlechtwerk kweekte. Op basis van het kleine aantal onderzochte twijgen is dit hier niet te bewijzen.Het is echter aannemelijk dat die wilgenbestanden in de vorm van grienden beheerd werden. Dat wil zeggen datde stam van de gebruikte wilgen nauwelijks boven het maaiveld uitstak en men als het ware door een woud vanwilgentwijgen liep. Op basis van de huidige gegevens lijkt dit type beheer van wilgenbossen gebonden te zijn aanhet centrale en nu mogelijk ook het oostelijk rivierengebied. Kenmerkend voor deze gebieden zijn de kronkelwaardenen komgebieden die een minerale ondergrond hebben waarop wilgen goed gedijen.De reden dat de bewoners van Huissen kozen voor vlechtwerkbeschoeiingen van wilgentenen heeft dus te makenmet de beschikbaarheid (en het beschikbaar maken) van de houtsoort. Maar een vlechtwerkconstructie alsbeschoeiing voor een waterput is alleen in een stevige grondsoort, zoals klei en leem, voor een lange periodesuccesvol. In zandgrond is de druk op de beschoeiing zo groot dat een waterput van dit type niet lang standhoudt.Daarom stapte men in de Romeinse tijd op de zandgronden over op waterputbeschoeiingen die vandikke planken gemaakt waren, waarbij vlechtwerk alleen toegepast werd als herstelling van een beschadigdewaterput. 265 Niet alleen de beschikbaarheid van de houtsoort, maar ook de stevigheid van de ondergrond maaktedeze constructievorm in de Romeinse tijd dus mogelijk.264Kooistra 2004b; 2006.265Zie o.a. Kooistra 2004a.125

16 Ring van git 266In totaal zijn drie fragmenten van git gevonden. Twee fragmenten zijn al behandeld in het hoofdstuk over natuursteen.Een bijzondere vondst is een ring van git, die aangetroffen is in greppel S8.19 (vindplaats A). De greppelis te dateren in de tweede helft van de 3de eeuw na Chr.De ring is in één stuk uitgesneden in git (fig. 16.1). Bovenop deronding van de ring bevindt zich een hoofdje van een negroïdepersoon. Het hoofdje is enigszins gestileerd weergegeven metkroeshaar en sterk geaccentueerde lippen. De binnendiameterbedraagt 15 tot 16 mm. Het hoofdje heeft een hoogte van 13 mm.De ring heeft aan de buitenzijde drie groeven.Gelijkaardige parallellen zijn niet bekend in git. Ringen in gitwaarbij een negroïde hoofdje in de ronding van de ring isingewerkt, zijn wel bekend. 267Fig. 16.1. Huissen Loostraat-Zuid. Ring van git.17 Overige vondstcategorieënIn tabel 17.1 staan de overige vondstcategorieën vermeld. Deze zullen echter niet verder behandeld worden.inhoud aantal gewicht in ghoutskool 4 11kalkmortel 3 36schelp/slak 5 34sintel 5 190Tabel 17.1. Huissen Loostraat-Zuid. Overige vondstcategorieën.266Met dank aan dr. Kathy Sas voor de hulp bij de determinatie.267Henkel 1913, 150-151 en Tafel LXI (o.a. 1653, 1661, 1663 en 1666).126

18 Synthese18.1 InleidingIn dit hoofdstuk worden de resultaten van de deelrapporten samengevoegd tot een samenhangend beeld van debewoningsgeschiedenis in het plangebied. In de eerste paragraaf wordt het landschap en de bewoning in hetplangebied en de nabije omgeving in de Romeinse tijd beschreven. De tweede paragraaf gaat in op vindplaatsenA en D. Tenslotte wordt in het kort de agrarische economie behandeld.Het plangebied Huissen Loostraat-Zuid beslaat een oppervlakte van ongeveer 60 ha, die zal ontwikkeld wordenals woningbouwlocatie. In de afgelopen jaren zijn reeds verschillende onderzoeken uitgevoerd in het plangebied.Dit heeft vier vindplaatsen opgeleverd: drie nederzettingsterreinen (A, C-D en E) en één grafveld (B). Drie vande vindplaatsen waren reeds bekend door middel van veldkarteringen. 268 Het archeologisch onderzoek vanACVU-HBS bestond uit het opgraven van twee lange sleuven doorheen vindplaatsen A en D, op de plaats waartwee ontsluitingswegen gepland zijn.18.2 Landschap en bewoningDe vindplaatsen in het plangebied zijn gelegen op de oeverwalafzettingen van de Meinerswijkse stroomgordel,een riviersysteem dat actief was van ca. 1810 voor Chr. tot 186 na Chr. Vanaf de Late IJzertijd werd dit riviersysteemgeleidelijk vervangen door de Oude Rijn/Nederrijn. Vooral in de Romeinse tijd was het dé noordelijkehoofdstroom van de Rijn, met een hoge afvoer, en dus ook uitermate geschikt om dienst te doen als grens vanhet Romeinse rijk. De precieze ligging van de hoofdstroom van de Rijn in die periode is niet bekend. Vermoedelijklag die ongeveer één kilometer oostwaarts van de vindplaatsen. Mogelijk waren eveneens enkele nevengeulenactief. In het noordelijk deel van vindplaats ligt een kleine geul die watervoerend was in de Romeinsetijd.De bewoningscondities op de oeverwal zijn zeer gunstig. De relatief hogere ligging biedt bescherming tegenoverstromingen en het terrein is goed te ontwateren. Ten westen van de vindplaatsen liggen lager gelegen komgrondenen oostwaarts ligt de verlandde meandergordel van de Meinerswijkse stroomgordel. Beide gebieden zijnonaantrekkelijk voor bewoning. Op de laatstgenoemde zijn tot op heden dan ook nog geen sporen van Romeinsebewoning aangetroffen. De komgronden komen dan weer wel in aanmerking als hooiland of weidegrond.Het onderzoek van macrobotanische monsters en het hout biedt ons informatie over de vegetatie. Er zijn slechtstwee monsters onderzocht, waardoor het verkregen beeld fragmentarisch is. In de kronkelwaarden en de komgebiedenstonden wilgenbossen, die ontgonnen werden voor wilgentwijgen voor vlechtwerk. Op de akkers werdgerst, haver en lijnzaad verbouwd. De aanwezigheid van zaden van oeverplanten toont aan dat er op de akkersnatte plekken aanwezig waren.De vooronderzoeken hadden uitgewezen dat in het plangebied vier vindplaatsen aanwezig zijn: drie nederzettingsterreinen(A, C-D en E) en één grafveld (B). Naar analogie met vindplaats C-D kan echter gesteld wordendat A en E vermoedelijk tot dezelfde vindplaats behoren, met twee concentraties. We hebben dan te maken meteen grafveld met ten noordwesten en ten zuidoosten telkens een langgerekt nederzettingsterrein. Het grafveldwas gemeenschappelijk in gebruik door de bewoners van beide vindplaatsen. 269 Bij bouwwerkzaamheden in hetverleden is het grafveld enkele keren aangesneden. Het verzamelde materiaal is te dateren van het einde van de1ste tot het einde van de 2de eeuw na Chr.268Willems 1981: ca. nr. 131 (vindplaats B), 132 (vindplaats A) en 133 (vindplaats D).269Gelijkaardige constellaties komen wel vaker voor, o.a. in Tiel-Passewaaij (Roymans/Derks/Heeren 2007).127

18.3 Vindplaatsen A en D18.3.1 AlgemeenHet archeologisch onderzoek heeft in beide vindplaatsen goed geconserveerde bewoningssporen en vondstenopgeleverd. De verklaring hiervoor is dat de sporen afgedekt zijn door een pakket oever- en komafzettingen.Bijgevolg hebben dankzij de diepe ligging recente bodemingrepen weinig tot geen vat gehad op het archeologischebodemarchief. Het sporen- en vondstenniveau in vindplaats D ligt op 70 tot 80 cm beneden maaiveld (ca.9.00 m - 9.10 m +NAP) en in vindplaats A op ongeveer 50 tot 70 cm beneden maaiveld (9.08 m - 9.18 m +NAP).De noordoostelijke en zuidwestelijke grenzen van de vindplaatskernen komen goed overeen met de resultatenvan het vooronderzoek. Ter hoogte van de sleuven hebben de kernen van vindplaatsen A en D een breedte vanrespectievelijk 95 en 48 m. In de periferie van beiden zijn geen sporen aangetroffen, met uitzondering van enkelepaalkuilen in vindplaats D. Deze sporen liggen ten noordoosten van de vindplaatskern. De sleuven hadden in deperifere zones een breedte van vier meter. Bijgevolg kunnen geen uitspraken gedaan worden over de periferievan de vindplaatsen als geheel. Ongetwijfeld zullen echter wel sporen aanwezig zijn in de niet-onderzochte delen.In beide vindplaatsen zijn nederzettingssporen uit de Romeinse tijd aangetroffen. Bewoningsstructuren zijn enkelin vindplaats D aanwezig. Het gaat hier om één gedeeltelijke huisplattegrond en twee spiekers. De rechthoekigegreppelstructuur uit vindplaats A wordt verder besproken in paragraaf 17.3.3.18.3.2 Fasering en dateringDe fasering die opgesteld is in hoofdstuk 6 laat sporen die niet meteen stratigrafisch te koppelen zijn aan een fasebuiten beschouwing (tabel 6.4). In deze paragraaf zal een bewoningsgeschiedenis opgesteld worden op basis vande fasering en alle overige gedateerde sporen en daterende vondsten.Vindplaats ADe aanvang van de bewoning in vindplaats A kan gesitueerd worden in het tweede kwart van de 1ste eeuw naChr. (tabel 17.1). Deze bewoning lijkt echter al tegen het laatste kwart van de 1ste eeuw te zijn opgehouden.Het aardewerk-, het metaal en het muntenspectrum vertonen een hiaat vanaf de Flavische periode tot omstreekshet midden van de 2de eeuw na Chr. Het is niet duidelijk wat de verklaring hiervoor is en of het enkel de onderzochtezone betreft of respresentatief is voor de hele vindplaats. Een vergelijking met de resultaten van hetaangrenzende proefsleuvenonderzoek biedt geen oplossing.Vanaf het midden van de 2de eeuw na Chr. lijkt het terrein weer bewoond te zijn. Deze bewoningsfase heeftongeveer een eeuw geduurd. Het einde is te situeren na het midden van de 3de eeuw na Chr. (tabel 17.2).Vindplaats DNet als in A lijkt de bewoning in vindplaats aan te vangen in het 2de kwart van de 1ste eeuw na Chr. (tabel17.1). Enkele oudere vondsten zoals een Nauheimfibula (V2.270) en een fragment van een glazen armband(V2.17) uit de Late IJzertijd suggereren een vroegere startdatum, maar voor het onderzochte deel van de vindplaatszijn daar geen overtuigende bewijzen voor. Het aardewerk biedt in deze geen uitkomst. Een vroegeredatering is niet uitgesloten maar kan niet aangetoond worden op basis van het aardewerk.De aanwezigheid van deze vondsten doen echter vermoeden dat vindplaats D als geheel wel een eerdere aanvangkan hebben.In tegenstelling tot vindplaats A lijkt D een continuë bewoning te hebben gekend minstens tot het einde van de2de eeuw na Chr. met een zwaartepunt in de 2de eeuw. Een einddatum is moeilijker vast te stellen (tabel 17.2).128

Het aardewerk- en het muntspectrum wijzen in de richting van het einde van de 2de eeuw/begin van de 3deeeuw na Chr. Twee laat-Romeinse fibulae doen echter vermoeden dat de vindplaats nog tot in de 4de eeuwbewoond is.18.3.3 Aard van de bewoningEén van de vaststellingen van het proefsleuvenonderzoek in 2003 was dat het karakter van de bewoning veranderdedoorheen de tijd. Daar waar het materiaal uit de 1ste eeuw na Chr. vooral civiele kenmerken vertoonde,verschenen in de loop van de 2de eeuw na Chr. enkele militaire elementen in de nederzetting, zoals een drieknoppenfibulaen een dubbele spitsgreppel. 270 Deze vaststelling is eveneens gedaan tijdens het onderhavige onderzoeken doet zich vooral voor in het metaalspectrum. Een verandering is eveneens waar te nemen in het muntenspectrum.Hier doet zich echter een andere wijziging voor: het muntenspectrum wijst op duidelijke contactenmet het leger in de 1ste eeuw na Chr. Voor de 2de en 3de eeuw kan geen relatie gelegd worden met militaire ofjuist civiele circulatie.De eerste bewoningsfase in de vindplaatsen is civiel van aard. In de tweede fase lijkt dit echter te veranderen. Hetverschil is niet alleen in de vondsten maar ook in het sporenbestand aanwezig. Vermoedelijk dient de verklaringgezocht te worden in een sterkere militaire invloed in deze periode dan in een daadwerkelijke aanwezigheid vansoldaten ter plaatse in de vindplaats. De mogelijkheid valt echter niet uit te sluiten dat in de directe omgevingvan vindplaats A militairen gelegerd waren in kleinere eenheden, zoals wachttorens.De meest opvallende structuur is de rechthoekige greppelstructuur in werkput 7. De greppels zijn spitsvormig indoorsnede en greppel S7.14 heeft onderin een enkelbreker. In de vulling van de greppels zijn verschillende militariaaangetroffen, zoals o.a. een lanspunt (V7.73). Opvallend is eveneens de relatief grote hoeveelheid briquetage-aardewerk,wat mogelijk wijst op een ceremoniële functie. De structuur is te dateren in de tweede helft van2de eeuw na Chr. In figuur 6.9 is een mogelijke reconstructie gemaakt van de structuur. Het zou dan gaan omeen vierkante omgreppeling met een oppervlakte van ongeveer 17.50 bij 17.50 m. In de noordoostelijke greppelis een opening aanwezig. In eerste instantie was gedacht aan een wachttoren, maar hiervoor ontbreken de kenmerkendepaalkuilen binnen de omgreppeling. In de nazakking bevond zich een dakpanfragment met stempelvan het 30ste legioen. Vermoedelijk is dit echter als slooppuin in de nederzetting terecht gekomen.Vooralsnog blijft onduidelijk wat de functie van de structuur is.18.3.4 Agrarische economieDe economie in de nedezerzettingen was gebaseerd op akkerbouw en veeteelt. Zoals hoger vermeld is de lokaleverbouwing van gerst, haver en lijnzaad aangetoond. De vondst van straalscherm wijst op import van graan uitzuidelijkere regio's, zoals Zuid-Limburg, het Duitse Rijnland, Vlaanderen of Noord-Frankrijk. De aangetroffenvijgenpitten wijzen eveneens op import uit het zuiden.De samenstelling van het dierlijk bot is vergelijkbaar voor dat van rurale nederzettingen in het rivierengebied. Eris echter wel een chronologisch verschil aanwezig binnen de vindplaatsen. Het aandeel van schaap/geit neemt afvan de vroeg-Romeinse tijd naar de midden-Romeinse tijd. Het aandeel van paard stijgt daarentegen. Rund envarken zijn gedurende de gehele bewoningsperiode in gelijke mate vertegenwoordigd: respectievelijk een hoogen een laag percentage. Rund werd vooral benut voor secundaire producten zoals trekkracht, mest en voor hetvlees.18.3.5 Limesweg?De oeverwal waarop de vindplaatsen zijn gelegen, vormde een smalle, droge verbinding tussen de castella Arnhem-Meinerswijken Loowaard, met elkaar verbonden door de zogenaamde limesweg. In vindplaats D zijn spo-270Kastelein/Haarhuis 2006, 20.129

en aangetroffen die te interpreteren zijn als een weg. Het gaat om twee parallelle greppelbundels die op eenafstand van vijf tot zes meter van elkaar liggen. Een verhoogde concentratie grind is niet waargenomen. Op basisvan het aardewerk zijn de sporen te dateren in de 2de eeuw na Chr. De vondst van een deel van een fibula uit delaat-Romeinse tijd lijkt te suggereren dat het tracé op deze plaats gedurende lange tijd in gebruik is geweest.130

LiteratuurRIC(I-2) = Sutherland 1984RIC(II) = Mattingly & Sydenham 1926RIC(III) = Mattingly & Sydenham 1930RIC(IV/i) = Mattingly & Sydenham 1936RIC(IV/ii) = Mattingly, Sydenham & Sutherland 1938RPC(I) = Burnett, Amandry & Ripollès 1992Scheers = Scheers 1977Cra. = Crawford 1974Aarts, J.G., 2000: Coins or money? Exploring the monetization and functions of Roman coinage in Belgic Gauland Lower Germany 50 BC – AD 450. Amsterdam.Allason-Jones, L., 2002: Git in Romeins Brittannië, in K. Sas./H. Thoen, 40-42.Allason-Jones, L., 2002: The Jet Industry and Allied Trades in Roman Britain, in P. Wilson/J. Price, Aspectsof Industry in Roman Yorkshire and the North (Oxford), 125 - 132.Altekamp, A./A. Schäfer (eds), 2001: The impact of Rome on settlement in the nort-western and Danubeprovinces (BAR Int. Ser. 921).Anderson, A. S. 1981: Some unusual coarse ware vessels from London and their continental background, inA.C. Anderson/A.S. Anderson (eds), 93-106.Anderson, A.C./A.S. Anderson (eds), 1981: Roman Pottery Research in Britain and North-West Europe(BAR Int. Ser. 123).Andrews, A.H., 1975: Absence of premolar teeth from ruminant mandibles found at archaeologicalsites, Journal of Archaeological Science 2, 137-144.Baatz, D., 1976: Die Wachttürme am Limes, Stuttgart.Bakels, C.C., 1978: Four Linearbandkeramik Settlements and their Environments: a PalaeoecologicalStudy of Sittard, Elsloo and Hienheim, Analecta Praehistorica Leidensia 11.Bakels, C.C., 1997: De cultuurgewassen van de Nederlandse Prehistorie, 5400 v.C. – 12 v.C, in: A.C.Zeven (ed.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD,Wageningen, 15-24.Baker, J./D. Brothwell, 1980: Animal diseases in archaeology, London.Bartosiewicz, L./W. van Neer/A. Lentacker, 1997: Draught cattle: their osteological identification and history,Tervuren (Annalen Zoölogische Wetenschappen 281).Behre, K.-E., 1992: The History of Rye Cultivation, Europe, Vegetation History and Archaeobotany 1,141-156.Bente, D.A., 2001: Archeologische begeleiding Loostraat 77, Huissen, Amsterdam (RAAP-regiobrief 2001-1341/DAB).Bergström, P.L./L.H. van Wijngaarden-Bakker, 1983: De metapodia als voorspellers van formaat en gewichtbij runderen (IVO-Rapport B-206).Beuker, J.R. 1983: Vakmanschap in vuursteen. De vervaardiging en het gebruik van vuurstenen werktuigenin de prehistorie, museumfonds publicatie nummer 8.Bloemers, J.H.F., 1978: Rijswijk (Z.H.), 'De Bult'. Eine Siedlung der Cananefaten, Amersfoort (NederlandseOudheden 8).Boekel, G. M.E.C. van, 1986: Roman Terracotta Figurines and Masks from the Netherlands. Introductionand Catalogue III (Apollo-Fortuna), BROB 36.Boekel, G.M.E.C., van 1987: Roman Terracotta Figurines and Masks from the Netherlands, Groningen.Boemaars, N.M.J.E., 2007: Plangebied Loovelden te Huissen, Gemeente Lingewaard; archeologisch vooronderzoek:een bureau- en inventariserend veldonderzoek (resterende percelen), Amsterdam (RAAP-rapport1439).131

Boer, G.H. de, 2000: Woningbouwlocatie Binnenveld II, gemeente Huissen; een Aanvullende ArcheologischeInventarisatie, Amsterdam (RAAP-briefrapport 2000-2648/MW).Boer, G.H. de, 2002: Plangebied Loostraat-Zuid te Huissen, gemeente Bemmel; een archeologische kartering enwaardering, Amsterdam (Raap-rapport 759).Böhme, A., 1972: Die Fibeln der Kastellen Saalburg und Zugmantel, Saalburg Jahrbuch 29, 5-112.Bosman, A.V.A.J., 1997: Het culturele vondstmateriaal van de Vroeg-Romeinse versterking Velsen 1, Amsterdam(dissertatie UvA).Bosman, A.V.A.J./E.N. Wieringa/S.M. van Roode (eds), in voorbereiding: Van Woerd tot Wereldoorlog.Het archeologisch onderzoek in Schuytgraaf, Woerden.Broeke, P.W. van den, 1986: Zeezout: een schakel tussen West-en Zuid-Nederland in de IJzertijd ende Romeinse Tijd, in M.C. van Trierum,/H.E. Henkes (eds), Rotterdam Papers 5. A contribution toprehistoric, roman and medieval archaeology, Rotterdam, 91-114.Broeke, P.W. van den, 1987a: De dateringsmiddelen voor de IJzertijd van Zuid-Nederland, in W.A.B. vander Sanden/P.W. van den Broeke, 23-44.Broeke, P.W. van den, 1987b: Het handgemaakte aardewerk, in W.A.B. van der Sanden,/P.W. van denBroeke (eds), 23-45.Broeke, P.W. van den, 1996: Southern sea salt in the Low Countries. A reconnaissance into the landof the Morini, in M. Lodwijckx (ed.), Archaeological and historical aspects of west-European societies, AlbumAmicorum Andre van Doorselaer, Leuven, 193-206.Broeke, P.W. van den 2007: zoutwinning langs de Noordzee: pre-middeleeuwse sporen, in M.J. deKraker/G.J. Borger (eds), Veen-vis-zout. Landschappelijke dynamiek in de zuid-westelijke delta van deLage Landen, Amsterdam (Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies 8), 65-80.Brulet, R./F. Vilvorder/S. Rekk 2001: La céramique, méthodologie, in R. Brulet/J.-P. Dewert/F. Vilvorder2001, 110-25.Brulet, R./J.-P. Dewert/F. Vilvorder 2001: Liberchies IV, vicus Gallo-romain, travail de rivière, Fouilles duMusée de Nivelles (1986/87 et 1991/97), Louvain-la-Neuve.Brulet, R./J.-C. Demanet 1997: Liberchies III, vicus gallo-romain, les thermes, Fouilles du CRAN (1973 et1989-90) et zone d’habitat au nord de la voie antique, Fouilles de Pro Geminiaco (1979-80 et 1987-94), Louvain-la-Neuve.Brulet, R./F. Vilvorder 2003: «International Fabrics Reference Collection for Roman Ceramics» (IFRC), DasProjekt Nordgallien, (Xantener Berichte 13).Brulet, R./R.P. Symonds/F. Vilvorder, 1999: Céramiques engobées et métallescentes gallo-romaines: actes ducolloque organisé à Louvain-la-Neuve le 18 mars 1995, Oxford (Rei Cretariae Romanae Fautores Supplementum8).Brunsting, H., 1937: Het grafveld onder Hees bij Nijmegen. Een bijdrage tot de kennis van Ulpia Noviomagus,Amsterdam (Archeologisch-Historische Bijdragen IV).Buchem, H.J.H, van, 1941: De fibulae van Nijmegen, Nijmegen.Burnett, A.M./M. Amandry/P.P. Ripollès, 1992: Roman Provincial Coinage I, from the death of Caesar tothe death of Vitellius (44 BC – AD 69), London.Buitenhuis, H., 2002: Archeozoölogie, in J.S. Krist/J.B. de Voogd/J. Schoneveld (eds), Een vindplaatsuit de Late IJzertijd en vroeg-Romeinse tijd aan de Schalkwijkse weg te Houten, terrein 14, provincie Utrecht,Groningen (ARC-publicatie 48), 135-168.Chantraine, H., 1982: Novaesium VIII. Die antiken Fundmünzen von Neuss, Gesamtkatalog der Ausgrabungen1955-1978, Berlin (Limesforschungen 20).Crawford, M.H., 1968: Plated coins – false coins, Numismatic Chronicle (1968), 55-59.Crawford, M.H., 1974: Roman Republican Coinage, Cambridge.Crummy, N., 1983: The Roman small finds from excavations in Colchester 1971-9, Colchester (ColchesterArchaeological Report 2).Delaruelle, S./C. Verbeek/W. De Clercq, 2004: Wonen en leven op het HSL-traject in de Romeinse tijd(ca. 50 v.C.-176 n.C.), in C. Verbeek/S. Delaruelle/J. Bungeneers (eds), 189-258.132

Delort, E., 1948: L'Atelier de Satto, Metz (Mémoires de l'Académie Nationale de Metz 11), 3-8.Derks, T/N. Roymans, 2002: Seal-boxes and spread of Latin literacy in the Rhine delta, in A.E. Cooley,Becoming Roman, writing Latin? Literacy and epigraphy in the Roman west, Journal of Romanarchaeology suppl. series 48, 87-134.Deru, X./F. Vilvorder/A.-C. Van Overbeke, 1997: La céramique, méthodologie, in R. Brulet/J.-C. Demanet1997, 152-155.Deru, X., 1996: la céramique belge dans le nord de la gaule. Caractérisation, Chronologie, Phénomènes Culturelset Economiques, Louvain-la-Neuve.Dockum van, S.G. 1997: Het rivierengebied, in: Bechert, T./W.J.H. Willems (ed.), De Romeinse rijksgrenstussen Moezel en Noordzeekust, 77-88.Dhaeze, W./P. de Paepe 2004: The hand-thrown stones from the Roman fort of Maldegem-Vake (east-Flanders, Belgium), in F. Vermeulen./K. Sas/Dhaeze, W. (eds), 165-180.Driel-Murray, C. van, 2001: Footwear in the North-Western provinces of the Roman Empire. In:Goubitz, O./W. Groenman van Waateringe/C. van Driel-Murray, Stepping Through time. Archaeologicalfootwear from prehistoric times until 1800, Zwolle (Stichting Promotie Archeologie), 337-375.Driesch, A. von den, 1976: A Guide to the Measurement of Animal Bones from Archaeological Sites, Cambridge/Massachussets(Peabody Museum Bulletin I).Driesch, A. von den/J. Boessneck, 1974: Kritische Anmerkungen zur Widerristhöhenberechnung ausLängenmassen vor- und frühgeschichtlicher Tierknochen, Säugetierkundliche Mitteilungen 22, 325-48.Enckevort, H. van, 2000: Een rurale nederzetting uit het begin van de derde eeuw te Venray-Hoogriebroek, inH. Stoekpker (ed.), 33-166.Enckevort, H., van 2004: Het gedraaide aardewerk uit de Romeinse tijd, in C.W. Koot/R. Berkvens (eds),281-358.Enckevort van, H./J.R.A.M. Thijssen 2005: De stad, in W.J.H. Willems./H. van Enckevort/Haalebos,J.K./J.R.A.M. Thijssen (ed.), Nijmegen geschiedenis van de oudste stad van Nederland.Deel 1 prehistorie en oudheid, 97-111.Enckevort, H. van/W.K. Vos, 2006: De Limes: een natte grens dwars door Nederland (versie 1.0), NationaleOnderzoeksagenda Archeologie, hoofdstuk 19.Es, W.A., van/M. Miedema/S.L. Wynia, 1985: Eine Siedlung der römischen Kaiserzeit in Bennekom,Provinz Gelderland, BROB 35, 533-652.Esser, E./B. Beerenhout/W.J. Kuijper, 2004: De wacht aan tafel. Onderzoek aan dierlijke resten uit Romeinsewachttorens (locatie Zandweg L31), Delft (Ossicle 85).Feugère, M., 1985: Les fibules en Gaule méridionale. De la conquête à la fin du Ve siècle après J.-C., Paris(Revue Archéologique de Narbonnaise, supplement 12).Fischer, T., 2000: II militär und Limes. Der soldat und sein umfeld. Die Römische armee als wirtschaftsfaktor,in L. Wamser/C. Flügel/B. Ziegaus (eds), Die Römer zwischen Alpen und Nordmeer,München, 49-52.Grant, A., 1982.: The use of tooth wear as a guide to the age of domestic ungulates, in B. Wilson/C.Grigson/S. Payne (eds), Ageing and Sexing Animal Bones from Archaeological Sites, Oxford (BAR BritishSeries 109), 91-108.Groot, M., 2001: Animal paleopathology from a Roman period burial site and two settlements in theNetherlands, in M. La Verghetta/L. Capasso (eds), Proceedings of the XIIIth European Meeting of thePaleopathology Association, Chieti 2000, Teramo (Italië), 115-118.Groot, M., 2005: Palaeopathological evidence for draught cattle on a Roman site in the Netherlands,in J. Davies/M. Fabis/I. Mainland/M. Richards/R. Thomas, Diet and Health in Past Animal Populations:Current Research and Future Directions, Oxford, 52-57.Groot, M., 2006: Dierlijk botmateriaal, in S. Heeren (ed.), 181-186.Groot, M., 2007: Animals in ritual and economy in a Roman frontier community. Excavations in Tiel-Passewaaij, Amsterdam (proefschrift Vrije Universiteit).133

Gehasse, E.F., 1995: Ecologisch-archeologisch onderzoek van het Neolithicum en de Vroege Bronstijd in deNoordoostpolder met nadruk op vindplaats P14, Amsterdam.Haalebos, J.K., 1977: Zwammerdam Nigurm Pullum. Ein Auxiliarkastell am Niedergermanischen Limes, Amsterdam(Cingula 3).Haalebos, J.K., 1986: Fibulae uit Maurik, Leiden (Oudheidkundige Mededelingen van het Rijksmuseumvan Oudheden te Leiden 65, supplement).Haalebos, J.K., 1990: Het grafveld van Nijmegen-Hatert, Een begraafplaats uit de eerste drie eeuwen na Chr. ophet platteland bij Noviomagus Batavorum, Nijmegen (Beschrijving van de verzamelingen in het ProvinciaalMuseum G.M. Kam te Nijmegen XI).Haarhuis, H.F.A., 1997: Gemeente Arnhem, de Groene Long; een archeologische kartering, Amsterdam(RAAP-Rapport 311).Haarhuis, H.F.A., 2005: Programma van Eisen Opgraving van twee delen van het tracé van de ontsluitingsweg,archeologische vindplaatsen A en D in plangebied Loostraat-Zuid Huissen, gemeente Lingewaard, Amsterdam.Hambleton, E., 1999: Animal Husbandry Regimes in Iron Age Britain: A Comparative Study of Faunal Assemblagesfrom British Iron Age Sites, Oxford (BAR British Series 282).Haselgrove, C., 1999: The development of Iron Age coinage in Belgic Gaul, The Numismatic Chronicle159, 111-168.Heeren, S., 2006: Opgravingen bij Tiel-Passewaaij 1, De nederzetting aan de Passewaaijse Hogeweg, Amsterdam(ZAR 29).Heesch, J. van, 1998: De muntcirculatie tijdens de romeinse tijd in het noordwesten van Gallia Belgica. Decivitates van de Nerviërs en de Menapiërs (ca. 50 v.C. – 450 n.C.), Brussel (Koninklijke Musea voorKunst en Geschiedenis, monografie van nationale archeologie 11).Heesch, J. Van, 1999: Augustan bronze coins in the north-west of Gaul, in W. Schlüter/R. Wiegels(eds), 1999, Rom, Germanien und die Ausgrabungen von Kalkriese, 347-361.Heinrichs, J., 2000: Überlegungen zur Versorgung augusteischer Truppen mit Münzgeld. Ein neuesModell und daraus ableitbare Indizien für einen Wandel in der Konzeption des Germanien-Kriegesnach Drusus, in L. Mooren (ed.), 2000, Politics, administration and society in the Hellenistic and Romanworld, (Studie Hellenistica 36), 155-214.Heising, A., 2003: Der Keramiktyp Niederbieber 32/33, Xanten (Xantener Berichte 13), 129-172.Henkel, F., 1913: Die Römischen Fingerringe der Rheinlande, Berlin.Hiddink, H., 2005a: Archeologisch onderzoek aan de Beekseweg te Lieshout, Amsterdam (ZAR 18).Hiddink, H., 2005b: Opgravingen op het Rosveld bij Nederweert 1. Landschap en bewoning in de IJzertijd,Romeinse tijd en Middeleeuwen, Amsterdam (ZAR 22).Hillman, G., 1984: Interpretation of Archaeological Plant Remains: the Application of EthnographicModels from Turkey, in W. van Zeist/W.A. Casparie (eds), Plants and Ancient Man, 1-41.Hunold, A. 2000: Der Katzenberg- Die spätantike höhenbefestigung bei Mayen, in R. Bockius (ed.),Steinbruch und bergwerk, denkmäler Römischer technikgeschichte zwischen Eifel und Rhein, Mainz (Vulkanpark-forschungenband 2), 71-80.Huyghe, J., 2003: Belgisch aardewerk in Velzeke: een overzicht, Archeologische Kroniek van Zuid-Oost-Vlaanderen, Bijdragen VIII, Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde, 299-309.Janssen, T.H., 1979: Romeinse graven aan de Loostraat, Mededelingen omtrent de werkzaamheden van deHistorische Kring Huessen 4/1, 19-37.Janssen, T. H., 1987: Op zoek naar het oudste Huissen, Bijdragen tot de geschiedenis van Huissen 1, 7-13.Jones, G.E.M., 1984: Interpretation of Archaeological Plant Remains: Ethnographic Models fromGreece, in: W. van Zeist/W.A. Casparie (eds), Plants and Ancient Man, 43-61.Kars, E.A.K., 2005: Keramisch bouwmateriaal en natuursteen, in G. Tichelman, Het Villacomplex Kerkrade-Holzkuil,Amersfoort (ADC Rapport 155), 257-287.134

Kars, E.A.K./C. van Pruissen: Natuursteen, in P.C. de Boer/Kennemans, M.C. (eds), Sporen onder dezandbak. Een Middeleeuwse nederzetting op het voormalig schoolterrein De Groene Linde te Rossum, gemeenteMaasdriel, Amersfoort (ADC Rapport 523), 37-40.Kars, H., 1982: Early-Medieval Dorestad an archae-petrological study, part II: The weights and thewell-petrology and provenance of the Tuff artefacts, BROB 32, 147-168.Kars, H. 1983a: Het maalsteenproduktiecentrum bij Mayen in de Eifel, ROB overdruk nr. 194 uit:Grondboor en Hamer 3/4, 110-120.Kars, H. 1983b: Early-Medieval Dorestad an archae-petrological study, part VI: The unworked stones,BROB 33, 39-59.Kastelein, D./H.F.A. Haarhuis, 2006: Plangebied Loostraat-Zuid (vindplaats A), gemeente Lingewaard; archeologischvooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek (proefsleuf), Amsterdam (RAAP-Rapport1339).Kemmers, F., 2003: Quadrantes from Nijmegen: small change in a frontier province, SchweizerischeNumismatische Rundschau 82, 17-35.Kemmers, F., 2004: Caligula on the Lower Rhine. The coin finds from the Roman auxiliary fort ofAlbaniana (The Netherlands), Revue Belge de Numismatique et de Sigillographie 150, 15-49.Kemmers, F., 2005: Coins for a legion. An analysis of the coin finds of the Augustan legionary fortress andFlavian canabae legionis at Nijmegen, Nijmegen.Kemmers, F. (in druk): De muntvondsten van het terrein Arnhem-Schuytgraaf, in: A.V.A.J. Bosman/E.W.Wieringa/S. van Roode (eds), Van Woerd tot Wereldoorlog, De opgravingen te Arnhem-Schuytgraaf, Woerden.Kersing, V.L.C./J.A. Waasdorp, 1993: Romeinen op Ockenburgh. Verslag van een archeologisch onderzoek in1993, Den Haag.Kersing, V.L.C./J.A. Waasdorp, 1995: Romeinen op Ockenburgh II. Verslag van een archeologisch onderzoekin 1994, Den Haag.Kersing, V.L.C./J.A. Waasdorp, 1996: Romeinen op Ockenburgh III. Verslag van een archeologisch onderzoekin 1995, Den Haag.Knörzer, K.-H., 1971: Urgeschichtliche Unkräuter im Rheinland. Ein Beitrag zur Entstehungsgeschichteder Segetalgesellschaften, Vegetatio 23, 89-111.Komen, M. 2006: Natuursteen, in S. Heeren (ed.), 155-161.Komen, M. 2007: Natuursteen, in J. van Renswoude/M.D.R. Schurmans/A.E.I. Schuuring (eds),Inventariserend veldonderzoek (IVO) 2. Proefsleuven te Geldermalsen-Hondsgemet, Amsterdam (ZAN125), 37-41.Kooistra, L.I., 2004a: Van waterkuil naar waterput. Het hout van Breda-West van 1500 voor tot 1637 naChr., Zaandam (BIAXiaal 185).Kooistra, L.I., 2004b: Twee Midden-Romeinse vlechtwerkmanden uit Tiel-Passewaaij, Zaandam (BIAXiaal190).Kooistra, L.I., 2006: Botanische materialen, in M.D.R. Schurmans/E.M.P. Verhelst, 181-212.Koot, C.W./R. Berkvens, 2004: Bredase akkers eeuwenoud, 4000 jaar bewoningsgeschiedenis op de rand vanzand en klei, Breda (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 102).Laarman, F.J., 1996: Zoological material of the Bronze Age, Iron Age and Roman period from Wijkbij Duurstede-De Horden, in L.I. Kooistra, Borderland farming, 369-380.Lauwerier, R.C.G.M., 1988: Animals in Roman times in the Dutch Eastern River Area, Amersfoort (NederlandseOudheden 12).Lauwerier, R.C.G.M., 1995: Dertig lijsterborstjes in een pot. Geïmporteerde conserven uit Romeins Nijmegen,jaarboek Numaga deel XLII, 7-12.Lauwerier, R.C.G.M./C. Wouda/L. de Groot, 2005: Bot uit Romeins Bodegraven, Westerheem 54,300-306.135

Levine, M., 1982: The use of crown height measurements and eruption-wear sequences to age horseteeth, in B. Wilson/C. Grigson/S. Payne (eds), Ageing and Sexing Animal Bones from ArchaeologicalSites, Oxford (BAR British Series 109), 223-250.Loscheider, R., 1998: Untersuchungen zum spätlatènezeitlichen Münzwesen des Trevererlandes, ArchaeologiaMosellana 3, 69-228.Loscheider, R., 2005: Militär und Romanisierung: zum Münzwesen der Treverer nach dem GallischenKrieg. In: J. Metzler/D. Wigg-Wolf (eds), Die Kelten und Rom. Neue numismatische Forschungen,Mainz (Studien zu Fundmünzen der Antike 19), 109-128.Mader D./H. Kars 1985: Provenance determination of Buntsandstein artefacts from the early-MedievalDorestad trading site (the Netherlands): an example of the significance of geological-mineralogicalanalysis in archaeology, ROB overdruk nr. 255, Earth Science 4, 591-624.Martens, M./T. Debruyne/A. Vanderhoeven, 2002: La céramique d’un enclos tibéro-claudien dans le vicusde Tirlemont et la commercialisation du sel au début de l’époque romaine en Gaule du nord, (SFECAG Actesdu Congrès de Bayeux), 401-416.Mattingly, H./E.A. Sydenham, 1926: The Roman imperial coinage II, Vespasian to Hadrian, London.Mattingly, H./E.A. Sydenham, 1930: The Roman imperial coinage III, Antoninus Pius to Commodus,A.D.161-192, London.Mattingly, H./E.A. Sydenham, 1936: The Roman imperial coinage IV, part I, Pertinax to Geta, London.Mattingly, H./E.A. Sydenham/C.H.V. Sutherland, 1938: The Roman imperial coinage IV, part II,Macrinus to Pupienus, London.May, E., 1985: Wideristhöhe und Langknochenmaße bei Pferden – ein immer noch aktuelles Problem,Zeitschrift für Säugetierkunde 50, 368-382.Metzler, J., 1995: Das treverische Oppidum auf dem Titelberg (G.H. Luxemburg). Zur Kontinuität zwischender spätkeltischen und der frührömischen Zeit in Nord-Gallien, Luxemburg.Mittag, E., 1999: Untersuchungen zu sogenannten Halterner Kochtöpfen aus dem Bereich der Colonia UlpiaTraiana, (Xantener Berichte 8), 201-247.Monsieur, P., 2005: Mediterrane amforen in de civitates nerviorum et menapiorum. Identificatie, epigrafie, chronologie,kwantificering en interpretatie van de vondsten te Velzeke en Kruishoutem (Oost-Vlaanderen, België),Gent (onuitgegeven proefschrift Universiteit Gent).Morel, J.-P., 1981: Céramique Campanienne, les Formes, Rome (BEFAR 244).Neijenhuis, C.G., 2002: Huissen van prehistorie tot middeleeuwen. De voorgeschiedenis van Huissen verzamelduit archeologische en historische bronnen, Huissen (Bijdrage tot de geschiedenis van Huissen 14).Nicolay, J., 2005: Gewapende Bataven. Gebruik en betekenis van wapen- en paardentuig uit niet-militaire contextenin de Rijndelta (50 voor tot 450 na Chr.), Amsterdam (diss. VU).Noddle, B., 1983: Livestock at Garton Slack 2000 years ago, Veterinary History 3, 9-15.Oelmann, F., 1968 : Materialien zur Römisch-Germanischen Keramik, Heft 1, Die Keramik des KastellsNiederbieber, Nachdruck der Ausgabe Frankfurt a.M., Bonn.Pals, J.P., 1984: Plant Remains from Aartswoud, a Neolithic Settlement in the Coastal Area, in W. vanZeist/W. Casparie (eds), Plants and Ancient Man, 313-321.Pals, J.P., 1997: De introductie van cultuurgewassen in de Romeinse Tijd, in A.C. Zeven (ed.), Deintroductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD, Wageningen, 25-51.Panhuysen, T.A.S.M. 1996: Romeins Maastricht en zijn beelden, Maastricht/Assen.Peacock, D.P.S./ D.F. Williams, 1986: Amphorae and the Roman economy. An introductory guide, London.Peter, M., 2001: Studien zu den Fundmünzen aus Augst und Kaiseraugst, Berlin (Studien zu Fundmünzender Antike 17).Polak, M./R.P.J. Kloosterman/R.A.J. Niemeijer, 2004: Alphen aan de den Rijn - Albaniana 2001-2002.Opgravingen tussen de Castellumstraat, het Omloopkanaal en de Oude Rijn, Nijmegen (Libelli Noviomagenses7).Reece, R., 1973: Roman coinage in the western Empire, Britannia 4, 227-251.136

Renswoude, J van/E.M.P. Verhelst, 2005: Metaal, in M.D.R. Schurmans, Opgraving Houten-HofstadDiepriool. Terrein 16, Amsterdam (ZAR 23), 45-52.Renswoude, J. van, 2006: Inventariserend veldonderzoek (IVO) proefsleuven te Geldermalsen-Hondsgemet,Amsterdam (ZAN 19).Riha, E., 1979: Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst, Augst (Forschungen in Augst 3).Riha, E., 1994: Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst. Die Neufunde seit 1975, Augst (Forschungenin Augst 18).Riha, E., 1990: Der römische schmuck aus Augst und Kaiseraugst, Augst (Forschungen in Augst 10).Riha, E., 2001: Kästchen, Truhen, Tische-Möbelteile aus Augusta Raurica, Augst (Forschungen in Augst31).Roest, J. van der, 1988: Die römische Fibeln von ‘De Horden’, BROB 38, 142-202.Roymans, N./T. Derks (eds), 1994: De tempel van Empel. Een Hercules-heiligdom in het woongebied van deBataven, 's Hertogenbosch (Graven naar het Brabantse verleden 2).Roymans, N./T. Derks/S. Heeren (eds), 2007: Een Bataafse gemeenschap in de wereld van het Romeinserijk. Opgravingen te Tiel-Passewaaij, Utrecht.Sanden, W.A.B. van der, /P.W. van den Broeke (eds), 1987: Getekend zand. Tien jaar archeologisch inOss-Ussen, Waalre (Bijdragen tot de studie van het Brabants heem, 31).Sas, K./H. Thoen (eds), 2002: Schone Schijn. Romeinse juweelkunst in West-Europa, Leuven.Scheers, S., 1977: Traité de numismatique celtique II. La Gaule Belgique, Paris.Schurmans, M.D.R./E.M.P. Verhelst, 2007: Oudheden uit Odijk. Bewoningssporen uit de Late IJzertijd,Romeinse tijd en Merovingische tijd aan de Singel West/Schoudermantel, Amsterdam (ZAR 30).Schweingruber, F.H., 1982: Mikroskopische Holzanatomie, Birmensdorf.Serjeantson, D., 1996: The animal bones, in S. Needham/T. Spence, Refuse and Disposal at Area 16East Runnymede, London (Runnymede Bridge Research Excavations 2), 194-253.Sier, M.M./C.W. Koot, 2001: Kesteren-De Woerd. Bewoningssporen uit de IJzertijd en de Romeinse tijd,Amersfoort (RAM 82).Silver, I., 1969 (2e editie): The ageing of domestic animals, in D. Brothwell/E. Higgs (eds), Science inArchaeology, Bristol, 283-302.Stoepker, H., 2000: Venray-Hoogriebroek en Venray-Loobeek. Nederzettingen uit de prehistorie, Romeinse tijden late Middeleeuwen, Amersfoort (RAM 46).Striewe, K., 1996: Studien zur Nauheimer Fibel und ähnlichen Formen der Spätlatènezeit, Espelkamp.Stuart, P., 1963: gewoon aardewerk uit de Romeinse legerplaats en de bijbehorende grafvelden te Nijmegen, Nijmegen(Beschrijvingen van de verzamelingen in het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen VI).Stuart, P., 1977: Een Romeins grafveld uit de eerste eeuw te Nijmegen, Onversierde terra sigillata en gewoonaardewerk, Nijmegen (Beschrijving van de verzamelingen in het Rijksmuseum G.M.Kam te NijmegenVIII).Sutherland, C.H.V., 1984: The Roman imperial coinage, volume I, revised edition, from 31 BC to AD 69,London.Tamis, W.L.M./R. van der Meijden/J. Runhaar/R.M. Bekker/W.A. Ozinga/B. Odé/I. Hoste, 2004:Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003, Gorteria 30-4/5, 101-195.Thanos, C.S.I., 1999: Plangebied Loostraat-Zuid, gemeente Huissen; een Aanvullende Archeologische Inventarisatie(AAI-1), Amsterdam (RAAP-Rapport 446).Thoen, H., 1967: De Gallo-Romeinse nederzetting van Waasmunster-Pontrave, Oudheidkundige RepertoriaIII, reeks B. Verzamelingen.Thuillier, F., 2001: L'atelier céramique d'époque gallo-romaine de Dourges (Pas-de-Calais, France). Aperçu desstructures et de la production, Abingdon (RCRF-Acta 37), 127-132.Tomber, R./J. Dore, 1998: The National Roman Fabric Reference Collection, a handbook, London (Mo-LAS Monograph 2).137

Tuffreau-Libre, M./A. Jacques (eds), 1995: La céramique du Haut-Empire en Gaule Belgique et dans lesregions voisines: faciès régionaux et courants commerciaux. Actes de la Table ronde d’Arras, 1993, Arras(Nord-Ouest Archéologie 6).Tuyn, W.N., 1998: Het geheim van de kurkurn, Westerheem 47, 236-237.Tyers, P., 1996: Roman pottery in Britain, London.Vanderhoeven, A./M.Martens/G. Vynckier, 2001: Romanization and settlement in the central part of theCivitas Tungrorum, in A. Altekamp/A. Schäfer (eds), 57-90.Van Kerckhove, J., 2006: Het gedraaide aardewerk, in S. Heeren (ed.), 104-137.Van Kerckhove, J., 2007: Aardewerk, in M.D.R. Schurmans/E.M.P. Verhelst, 60-89.Van Kerckhove, J., in voorbereiding: Aardewerk, in J. van Renswoude (ed.), Opgravingen in Geldermalsen-Hondsgemet.Een nederzertting uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd, Amsterdam (ZAR in voorbereiding).Verbeek, C./S. Delaruelle/J. Bungeneers, 2004: Verloren voorwerpen, archeologisch onderzoek op het HSLtrajectin de provincie Antwerpen, Antwerpen.Verhelst, E.M.P., 2001: Passewaaij Oude Tielseweg. Chronologie, Structuur en Materiële Cultuur van eeninheemse nederzetting in het Bataafse stamgebied, Amsterdam (ongepubliceerde doctoraalscriptie AAC).Verhelst, E.M.P. et al., 2003: Aanvullend Archeologisch Onderzoek in het tracé van de Betuweroute, vindplaats52 Geldermalsen/Rijs en Ooyen, Amersfoort (Rapportages Archeologische Monumentenzorg 43).Verhelst, E.M.P., 2006b: Metaal, in S. Heeren, 145-153.Vermeulen, F./K. Sas/Dhaeze, W. (eds), 2004: Archaeology in Confrontation. Aspects of Roman MilitaryPresence in the Northwest, Gent (Archaeological Reports Ghent University 2).Vilvorder, F./A. Bocquet, 1995: Les groupes techniques des céramiques fines engobées et métallescentes en Belgique:Liberchies et Braives, in M. Tuffreau-Libre/A. Jacques (eds), 95-102.Vilvorder, F., 1997: La céramique fine sombre (FSO), in R. Brulet/J.-C. Demanet, 216-221.Vilvorder, F., 1999: Les productions de céramiques engobées et métallescentes dans l’est de la France, La Rhénanieet la rive droite du Rhin, in R. Brulet/R.P. Symonds/F. Vilvorder (eds), 69-122.Vilvorder, F./P. Symonds, 1999: Les céramiques engobées et métallescentes, Deux catégories de céramiquesfines, in R. Brulet/P. Symonds/F. Vilvorder, 5-10.Völling, T., 1994: Studien zu Fibelnformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit,Mainz (Bericht der Römischen-Gemanischen Kommission 75), 147-282.Vries, L.S. de/F.J. Laarman, 2000: De faunaresten van terrein 8A, Houten-Loerik, opgraving ADC/ROB,1997, Amersfoort (Internal Report Archeozoölogie ROB).Weeda, E.J./R. Westra/Ch. Westra/T. Westra, 1985: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hunrelaties 1, Deventer.Weeda, E.J./R. Westra/Ch. Westra/T. Westra, 1987: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hunrelaties 2, Deventer.Weeda, E.J./R. Westra/Ch. Westra/T. Westra 1988: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hunrelaties 3, Deventer.Weeda, E.J./R. Westra/Ch. Westra/T. Westra 1991: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hunrelaties 4, Deventer.Weeda, E.J./R. Westra/Ch. Westra/T. Westra, 1994: Nederlandse oecologische flora. Wilde planten en hunrelaties 5, Deventer.Wendrich, W., 1991: Who is Afraid of Basketry. A Guide to Recording Basketry and Cordage for Archaeologistsand Ethnographers, Centre of Non-Western Studies of Leiden University, Leiden.Werff, J.H. van der/H. Thoen/R.M. van Dierendonck, 1997: Scheldevallei-amforen, Belgisch biervoor Bataven en Cananefaten?, Westerheem 46, 2-9.Wiepking, C.G., 2001: Aardewerk, in Sier, M.M./C.W. Koot (eds), 113-154.Wiepking, C.G., 2005: Aardewerk, in G. Tichelman, Het villacomplex Kerkrade-Holzkuil, Amersfoort(ADC Archeoprojecten rapport 155), 177-219.138

Wigg, D.G., 1999: The development of the monetary economy in N Gaul in the late La Tène andearly Roman periods. In: J.D. Creighton en R.J.A. Wilson (eds), Roman Germany, studies in culturalinteraction, Journal of Roman Archaeology, supplementary series 32, 99-123.Willems, W.J.H., 1980: Arnhem-Meinerswijk, een nieuw castellum aan de Rijn, Westerheem 29, 334-347.Willems, W.J.H., 1981: Romans and Batavians: a Regional Study in the Dutch Eastern River Area I,BROB 31, 7-217.Willems, W.J.H., 1984: Romans and Batavians: a Regional Study in the Dutch Eastern River Area II,BROB 34, 42-331.Willems, W.J.H., 1986: The Roman Fort at Arnhem-Meinerswijk, BROB 34, 169-196.Willems, W.J.H., 1988: Het Romeinse fort in de Loowaard, Driepas 5, 15-19.Willems, W.J.H. 2005: De rol van het leger in Nijmegen en omgeving, in: W.J.H. Willems./H. vanEnckevort/Haalebos, J.K./J.R.A.M. Thijssen (ed.), Nijmegen geschiedenis van de oudste stad van Nederland.Deel 1 prehistorie en oudheid, Wormer, 222-226.Willems, S., 2005: Roman Pottery in the Tongeren reference collection: mortaria and coarse wares, Brussel (VI-OE-rapporten 01).Willemse, N.W., 2004: Gemeente Lingewaard: een archeologische beleidsadvieskaart, Amsterdam (RAAP-Rapport 978).139

140

ijlage 1 overzicht van de aardewerkcategorieen,baksels en vormtypes in vindplaats aaardewerk -baksel vorm vormtype aantal MAEcategorieschervenAmfoor Baetica Olijfolieamfoor Dressel 20 69 26Zuid-Frankrijk Wijnamfoor Gauloise 4 7 5Wrijfschaal - Wrijfschaal - 1 1- Wrijfschaal Stuart 149 1 1Maaslands Wrijfschaal - 2 2Maaslands Wrijfschaal Stuart 149 4 4Maaslands Wrijfschaal Vanvinckenroye 337 2 2Rijnlands Wrijfschaal - 2 1Rijnlands Wrijfschaal Vanvinckenroye 337 1 1Dolium doliumbaksel Dolium Stuart 147 21 10Gedraaid oxiderend Dolium Stuart 147 4 2Maaslands Dolium Stuart 147 2 2Ruwwandig Oxiderend Pot Stuart 201 B 1 1Oxiderend Bord Stuart 216 2 2Oxiderend - - 602 88Oxiderend Beker - 1 1Oxiderend Bord - 2 2Oxiderend deksel Stuart 219 8 7Oxiderend Kan - 3 3Oxiderend Kruik - 2 2Oxiderend Pot Alzei 27 (of late Nb. 89) 2 1Oxiderend Kan Brunsting 15 16 1Oxiderend Bord Niederbieber 112 1 1Oxiderend Pot Niederbieber 89/Stuart 203 40 23Oxiderend Pot Stuart 201 1 1Oxiderend Kom Stuart 210 1 1Oxiderend Kom Stuart 211 19 17Oxiderend Bord Stuart 215 1 1Oxiderend Bord Stuart 216 1 1Oxiderend Bord Stuart 217 1 1Oxiderend/Eifel - - 1 1Oxiderend/Eifel Bord Stuart 218 1 1Oxiderend/Eifel Bord Stuart 211 2 1Maaslands - - 10 3Maaslands Deksel - 3 3Maaslands Pot Niederbieber 89/Stuart 203 5 4Maaslands Kom Stuart 210 1 1Maaslands Kom Stuart 211 5 3Maaslands Kom Stuart 216 1 1Maaslands Kan Niederbieber 96 3 1Reducerend - - 144 28Reducerend Deksel Stuart 219 144 28Reducerend Kan - 1 1Reducerend Kom - 3 3Reducerend Pot - 3 1Reducerend Pot Niederbieber 89/Stuart 203 8 5141

aardewerkcategoriebaksel vorm vormtype aantal MAEschervenReducerend Kom Stuart 211 3 3Reducerend Pot Stuart 213A 1 1Reducerend (regionaal) - - 19 4Reducerend (regionaal) Pot Holwerda 140-142 1 1Reducerend (regionaal) Pot Holwerda 66 2 1Reducerend (regionaal) Pot Stuart 201 5 1Reducerend (regionaal) Kom Stuart 210 8 2Reducerend (regionaal) Kom Stuart 211 1 1Reducerend (regionaal) Pot Willems T2 2 2Reducerend- - 22 5(reg./Willems T2-baksel)ReducerendPot Holwerda 140-142 7 5(reg./Willems T2-baksel)ReducerendKom Stuart 210 1 1(reg./Willems T2-baksel)ReducerendPot Willems T2 42 14(reg./Willems T2-baksel)ReducerendKom Zoals Holwerda 55 1 1(reg./Willems T2-baksel)Reducerend (Rhineland Granular - - 1 1Grey Ware)Reducerend (Rijnlands) - - 1 1Reducerend (Rijnlands) Deksel Stuart 219 1 1Reducerend- - 71 13(Low Lands Ware I)ReducerendKom Holwerda 131-134 4 3(Low Lands Ware I)ReducerendPot Holwerda 140-142 162 37(Low Lands Ware I)ReducerendPot Willems T2 9 1(Low Lands Ware I)Witbakkend - - 101 24Witbakkend Deksel Stuart 219 1 1Witbakkend Kruik - 2 1Witbakkend Pot - 2 2Witbakkend Kan Brunsting 15 2 1Witbakkend Pot Niederbieber 89/Stuart 203 13 9Witbakkend Kan Niederbieber 96 13 1Witbakkend Kom Stuart 211 6 5Gladwandig Oxiderend - - 15 8Oxiderend Kan - 1 1Oxiderend Kruik - 18 8Reducerend - - 3 3Witbakkend - - 58 17Witbakkend Kruik - 98 25Witbakkend Kruik Stuart 110A 14 2Witbakkend Honingpot Stuart 146 5 1Witbakkend/Maaslands - - 1 1142

aardewerkcategoriebaksel vorm vormtype aantal MAEschervenWitbakkend/Rijnlands Kruik - 17 3Kruikamfoor/Oxiderend - - 31 12Middelgrote standamfoorOxiderend Standamfoor - 1 1Oxiderend Kruikamfoor Gose 411 5 1Oxiderend Standamfoor Haalebos 8020 1 1Oxiderend Standamfoor Haalebos 8350 1 1Oxiderend/Standamfoor - 1 1Kwartsrijk bakselOxiderend/Standamfoor Scheldevallei-amfoor34 10Kwartsrijk baksel(type onbekend)Oxiderend/Scheldevallei Standamfoor Scheldevallei Groep 1 1 1Oxiderend/Scheldevallei Standamfoor Scheldevallei-amfoor36 11(type onbekend)Oxiderend/Maaslands Kruikamfoor - 1 1Reducerend - - 3 1Witbakkend - - 36 11WitbakkendMiddelgrote standamfoor- 19 3WitbakkendMiddelgrote standamfoorHaalebos 8052 1 1WitbakkendMiddelgrote standamfoorHaalebos 8349 4 1Witbakkend Kruikamfoor Vanvinckenroye 449 1 1Belgische Waar/ Kwartsrijk baksel - - 11 4Terra nigraZeepwaar Kom Holwerda 52/Deru B28 5 4Geverfde waar - - Niederbieber 53a 1 1Rijnlands (techniek a) - - 4 3Rijnlands (techniek a) Beker - 5 2Rijnlands (techniek a) Beker Stuart 2 3 1Rijnlands (techniek a) Beker Stuart 3 3 1Rijnlands (techniek b) - - 90 24Rijnlands (techniek b) Beker - 61 14Rijnlands (techniek b) Beker Niederbieber 32 11 2Rijnlands (techniek b) Beker Stuart 2 67 12Argonnen (techniek c) - - 22 10Argonnen (techniek c) Beker - 39 6Argonnen (techniek c) Beker Niederbieber 32 16 5Argonnen (techniek c) Beker Stuart 3 1 1Metaalglans Moezel/Trier (techniek d) Beker - 1 1Moezel/Trier (techniek d) Beker Niederbieber 33 1 1Argonnen Beker Niederbieber 33 1 1Terra sigillata Zuid-Gallië Bord Drag. 18 1 1Zuid-Gallië Kom Drag. 37 1 1Centraal-/Oost-Gallië - - 3 1Centraal-/Oost-Gallië Bord Drag. 18/31 1 1143

aardewerkcategoriebaksel vorm vormtype aantal MAEschervenZuid-/Centraal-/Oost-Gallië - - 3 3Oost-Gallië - - 49 20Oost-Gallië Bakje - 1 1Oost-Gallië Beker - 1 1Oost-Gallië Bord - 1 1Oost-Gallië Kom - 8 6Oost-Gallië Schotel - 1 1Oost-Gallië Bord Drag. 18/31 8 7Oost-Gallië Schotel Drag. 18/31R 6 5Oost-Gallië Bakje Drag. 27 1 1Oost-Gallië/Bakje Drag. 27 3 1Chémery-FaulquemontOost-Gallië Kom Niederbieber 16 1 1Oost-Gallië Kom Drag. 31 8 8Oost-Gallië Kom Drag. 31, Sa 6 4Oost-Gallië Kom Drag. 31, Sb 1 1Oost-Gallië Schotel Drag. 31R 6 4Oost-Gallië Kom Drag. 32 6 5Oost-Gallië Bakje Drag. 33 18 15Oost-Gallië Kom Drag. 36 1 1Oost-Gallië Kom Drag. 37 40 27Oost-Gallië/La Madeleine Kom Drag. 37 1 1Oost-Gallië/Trier Kom Drag. 37 2 2Oost-Gallië Kraagkom Drag. 38 1 1Oost-Gallië Kom Drag. 40 1 1Oost-Gallië Wrijfschaal Drag. 43 9 3Oost-Gallië Wrijfschaal Drag. 43-45 4 2Oost-Gallië Wrijfschaal Drag. 45 22 16Handgevormd - - - 282 46Briquetage Dikwandig geel - - 117 13Dikwandig rood - - 25 4Dunwandig rood - - 197 20144

ijlage 2 overzicht van de aardewerkcategorieen,baksels en vormtypes in de rechthoekige greppelstructuuraardewerkcategorie baksel vormtype aantalschervenMAEamfoor/olijfolieamfoor Baetica Dressel 20 13 4amfoor/wijnamfoor Zuid-Frankrijk Gauloise 4 3 1Belgische waar/terra nigra kwartsrijk baksel - 5 1briquetage/dikwandig geel - - 100 8briquetage/dikwandig rood - - 6 2briquetage/dunwandig rood - - 36 8Dolium doliumbaksel Stuart 147 1 1dolium/oxiderend glad - Stuart 147 3 1dolium/oxiderend ruw - Stuart 147 1 1geverfd/techniek b Rijnlands - 54 2geverfd/techniek b Rijnlands Stuart 2 58 8geverfd/techniek c Argonnen - 3 2gladwandig/oxiderend - - 3 1gladwandig/witbakkend - - 35 7gladwandig/witbakkend - Stuart 110 A 1 1gladwandig/witbakkend Rijnlands - 9 1handgevormd - - 17 6kruik-/standamfoor/oxiderend kwartsrijk baksel Scheldevallei-amfoor Groep 1 2 1kruik-/standamfoor/oxiderend Maaslands - 3 3ruwwandig/oxiderend - - 130 9ruwwandig/oxiderend - Niederbieber 89/Stuart 203 24 11ruwwandig/oxiderend - Stuart 211 5 4ruwwandig/oxiderend Eifel Stuart 211/Niederbieber 104 2 1ruwwandig/oxiderend Maaslands Stuart 211 5 3ruwwandig/reducerend - - 13 0ruwwandig/reducerend - Stuart 211 1 1ruwwandig/reducerend regionaal grijs algemeen - 4 0ruwwandig/reducerend regionaal grijs algemeen Holwerda 66 2 1ruwwandig/reducerend regionaal grijs algemeen Willems T2 1 1ruwwandig/reducerendregionaal grijs/Willems T2-baksel- 14 0ruwwandig/reducerendregionaal grijs/Willems T2-bakselStuart 210 1 1ruwwandig/reducerendregionaal grijs/Willems T2-bakselWillems T2 32 6ruwwandig/reducerend Low Lands Ware - 7 2ruwwandig/reducerend Low Lands Ware Holwerda 131-134 1 1ruwwandig/reducerend Low Lands Ware Holwerda 140-142 11 4ruwwandig/reducerend Low Lands Ware Willems T2 9 1ruwwandig/witbakkend - - 16 2ruwwandig/witbakkend - Niederbieber 89/Stuart 203 1 1ruwwandig/witbakkend - Stuart 211 5 4ruwwandig/witbakkend Maaslands Niederbieber 89/Stuart 203 1 1ruwwandig/witbakkend Maaslands Niederbieber 96 2 1terra sigillata Oost-Gallië - 2 2terra sigillata Oost-Gallië Drag. 18/31 1 1terra sigillata Oost-Gallië Drag. 27 1 1terra sigillata Oost-Gallië Drag. 31, variant Sa 5 3terra sigillata Oost-Gallië Drag. 33 2 1terra sigillata Oost-Gallië Drag. 37 3 3Wrijfschaal - - 1 1Wrijfschaal Maaslands Stuart 149 1 1Wrijfschaal Maaslands Vanvinckenroye 337 1 1Wrijfschaal Rijnlands Vanvinckenroye 337 1 1totaal 658 129145

146

ijlage 3 overzicht van de aardewerkcategorieen,baksels en vormtypes in de nazakking van de rechthoekigegreppelstructuuraardewerkcategorie baksel vormtypeaantalschervenMAEamfoor - - 1 1amfoor (olijfolieamfoor) Baetica Dressel 20 17 7amfoor (wijnamfoor) Zuid-Frankrijk Gauloise 4 2 2Belgische waar/terra nigra zeepwaar Holwerda 52/ Deru B28 2 1briquetage/dunwandig rood - - 7 4dolium doliumbaksel Stuart 147 2 2dolium Maaslands (witbakkend glad) Stuart 147 1 1geverfd techniek a/ Rijnlands - 2 1geverfd techniek b/ Rijnlands - 26 9geverfd techniek c/ Argonnen - 6 4geverfd techniek c/ Argonnen Niederbieber 32 1 1geverfd techniek c/ Argonnen Stuart 3 1 1gladwandig (oxiderend) - 8 4gladwandig (witbakkend) - 24 12gladwandig Rijnlands - 3 1handgevormd - - 3 3kruik-/standamfoor (oxiderend) - 15 4kruik-/standamfoor (oxiderend) Gose 411 5 1kruik-/standamfoor kwartsrijk baksel (oxiderend) - 1 1kruik-/standamfoor kwartsrijk baksel (oxiderend) Scheldevallei-amfoor groep 1 23 4kruik-/standamfoor (reducerend) - 3 1kruik-/standamfoor (witbakkend) - 51 12metaalglans Oost-Gallië/Argonnen - 1 1ruwwandig - Stuart 201 B 1 1ruwwandig (oxiderend) - 73 32ruwwandig (oxiderend) Alzei 27 2 1ruwwandig (oxiderend) Niederbieber 89/Stuart 203 3 3ruwwandig (oxiderend) Stuart 211 3 3ruwwandig (oxiderend) Stuart 215 1 1ruwwandig Eifel (oxiderend) Stuart 118 1 1ruwwandig Low Lands Ware (oxiderend) - 1 1ruwwandig (reducerend) - 43 14ruwwandig (reducerend) Stuart 211 1 1ruwwandig regionaal grijs algemeen - 4 0ruwwandig regionaal grijs algemeen Holwerda 140-142 1 1ruwwandig regionaal grijs algemeen Stuart 210 8 2ruwwandigregionaal grijs/Willems T2-baksel- 5 1ruwwandigregionaal grijs/Willems T2-bakselHolwerda 140-142 2 2ruwwandigregionaal grijs/Willems T2-bakselWillems T2 4 2ruwwandig Low Lands Ware - 12 4ruwwandig Low Lands Ware Holwerda 131-134 2 1ruwwandig Low Lands Ware Holwerda 140-142 86 17ruwwandig (witbakkend) - 25 8ruwwandig (witbakkend) Niederbieber 89/Stuart 203 3 3ruwwandig Maaslands - 11 4ruwwandig Maaslands Niederbieber 89/Stuart 203 2 1terra sigillata Oost-Gallië - 9 7terra sigillata Oost-Gallië Drag. 18/31R 2 2terra sigillata Oost-Gallië Drag. 31, variant Sa 1 1terra sigillata Oost-Gallië Drag. 31, variant Sb 1 1terra sigillata Oost-Gallië Drag. 32 1 1terra sigillata Oost-Gallië Drag. 33 2 2terra sigillata Oost-Gallië Drag. 37 8 6terra sigillata Oost-Gallië Drag. 45 4 3terra sigillata Oost-Gallië Drag.37 1 1terra sigillata Zuid-/Centraal-/Oost-Gallië - 1 1terra sigillata Zuid-/Centraal-/Oost-Gallië Drag. 37 1 1terra sigillata Zuid-Gallië Drag.37 1 1wrijfschaal Maaslands - 1 1totaal 532 210147

148

ijlage 4 overzicht van de aardewerkcategorieen,baksels en vormtypes in vindplaats daardewerkcategorie baksel vorm vormtype aantal MAEschervenAmfoor Baetica Olijfolieamfoor Dressel 20 42 23Zuid-Frankrijk Wijnamfoor Gauloise 4 6 5Campanie Wijnamfoor Dressel 1, 2-4 4 4Zuid-Spanje Vissausamfoor Dressel 7-10 1 1Wrijfschaal Doliumbaksel Wrijfschaal - 2 2Doliumbaksel Wrijfschaal Stuart 149 3 2Maaslands Wrijfschaal Stuart 149 3 3Maaslands Wrijfschaal Vanvinckenroye 337 1 1Dolium Doliumbaksel Dolium Stuart 147 12 12Gedraaid oxiderend Dolium Stuart 147 3 2Ruwwandig Oxiderend - - 116 90Oxiderend Bord Niederbieber 112 1 1Oxiderend Kom Stuart 210 3 3Oxiderend Kom Stuart 211 1 1Oxiderend/ Eifel - - 1 1Oxiderend/ Maaslands - - 3 1Oxiderend/ Maaslands Pot Niederbieber 89/Stuart 203Reducerend (regionaal) - - 110 52Reducerend (regionaal) Pot Stuart 201 2 2Reducerend (regionaal) Pot Stuart 201A 1 1Reducerend (regionaal) Pot/Kom Stuart 202/210 1 1Reducerend (regionaal) Kom Stuart 210 34 14Reducerend (regionaal) Kom Zoals Holwerda BW 55 1 1Reducerend (reg./Willems T2- - - 3 3baksel)Reducerend (Rhineland Granular - - 19 16Grey Ware)Reducerend (Rhineland Granular Beker Stuart 204 3 2Grey Ware)Reducerend (Rijnlands) - - 10 7Reducerend- - 2 1(Low Lands Ware I)ReducerendFles Holwerda BG 115 1 1(Low Lands Ware I)ReducerendPot Holwerda BG 140-142 4 2(Low Lands Ware I)Witbakkend - - 45 39Witbakkend Kom Stuart 210 1 1Witbakkend Kom Stuart 211 1 1Gladwandig Oxiderend Kruik - 32 16Oxiderend - - 67 44Oxiderend/ zeepwaar - - 2 2Reducerend - - 3 3Witbakkend Kruik - 74 26Witbakkend - - 47 46Witbakkend Kruik Stuart 110A 1 1149

aardewerkcategorie baksel vorm vormtype aantal MAEschervenWitbakkend/ Maaslands - - 1 1Witbakkend/ Rijnlands - - 35 11Kruikamfoor/ Middelgrote- - - 5 2standamfoorOxiderend/ Kwartsrijk Standamfoor Scheldevallei-amfoor 19 3Oxiderend/ Scheldevallei Standamfoor Scheldevallei-amfoor 1 1Witbakkend - - 2 2Witbakkend Kruikamfoor - 6 4Witbakkend Standamfoor - 1 1Witbakkend/ Maaslands Kruikamfoor - 1 1Witbakkend/ Maaslands Kruikamfoor Stuart 129B 1 1Witbakkend/ Rijnlands Kruikamfoor Haalebos 8020 2 1Belgische waar/ terra - Beker - 1 1rubraBelgische waar/ terra Zeepwaar - - 3 3nigraZeepwaar Beker Deru P12.1/ Holwerda BW 31d 1 1Zeepwaar Kom Deru B28/ Holwerda BW 52 6 3Kwartsrijk baksel - - 16 3Kwartsrijk baksel Pot - 1 1Kwartsrijk baksel Bord Deru A1-60 1 1Kwartsrijk baksel Kom Deru B22 1 1Kwartsrijk baksel Pot Deru P1-12 1 1Kwartsrijk baksel Pot Deru P41-53/ Holwerda BW 27 3 3Kwartsrijk baksel Parelurn Deru P61/ Holwerda BW 28 3 2Geverfde waar Rijnlands (techniek a) Beker - 6 4Rijnlands (techniek a) Beker Stuart 1 1 1Rijnlands (techniek a) Beker Stuart 2 7 2Rijnlands (techniek b) - - 10 10Rijnlands (techniek b) Beker - 10 5Rijnlands (techniek b) Beker Stuart 1 3 2Rijnlands (techniek b) Beker Stuart 2 1 1Rijnlands (techniek b) Beker Stuart 4 3 1Terra sigillata Zuid-Gallië - - 2 1Zuid-Gallië Bord Drag. 18 2 2Zuid-Gallië Bord Drag. 18/31 2 2Zuid-Gallië Bakje Drag. 27 2 2Zuid-Gallië Kom Drag. 29 1 1Zuid-/ Centraal-Gallië Kom Drag. 36 3 1Zuid-/ Centraal-/ Oost- Gallië - - 1 1Centraal-/ Oost-Gallië Kom Drag. 35 1 1Oost-Gallië - - 7 6Oost-Gallië Schotel Drag. 18/31R 1 1Oost-Gallië Kom Drag. 31 2 2Oost-Gallië Kom Drag. 31, Sa 2 1Oost-Gallië Kom Drag. 31, Sb 1 1Oost-Gallië Bakje Drag. 33 3 3Oost-Gallië Kom Drag. 36 1 1150

aardewerkcategorie baksel vorm vormtype aantal MAEschervenOost-Gallië Kom Drag. 37 4 4Oost-Gallië Wrijfschaal Drag. 43-45 1 1Oost-Gallië Wrijfschaal Drag. 45 1 1Kurkurn Kurkurn Kurkurn Holwerda 94d 1 1Handgevormd - - - 1052 217Briquetage Dikwandig geel 49 26Dikwandig rood 8 4Dunwandig rood 16 8151

152

ijlage 5resultaten van de macrobotanische analyse.o = onverkoold, m = gemineraliseerd, v = verkoold, + = enkele, ++ = tientallen, +++ = honderden resten.2.463 7.102cultuurgewassengranenAvena v 20 11 HaverAvena, kafnaalden v . 10 HaverAvena sativa, bloembases o . 5 HaverCerealia v 32 37 GraanCerealia, kafnaalden m ++ . GraanHordeum v 23 26 GerstHordeum, internodium v 6 3 GerstPanicum miliaceum v 51 . Pluimgierstcf. Secale cereale v . 1 Rogge?Triticum cf. aestivum v . 1 Broodtarwe?Triticum dicoccon v 3 5 EmmertarweTriticum dicoccon, halve aarbasis v 4 15 EmmertarweTriticum spelta, halve aarbasis v 2 . SpelttarweTriticum, halve aarbasis v 59 . TarweTriticum, halve aarbasis o . 4 TarweTriticum, aarbasis o . 2 TarweTriticum, aarbasis v 11 . Tarweoverige cultuurgewassenFicus carica o . 3 VijgLinum usitatissimum v 1 . VlasLinum usitatissimum o . 1 VlasLinum usitatissimum, kapselfragm. o . 1 Vlascf. Pisum sativum v 2 . Erwtwilde plantenakkeronkruidenAethusa cynapium o . 11 HondspeterselieAnagallis arvensis o . + GuichelheilAnagallis arvensis v . 1 GuichelheilArnoseris minima o . 1 KorenslaAtriplex patula/prostrata o . 9 Uitstaande melde/SpiesmeldeChenopodium album v 1 2 MelganzenvoetChenopodium album o . 10 MelganzenvoetChenopodium ficifolium o . +++ StippelganzenvoetEuphorbia helioscopia v . 1 KroontjeskruidEuphorbia helioscopia o . 2 KroontjeskruidFallopia convolvulus v 1 . ZwaluwtongFallopia convolvulus o . 1 ZwaluwtongFumaria officinalis o . 1 Gewone duivenkervelPersicaria maculosa o . + PerzikkruidPersicaria lapathifolia o . + Beklierde duizendknoopPersicaria lapathifolia/maculosa o . +++ Beklierde duizendknoop/Perzikkruid153

2.463 7.102Raphanus raphanistrum v 1 . KnopherikSonchus asper o . 10 Gekroesde melkdistelStachys annua o . 1 ZomerandoornStachys arvensis o . 21 AkkerandoornStellaria media o . 1 VogelmuurThlaspi arvense o . 1 Witte kroddeValerianella dentata o . 1 Getande veldslaValerianella locusta o . 1 Gewone veldslaVicia hirsuta/tetrasperma v 2 2 Ringelwikke/Vierzadige wikketredplantenPlantago major v 2 . Grote weegbree s.l.Plantago major o . ++ Grote weegbree s.l.Polygonum aviculare o . 1 Gewoon varkensgrasPoa annua o . 1 StraatgrasPoa cf. annua v 1 . Straatgras?ruigteplantenCarduus crispus o . 3 KruldistelConium maculatum o . ++ Gevlekte scheerlingHyoscyamus niger o . 1 Bilzekruidstoringsplanten en pioniersAlopecurus geniculatus o . 1 Geknikte vossestaartCarex otrubae o . 3 Valse voszeggeJuncus bufonius o . +++ GreppelrusMentha aquatica/arvensis o . ++ Watermunt/AkkermuntMentha aquatica/arvensis v . 1 Watermunt/AkkermuntPoa pratensis/trivialis o . 2 Veldbeemdgras/Ruw beemdgrasPotentilla anserina o . 11 ZilverschoonRanunculus acris/repens v . 1 Scherpe/Kruipende boterbloemRanunculus acris/repens o . 23 Scherpe/Kruipende boterbloemRanunculus sceleratus o . 10 Blaartrekkende boterbloemStellaria aquatica o . ++ WatermuuroeverplantenAlisma plantago-aquatica v 1 . Grote waterweegbreeAlisma plantago-aquatica o . 35 Grote waterweegbreeBolboschoenus maritimus o . 1 HeenCarex riparia o . 3 OeverzeggeCarex riparia v 1 . OeverzeggeDamasonium alisma o . 11 Stervruchtige waterweegbreeEleocharis palustris v 6 4 Gewone waterbiesEleocharis palustris m + . Gewone waterbiesEleocharis palustris o . +++ Gewone waterbiesIris pseudacorus v . 2 Gele lisLycopus europaeus o . ++ WolfspootOenanthe aquatica o . 4 WatertorkruidOenanthe fistulosa o . 1 PijptorkruidSchoenoplectus lacustris o . 2 MattenbiesScutellaria galericulata o . 1 Blauw glidkruid154

2.463 7.102Stachys palustris o . 11 MoerasandoornThalictrum flavum o . 2 PoelruitgraslandplantenCarex disticha o . 5 Tweerijige zeggeLeucanthemum vulgare o . 2 Gewone margrietLychnis flos-cuculi o . 10 Echte koekoeksbloemMedicago lupulina v 8 3 Hopklaver155

156

ijlage 6overzicht van archeologische periodenbegin einde periode1750 na Chr. - heden Nieuwste Tijd1500 na Chr. - 1750 na Chr. Nieuwe Tijd1300 na Chr. - 1500 na Chr. Late Middeleeuwen1000 na Chr. - 1300 na Chr. Volle Middeleeuwen450 na Chr. - 1000 na Chr. Vroege Middeleeuwen270 na Chr. - 450 na Chr. laat-Romeinse tijd70 na Chr. - 270 na Chr. midden-Romeinse tijd12 voor Chr. - 70 na Chr. vroeg-Romeinse tijd250 voor Chr. - 12 voor Chr. Late IJzertijd500 voor Chr. - 250 voor Chr. Midden IJzertijd775 voor Chr. - 500 voor Chr. Vroege IJzertijd2000 voor Chr. -775 voor Chr. Bronstijd5300 voor Chr. -2000 voor Chr. Neolithicum8800 voor Chr. -4900 voor Chr. Mesolithicumtot 8800 voor Chr.Paleolithicum157